تفسیر قرآن

تفسیر و معانی قرآن

تفسیر قرآن

تفسیر و معانی قرآن

تفسیر سوره‌ی یونس آیه‌ی 103-71

 

سورهی یونس آیهی 103-71

 

(وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِنْ کَانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقَامِی وَتَذْکِیرِی بِآیَاتِ اللَّهِ فَعَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَشُرَکَاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَلا تُنْظِرُونِ (٧١) فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَمَا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى اللَّهِ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ (٧٢) فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَجَعَلْنَاهُمْ خَلائِفَ وَأَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ (٧٣) ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلا إِلَى قَوْمِهِمْ فَجَاءُوهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا بِمَا کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ کَذَلِکَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ (٧٤) ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسَى وَهَارُونَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ بِآیَاتِنَا فَاسْتَکْبَرُوا وَکَانُوا قَوْمًا مُجْرِمِینَ (٧٥) فَلَمَّا جَاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا إِنَّ هَذَا لَسِحْرٌ مُبِینٌ (٧٦) قَالَ مُوسَى أَتَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءَکُمْ أَسِحْرٌ هَذَا وَلا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ (٧٧) قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَلْفِتَنَا عَمَّا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا وَتَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیَاءُ فِی الأرْضِ وَمَا نَحْنُ لَکُمَا بِمُؤْمِنِینَ (٧٨) وَقَالَ فِرْعَوْنُ ائْتُونِی بِکُلِّ سَاحِرٍ عَلِیمٍ (٧٩) فَلَمَّا جَاءَ السَّحَرَةُ قَالَ لَهُمْ مُوسَى أَلْقُوا مَا أَنْتُمْ مُلْقُونَ (٨٠) فَلَمَّا أَلْقَوْا قَالَ مُوسَى مَا جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ (٨١) وَیُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ (٨٢) فَمَا آمَنَ لِمُوسَى إِلا ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلَى خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِی الأرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ (٨٣) وَقَالَ مُوسَى یَا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ (٨٤) فَقَالُوا عَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْنَا رَبَّنَا لا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (٨٥) وَنَجِّنَا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ (٨٦) وَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى وَأَخِیهِ أَنْ تَبَوَّآ لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتًا وَاجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ (٨٧) وَقَالَ مُوسَى رَبَّنَا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلأهُ زِینَةً وَأَمْوَالا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا رَبَّنَا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَلا یُؤْمِنُوا حَتَّى یَرَوُا الْعَذَابَ الألِیمَ (٨٨) قَالَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُمَا فَاسْتَقِیمَا وَلا تَتَّبِعَانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ (٨٩) وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْیًا وَعَدْوًا حَتَّى إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ (٩٠) آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ (٩١) فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً وَإِنَّ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ آیَاتِنَا لَغَافِلُونَ (٩٢) وَلَقَدْ بَوَّأْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّى جَاءَهُمُ الْعِلْمُ إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (٩٣) فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ فَاسْأَلِ الَّذِینَ یَقْرَءُونَ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جَاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ (٩٤) وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخَاسِرِینَ (٩٥) إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ (٩٦) وَلَوْ جَاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ حَتَّى یَرَوُا الْعَذَابَ الألِیمَ (٩٧) فَلَوْلا کَانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِیمَانُهَا إِلا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَى حِینٍ (٩٨) وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لآمَنَ مَنْ فِی الأرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعًا أَفَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّى یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ (٩٩) وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَیَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ (١٠٠) قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا تُغْنِی الآیَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ (١٠١) فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلا مِثْلَ أَیَّامِ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ (١٠٢) ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنَا وَالَّذِینَ آمَنُوا کَذَلِکَ حَقًّا عَلَیْنَا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ) (١٠٣)

 

در  این  سوره  قبلاً  اشاره  شد  به  نسـلهای  پیشینی که  جهان  را  به  درود گفتهاند،  و  بر اثر  تکذیب  پیغمبرانشـان  کارشان  سرانجام  به  کجا  کشیده  است.  آنان  که  بس  از  ایشان  در  زمین  جایگزین گردیدهاند  چگونه  آزمایش  شدهاند.

(وَلَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَمَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا کَذَلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ(١٣)ثُمَّ جَعَلْنَاکُمْ خَلائِفَ فِی الأرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ) (١٤)

ما  گروهها  (و  نسلهای  زیادی)  را  هلاک  کردهایم  که پیش  از  شما  بودهاند،  بدانگاه  که  ستم  کـردهانـد  (و  راه  گناه  سپردهاند)  و  پیغمبرانشان  برای  آنان  دلائـل  روشـن  و  معجزات  آشکاری  آوردهاند  و  ارائه  نمودهاند،  ولی  آنان  جزو  کسانی  نـبودهانـد  که  ایـمان  بـیاورند  (و  سخنان  پیغمبران  را  بشنوند  و  به  دنـبال  ایشـان  روند.  آری  در  گذشته  و  حال  و  آینده)  این  چنین  گروه  بزهکاران  را  سزا  میدهیم.  (پس  خویشتن  را  بپائید  و  نافرمانی  ننمائید).  سپس  به  دنبال  آنان  شما  را  در  زمین  جانشینان  (ایشان  و  سرنشینان  زمین)  کردهایم  تا  بنگریم  شما  چگونه  عمل می کنید. (یونس /13و14) 

همچنین  قبلاً  اشاره گردید که  هر  ملّتی  دارای  پیغمبری  است.  هر گاه  پیغمبرشان  به  پیش  ایشان  آمد،  دادگرانه  داوری  میگردد:

(وَلِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ) (٤٧)

هــر  مـلّتی  دارای  پـیغمبری  است  (کـه  در  روز  قـیامت  خویشتن  را  بدو  نسبت  میدهند).  هر گاه  پیغمبرشان  (به  صحرای  محشر  که  صحنۀ  دادگاه  الهـی  است)  آمـد  (در  حضور  او)  دادگرانه  میانشان  داوری  می‏گردد  (و  او  بر کردار  و  رفتار  مـلّت  خود  گواهی  مـیدهد)  و  ستمی بدیشان  نمیشود. (یونس/47)                                           

هم  اینک  روند  قرآنی  چرخش  و گردش  دیگری  را  دربارۀ  این  دو  اشـاره  میآغازد.  بـخشی  از  داسـتان  نوح  علیه السّلام  با  قوم  خود،  و  بخشی  از  داستان  موسی  با  فرعون  و  درباریان  او  را  بیان  میدارد،  تـا  در  ایـن  دو  بخش،  سرانجام  تکذیب کردن،  و  داوری  دربارۀ  مـلّت  پس  از  آمدن  پیغمبرشان،  و  ابلاغ  رسـالت  پیغمبرشان  بدیشان،  و  بیم  دادن  آنان  از  عاقبت  مخالفت  با  حقّ  و  حقیقت،  نمودار  و  پدیدار گردد.

همچنین  اشارۀ  گذرائی  به  داستان  یونس  علیه السّلام  میشود.  اهالی  شهر  او  اینان  میآورند  اندکی  پیش  از  ایـن که  عذاب  در رسد  و  ایشان  را  دربرگیرد.  در  پـرتو  ایـمان  عذاب  از  ایشان  برداشته  میشود  و  از  آن  نـجات  پیدا  میکنند...  این  هم  پسودهای  از  ناحیۀ  دیگری  است.  این  پسودۀ  ایمان  را  برای  تکذیبکنندگان  میآراید،  به  امید  آن که  از  عذابی  خویشتن  را  به  دور  دارند که  از  آن  بیم  داده  میشوند،  و  سرانجام  ایشان  همچون  سرانجام  قوم  نوح  و  قوم  موسی  نگردد  و  بسان  ایشان  هلاک  نشوند.  درس گذشته  پایان  پذیرفت  با  دستور  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدین  امر که  فرجام کسانی  را  اعلان کند که  بر  خدا  دروغ  میبندند  و  انبازهائی  بدو  نسبت  میدهند:

(قُلْ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ (٦٩) مَتَاعٌ فِی الدُّنْیَا ثُمَّ إِلَیْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذِیقُهُمُ الْعَذَابَ الشَّدِیدَ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ) (٧٠)

بگو:  قطعاً  کسانی  که  به  دروغ  چیزی  را  بـه  خدا  نسـبت  میدهند،  رستگار  نمیشوند  (و  از  عذاب  آخرت  رهـائی  نمییابند.  با  این  حرفها  چند  روزی  مردم  را  اغفال  کردن  و  چند  صباحی  به  مال  و  منال  دنیا  رسیدن)  بهره  گرفتنی  از  این  دنیا  است،  سپس  به  سوی  ما  برمیگردند  و  آنگاه  ما  عذاب  شدید  (دوزخ)  را  به  سبب  کفری  که  ورزیدهاند  بدانان  میچشانیم. (یونس/69و70)

 این  کار  پس  از  اطمینان  دادن  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است:

(وَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعًا).

سخنان  آنان  تو  را  غمگین  نسازد  (و  مسخره  و طـعنه  و  تکذیب  ایشان،  تو  را  ناراحت  ننماید).  عزّت  (و  قدرت)  کّلاً  در  دست  خدا  است  (و  خدا  تو  را  بـا  آن  بـر  آنـان  پـیروز  مینماید).(یونس/65)

  همچنین  پس  از  ایـن  است که  دوسـتان  خدا  ترس  و  هراسی  بر  ایشـان  نـیست،  و  انـدوهگین  و  غمگین  نمیگردند.

روند  قرآنی  با  فرمان  تازهای  استمرار  پیدا  مـیکند.  فـرمان  یزدان  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  این  است:  داستان  نوح  را  برای  مردمان  بیان  دارد،  آن  بخش  از  داستان  را که  مربوط  به  چالش  و  مبارزهطلبی  او  با  قوم  خود  است.  آن گاه  بخشی  را  ذکر کند که  مربوط  به  نجات  نوح  و  مؤمنان  همراه  او  است،  و  چگـونه  آنـان  در  زمـین  جـایگزین  دیگـران  گردیدند،  و  تکــذیبکنندگان  ایشـان  کـه  نــیرومندتر  و  دارای  نفرات  بیشتری  از  ایـنان  بـودند  چگـونه  هـلاک  شدند. 

بیان  این  داستانها  نسبت  به  روند  سوره  و  نسبت  به  معانی  نزدیک  پیشین  دارای  مناسبت  روشن  و  آشکاری  است.  داستان  در  قرآن  وقتی  که  ذکر  میشود  برای  ادای  وظــیفهای  در  رونـد  سـخن  است.  داسـتان  در  مـوارد  گوناگونی  و  با  شیوههای  مختلفی  در  جاهای  مناسبی  در  روند  سخن  تکرار  میگردد.  حلقههائی  که  از  داستان  در  جائی  ذکر  میشود  نیاز  آنـجا  را  بـرآورده  مـیسازد،  و  چه بسا  حـلقههای  دیگـری  از  همین  داسـتان  در  جـای  دیگری  بیان  میگردد،  چرا که  اینجا  مـناسبت  با  چنین  حلقههائی  دارد.  در  داستانهای  نوح  و  موسی،  و  در  داستان  یونس  در  اینجا  مناسبت  ویژهای  را  خواهیم  دید.  عرضۀ  داسـتانها  با  موقعیّت  مشرکان  در  مکّه  و  با  موضعگیری  ایشان  در  برابر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  در  مـقابل  جماعت  اندک  مؤمنانی که  در  خدمت  او  هسـتند،  و  در  برابر  تعداد  فراوان  مشرکان  و  در  مقابل  قدرت  و  شوکت  و  نیروی  فراوان  ایشان،  به  ایمان  خود  افتخار  میکنند،  و  خویشتن  را  در  پرتو  ایمان  توانا  و  با  عزّت  می‏بینند،  از  مناسبت  خاصی  و  همخوانی  ویژهای  بـرخـوردار  است.  همچنین  در  داستانها  و  پیروهائی  که  در  لابلای  داستانها  یا  به  دنبال  آنها  ذکر  میگردد،  مناسبت‏های  ویـژهای  را  خواهیم  یافت.[1]

*

(وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِنْ کَانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقَامِی وَتَذْکِیرِی بِآیَاتِ اللَّهِ فَعَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَشُرَکَاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَلا تُنْظِرُونِ (٧١) فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَمَا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى اللَّهِ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ (٧٢) فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَجَعَلْنَاهُمْ خَلائِفَ وَأَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ) (٧٣)

 (ای  پیغمبر!  برای  دلداری  مؤمنان  و  بـیداری  مشـرکان،  سرگذشت  بـرخی  از  پـیغمبران  و  پـیشینیان،  از  جمله)  سرگذشت  نوح  را  (از  قرآن)  برای  آنان  بخوان.  وقتی  (از  اوقات)  نوح  به  قوم  خود  گفت:  ای  قوم  مـن!  اگر  مـاندنم  (در  میانتان)  و  پند  دادنم  (به  شما)  با  آیات  خدا  (و  دلائل  الهی)  برایتان  سخت  و  غیرقابل  تحمّل  است،  من  (بر  این  کار  پایدار  و  ماندگارم  و)  بر  خدا  تکیه  دارم.  پس  همراه  با  معبودهایتان  قاطعانه  تصمیم  خود  را  بگیرید  (و  هر چـه  از  دستتان  بـرمیآید  دربـارۀ  مـن  انـجام  دهـید  و  هـیچ  کوتاهی  مکنید.  ایـن  کار  را  از  روی  مشـورت  کامل  و تصمیم  قاطع  انجام  دهید  تا)  بعداً  منظورتان  از  خودتان  نهان  نماند  و  مایۀ  اندوهتان  نشود.  پس  از  آن  نسبت  بـه  من  هر چه  میخواهید  بکنید  و  مرا  مهلت  نـدهید.  اگر  (از  دعوت  من)  روی  گردانیدید  (به  من  زیانی  نـمیرسانید)  چرا  که  من  کمترین  مزد  و  پاداشی  از  شما  نـمیخواهـم.  مزد  و  پاداش  من  جز  بر  خدا  نیست  و  به  من  دستور  داده  شده  است  که  (همـۀ  کار  و  بار  خود  را  بدو  حواله  دارم  و)  از  زمـرۀ  تســلیم کنندگان  (امـور  زندگی  بــه  خــدا  و  فرمانبرداران  اوامر  الله)  باشم.  آنان  او  را  تکذیب  کـردند  (و  دروغگویش  نامیدند)  و  ما  او  و  کسانی  را  که  با  او  در  کشتی  نشستند  نجات  دادیم،  و  کسانی  را  که  آیات  مـا  را  تکذیب  کردند  غرق  نمودیم،  و  آن  مـؤمنان  را  جایگزین  (ایشان  در  زمین)  گـردانـدیم.  بنگر  کـه  سـرانجام  بـیم  دادهشدگان  (نافرمان  و  بیایمان)  چگونه  گردید؟.

حلقهای  که  در  ایـنجا  از  داسـتان  نـوح  علیه السّلام  نشان  داده  میشود،  واپسین  حلقه  از  زنجیرۀ  داسـتان  است:  حـلقۀ  چالش  و  مبارزهطلبی  واپسین  است  و  پس  از  بیم  دادن  فراوان  و  پند  و  اندرز  طولانی  و  تکذیب  طولانی  سـر  میرسد.  در  این  حلقه  موضوع کشتی  و کسانی که  سوار  کشــتی  بــودهاند،  و  طـوفانی کـه  درگـرفته  است،  و  تفصیلاتی  که  در  آن  حلقه  آمده  است،  ذکـر  نـمیگردد.  زیرا  هدف  آشکار  نمودن  چالش  و  مبارزهطلبی  و کمک  خواستن  و  مدد  گرفتن  از  خدای  یگانه،  و  بـیان  نـجات  پیغمبر  و کسان  اندکی  است که  در  خدمت  او  بودهاند،  و  ذکر  هـلاک  تکــذیبکنندگان  بـیغمبر  است که  بسـیار  بودهاند  و  از  قدرت  و  شوکت  هم  برخوردار گردیدهاند.  بدین  خاطر  است  که  روند  سـخن  در  ایـنجا  تـفصیلات  داستان  را  در  یک  حلقه، کوتاه  و  مختصر  میکند،  و  شرح  و  بسط  ایـن  یک  حـلقه  را  نـیز  در  نـتائج  واپسین  آن  خلاصه  مینماید.  چون  این  امر  مقتضی  روند  قرآنی  در  این  موضع  و  موقع  است.

(وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِنْ کَانَ کَبُرَ عَلَیْکُمْ مَقَامِی وَتَذْکِیرِی بِآیَاتِ اللَّهِ فَعَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَشُرَکَاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَلا تُنْظِرُونِ ) (٧١)

 (ای  پیغمبر!  برای  دلداری  مؤمنان  و  بـیداری  مشـرکان،  سرگذشت  بـرخـی  از  پـیغمبران  و  پـیشینیان،  از  جمله)  سرگذشت  نوح  را  (از  قرآن)  برای  آنان  بخوان.  وقتی  (از  اوقات)  نوح  به  قوم  خود  گفت:  ای  قوم  مـن!  اگر  مـاندنم  (در  میانتان)  و  پند  دادنم  (به  شما)  با  آیات  خدا  (و  دلائل  الهی)  برایتان  سخت  و  غیرقابل  تحمّل  است،  من  (بر  این  کار  پایدار  و  ماندگارم  و)  بر  خدا  تکیه  دارم.  پس  همراه  با  معبودهایتان  قاطعانه  تصمیم  خود  را  بگیرید  (و  هر چـه  از  دسـتتان  بـرمیآید  دربـارۀ  من  انـجام  دهـید  و  هـیچ  کـوتاهی  مکـنید.  این  کار  را  از  روی  مشـورت  کـامل  و  تصمیم  قاطع  انجام  دهید  تا)  بعداً  منظورتان  از  خودتان  نهان  نماند  و  مایۀ  اندوهتان  نشود.  پس  از  آن  نسبت  بـه  من  هر چه  میخواهید  بکنید  و  مرا  مهلت  ندهید.

اگر کار  و  بار  من  شما  را  به  تنگنا  درانـداخـته  است،  و  دیگر  شما  ماندن  مرا  در  میان  خود  تـحمّل  نـمیکنید  و  تاب  دعوت  مرا  ندارید،  و کاسۀ  صبرتان  از  پند  و  اندرز  دادنم  با  آیات  خدا  لبریز  و  سرریز گردیده  است،  هر چـه  میخواهید  بکنید.  من که  به  راه  خود  ادامه  میدهم  و  جز  بر  خدا  تکیه  نمیکنم:

(فَعَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ ).

من  (بر  این  کار  پایدار  و  ماندگارم  و)  بر  خدا  تکیه  دارم.

 تنها  بر  او  تکیه  میکنم  نه  بر  یاوران  و  اولیاء.  او  مرا  بس است.

(فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَشُرَکَاءَکُمْ ).

پس  هـمراه  با  مـعبودهایتان  قـاطعانه  تـصمیم  خود  را  بگیرید.

دربارۀ  محلهای  ورود  و  خروج  خویش،  و  بـیرونشو  و  درونشو کار  خویشتن  بیندیشید،  و  توشه  و توان  خود  را  برگیرید،  و  همدیگر  را  ضمانت  و  حفاظت کنید:

(ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ).

(این  کار  را  از  روی  مشورت  کامل  و  تصمیم  قاطع  انجام  دهید  تا)  بعداً  منظورتان  از  خودتان  نهان  نـماند  و  مـایۀ  اندوهتان  نشود. 

بگذارید  موضعگیریتان  برای  خودتان  روشن  و  آشکار  باشد،  و  در  آنچه  بر  آن  تـصمیم  میگیرید،  اشتباه  و  آمیـزش  و  پـیچشی  نـماند،  و  جـای  شکّ  و  تـردید  و  برگشت  و  پشیمانی  نباشد.

(ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ).

پس  از  آن  نسبت  به  من  هر چـه  میخواهید  بکنید.

بر  آنـچه  تصمیم  گرفتهایـد  و  راجـع  بدان  کاملاً  اندیشیدهاید  و  جوانب  آن  را کاملاً  سنجیدهاید  و  قاطعانه  خواستهاید  بر  سر  من  بـیاورید،  اجـراء کـنید  و  درنگ  نکنید.

(وَلا تُنْظِرُونِ ) .

و  مرا  مهلت  ندهید.

مرا  مهلت  ندهید  ابزار  و  توشه  تهیّه  ببینم  و  خویشتن  را  آماده  سازم.  چه  آمادگی کلّی  من،  تکیه  بر  خدای  یگانه  است  نه کس  و  چیز  دیگری.

این  چالش  و  مبارزه طلبی  آشکار  و  برانگیزانندهای  است  که  آن  را  نمیگوید  مگر کسی که  دستهایش  پر  از  قوّت  و  قدرت  باشد،  و کـاملاً  بـه  تـوشه  و  انـدوخته  و  ادوات  جنگی  خود  اطمینان  و  اعتماد  داشته  باشد،  و  بـخواهد  دشمنان  را  تحریک کند  و  ایشان  را  برای  جنگ  با  خود  برانگیزد،  و  با  سخنان  تحریکآمیز  آنان  را  بر آن  دارد که  بر  او  بتازند!  آیا  در  پشت  سر  نوح  چه  قوّت  و  قدرت  و  توشه  و  اندوختهای  بود؟  از  میان  تمام  نیروهای  زمـین  چه  چیز  با  او  بود؟

با  او  ایمان  بـود  و  بس...  ایـمان  آن  نـیروئی کـه  همۀ  نیروهای  دیگر  در  برابرش  کوچک  و  ناچیز  است،  و  در  مقابل  آن کثرت  مردمان  و  فراوانی  ابزار  و  ادوات  آنان  اندک  و  ضعیف  است،  و  در  برابرش  تدبیر  و  تفکیر  عاجز  و  درمانده  است...  در  پشت  سر  نوح  خدائـی  بـود  کـه  دوستان  خود  را  در  دست  دوستان  اهریمن  رها  نمیکند!  این  ایمان  به  خدای  یگانه  است که  مؤمن  را  بـه  مـنشأ  قوّت  و  قدرت  بزرگتر  و  فراتر  از  هر  قوّت  و  قدرتی  میرساند،  قوّت  و  قدرتی که  چیره  و  فرمانروا  بر  ایـن  هستی،  و  بر  همه  چیز  و  بر  همه کس  است که  در گسترۀ  سترگ  این  هستی  است.  این  چالش  و  مبارزه طلبی  از  روی  غـرور  نـیست.  هـمچنین  بـیباکـی  هـم  نـیست.  خـودکشی  هم  نـیست.  بلکه  چالش  و  مبارزه طلبی  بزرگترین  قوّت  و  قدرت  حقیقی  با  قوّتها  و  قدرتهای  ناچیز  فناپذیری  است که  در  برابر  صاحبان  ایمان،  ضعیف  و کوچک  میگردند.

کسانی که  به  سوی  خدا  دعوت  میکنند،  پیغمبران  خـدا  الگوی  خوبی  برای  ایشان  هستند...  آنان  باید  دلهایشان  لبریز  از  اعتماد  و  اطمینان  شود  تا  بدانجا که  از  اعتماد  و  اطمینان  سرریز گردد.  باید  ایشان  بر  خداوند  یگانه  توکّل  کـنند  در  مـبارزه  و  رویـاروئی  بـا  طـاغوت،  هـر گونه  طاغوتی که  باشد.

طاغوت  زیانی  بدیشان  جز  اذیّت  و  آزار  نمیرساند.  این  اذیّت  و  آزار  هم  امتحان  الهی  است،  نه  این کـه  یـزدان  سبحان  از کمک  به  دوستان  خود  ناتوان  باشد،  و  نه  این  که  دوستان  خود  را  تسلیم  دشمنان  خود  گردانـد.  بلکه  امتحانی  است که  در  بوتۀ  آن  دلها  و  صفها  پاک  و  سره  میگردند.  بعد  از  آن  روزگار  به  نفع  مؤمنان  چرخش  پیدا  میکند،  و  دوران  به  نفع  آنان  میگردد،  و  وعدۀ  پیروزی  و  بهروزی  خدا  بدیشان  سـر  مـیرسد  و  تحقّق  پـیدا  میکند.

یــزدان  سـبحان  داسـتان  بندۀ  خـود  نـوح  را  روایت  میفرماید،  بدان  هنگام که  نوح  طاغوت  زمان  خـود  را  این گونه  روشن  و  آشکار  به  چـالش  مـیخوانـد  و  به  مبارزه  می‏طلبد.  پس  همراه  با  داستان  به  پیش  برویم  تا  نهایت  آن  را  از  نزدیک  مشاهده کنیم:

(فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَمَا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى اللَّهِ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ) (٧٢)

اگر  (از  دعـوت  مـن)  روی  گردانـیدید  (به  مـن  زیـانی  نمیرسانید)  چرا  که  من  کمترین  مزد  و  پاداشی  از  شـما  نمیخواهم،  مزد  و  پاداش  من  جز  بر  خدا  نیست.  و  به  من  دستور  داده  شده  است  که  (همۀ  کار  و  بار  خود  را  بدو  حواله  دارم  و)  از  زمرۀ  تسلیم کنندگان  (امور  زندگی  به  خدا  و  فرمانبرداران  اوامر  الله)  باشم.

اگر  روی گردانیدید  از  من  و  دوری گزیدید،  هر کاری که  میخواهید  بکنید.  من که  در  برابر  هدایت  و  رهنمودتان  مزدی  از  شـما  درخواست  نکردهام  تا  به  سبب  پشت کردن  شما  مزد  من کاستی گیرد:

(إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى اللَّهِ ).

مزد  و  پاداش  من  جز  بر  خدا  نیست.

این  کار  مرا  از  عقدهام  به  دور  نمیدارد،  چـه  به  مـن  دستور  داده  شده  است که  سراپای  هستی  خود  را  تسلیم  خدا  گردانم:

(وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ) .

و  به  من  دستور  داده  شده  است  که  (همۀ  کار  و  بار  خود  را  بـدو  حواله  دارم  و)  از  زمـرۀ  تسـلیم کنندگان  (امـور  زندگی  به  خدا  و  فرمانبرداران  اوامر  الله)  باشم.

وقـتی  کـه  بـه  مـن  فــرمان  داده  شـده  است،  از  زمـرۀ  تسلیمشوندگان  بودهام.  پس  آن گاه  چه  شد؟

(فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَجَعَلْنَاهُمْ خَلائِفَ وَأَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا).

 آنان  او  را  تکذیب  کردند  (و  دروغگویش  نامیدند  )  و  ما  او 

و  کسانی  را  که  با  او  در  کشتی  نشستند  نجات  دادیـم،  و  کسانی  را  که  آیات  ما  را  تکذیب  کردند  غرق  نـمودیم،  و  آن  مؤمنان  را  جایگزین  (ایشان  در  زمین)  گرداندیم.  بدین  اختصار  و  این گونه  چکـیدهوار...  نـجات  نوح  و  کسانی که  با  او  در کشـتی  بودند،  یـعنی  مؤمنان...  و  جایگزین  کردن  ایشان  در  زمـین  بـا  وجـود  کم  بـودن  مؤمنان،  و  غرق کردن  تکذیب کنندگان  با  وجود  قدرت  و  قوّت  و کثرت  ایشان:

(فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ) (٧٣)

بنگر  که  سرانجام  بیم  داده شدگان  (نافرمان  و  بیایمان)  چگونه  گردید؟.

تا  بنگرد  آن کسی که  میخواهد  بنگرد به  «سرانجام  تکذیبکنندگان«  و  پند  بگیرد  هر کس که  میخوهد  پند  بگیرد  از  سرانجام  مؤمنان  رستگار.

روند  قرآنی  در  اعلان  نجات  نوح  و کسـانی که  بـا  او  بودهاند  شتاب  میورزد،  زیرا  نوح  و  این گروه  انـدک  مؤمنان  خویشتن  را  با  خطر  چالش  و  مبارزهطلبی گروه  فراوان کافران  روبرو  میکردند.  هدف  هم  تنها  هلاک  این  گروه  فراوان  نبود  و  بس.  بلکه  هدف  پیش  از  هر  چیز  نجات  ایـن گروه  انـدک  مؤمنان  از  همۀ  خطرها،  و  جایگزین  کردن  ایشان  در  زمین  برای  آبادان  نـمودن  و  تـجدید  حیات  در  آن،  و  ادای  نـقش  اصـلی  خود  در  دورهای  از  زمان  بود.

این  قانون  خدا  در  زمین  است.  این  وعدۀ  او  به  دوستان  خود  در  زمین  است...  هر گاه  راه  برای گروه  مؤمنان  به  درازا کشید،  لازم  است  که  بدانند  کـه  راه  ایـن  است  و  اطمینان  داشته  باشند  که  فرجام  کار  و  جایگزینی  در  زمین  متعلّق  به  مؤمنان  است،  و  نباید  وعدۀ  خـدا  را  بـا  شتاب  بخواهند،  وعـدهای که  در  راه  است  و  فرامیرسد...  یزدان  سبحان  دوستان  خود  را  فـرامـوش  نمیکند  و  از  یاد  نمی‏برد،  و  از  مدد  و  یاری  بدیشان  و  پیروز گرداندن  آنـان  نـاتوان  نـیست،  و  ایشـان  را  به  دشمنان  خود  نیز  تسلیم  نمیکند...  و لیکن  یزدان  مهربان  ایشان  را  تمرین  و  تعلیم  میدهد  و  آنـان  را  با  رنـج  و  زحمت  امتحان کارآزموده  میسازد  و  با  توشۀ  راه  مجهّز  و  آمادهشان  مینماید.[2]

مختصر  و  مجمل  روند  قرآنی  به  پیغمبرانی که  پس  از  نوح  آمدهاند  اشاره  میکند،  و  دلائـل  و  مـعجزاتـی  را  یــادآور  مــیشود  کــه  آنـان  بـا  خـود  آوردهانـد،  و  تکذیبکنندگان  گمراه  چگونه  با  آن  دلائـل  و  مـعجزات  برخورد  کردهاند:

(ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلا إِلَى قَوْمِهِمْ فَجَاءُوهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا بِمَا کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ کَذَلِکَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ) (٧٤)

سپس  بـعد  از  نـوح،  پیغمبران  فراوان  و  بزرگواری  را  فرستادیم.  آنان  همراه  با  دلائل  روشن  (و  معجزات  دالّ  بر  صدق  خود)  به  پیش  قوم  خویش  رفتند.  امّا  ایشان  هم  حاضر  نشدند  به  چیزی  ایمان  بیاورند  که  قبلاً  دیگران  آن  را  تکذیب  کرده  بودند.  بـه  هـمین  شـیوه  دلهای  متجاوزان  را  مهر  میزنیم  (تا  دیگر  حقّ  و  حقیقت  بدانها  نفوذ  نکند  و  راهیاب  نشوند.  یعنی  کفر  و  نفاق  و  استمرار  گناه  تدریجاً  بر  دلهای  متجاوزان  اثر  می‏گذارد  تا  بدانجا  که  انگار  دلها  مهر  باطل  مـیخورند  و  پـردهای  بر  آنـها  فرومیافتد،  و  دیگر  نور  حقّ  بر  آنها  نمیتابد).

این  پیغمبران  دلائل  روشنی  را  برای  قوم  خود  آوردهاند.  نصّ قرآن  میفرماید:  «قوم  آنان  حاضر  نشدند  به  چیزی  ایمان  بیاورند کـه  قـبلاً  دیگران  آن  را  تکذیب  کـرده  بودند».  این  سخن  احتمال  دارد  معنی  آن  چـنین  باشد:  اینان  آیات  را  تکذیب  میکردند،  همانگونه  که  قبلاً  هم  آیات  را  تکذیب  مینمودند،  و  آیات  ایشان  را  از  عناد  و  سرکشی    باز نداشته  است  و  دگرگون  نکرده  است.  احتمال  هم  دارد  معنی  آن  چنین  باشد:  تکذیبکنندگان  همه  یک  گروه  هستند  هر چند  که  نسلها  و  زمانهای  ایشان  مختلف  بـاشد.  چـه  تکذیبکنندگان  دارای  سـرشت  یگانهای  هستند...  اینان  امکان  ندارد  به  چیزی  ایمان  بیاورند  که  گذشتگان  آن  را  تکذیب  کردهاند.  یا  این کـه  ایـنان  در  تکذیب  چیزهائی  که  تـکذیب  مـیکنند  خـویشتن  را  در  قالب  پیشینیان  میبینند.  انگار  ایـنان  از  زمرۀ  آنـان  هستند.  سرشت  یگانهای  دارند.  موضع  ایشان  در  برابر  دلائل  و  آیات  آسمانی  یکی  بیش  نـیست.  دریـچههای  دلهایشان  را  به  روی  دلائل  و  آیات  نـمیگشایند،  و  با  خردهایشان  نمیانـدیشند  و  رایـزنی  نمیکنند  دربـاره  دلائل  و  آیاتی  که  می‏بینند  و  میشنوند!  آنان  متعدّی  و  متجاوز  هستند  و  از  مرز  اعتدال  و  میانهروی  میگذرند  و  از  راستای  راه  درست  هدایت  منحرف  میگردند  و  به  کژ راهـه  می روند.  ایـن  بـدان  خاطر  است  که  آنان  دستگاههای  فهم  و  شـعوری  را  بیسود  و  بـیفائده  رهـا  کردهاند که  یزدان  آنها  را  بدیشان  عطا  فرموده  است  تا  با  آنها  بیندیشند  و  مسائل  را  فهم  و  روشن  کنند.  بر اثر  این  کار،  دلهایشان  بسته  میشود  و  دریچههای  دلها  مسدود می گردد:

(کَذَلِکَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ) (٧٤)

به  همین  شیوه  دلهای  متجاوزان  را  مهر  میزنیم.

بر حسب  قانون  قدیم  یزدان  دربارۀ  دلهای  مردمان،  دلی  که  صاحبش  آن  را  میبندد،  بسته  میماند  و  راکد  و  جامد  میگردد،  و  دیگر  شـایان  دریـافت  و  پـذیرش  نمیشود...  نه  این که  خدا  همچون  دلهائی  را  ببندد  تـا  پیشاپیش  آنها  را  از  هدایت  و  رهنمود  بازدارد.  بلکه  این  قانون  است  و  مقتضیات  آن  در  همۀ  احـوال  و  اوضـاع  حاصل  و  پیاده  میگردد.

و  اما  داستان  موسی  علیه السّلام  روند  قرآنی  آن  را  در  اینجا  از  مرحلۀ  چالش  و  مبارزهطلبی  میآغازد،  و  با  غرق  شدن  فرعون  و  لشکریان  او  آن  را  پـایان  میبخشد. گسـترۀ  داستان  موسی  از گسترۀ  داستان  نوح  فراختر  است.  روند  قرآنی  به  موضعگیریهائی  میپردازد که  بسی  همسان  با  موضعگیری  مشرکان  در  مکّه  در  برابر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  همانند  با  موضعگیری  آنان  در  برابر گروه  مؤمن  اندکی  است که  در  خدمت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بودند.

این  حلقه  از  داستان  موسی که  در  اینجا  عرضه  میشود،  دارای  پنج  موضعگیری  است.  بــه  دنـبال  آنـها  پـیروی  میآید  که  دربرگیرندۀ  عبرت  و  اندرزی  است که  در  عرضۀ  این  داستان  در  ایـن  سـوره  بـدین  شـیوه  آمـده  است...  این  موضعگیریهای  پنجگانه  در  روند  قـرآنـی  این  چنین  پیاپی  همدیگر  میآید:

(ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسَى وَهَارُونَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ بِآیَاتِنَا فَاسْتَکْبَرُوا وَکَانُوا قَوْمًا مُجْرِمِینَ (٧٥) فَلَمَّا جَاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا إِنَّ هَذَا لَسِحْرٌ مُبِینٌ (٧٦) قَالَ مُوسَى أَتَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءَکُمْ أَسِحْرٌ هَذَا وَلا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ (٧٧) قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَلْفِتَنَا عَمَّا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا وَتَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیَاءُ فِی الأرْضِ وَمَا نَحْنُ لَکُمَا بِمُؤْمِنِینَ) (٧٨)

سپس  بعد  از  آنان،  مـوسی  و  هـارون  را  برانگیختیم  و  هـمراه  بـا  آیـات  و  مـعجزات  خود  بـه  پیش  فرعون  و  دربــاریانش  فـرستادیم.  ولی  تکبّر  کردند  (و  خـود  را  بالاتر  از  آن  دیدند  که  از  موسی  و  هارون  پیروی  کنند  و  آئین  خدا  را  بپذیرند)  و  قوم  گناهکاری  شدند.  هنگامی  که  حقّ  از  سوی  ما  (بر  دست  موسی)  برای  آنان  روشن  و  جلوهگر  شد،  گفتند:  واقعاً  این  جـادوی  آشکـاری  است.  موسی  گفت:  آیا  به  حقّ  که  بـه  سـوی  شما  آمده  است،  سحر  میگوئید؟  آیا  این  (مـعجزات)  جـادو  است؟  (اگر  جادو  است،  من  شـما  را  بـه  مـبارزه  مـیطلبم  و  از  شـما  میخواهم  که  جادوگران  را  گرد  آورید  تا  ثابت  کنید  کـه  ایـن  جـادو  است).  بــه  هـر  حـال  جـادوگران  پـیروز  نمیشوند.  گفتند:  (ای  موسی!)  آیا  به  پیش  ما  آمدهای  تا  ما  را  از  (عقائد  و  تقالید  و)  چیزهائی  منصرف  گردانی  که  پـدران  و  نـیاکان  خود  را  بـر  آن  دیـده  و  یـافتهایـم،  و  میخواهید  بزرگی  (و  ریاست)  در  زمین  بـرای  شـما  دو  نفر  باشد؟  ما  به  هیچ وجه  به  شما  ایمان  نمیآوریم.

 آیات  و  معجزاتی که  مـوسی  آنـها  را  بـرای  ارائۀ  بـه  فرعون  و  فرعونیان  با  خـود  آورده  بـود  هـفت  آیـه  و  معجزهای  است که  در  سورۀ  اعراف  مذکور  است‌‌[3] ولی  این  آیات  و  معجزات  در  اینجا  ذکر  نمیگردد  و  به  تفصیل  از  آنها  سخن  نمیرود،  زیرا  روند  قرآنی  آن  را  اقـتضاء  نمیکند،  و  چکیده  و  مختصر  سخن گفتن  در  این  مـورد  کافی  و  بسنده  است.  مـهمّ  طــرز  برخورد  فرعون  و  درباریان  او  با  آیـات  و  مـعجزات  خدا،  و  چگونگی  برداشت  و  دریافت  ایشان  از  آنها  است:

(فَاسْتَکْبَرُوا وَکَانُوا قَوْمًا مُجْرِمِینَ) (٧٥)

آنان  تکبّر  کردند  (و  خود  را  بـالاتر  از  آن  دیدند  که  از  موسی  و  هارون  پیروی  کنند  و  آئین  خدا  را  بپذیرند)  و  قوم  گناهکاری  شدند.

(فَلَمَّا جَاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا ...).

هنگامی  که  حقّ  از  سوی  ما  (بر  دست  موسی)  برای  آنان  روشن  و  جلوهگر  شد...

این گونه  معیّن  و  مشخّص:  «مِنْ  عِنْدِنا»  [از  سوی  ما] ...  تا  خدا  زشتی  این  بزهکاری  را  به  تصویر کشد کـه  در  گفتارشان  راجع  به  حقّ  نهفته  بود،  حقّی که  از  سوی  خدا    آمده  بود:

(قَالُوا إِنَّ هَذَا لَسِحْرٌ مُبِینٌ) (٧٦)

گفتند:  واقعاً  این  جادوی  آشکاری  است.

با  این  تأکید  مغرورانه  سخن  مـیگویند،  هر چند که  سخنشان  باد  هوا  است  و  بر  دلیل  و  برهانی  تکیه  ندارد:  «واقعاً  این  جادوی  آشکاری  است«...  انگار  این  سخن  در  جــملهای  به  رشــته  کشـیده  شـده  است  و  همۀ  تکذیبکنندگان  در  تمام  روزگاران  بدان  آشنایند  و  بر  آن  خوی گرفتهاند!  مشرکان  قریش  این  چنین  میگفتند،  همان گونه  که  در  سرآغاز  سوره  راجـع  بدیشان  آمـده  است.  هر چند که  میان  قریشیان  و  فـرعون  و  فـرعونیان  فـاصلۀ  زمـانی  و  مکـانی  فـراخ  و  فراوانـی  است،  و  معجزات  موسی  و  معجزۀ  قرآن  با  یکدیگر  فرق  بسیاری  دارند!

(قَالَ مُوسَى أَتَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءَکُمْ أَسِحْرٌ هَذَا وَلا یُفْلِحُ السَّاحِرُونَ) (٧٧)

موسی  گفت:  آیا  به  حقّ  که  بـه  سـوی  شـما  آمـده  است،  سحر  میگوئید؟  آیا  ایـن  (معجزات)  جـادو  است؟  (اگر  جادو  است،  من  شـما  را  بـه  مـبارزه  مـیطلبم  و  از  شـما  میخواهم  که  جادوگران  را  گرد  آورید  تا  ثابت  کنید  کـه  ایـن  جـادو  است).  بــه  هـر  حـال  جادوگران  پـیروز  نمیشوند. 

از  بخش  نخستین  نـاشیرین  و  نـادرست  قلمداد  کردن  موسی  چیزی  حذف  شده  است که  بخش  دوم  بر  آن  شیء  محذوف  دلالت  دارد...  انگار  بدیشان  گـفته  است:  آیـا  وقتی که  حقّ  به  سویتان  بیاید  بدان  میگوئید:  این  جادو  است؟  در  پرسش  نخستین  بر  آنان  زشت  شمرده  میشود  که  حقّ  را  سحر  بنامند.  در  پرسش  دوم  اظـهار  شگـفت  میگردد  از کسی که  راجع  بدین  حقّ  بگوید:  این  سـحر  است.  چه  هدف  سحر  هدایت  مـردمان  نـیست.  سـحر  عقیدهای  را  دربـر  مـیگیرد.  سـحر  انـدیشۀ  مشـخّصی  دربارۀ  الوهیّت  و  پیوند  آفریدگان  با  آفـریدگار  نـدارد.  سحر  برنامۀ  منظّم  و  مـرتّب  و  سـر  و  سـامان  یـافتهای  دربارۀ  زندگی  ندارد.  پس  سحر  آمیزۀ  حقّ  نمیگردد،  و  میان  سحر  و  حقّ  اشتباه  نمیشود.  جادوگران  بـه  کـاری  نمیپردازند  که  متضمّن  اهدافی  همچون  ایـن  مـقاصد  باشد،  و  کارشان  در  جهت  پیاده  کردن  همچون  برنامهای  نبوده  و  نیست،  و  جادوگران  رستگار  نمیگردند،  و  همۀ  کارهایشان  به  وهم  و گمان  انداختن  و  به کژراهه  بردن  و  گول  زدن  است.

درباریان  در  اینجا  میخواهـند  حقیقت  انگـیزههائی  را  بدانند که  ایشان  را  از  تسلیم  شدن  در  بـرابـر  آیـات  و  معجزات  خدا  بازمیدارد:

(قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَلْفِتَنَا عَمَّا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا وَتَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیَاءُ فِی الأرْضِ وَمَا نَحْنُ لَکُمَا بِمُؤْمِنِینَ)(٧٨)

گفتند:  (ای  موسی!)  آیا  به  پـیش  مـا  آمـدهای  تـا  مـا  را  از  (عقائد  و  تقالید  و)  چیزهائی  منصرف  گردانی  که  پدران  و  نیاکان  خود  را  بر  آن  دیده  و  یافتهایـم،  و  مـیخواهـید  بزرگی  (و  ریاست)  در  زمین  برای  شما  دو  نفر  باشد؟  ما  به  هیـچ وجه  به  شما  ایمان  نمیآوریم.

در  این  صورت  پیدا  است  که  هـراس  ایشــان  از  در هـم  ریختن  اعتقادات  موروثی  خودشان  است،  اعتقاداتی  که  سیستم  سیاسی  و  اقتصادی  ایشـان  بـر  آنـها  اسـتوار  و  پایدار  است.  بر  سلطه  و  قدرت  خود  در  زمـین  هراس  دارند،  سلطه  و  قـدرتی  کـه  آن  را  از  خـرافـات  عـقائد  موروثی  خود  فراچنگ  میآورند.

این  درد  دیرینه  و  نیز  درد  تازهای  است کـه  طاغیان  و  سرکشان  را  به  مقاومت  در  برابر  دعـوتهای  آسـمانی  وامیدارد،  و  ایشـان  را  بـر  آن  مـیدارد  کـه  عـذرهای  گوناگون  و  پراکندهای  را  بتراشند،  و  دعوت کنندگان  بـه  سوی  خدا  را  به  زشتترین  تهمتها  متّهم کنند،  و  مرتکب  فسق  و  فجور  در  راه  مـقاومت  و  مـقابلۀ  بـا  دعـوتهای  آسمانی  و  دعوتکنندگان  به  سوی  خـدا  گـردند...  ایـن  «بزرگی  و  ریاست  در  زمین«  است،  و  ایـن  مـعتقدات  باطلی  است  که  جبّاران  قلدر  میخواهـند  در  دل  عـامّۀ  مردم  راکد  برجای  بماند،  و  همۀ کجیها  و  نارواها،  و  همۀ  تباهیها  و  فسادها،  و  همۀ  اوهام  و  خرافات،  در  انـدرون  دلها  جایگزین گردد.  چرا که  باز  شدن  دلها  بر  روی  عقیدۀ  صحیح،  و  روشن  شدن  خـردها  با  نـور  جدید،  برای  ارزشــهای  ایشـان  در  دل  هـمگان،  و  بـرای  بـنیادها  و  ستونهائی که  این  هراس  و  هیبت  بر  آنها  استوار  و  پایدار  است،  خطر  بشمار  میآید.  هراس  بـر  سلطه  و  قدرت  استوار  بر  اوهام،  و  برجای  بر  اصنام،  و  پایدار  بر  بـنده  ساختن  مردمان  برای  اربابانی  جز  یزدان  است...  دعوت  اسلام،  یعنی  خود  را  تسـلیم  فرمان  خدا  و  تـنها  از  او  دستور گرفتن،  توسّط  همۀ  پیغمبران  هدف  آن  بیان  ایـن  نکته  و  استوار  داشتن  این  قاعده  است که  ربوبیّت  متعلّق  به  خدای  جـهانیان  است  و  بس،  و  بـاید  هـمۀ  اربابان  دروغینی که  حقوق  الوهیّت  و  ویژگیهای  آن  را  غصب  کردهاند  و  در  زندگانی  مردمان  آن  را  بر  دست گرفتهاند،  به  کنار  انداخته  شوند.  البتّه  این  اربابان  دروغـینی  کـه  عامّۀ  مردمان  را  بازیچه  دست  خود  کـردهانـد  و  سـبک  شمردهاند  تا  بتوانند  نمیگذارنـد  سخن  حـقّ  و  نـدای  هدایت  به  گوش  عامّه  مردم  رسـد.  آنـان  تـا  بتوانند  نمیگذارند  اعلان  عمومیای که  اسـلام  پـرچـم  آن  را  برداشته  است،  و  شعار  ربوبیّت  خدای  یگانه  را  سر  داده  است،  و  فـریاد  آزادی  مـردمان  از  بـندگی  بندگان  را  طنینانداز  کرده  است،  آسوده  همهجا  پـخش  و  ساده  منتشر  شود...  این  اربابان  تا  بتوانند  نـمیگذارنـد  ایـن  اعلان  همگانی  به  دست  همگان  برسد،  و  عامّۀ  مردمان  آن  را  ببینند  و  بشنوند.  این  اربابان  خوب  میدانند  این  اعلان  شورش  بر  ضدّ  ربوبیّت  ایشان،  انقلاب  بـر  ضدّ  سلطه  و  قدرتشان،  فروپاشی  حکومت  و  فرمانروائـی  ایشان،  و  روان  شدن  در  مسیر  آزادی  و  پرواز  در  فضای  آزادی  بزرگوارانهای  است  که  شایان  انسان  است.

این  علّت  قدیم  و  هم  علّت  جدید  است،  هر  زمان که کسی  بلند  شود  و  مردمان  را  به  سوی  خداوند  جهانیان  دعوت  کند،  اربابان  نادرست  زمینی  برای  جلوگیری  از  دعوت  آسمانی  به  غوغا  و  تکاپو  میافتند!

مردان  زرنگ  و  هوشیاری  که  در  میان  قـریشیان  یـافته  میشدند، کسانی  نبودند که  دربارۀ  درک  و  فهم  صدق  و  والائی  مـحتوای  رسـالت  مـحمد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  نـاچیزی  و  تباهی  محتوای  عقیدۀ  بتپرستی،  به  خطا  روند  و  دچار  اشتباه  شوند.  و لیکن  آنان  بر  مکانت  و  منزلت  موروثی  خود  میترسیدند،  مکانت  و  منزلتی که  بر  خـرفـات  و  تقلیداتی  استوار  بود  که  در  عقیدۀ  ایشان  موجود  بود.  همان گونه که  درباریان  فرعون  و  اشراف  قوم  او  بر  سلطه  و  قدرت  خود  در  زمین  میترسیدند،  و  مغروران،  به  خود  میبالیدند  و  میگفتند:

(وَمَا نَحْنُ لَکُمَا بِمُؤْمِنِینَ) (٧٨)

ما  به  هیچ  وجه  به  شما  ایمان  نمیآوریم.

*

فرعون  و  درباریان  او  متوسّل  به  داستان  سحر  و  ساحری  شدند.  ظنّ  غالب  این  است  کـه  بدین  وسیله  خواستهانـد  عامّۀ  مردمان  را  سـرگرم  آن کنند.  برای  ایـن  منظور  مجلسی  برای  ساحران  ترتیب  دهند  و  موسی  و  چیزهائی  که  با  خود  از  آیات  و  معجزات  دارد  و  در  ظاهر  بسـان  سحر  و  جادوگری  است  به  چالش  و  مبارزه  بطلبند،  تـا  در نهایت  بگویند:  موسی  ساحر  مـاهری  بـیش  نـیست.  بدین  وسیله  خطر  برطرف  میگردد،  خطری که  از  آن  بر  اعتقادات  موروثی،  و  بر  سلطه  و  قدرت  خود  در  زمین  -  که  اصل  کار  است  -  میترسند...  گمان  میکنیم  که  اینها  انگیزههای  حقیقی  جشن  همایش  جادوگران  بـوده  است،  پس  از  آن که  فرعون  و  فرونیان  احساس  خطر  حقیقی  کردهاند  و  وقوع  آن  را  پائیدهاند:

(وَقَالَ فِرْعَوْنُ ائْتُونِی بِکُلِّ سَاحِرٍ عَلِیمٍ (٧٩) فَلَمَّا جَاءَ السَّحَرَةُ قَالَ لَهُمْ مُوسَى أَلْقُوا مَا أَنْتُمْ مُلْقُونَ (٨٠) فَلَمَّا أَلْقَوْا قَالَ مُوسَى مَا جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ (٨١) وَیُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ) (٨٢)

فرعون  گفت:  همـۀ  جادوگران  مـاهر  و  زبـردست  را  به  پیش  من  بیاورید  (تا  کار  ایـن  دو  جادوگر  را  بسـازیم).  هنگامی  که  جادوگران  گرد  آمدند،  موسی  بدیشان  گفت:  (هر چه  از  فنون  سحر  مـیدانـید  بـه کار  بندید  و)  آنـچه  میتوانید  بیندازید  و  بـیفکنید  (تـا  بـبینیم).  هنگامی  که  (ریسمانها  و  عصاهای  خود  را)  انداختند،  موسی  گفت:  آنچه  ارائه  دادید  واقعاً  جادو  است.  قطعاً  خداونـد  آن  را  پوچ  و  نابود  خواهد  کرد  و  (جای  شگفت  نیست،  چرا  که)  خداوندگار  تـبهکاران  را  (بقا  و  دوام  نمیبـخشد  و)  شایسته  و  سودمند  نمیگرداند.  خداوند  با  سخنان  خود  (که  بـر  انـبیاء  نــازل  مـیکند)  حـقّ  را  پــایدار  و  ماندگار  می‏گرداند،  هر چند  که  گناهکاران  و  بزهکاران  نپسندند.  در  ایــنجا  در  مـوقعیّت  مشابه  سـخن  را  چکـیدهوار  می‏بینیم.  زیرا  فرجام  آن  مورد  نـظر  است.  در گفتار  موسی:

(مَا جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ ).

آنچه  ارائه  دادید  واقعاً  جادو  است.

پاسخی  است  به  تهمت  سحر،  تهمتی که  متوجّه  مـوسی  کردهاند.  کاری  که  جادوگران  میکنند  سحر  است،  زیرا  آنچه  میکنند  بیش  از  خیالاتی کردن  و  به گمان  انداختن،  و  جادو کردن  چشمها  نیست.  هدفی  از  آن  جز  خردها  را  به  بازی گرفتن  نیست.  دعوت  به  خداشناسی  و  اصلاح  جامعه  در  آن  وجود  ندارد،  و  مایۀ  تلاش  و کـوشش  و  جنبش  و  تکاپوئی  نمیگردد.  سحر  این گونه  است،  نـه  آیاتی  که  از  سوی  خدا  نازل  میشود...  در  این  فرمودۀ  یزوان:

(إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ ).

قطعاً  خداوند  آن  را  پوچ  و  نابود  خواهد  کرد.

در  این  سخن  اعتماد  مؤمن  جلوهگر  میآید،  مؤمنی که  به  پروردگار  خود  ایمان کامل  دارد،  و  مطمئن  است  که  خداوندگار  نمیپسندد  که  سحر  پیروز گـردد،  چـرا  کــه  سحر کار  ناشایست  و  نادرستی  است:

(إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ) (٨١)

قطعاً  خدا  کار  تـبهکاران  را  (بـقاء  و  دوام  نمیبخشد  و)  شایسته  و  سودمند  نمیگرداند.

تبهکاران  یعنی  کسانی  که  مردمان  را  با  جادوگری  گمراه  میسازند،  یا  درباریانی که  جادوگران  را  برای  فسـاد  و  تباهی  و  ماندگار کردن  دیگران  بر گمراهی  آوردهاند:

 

(وَیُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ ).

خداوند  با  سخنان  خود  (که  بر  انبیاء  نازل  میکند)  حقّ  را  پایدار  و  ماندگار  می‏گرداند. 

سخنان  تکوینی،  یعنی:

( کُنْ  فَیَکُونُ ).

باش،  و  میشود. (بقره/117)

کلمات  خدا،  بیانگر  روی کردن  مشیّت  است.  یا  این که  کلمات  خدا  عبارت  است  از:  آیات  و  دلائل  خدا.

(وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ) (٨٢)

هر چند  که  گناهکاران  و  بزهکاران  نپسندند.

نپسندیدن گناهکاران  و  بزهکاران  مشیّت  خدا  را  بی‏اثر  نمیگرداند،  و  سدّ  و  مانع  سر  راه  آیات  خدا  نمیشود.  کار  شد...  سحر  باطل گـردید  و  حـقّ  برتری  گرفت...  و لیکن  رونـد  قرآنی  صحنهها  را  در  ایـنجا  مـختصر  میکند،  زیرا  صحنهها  در  این  جولانگاه  مراد  نیست

*

در  اینجا  پرده  فرو میافتد  تا  پردۀ  صحنۀ  موسی  و کسانی  که  با  او  هستند  بالا  رود.  آنان  گروه  اندکی  از  جوانـان  مردم  بودند،  نـه  از  پیرمردان  ایشـان!  ایـن  یکـی  از  عبرتهای  مورد  نظر  داستان  است.

(فَمَا آمَنَ لِمُوسَى إِلا ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلَى خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِی الأرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ (٨٣) وَقَالَ مُوسَى یَا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ (٨٤) فَقَالُوا عَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْنَا رَبَّنَا لا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (٨٥) وَنَجِّنَا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ (٨٦) وَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى وَأَخِیهِ أَنْ تَبَوَّآ لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتًا وَاجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ) (٨٧)

هـیچ  کس  بـه  مـوسی  ایـمان  نـیاورد  مگـر  گروهی  از  مــردمان  قـومش،  (کـه  ایـمان  آوردنـد)  و  از  فرعون  و  دربــاریان  و  اشـراف  بنیاسـرائـیل  مـیترسیدند  کـه  (شکـــنجه  و  آزارشـان  رســانند  و)  آنــان  را  از  دیـن  برگردانند.  بیگمان  فـرعون  در  زمـین  عَلَم  طغیان  بـرافـراشـته  بود  و  گردنکشی  کـرده  بود  و  از  زمرۀ  متجاوزان  (در  ظلم  و  فساد  و  جنایت  و  خونریزی)  بود.  موسی  (برای  دلداری  و  تشجیع  مؤمنان)  گفت:  ای  قوم  من!  اگر  واقعاً  به  خدا  ایمان  دارید  بر  او  توکّل  کنید  (و  باید  بر  او  توکّل  کنید)  اگر  خود  را  بدو  تسلیم  کردهایـد.  پس  مؤمنان  گفتند:  بر  خدا  توکّل  میکنیم  و  بس،  پروردگارا!  ما  را  (وسیلۀ)  آزمون  مردمان  سـتمکار  و  (آماج)  بـلا  و  آزار  کافران  (بدکردار)  مساز.  و  ما  را  با  فضل  و  رحمت  خود  از  دست  مردمان  کافر  نجات  بـده.  و  به  مـوسی  و  بـرادرش  (هارون)  وحـی  کـردیم  کـه  بـرای  قوم  خـود  خانههائی  در  سرزمین  مصر  برگزینید  و  خانههایتان  را  مقابل  یکدیگر  بسازید  و  (در  آنجاها،  بـه  دور  از  چشـم  فـرعون  و  فـرعونیان)  نـماز  را  بـرپای  داریـد.  و  بـه  ایمانداران  مژده  بده  (که  سرانجام  پـیروز  مـیشوند  و  در  دنیا  نصرت  و  در  آخرت  جنّت  از آن  ایشان  میگردد).  این  نصّ  قرآنی  بیانگر  این  واقعیّت  است که  از  مـیان  بنی‏اسرائیل  اظهار  ایمان کرده  بودند  و  به  موسی  پیوسته  بودند،  نوجوانانی  بودند،  نه  همۀ  ملّت  اسرائیل.  خوف  این  در  میان  بود که  نوجوانان  از  دین  برگردانده  شوند  و  از  پیروی  موسی  برگردند،  از  تـرس  فرعون  و  تأثـیر  بزرگان  قـوم  ایشـان،  بزرگانی که  مـصالحی  در  نزد  صاحبان  سلطه  و  قدرت  داشتند،  و  از  ترس  اشخاص  پستی که  به  هر کسی که  صاحب  سلطه  و  قدرت  باشد  پناه  می‏برند،  مخصوصاً  از  میان  بنیاسرائیل...  فرعون  دارای  سلطه  و  قدرت  فراوانی  بود.  در  طغیان  و  سرکشی  نـیز  اسراف  مـیکرد.  در  طـغیان  حدّی  و  مـرزی  نـمیشناخت،  و  از  سنگدلی  و  سـختگیری  خودداری  نمیکرد.

در  اینجا  باید  ایمانی  در میان  باشد که  بر  همۀ  این  ترسها  و  هراسها  بچربد  و  غلبه کند،  و  دلها  را  اطمینان  و  آرامش  دهد،  و  دلها  را  بر  حقّ  و  حقیقتی  استوار  بدارد که  بدان  میگراید:

(وَقَالَ مُوسَى یَا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ) (٨٤)

موسی  (برای  دلداری  و  تشجیع  مؤمنان)  گفت:  ای  قوم  من!  اگر  واقعاً  به  خدا  ایمان  دارید  بر  او  توکّل  کنید  (و  باید  بر  او  توکّل  کنید)  اگر  خود  را  بدو  تسلیم  کردهاید.

توکّل  بر  خدا  نشانۀ  ایـمان  و  انگـیزۀ  آن  است.  ایـمان  عنصر  نیروئی  است که  به  پشتوانۀ گروه  اندک  و  ضعیف  مؤمنان  در  برابر  قدرت  و  قوّت  طاغی  و  سرکش،  افزوده  میشود،  و  باعث  میگردد  نیرومندتر  و  ثـابت قدمتر  از  آن  طاغیان  و  سرکشان  شوند.  موسی  ایمان  و  اسلام  را  برای  ایشان  ذکر کرده  است،  و  توکّل  بر  خدا  را  مقتضی  هم  این  و  هم  آن  دانسته  است...  مقتضی  اعتقاد  به  خدا،  و  مقتضی  تسلیم کردن  خالصانۀ  خود  بـه  یـزدان،  و  عـمل  کردن  به  چیزهائی که  او  میخواهد.

مؤمنان  ندای  ایمان  را  از  زبان  پیغمبرشان  شنیدند  و  پاسخ  گفتند:

(فَقَالُوا عَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْنَا ).

پس  مؤمنان  گفتند:  بر  خدا  توکّل  میکنیم  و  بس.

بدین  خاطر  با  دعا  و  زاری  به  خدا  رو کردند  و  گفتند:

(رَبَّنَا لا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ) (٨٥)

پروردگارا!  ما  را  (وسـیلۀ)  آزمـون  مـردمان  ستمکار  و  (آماج  )  بلا  و  آزار  کافران  (بدکردار)  مساز.

مراد  از  دعا  کردن  بدین  صورت  که  خداونـد  ایشـان  را  وسیلۀ  آزمون  مــردمان  سـتمکاره  نـفرماید  این  است  خداوند  مردمان  ستمگر  را  بر  ایشان  مسلّط  نسازد  تـا  ستمکاران  گمان  نکنند که  چیره  شدن  ایشان  بر  مـؤمنان  به  خدا  دلیل  این  استکه  عقیدۀ  آنان  درستتر  است  و  بدین  سبب  است  که  ایشان  پیروز  گردیدهاند  و  مؤمنان  شکست  خوردهانــد...  چـه بسا  پـیروزی  یـا  بـهروزی  ستمکاران  اسـتدراج  و  آزمـونی  از  سـوی  خدا  بـرای  ایشان  باشد  و  خدا  خواسته  باشد  آنان  به  گمراهی  خـود  فرو روند  و  پلّه  پلّه  به  سوی  دوزخ  روند.  مؤمنان  خدا  را  به  کمک  میطلبند که  ایشان  را  بپاید  و  از  مسلّط  شدن  ستمکاران  بر  آنان  -  هر چند  هم  پیروزی  ستمکاران  برای  استدراج  باشد  -  ایشان  را  محفوظ  و  مصون  فرماید.  آیۀ  دوم  در  حصول  مطلوب  صریحتر  و  آشکارتر  است:

(وَنَجِّنَا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ) (٨٦)

و  ما  را  با  فضل  و  رحمت  خود  از  دست  مـردمان  کافر  نجات  بده.

مؤمنان که  دعا  میکنند  خداوند  ایشان  را  وسیلۀ  آزمون  مردمان  ستمکاره،  و  آماج  بلا  و  آزار کافران  نسـازد،  و  در  پرتو  لطف  خود  ایشان  را  از  دست کافران  برهاند،  با  توکّل  بر  خدا  و  نیرو  و  مدد  خواسـتن  از  او،  مـنافات  و  مخالفت  ندارد.  بلکه  این  کار  دالّ  بر  توکّل  بیشتر  و  تکیۀ  زیادتر  بر  خدا  است.  مؤمن  بلا  را  آرزو  نـمیکند،  ولی  هنگام  نزول  بلا  یا  رویاروئی  با  ناگواریـها  مـقاومت  و  ایستادگی  میکند.

به  دنبال  این  جدائـی،  و  در  دورۀ  انـتظاری  کـه  پس  از  جولانگاه  نخستین،  و  بعد  از  ایمان  آوردن  آنان کـه  به  موسی  ایمان  آوردند،  خداوند  به  موسی  و  هارون  وحی  میکند که  برای  بنیاسرائیل  خانههای  ویژۀ  ایشان  ترتیب  داده  شود.  به  خاطر  این که  آنان  از  دیگران  جدا  شوند  و  خویشتن  را  سر  و  سـامان  و  نـظم  و  نـظام  بـخشند  تـا  آمادگی کوچ  از  مصر  را  در  وقت  مناسب  را  پیدا کـنند.  خداوند  بنیاسرائیل  را  مکـلّف  مـیسازد  به  ایــن  کـه  خانههایشان  را  پاک  و  پاکیزه  دارنـد،  و  نـفس  خـود  را  تزکیه کنند،  و  از  پیروزی  و  مددی  که  خـدا  مـیرساند  شادمان  گردند:

(وَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى وَأَخِیهِ أَنْ تَبَوَّآ لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتًا وَاجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ) (٨٧)

و  به  موسی  و  برادرش  (هارون)  وحی  کردیم  کـه  بـرای  قوم  خود  خـانههائی  در  سـرزمین  مـصر  برگزینید  و  خانههایتان  را  مقابل  یکدیگر  بسازید  و  (در  آنـجاها،  بـه  دور  از  چشم  فرعون  و  فرعونیان)  نماز  را  برپای  دارید،  و  به  ایمانداران  مژده  بده  (که  سرانجام  پیروز  میشوند و در دنــیا  نـصرت  و  در  آخـرت  جـنّت  از آن  ایشــان  می گردد  ).

این  یک  آمادگی  روحی  است که  در کنار  آمادگی  نظامی  قرار  میگیرد.  با هم  بودن  هر  دو  تای  این  آمادگیها  برای  اشخاص  و  افراد  و گـروهها  و  دسـتهها  ضـروری  است،  بویژه  اندکی  پیش  از  جنگها  و  دشـواریــها.  بـرخـی  از  مــردمان  ایــن  آمــادگی  روحــی  را  خوار  و  نـاچیز  می شمارند،  و لیکن  تجارب  تا  این  لحظه  همیشه  خبر  از  این  امر  میدهد که  عـقیده  نـخستین  اسـلحه  در  پـیکار  است،  و  ادوات  جــنگی  در  دست  سـربازی  کـه  دارای  عقیدۀ  سست  است  در  ساعت  شدّت  و  در  وقت  سختی  چیز  مهمّی  نیست.

این  تجربهای که  یزدان  آن  را  به  گروه  مؤمنان  نشـان  میدهد  و  ایشـان  را  بـدان  رهـنمود  مـیکند  تـا  آن  را  بشنوند  و  سرمشق  خود کنند،  یک  تجربۀ  ایمانی  ویــژه  است.  چه بسا  مـؤمنان  روزی  و  روزگـاری  در  جـامعۀ  جاهلی  خود  را  رانده  و  مانده  ببینند،  و  فتنه  و  بلا  فراگیر  گردد،  و  طاغوت  زورگوئی  و  قلدری کند،  و  مردمان  تباه  و  فاسد  شوند،  و  محیط  بگندد  - همان گونه که  حال  و  وضع  در  دوران  فرعون  این  چنین  بود  -  در  اینجا  است  که  یزدان  مؤمنان  را  به  چند کار  رهنمود  میفرماید:

1-دوری  گزیدن  از  جـاهلیّت  و گـندناها  و  تـباهیها  و  بدیهای  آن  تا  آنـجا کـه  مـمکن  است.  هـمایشگـروه  مؤمنان  نیک  و  پاک  پـیرامون  یکدیگر،  و  اشتغال  آنان  به  پاکیزه  داشتن  و  تزکیه  نمودن،  و  تمرین  دادن  و  نـظم  و  نظام  بخشیدن  خود،  تا  خدا  وعدۀ  خویش  را  برای  ایشان  به  مرحلۀ  ظهور  میرساند  و  آنان  را  پیروز  میگرداند.

 ٢-  دوری  گزیدن  از  پرستشگاههای  جاهلیّت،  و  خانههای  گروه  مسلمانان  را  مسجد  نمودن،  و  در  آنجاها  از  جامعۀ  جاهلی  بـریدن  و گـوشهگـیری  گـزیدن،  و  بـه  عـبادت  پروردگارشان  برابر  برنامۀ  درستی  پـرداختن،  و  در  فضای  پاک  عبادت  به  نوعی  از  نـظم  و  نـظام  اشـتغال  ورزیدن  و  سر  و  سامان گرفتن.

*

موسی  علیه السّلام  به  آستانۀ  پـروردگار  خود  رو  کـرد،  بـدان  هنگام که  از  فرعون  و  درباریان  او  مأیوس  شده  بود  و  گمان  نمیبرد  در  میان  ایشان  فرد  خوبی  باشد،  و  اثری  از  خوبی  در  میانشان  برجای  مـانده  بـاشد،  و  امـیدی  بـه  اصلاح  آنان  باشد.  رو  به  درگاه  خدا کـرد  و  فرعون  و  درباریان  او  را  نفرین  نمود  و  نابودی  ایشان  را  خواستار  شد.  فرعون  و  درباریان  او کسانی  بودند که  دارائی  و  زر  و  زیور  و  زرق  و  برق  زنـدگی  را  داشـتند،  و  دلهـای  بسیاری  از  مؤمنان  در  برابر  آن  اموال  و کوکبه  و  دبدبه،  ضعیف  میگردید،  و  چه  بسا  در  مقابل  جاه  و  جـلال  و  ثروت  و  مال  سقوط  میکرد  و  به  گمراهـی  مـیافتاد...  موسی  رو  به  آستانۀ  پروردگار  خود کرد  و  عاجزانه  از  او  تمنّا  میکرد که  این  اموال  را  نابود  فرماید،  و  بر  دلهـای  صاحبان  این  اموال  مهر  زند  تا  نتوانند  ایمان  بیاورند  تا  زمانی که  ایمان  آوردن  سودی  نمی‏بخشد.  یزدان  دعا  را  استجابت  فرمود  و  آن  را  پذیرفت:

(وَقَالَ مُوسَى رَبَّنَا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلأهُ زِینَةً وَأَمْوَالا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا رَبَّنَا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَلا یُؤْمِنُوا حَتَّى یَرَوُا الْعَذَابَ الألِیمَ (٨٨) قالَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُمَا فَاسْتَقِیمَا وَلا تَتَّبِعَانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ) (٨٩)

 (هنگامی  که  کینهتوزی  کافران  و  اذیّت  و  آزار  ایشان  بـا  موسی  به  غایت  رسید)  موسی  گفت:  پروردگارا!  تو  بـه  فرعون  و  فرعونیان  در  دنیا  زینت  (و  بهجت  جهان،  یعنی  فرزندان  و  قدرت  فراوان  و  نعمت)  و  دارائــی  (سـرشار)  دادهای،  و  عاقبت  آن  این  شده  است  که  (بـندگانت  را)  از  راه  تو  به  در  میبرند  و  گمراهشان  می‏کنند.  پروردگارا!  اموالشان  را  نابود  گردان  و  بر  دلهایشان  (بند  قسوت  را)  محکم  کن،  تا  ایمان  نـیاورند  مگـر  آنگاه  که  بــه  عـذاب  دردنــاک  (دوزخ)  گرفتار  آیـند  (کـه  آن  وقت  تـوبه  و  پشیمانی  دیگر  سودی  ندارد).  خدا  فرمود:  دعـای  شما  (مـوسی  و هـارون)  پـذیرفته  شـد،  پس  بـر  راستای  راه  پابرجا  بـاشید  و  اسـتقامت  بـه  خـرج  دهـید  (و  از  انبوه  مشکلات  نهراسید)  و  از  راه  برنامۀ  کسانی  پیروی  نکنید  که  ناآگاهند.

(رَبَّنَا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلأهُ زِینَةً وَأَمْوَالا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ).

پروردگارا!  تو  به  فرعون  و  فرعونیان  در  دنیا  زیـنت  (و  بهجت  جهان،  یعنی  فرزندان  و  قدرت  فراوان  و  نعمت)  و  دارائی  (سرشار)  دادهای.

از  این  امر گمراهی  مردمان  از  راه  یزدان  نشأت  میگیرد.  این گمراهی  یا  با  فریبی  پدید  میآید که  نماد  نعمت  و  سیمای  ثروت  آن  را  در  درون  دیگران  ایجاد  میکند،  و  یا  این که  این گمراهی  با  قدرتی  پدید  میآید که  ثروت  آن  را  به  صاحبان  ثروت  میبخشد  و  ایشان  را  بر  خوار  داشتن  و  گمراه  ساختن  دیگران  قادر  مینماید.  وجود  نعمت  در  دست  مفسدان  بدون  شکّ  بسیاری  از  دلها  را  به  تزلزل  میاندازد،  دلهائی که  یقین  و  ایمان  ایشان  به  خدا  به  مرحلهای  نرسیده  است که  بدانند  و  بــفهمند کـه  این  نعمت  آزمون  و  آزمایش  یزدان  است،  و  نعمت  با  مقایسۀ  با  فضل  و  لطف  خدا  چیز  ارزشمند  وگرانبهائی  نیست.  موسی  در  ایـنجا  دربارۀ  واقعیّت  مـوجود  در  زندگی  عامۀ  مردمان  صحبت  میکند،  و  برای جلوگیری  از  ایـن گمراهی،  و  بیرون  آوردن  ابزار  و  وسائل  سـتمگری  و  فـریبکاری  از  دست  نـیروی  ستمکارۀ  گمراهساز،  از  یزدان  جهان  درخواست  میکند،،  اموال  ایشان  را  نابود  کند  و  از  مـیان  بـبرد،  به  گـونه ای  که  صاحبان  اموال  نتوانند  از  آن  بهرهمند  شوند.  و  امّا  دعای  موسی که  از  خدا  میخواهد که  بر  دلهایشان  مهر  زند  تا  ایمان  نیاورند  مگر  آن گاه  که  عذاب  دردناک  را  ببینند،  همچون  دعائی  دعای کسی  است که  از  اصلاح  این  دلها  مأیوس گردیده  است،  یا  ناامید  شده  است که  همچون  دلهائی  توبه  یا  برگشتی  داشته  باشد.  دعائی  است که  در  آن  خواسته  میشود که  خدا  بر  همچون  دلهائی  سختی  و  سنگینی  بیفزاید  و  آنها  را  ببندد  تا  زمانی که  عذاب  آنان  را  دربر  میگیرد.  چه  در  این  وقت  ایمان  ایشان  پذیرفتنی  نیست.  زیرا  هنگام  نزول  عذاب  ایمان  آوردن  پذیرفته  نمیشود،  و  دالّ  بر  توبۀ  حقیقی  آزادانۀ  انسان  نمیباشد.

(قالَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُمَا ).

خدا  فرمود:  دعای  شما  (موسی  و  هارون)  پذیرفته  شد.

 دعای  شما  اجابت گردید  و کار  از کار  گذشت.

(فَاسْتَقِیمَا).

پس  بر  راستای  راه  پابرحا  باشید  و  اسـتقامت  به  خرج  دهید  (و  از  انبوه  مشکلات  نهراسید).

بر  راستای  راه  خود  و  بر  هدایت  خود  اسـتقامت  داشـته  باشید  تا  اجل  سر  میرسد:

(وَلا تَتَّبِعَانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ) (٨٩)

و  از  راه  و  برنامۀ  کسانی  پیروی  نکنید  که  ناآگاهند.  افراد  ناآگاه  بدون  دانش  و  آگاهی  در گمراهی  دست  و  پا  میزنند،  و  در  طرحها  و  نقشهها  و  تدبیرها  و  تـفکیرها  سرگشته  و  ویلان  میشوند،  و  در  مسیر  سرنوشت  نگران  و  پریشان  میروند،  و  نمیدانند که  راستای  راه  حقّ  را  میپیمایند  یا  راسـتای  راه  حـقّ  را گم کردهاند  و  در  کژراهه  میروند.

*

صحنۀ  دوم  صحنۀ  اجراء  فرمان  است:

(وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْیًا وَعَدْوًا حَتَّى إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ (٩٠) آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ (٩١) فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً وَإِنَّ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ آیَاتِنَا لَغَافِلُونَ) (٩٢)

بـنیاسـرائـیل  را  از  دریــا  عـبور  دادیـم.  فـرعون  و  لشکریانش،  برای  ظلم  و  تعدّی،  آنان  را  دنبال  کـردند  و  در  پی  ایشان  راه  افتادند،  تا  بدانجا  که  (گذرگاه  دریا  بـه  هم  آمد  و  آب  از  هر سو  ایشان  را  دربر  گرفت  و)  غرقاب  فرعون  را  در  خود  پیچید  (در  این  هنگام  بود  کـه)  گـفت:  ایمان  دارم  که  خدائی  وجود  ندارد  مگـر  آن  خدائـی  کـه  بـنیاسـرائـیل  بـدو  ایـمان  آوردهانـد  و  مـن  از  زمـرۀ  فـرمانبرداران  (و  مطیعان  فرمان  یـزدان)  هسـتم.  آیـا  اکنون  (کـه  مرگت  فرارسـیده  است  و  توبه  پـذیرفتنی  نـیست،  از  کــردۀ  خـود  پشـیمانی  و  روی  بـه  خدای  میداری؟!)  و  حال  آن  که  قبلاً  سـرکشی  مـیکردی  و  از  زمرۀ  تباهکاران  بودی.  مـا  امروز  لاشۀ  تـو  را  (از  امـواج  دریا  و  یورش  مـاهیها)  مـیرهانیم  (و  آن  را  بـه  سـاحل  میرسانیم  و به  پیش  کسانی  گسیل  میداریـم  که  تـو  را  خدا  میدانستند)  تا  برای  کسانی  که  اینجا  نیستند  و  برای  آیندگان  درس  عــبرتی  بــاشی.  بیگمان  بسـیاری  از  مردمان  از  آیات  (خوانـدنی  قرآن  و  دیـدنی  جـهان)  مـا  غـافل  و  بــیخبرند  (و  بـدانــها  چنانکه  شـاید  و  بـاید  نمینگرند  )  . 

موقعیّت  قاطعانه  و  صـحنۀ  واپسـین  داسـتان  چـالش  و  مبارزه طلبی  است.  روند  قرآنی  آن  را  مختصر  و  مجمل  بیان  میدارد،  چون  هدف  از  روند  این  بخش  از  داستان  در  این  سوره  بیان  همچون  خاتمهای  است.  بیان  رعایت  و  حمایت  خدا  از  دوستان  خود،  و  نازل کردن  عذاب  بر  دشمنان  خویش  و  نابود  کردن  ایشان  است.  دشمنان  خدا  آن  کسانی  هستند که  از  آیات  دیدنی  جهانی  و  از  آیات  خواندنی  کتابهای  آسمانی  که  پیغمبران  با  خود  آوردهاند  غافل  میگردند  تا  عذاب گریبانگیرشان  میگردد که  پس  از  آن  پـشیمانی  و  توبه  سـودی  نـمیبخشد...  ایـن  هـم  مصداق  وعدۀ  تهدیدی  است  که  در  این  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  متوجّه  تکذیب کنندگان  است:

(وَلِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ (٤٧) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (٤٨ّ) قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَلا نَفْعًا إِلا مَا شَاءَ اللَّهُ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلا یَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلا یَسْتَقْدِمُونَ (٤٩) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَتَاکُمْ عَذَابُهُ بَیَاتًا أَوْ نَهَارًا مَاذَا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ (٥٠) أَثُمَّ إِذَا مَا وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ آلآنَ وَقَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ؟!) (٥١)

هـر  مــلّتی  دارای  پـیغمبری  است  (کـه  در  روز  قیامت  خویشتن  را  بدو  نسبت  میدهند).  هرگاه  پیغمبرشان  (به  صحرای  محشر  که  صحنۀ  دادگاه  الهـی  است)  آمـد  (در  حضور  او)  دادگرانه  میانشان  داوری  می‏گردد  (و  او  بر  کردار  و  رفـتار  مـلّت  خـود  گواهی  مـیدهد)  و  سـتمی  بدیشان  نـمیشود.  مـیگویند:  ایـن  وعدۀ  (عذاب)  اگر  راست  میگوئید  (که  عذابـی  در  مـیان  است)  کی  عملی  میشود  (و  موقع  و  موعد  آن  کی  خواهد  بود؟).  بگو:  من  (تنها  پیغمبر  و  رسانندۀ  اوامر  و  نـواهـی  الهی  هسـتم  و  اختیار)  هیچ  سود  و  زیـانی  برای  خود  (یا  برای  مردمان  در  دست)  ندارم  مگر  آن  چیزی  را  که  خدا  بخواهد  و  (مرا  از  طریق  وحی  از  آن  بیاگاهاند  و  بر  انجام  یا  دوری  از  آن  توانـایم  گرداند.  پس  چگونه  مـیتوانـم  عـذاب  خدا  را  زودتر  از  موقع  خود  به  شما  برسانم  یا  قیامت  را  هویدا  گردانم).  هر  ملّتی  دارای  مدّت  زمان  محدودی  است.  هر  وقت  زمان  آنان  بسر  رسید،  نه  لحظهای  تأخیر  میکنند  و  نه  لحظهای  پیشی  می‏گیرند.  بگو:  به  من  بگوئید  اگر  عذاب  خدا  شب  هنگام  یا  روزی  به  شـما  رسـد،  (چه  فـائدهای  بــرای  شـــما  گناهکاران  دارد؟)  بــه  خــاطر  چـه  چـیز  گناهکاران  برای  فرارسیدن  آن  شتاب  دارنـد؟  (مگـر  نـه  این  است  که  هر وقت  در رسد،  مایۀ  بدبختی  آنـان  است،  پس  شتاب  چرا؟!).  آیا  بعدها،  پس  از  آن  که  واقع  شد  بدان  ایــمان  مــیآورید؟  (آن  وقت  کـه  بــه  شـما  مـیگویند:)  اکنون؟!  (تازه  چه  فائده!  ایمان  کنونی  سودی  ندارد)  در  حالی  که  (قبلاً  در  دنیا  آن  را  به  بازی  میگرفتید  و  دائماً)  برای  فرارسیدن  آن  شتاب  میورزیدید.       (یونس/47-51)

(وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ ).

بنیاسرائیل  را  از  دریا  عبور  دادیم.

آنان  را  با  رهبری  و  رهنمود  و  رعایت  و  حمایت  خود  از  دریا  عبور  دادیم.  این  نسبت  در  این  مکان  دارای  معنی  ویژۀ  خود  است.

(فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ ).

فرعون  و  لشکـریان  او  آنـان  را  دنـبال  کردند  و  در  پـی  ایشان  راه  افتادند.

به  دنبال  آنان  رفتند  نه  به  خاطر  هدایت  و  ایمان،  و  نـه  برای  دفاع  مشروع،  بلکه:

(بَغْیًا وَعَدْوًا).

برای  ظلم  و  تعدّی

برای  تعدّی  و  طغیان

روند  قرآنی  از  صحنۀ  ظلم  و  تعدّی،  بلافاصله  به  صحنۀ  غرق  شدن،  در یک  لحظه  میپرد  و  میرود:

(حَتَّى إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ).

تا  بدانجا  که  (گذرگاه  دریا  بـه  هـم  آمـد  و  آب  از  هـر سو  ایشـان  را  در بـر  گـرفت  و)  غـرقاب  فرعون  را  در  خود  پیچید. 

زمانی  کـه  فـرعون  مرگ  را  عـیان  دیـد،  و  نـتوانست  خویشتن  را  نجات  دهد  فریاد  برآورد  و:

(قَالَ: آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ) (٩٠)

گفت:  ایمان  دارم  که  خدائی  وجود  ندارد  مگر  آن  خدائی  که  بنیاسـرائـیل  بـدو  ایـمان  آوردهانـد  و  مـن  از  زمـرۀ  فرمانبرداران  (و  مطیعان  فرمان  یزدان)  هستم.

همۀ  جامههائی که  بر  تن  فرعون  باد  میکردند  و  پـفیده  میشدند  و  او  را  در  برابـر  دیـدگان  قومش  و  دیـدگاه  خودش  نــیروی  خـوفناک  و  هـراسانگـیزی  جـلوهگـر  میساختند،  از  تن  فرعون  ستمگر  و  متعدّی  و  قلدر  و  زورگو  و  سرکش  فروافتاد.  ناتوان  و کـوچک  و  خـوار  گردید.  فرعون  نه تنها  اعلان  میدارد  که  خدائی  وجـود  ندارد  مگر  آن  خدائـی  کـه  بـنیاسـرائـیل  بـدو  ایـمان  آوردهاند،  بلکه  فرمانبردارانه  بر  آن  میافزاید:

(وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ) .

و  من  از  زمرۀ  فرمانبرداران  (و  مطیعان  فرمان  یزدان)  هستم.

جزو  تسلیم شوندگان  هستم!

(آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ؟!) (٩١)

آیا  اکنون  (که  مرگت  فرارسیده  است  و  تـوبه  پـذیرفتنی  نــیست،  از  کـردۀ  خـود  پشـیمانی  و  روی  بـه  خدای  میداری؟)  و  حال  آن  که  قبلاً  سـرکشی  مـیکردی  و  از  زمرۀ  تباهکاران  بودی.

آیا  هم  اینک  که  اخـتیار  و گـریزی  نـمانده  است؟  آیـا  اکنون؟  در  صورتی  که  قبلاً گناه  و  سرکشی  و  تـفاخر  و  تکبّر  میکردی.  آیا  هم  اینک؟!

(فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ).

ما  امروز  لاشۀ  تو  را  (از  امواج  دریـا  و  یورش  ماهیها)  مـیرهانیم  (و  آن  را  بـه  سـاحل  مـیرسانیـم  و  بـه  پـیش  کسانی  گسیل  میداریم  که  تو  را  خدا  میدانستند).  تا  ماهیان  بدن  تو  را  نخورند،  و  ناشناخته  با  امـواج  آب  نرود  و  مردمان  ندانند  که  این  لاشه  متعلّق  به  چه  کسی  است.  این  کار  برای  آن  است که  انسـانهائی که  اینجا  نیستند  و  همچنین  آیندگان  بدانند  سرنوشت  تو  به  کـجا  انجامیده  است:

(لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً ).

تا  برای  کسانی  که  اینجا  نیستند  و  بـرای  آیندگان  درس  عبرتی  باشی.

از  این  درس،  پند  و  اندرز  بگیرند  و  مایۀ  عبرت  ایشان  شود،  و  از  عاقبت  ایستادگی  و  سرسختی  در  برابر  نیروی  خدا  و  تکذیب  وعید  خدا  آگاه  شوند:

(وَإِنَّ کَثِیرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ آیَاتِنَا لَغَافِلُونَ) (٩٢)

بیگمان  بسیاری  از  مردمان  از  آیات  (خوانـدنی  قرآن  و  دیدنی  جهان)  ما  غافل  و  بیخبرند  (و  بدانها  چنانکه  شاید  و  باید  نمینگرند).

دلها  و  خردهای  خود  را  به  آیات  نمیدهند،  و  دربـارۀ  آفاق  جهان  و  زوایای  وجود  خود  نمیاندیشند.

*

پـرده  بـر  صحنۀ  بـازپسین  ایـن  تـراژدی  و  غـمنامه  فرومیافتد،  تـراژدی  و  غـمنامۀ  سـتمگری  و  تـباهی  و  مبارزهطلبی  و  سرکشی...  پس  از  این  روند  قرآنی  پرتو  تند  و  اشارۀ  سریعی  به  سرانجام  بنیاسرائیل  میاندازد،  پرتو  تند  و  اشارۀ  سریعی که  پیشامد  نسلهائی  را  دربـر  میگیرد:         

(وَلَقَدْ بَوَّأْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّى جَاءَهُمُ الْعِلْمُ إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ) (٩٣)

 بنیاسرائیل  را  در  جایگاه  خوب  و  اقامتگاه  دلپذیری  (که  فـــلسطین  است)  مـنزل  و  مأوی  دادیــم  و  روزیــهای  پاکیزهای  بدیشان  عطاء  کردیم.  آنان  (قدر  این  نـعمت  را  ندانستند  و)  پس  ار  آگاهی  (از  معجزات  موسی  و  دلائـل  صدق  دعوت  او  و  تشخیص  حقّ  از  بـاطل)  بـا  یکدیگر  (دربارۀ  دین)  به  ستیزه  و  کشمکش  پرداختند  (و  دین  را  که  مایۀ  اتّحاد  و  یگانگی  بود  وسیلۀ  تقرقه  و  پراکندگی  کردند).  بیگمان  پروردگار  تـو  در  روز  قیامت  دربـارۀ چیزی  که  در  آن  اخـتلاف  داشتند  در  مـیانشان  داوری  مینماید  (و  همه  را  برابر  کاری  که  کردهانـد  سـزا  و  جـزا  میدهد).

«مُبَوّأ»:  اقامتگاه  امن  و  امان  است،  و  چون  به  «صِدْقٍ«  و  راســتی  اضافه  شـده  است  بـر  امـنیّت  و  پـایداری  و  استواری  آن  افزوده  میشود،  همان گونه  کـه  راسـتی  و  صداقت  پایدار  است،  و  بسان  دروغ  و  تهمت  پریشان  و  متزلزل  نمیشود.  بنیاسرائیل  پس  از  تجربههای  دراز  تا  مدّتی  جایگاه  اقامت  پاکیزهای  داشتند  و  خوش  بودند.  روند  سخن  در  اینجا  آن  را  ذکر  نمیکند  چون  از  زمـرۀ  مقاصد  و  اهداف  آن  نیست.  بـنیاسـرائـیل  همچنین  از  روزیهای  حلال  و  پاکیزهای  بهرهمند  بودند  تا  آن  زمان  کـه  از  فـرمان  خـدا  سـرپیچیکـردند،  و  در نـتیجه  آن  روزیهای  حلال  و  پاک  بر  ایشان  حـرام  گـردید.  رونـد  قرآنی  در  اینجا  جـز  از  اخـتلاف  پس  از  اتّـفاق  ایشـان  صحبت  نمیکند،  اختلافی  که  در  دیـن  و  دنـیایشان  بـا  یکدیگر  داشتند،  آن  هم  نه  از  روی  نادانی،  بلکه  پس  از  آن که  عالم  شدند  و  آگاهی  یافتند،  و  به  سبب  همین  علم  و  آگاهی  و  به کار  بردن  آن  در  تأویلات  باطل  با  یکدیگر  اختلاف  کلمه  پیدا  کردند.

چون  اینجا  جایگاه  نصرت  و  پیروزی  ایمان،  و  خواری  و  شکست گردنکشی  و  عصیان  است،  روند  قرآنی  در  بیان  آنچه  از  بنی‏اسرائیل  روی  داده  است  و  بر  ایشـان  چـه  گذشته  است،  سخن  به  درازا  نمیکشاند،  و  از  خلافی که  پس  از  عالم  شدن  و  آگاهی  پیدا کردن  به  میانشان کشیده  است  به  تفصیل  سخن  نمیگوید.  بلکه  طومار  این  صفحه  را  درهم  میپیچد،  و  آن  را  با  هر چه  در  آن  است  به  خدا  در  روز  قیامت  حواله  میدارد:

(إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ) (٩٣)

بیگمان  پروردگار  تو  در  روز  قیامت  دربارۀ  چیزی  کـه  در  آن  اختلاف  داشتند  در  میانشان  داوری  مـینماید  (و  همه  را  برابر  کاری  که  کردهاند  سزا  و  جزا  میدهد).  بدین  منوال  درمییابیم  که  داستانهای  قرآنی  برای  چـه  چیز گفته  میشوند،  و  در  هر  مورد  و  هر  موضعی  چگونه  ذکر  میگردند.  داستانهای  قرآنی  تنها  داستانهائی  نیستند  که  نقل  و  روایت گـردند  و  بس.  بلکه  داسـتانها  دارای  پسودههای  ویژه  و  پیامها  و  اشـارههای  خـاصّ  است  و  الهامها  در  آنها  مقدّر گردیده  است.

پس  از  آن،  پیروی  بر  خاتمۀ  داستان  موسی  و  داسـتان  نوح که  پیش  از  آن  بوده  است  زده  میشود.  این  پـیرو  با  خطاب  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آغاز  میگردد،  تا  او  را  با  بیان  سرگذشتی که  بر  سر  پیغمبران  پـیش  از  او  آمـده  است  ثابت قدم  و  استوار  بدارد،  و  برای  او  ذکر کند که  چرا  قوم  او  وی  را  تکذیب  میکنند.  علّت  تکـذیب  کـردن  آنـان  نبودن  دلائل  و  براهین  نیست.  بلکه  ایـن  قـانون  یـزدان  است  که  دربارۀ  تکذیبکنندگان  پیش  از  اینان  ساری  و  جاری  بوده  است،  و  قانون  یزدان  در  آفرینش  انسان  بر  این  روال  رفته  است  که  انسانها  استعداد  انجام  کارهای  خوب  و  بد  را  داشته  باشند،  و  بتوانند  راه  هدایت  یا  راه  ضلالت  در پیش گیرند،  و  با  دین  یـا  بـیدین  بـمیرند...  روند  قرآنی  در  این  مسیر  نگاه  گذرائی  هم  بـه  داسـتان  یونس  و  ایمان  قوم  او  میاندازد  و  بیان  مـیدارد  کـه  اندکی  مانده  بود  که  عذاب  بر  ایشان  نازل گـردد،  آنـان  ایمان  آوردند  و  یزدان  عذاب  را  از  ایشان  برگرداند.  ذکر  این  داستان  نیز  بدان  خاطر  است  که  شاید  انگیزهای  برای  ایمان  آوردن  تکذیبکنندگان  گردد  و  در  ایشـان  مـؤثّر  واقع  شود  و  پیش  از  دست  رفتن  فرصت  بیدار  و  هوشیار  شوند  و  به  سوی  خدای  بـرگردند...  رونـد  قــرآنـی  در  پایان،  خلاصه  و  چکیدهای  را  ذکر  میکند که  از  همۀ  این  داستانها  استفاده  میشود  و  آن  این که  قانون  خدا  دربارۀ  گذشتگان  چگونه  ساری  و  جاری گردیده  است،  دربارۀ  آیندگان  نیز  ساری  و  جاری  میگردد،  بدین  شکل:  عذاب  و  هلاک  بـهرۀ  تکـذیب کنندگان  است،  و  رسـتگاری  و  رهائی  نصیب  پیغمبران  و  مـؤمنان  بـدیشان  است.  ایـن  چیزی  است که  یزدان  آن  را  بر  خود  واجب  فرموده  است،  و  آن  را  قانون  ساری  و  جاری گردانده  است،  قانونی که تغییر  نمیکند  و  تخلّف  نمیپذیرد:

(فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ فَاسْأَلِ الَّذِینَ یَقْرَءُونَ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جَاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ (٩٤) وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخَاسِرِینَ (٩٥) إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ (٩٦) وَلَوْ جَاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ حَتَّى یَرَوُا الْعَذَابَ الألِیمَ (٩٧) فَلَوْلا کَانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِیمَانُهَا إِلا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَى حِینٍ (٩٨) وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لآمَنَ مَنْ فِی الأرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعًا أَفَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّى یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ (٩٩) وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَیَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ (١٠٠) قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا تُغْنِی الآیَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ (١٠١) فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلا مِثْلَ أَیَّامِ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ (١٠٢) ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنَا وَالَّذِینَ آمَنُوا کَذَلِکَ حَقًّا عَلَیْنَا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ) (١٠٣)

 اگر  دربارۀ  چیزی  که  (از  قصص  مـوسی  و  فـرعون  و  بنیاسرائیل)  بر  تو  نــازل  شده  است،  در  شکّ  و  تردید  هستی،  از  کسانی  سؤال  کن  که  قـبل  از  تـو  (اهـل  کـتاب  بودهاند  و)  کتابهای  آسمانی  را  میخوانـدهانـد.  بیگمان  (بیان)  حقّ  (و  خبر  صادق  قرآنی)  از  سوی  پروردگارت  برای  تو  آمده  است  و  از  زمرۀ  متردّدان  مباش.  حتماً  از  زمـرۀ  کسـانی  مـباش  که  آیـات  (قـرآنـی  و  نشـانههای  جهانی)  ما  را  تکـذیب  مـیکنند  که  (اگر  چنین  کنی)  از  زیانکاران  خواهی  بود.  بیگمان  کسانی  که  (خودخواه  و  سیاهدل  هستند  و  به  اوج  طغیان  رسیدهاند  و  از  جهالت  به  گرداب  ضلالت  افتادهاند  و  سعی  در  رستگاری  خود  از  کفر  و  نفاق  ندارند)  حکم  پروردگارت  نسبت  بدیشان  این  است  که  (همچون  فرعون)  ایمان  نـمیآورند  (مگـر  وقتی  که  عذاب  را  با  چشم  خود  ببینند).  هر چند  که  همۀ  دلائل  روشن  (و  تمام  آیات  و  معجزات  الـهـی)  بـه  سراغ  آنان  بیاید،  (ایمان  نمیآورند)  تا  زمانی  که  عذاب  دردناک  را  مشاهده  کنند  (که  در  این  هنگام  ایمان  آوردن  سودی  نمیبخشد).  هیچ  قوم  و  ملّتی  (که  در  شهرها  در  گذشته  زندگی  مـیکردهانـد  بـه طور  دسته  جمعی  در  بـرابـر  پیغمبران  الهی  به  موقع)  ایمان  نیاوردهاند  تـا  ایمانشان  برایشان  سودمند  باشد،  مگر  قوم  یونس  که  چون  ایمان  آوردند،  عذاب  خوار کـننده  را  در  دنـیا  از  آنـان  بـه  دور  داشتیم  و  ایشان  را  تـا  مدّت  زمـانی  (که  خـواسـتهایـم  بمانند،  از  زندگی)  برخوردار  کردیـم.  اگر  پروردگارت  مــیخواست،  تــمام  مـردمان  کرۀ  زمـین  جملگی  (بـه  صورت  اضطرار  و  اجبار)  ایمان  میآوردند  (امّا  ایـمان  اضطراری  و  اجباری  بـه  درد  نـمیخورد).  آیـا  تو  (ای  پیغمبر!)  میخواهی  مردمان  را  مجـبور  سازی  که  ایمان  بیاورند؟  (این  کار  نه  صحیح  و  سـودمند  است  و  نه  از  دست  تـو  ســاخته  است).  هـیچ  کس  نـمیتوانـد  ایمان  بیاورد،  مگر  این  که  (بدان  گرایش  پیدا  نماید  و  بـرای  آن  تلاش  کند  و)  خدا  اجازه  دهد  (و  اسباب  و  وسائل  ایمان  را  برای  او  میسّر  سازد.  امّا  کسی  که  به  ایمان  رو  نکند  و  حاضر  به  استفاده  از  سرمایۀ  فکر  و  خرد  خویش  نباشد،  او  مستحقّ  خشم  و  عذاب  خدا  است)،  و  خدا  عذاب  را  نصیب  کسانی  میسازد  کـه  تـعقّل  و  تفکّر  نـمیورزند.  بگو:  بنگرید  (و  چشم  برون  و  درون  را  باز  کنید  و  ببینید)  در  آســمانها  و  زمــین  چـه  چــیزهائی  است؟!  آیــات  (خواندنی  کتابهای  آسـمانی،  از  جمله  قرآن،  و  دیـدنی  جهان  هستی)  و  بیم دهندگان  (پیغمبر  نام،  و  انـدرزها  و  انذارها  هیچ  کدام)  به  حال  کسانی  سودمند  نمیافتد  که  نمیخواهند  ایمان  بیاورند.  آیا  آنان  چشم  آن  دارند  که  روزگاری  (پر  از  بلاها  و  عذابهائی)  جز  روزگار  کسانی  داشته  باشند  که  پیش  از  ایشان  بودهاند؟  (نه:  انتظار  جز  ایـن  را  نـداشـته  باشند،  کـه  خدا  در  دنـیا  و  آخرت  بـه  مصیبتها  و  بدبختیها  گرفتارشان  ســازد).  بگو  مـنتظر  (فرمان  خدا)  بـاشید  و  مـن  هـم  بـا  شما  چشـم  بـه  راه  میمانم.  (ولی  میدانم  پـیروزی  دنـیا  و  سـعادت  عقبی  از آن  ما  مؤمنان،  و  شکست  دنـیا و  بـدبختی  عقبی  از آن  شـما  کــافران  مــیگردد).  پس  از  آن  (کــه  بـلا  و  عذاب  گریبانگیر  کافران  گردید)  پـیغمبران  خود  و  مؤمنان  را  مـیرهانیم  (ایــن  هــم  اختصاص  بـه  اقـوام  گذشته  و  پیغمبران  و  مؤمنان  پیشین  ندارد،  بلکه)  همین طور  ایمـان  آورندگان  (به  تو)  را  (نیز)  نجات  خواهیم  داد  و  این  حقّی  است  بر  ما  (حقّی  مسلّم  و  تخلّفناپذیر).

این  واپسین  سخن  از  بنیاسرائیل  است  که  از  زمرۀ  اهل  کتاب  هستند،  و  داستان  نوح  با  قوم  خودش،  و  داستان  موسی  با  فرعون  را  میدانند،  و  آنها  را  در کتابهای  خود  میخوانند.  در  اینجا  خطاب  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رو  میکند  و  بدو گفته  میشود  اگر  دربارۀ  چیزی  در  شکّ  و  تردید  است که  بر  خودش  نازل گردیده  است،  از  این  داستانها  یا  جز  آنها،  از  کسانی  سؤال  کند که  پیش  از  او  اهل کتاب  بوده  و  کتاب  میخواندهاند.  چرا  که  آنان  در  پرتو  آنچه  میخوانند  اطّلاع  و  آگاهی  دارند:     

(فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ فَاسْأَلِ الَّذِینَ یَقْرَءُونَ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جَاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ) (٩٤)

اگر  دربارۀ  چیزی  کـه  (از  قصص  موسی  و  فرعون  و  بنیاسرائیل)  بر  تو  نازل  شـده  است،  در  شکّ  و  تردید  هستی،  از  کسانی  سؤال  کن  که  قبل  از  تـو  (اهـل  کـتاب  بودهاند  و)  کتابهای  آسمانی  را  میخواندهاند.  بیگمان  (بیان)  حقّ  (و  خبر  صادق  قرآنی)  از  سوی  پروردگارت  برای  تو  آمده  است  و  از  زمرۀ  متردّدان  مباش.

ولی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دربارۀ  چیزی که  خدا  بر  او  نازل کرده  است  شکّ  و  تردیدی  نداشته  است.  یا  همان گونه  است 

که  از  او  صلّی الله علیه وآله وسلّم  روایت  شده  است که  فرموده  است

( لا أشک ولا أسأل).

نه  شکّ  و  تردیدی  میورزم،  و  نه  میپرسم.

پس  چرا  این  سخن  باید  بدو گفته  شود که  سؤال  بکند،  در  حالی که  پیرو گفتار  این  چنین  میآید  و  برای  اطمیـنان  و  یقین  او  بسنده  است؟

(لَقَدْ جَاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ ).

بیگمان  (بـیان)  حـقّ  (و  خبر  صـادق  قرآنـی)  از  سـوی  پروردگارت  برای  تو  آمده  است.

این  رهنمود،  بیانگر  شدّت  و  سختی  موقعیّت  و  بحرانی  است که  در  مکّه  پس  از  رخداد  معراج  پیش  آمده  است.  پس  از  واقعۀ  معراج  برخی  از کسانی  کـه  ایـمان  آورده  بودند  به  سبب  باور  نکـردن  بـه  معراج  مـرتدّ  شـدند.  خدیجه  و  ابـوطالب  مـیمیرند.  اذیّت  و  آزار  مشـرکان  بیش  از  پیش  متوجّه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و کسانی  میگردد که  در  خدمت  او  هستند.  به  سـبب  مـوضعگیری  قـریشیان  دشمن  و کینهتوز  تقریباً  در  مکّه  دعوت  آئین  اسلام  راکد  و  متوقّف  میگردد...  همۀ  این  شرائط  و  ظـروف  بـر  دل  مبارک  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سایۀ  شوم  خود  را  میاندازد.  این  است که  پس  از  این  داستان  الهامگرانه  پروردگارش  با  این  تأکید  از  او  غمزدائی  میکند... گذشته  از  این،  به  شکّ  و  تردید کنندگان  تکذیب کننده  گوشه  زده  میشود: 

(وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخَاسِرِینَ) (٩٥)

حـتماً  از  زمــرۀ  کســانی  مــباش  که  آیـات  (قـرآنـی  و  نشانههای  جهانی)  ما  را  تکذیب  می‏کنند  کـه  (اگـر  چنین  کنی  از  زیانکاران  خواهی  بود).

این  گوشه  زدن،  به  کسانی  کـه  مـیخواهـند  بـرگردند،  فــرصت  مـیدهد  کـه  بـرگردند.  زیـرا  وقـتی کـه  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اجازه  داده  میشود  که  اگر  شکّ  و  گمان  داشته  باشد،  سؤال  بکند  و  پرس  و  جو  نماید،  ولی  او  نمیپرسد  و  شکّ  و گمانی  نمیورزد،  چون  دارای  یقین  و  اطمینان کامل  است  دربارۀ  حقّ  و  حقیقتی  کـه  بـر  او  نازل گردیده  است.  در  این  امر  پیام  به  دیگران  است که  شکّ  و گمان  نورزند،  و  از  زمرۀ  «‌‌متردّدان«  نباشند. 

گذشته  از  این،  برنامهای  را  که  یزدان  برای  ایـن  مـلّت  مسلمان  پی  میافکند  و  مقرّر  میدارد  دربارۀ  چیزی که  اعتماد  و  یقین  بدان  ندارند،  این  است که  بدین  هنگام  از  آگاهان  بپرسند...  هر چند  پرسش  ایشان  دربارۀ  ویژهترین  ویژگیهای  عقیده  باشد.  زیرا  مسلمان  موظّف  و  مکـلّف  است  از  عقیده  و  شریعت  خود  یقین  و  اطمینان  پیدا کند،  و  بر  تقلید  تکیه  و  اعتماد  ننماید،  تقلیدی که  در  آن  به  یقین  و  اطمینان  نرسیده  است  و  تحقیق  و  پژوهش  ننموده  است

افزون  بر  این،  آیا  مخالفتی  مـیان  آزاد  بـودن  پرسش  نمودن  به  هنگام  شکّ  و  تـردید  داشـتن،  و  مـیان  ایـن  فرمودۀ  یزدان،  موجود  نیست؟:

(فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ) (٩٤)

از  زمرۀ  متردّدان  و  گمانبرندگان  مباش.

هیچ گونه  مخالفت  و  تعارضی  نیست.  زیرا  آنـچه  از  آن  نهی  شده  است  شکّ  کردنی  و گـمان  بـردنی  است کـه  انسان  بر  آن  بماند  و کار  همیشگی  و  صفت  ثابتی  شود،  و  دارندۀ  شکّ  و گمان  برای  رسیدن  به  یقین  و  طمینان  هیچ گونه  تلاش  و کوشش  و  حرکت  و  جنبشی  نداشـته  باشد.  این  هم  حالت  بسیار  بد  و  ناپسندی  است  و  هرگز  به  معرفت  و  آگاهی  نمیانجامد،  و  سودی  نـمی دهد  و  انگیزۀ  استفادهای  نمیشود،  و  منتهی  به  یقین  و  اطمینان  نمیگردد.

بگذریم  از  این،  وقتی  که  آنچه  بر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نـازل  شده  است  حـقّ  و  حـقیقتی  است کـه  هـیچ گونه  شکّ  و  گمانی  بدان  راه  ندارد،  علّت  چیست کـه  مـردمانی  بـر  تکذیب  کـردن  اصـرار  مـیورزند  و  در  آن  پافشاری  میکنند؟  علّت  ایـن  است  کـه  فـرمان  یـزدان  و  قـانون  خداوند  سبحان  مـقتضی  آن  است  هـر که  به  اسباب  و  مسبّبات  هدایت  چنگ  نزند  راهیاب  نمیشود  و  هدایت  نمییابد،  و  هر که  چشم  بینش  خود  را  به  روی  نور  باز  نکند  و  نگشاید  آن  را  نخواهد  دید،  و  هر که  وسائل  درک  و  دستگاههای  فهم  خود  را  بیکاره  رها کند،  از  عملکرد  آنها  بهرهای  نخواهد  و  سودی  نجوید،  پایان  کار  همچون  کسی  گمراهی  خواهد  بود،  هر چند  که  دلائـل  و  براهـین  زیاد  باشد.  چون  دلائل  و  براهین  بدین  هنگام  سودبخش  واقع  نمیگردد...  در  این  وقت  است  کـه  فرمان،  یـزدان  اجراء  میگردد،  و  قانون  یزدان  بـر  ایشـان  تـحقّق  پـیدا  میکند:

(إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ (٩٦) وَلَوْ جَاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ حَتَّى یَرَوُا الْعَذَابَ الألِیمَ) (٩٧)

بیگمان  کسانی  که  (خودخواه  و  سیاهدل  هستند  و  به  اوج  طـغیان  رسـیدهانـد  و  از  جـهالت  بـه  گرداب  ضـلالت  افتادهاند  و  سـعی  در  رستگاری  خود  از  کفر  و  نفاق  ندارند)  حکم  پروردگارت  نسبت  بدیشان  ایـن  است  کـه  (همچون  فرعون)  ایمان  نمیآورند  (مگر  وقتی  که  عذاب  را  با  چشم  خود  ببینند).  هر چند  که  همۀ  دلائل  روشن  (و  تمام  آیات  و  معجزات  الهی)  به  سراغ  آنان  بیاید.  (ایـمان  نمیآورند)  تا  زمانی  که  عذاب  دردناک  را  مشاهده  کـنند  (که  در  این  هنگام  ایمان  آوردن  سودی  نمیبخشد).

وقتی  که  عذاب  در  رسد  دیگر  ایمان  بـدیشان  سودی  نمیرساند،  چون  از  روی  اختیار  نیست،  و  فرصت  پیاده  کردن  مفهوم  و  مدلول  ایمان  در  زندگی  برجای  نـمانده  است.  اندکی  پیش  صحنهای  جلو  چشمان  ما  بود  و  این  مسأله  را  تصدیق  میکرد،  صحنهای که  در  آن  غـرقاب  فرعون  را  در بر  میگرفت  و  فرعون  در  حال  غرق  شدن  میگفت:

(آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ) (٩٠)

ایمان  دارم  که  خدائی  وجود  ندارد  مگـر  آن  خدائـی  که  بـنیاســرائـیل  بـدو  ایـمان  آوردهانـد  و  مـن  از  زمـرۀ  فرمانبرداران  (و  مطیعان  فرمان  یزدان)  هستم.

بدو گفته  میشود:

(آلآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ؟!) (٩١)

آیـا  اکنون  (که  مرگت  فرارسیده  است  و  تـوبه  پذیرفتنی  نــیست،  از  کـردۀ  خـود  پشـیمانی  و  روی  بـه  خدای  میداری؟)  و  حال  آن  که  قبلاً  سـرکشی  مـیکردی  و  از  زمرۀ  تباهکاران  بودی؟!.

در  این  موقعیّتی که  قطعیّت  قوانین  همگانی  خـدا  بـاید  نمودار  بشود،  و  باید  به  پایان  مـرسوم  و  قطعی  خـود  برسد،  وقتی  که  انسان  با  اختیار  خویش  در  مـعرض  آن  قوانین  قرار  میگیرد،  پنجرۀ  درخشانی  بـا  پرتو  بسـیار  پرفروغی  از  پرتوهای  امید  به  نجات  باز  میشود،  اگر که  تکذیب کنندگان  اندکی  پیش  از  وقوع  عذاب  از  تکذیب  کردن  دست  بردارند:

(فَلَوْلا کَانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِیمَانُهَا إِلا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَى حِینٍ) (٩٨)

 هـیچ  قوم  و  مـلّتی  (که  در  شـهرها  در  گذشته  زندگی  میکردهاند  به طور  دسته جمعی  در  برابر  پیغمبران  الهی  بـه  مـوقع)  ایـمان  نیاوردهاند  تـا  ایـمانشان  بـرایشــان  سودمند  باشد،  مگر  قوم  یونس  که  چون  ایمان  آوردند،  عذاب  خوارکننده  را  در  دنیا  از  آنـان  بـه  دور  داشـتیم  و  ایشان  را  تا  مـدّت  زمـانی  (که  خواسـتهایـم  بـمانند،  از  زندگی  )  برخوردار  کردیـم.

این  تشویق  است  و  با گذشته  همراه  میشود.  مـعنی  آن  این  است که  مدلول  مسأله  روی  نداده  است:

(فَلَوْلا کَانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ ...).

هیچ  قوم  و  ملّتی  ایمان  نیاوردهاند....

هیچ  قوم  و  ملّتی  از  این  اقوام  و  ملّتهائی که  نامشان  ذکر  شد  ایمان  نیاوردهاند،  مگر  مردمان  انـدکی  از  آنـان.  از  آنجا  که  اکثر  ایشان  ایمان  نیاوردهاند  انگار  کـه  ایـمان  نیاوردن  همگانی  است  و  اصلاً  ایمانی  در  میان  نیست...  تنها  یک  شهر  اهالی  آن  ایمان  آوردنـد...  «قـَرْیَة«  به  معنی  قوم  است.  نامگذاری  بدین  شکل  بیانگر  این  است  که  رسالتها  و  پیامبریها  در  شهرها  صورت گرفته  است  و  در  روستاها  و  در  میان  صحرانشینان  روی  نـداده  است.  روند  قرآنی  در  اینجا  داستان  یونس  و قوم  او  را  شرح  و  بسط  نمیدهد.  بلکه  تنها  به  پایان  آن  این گونه  اشارهای  دارد  و  بس،  چون  پایان  آن  در  اینجا  مورد  نظر  و  هدف  است.  ما  هم  بر  تفصیل  و  تشریح  آن  نمیافزائیم.  برای  ما  کافی  است که  بدانیم  عذاب  خوارکنندهای  قوم  یونس  را  تهدید  کرده  است.  ولی  آنان  در  واپسین  لحظات،  پیش  از  وقوع  عذاب  ایـمان  آوردهانـد  و  عـذاب  از  ایشـان  برطرف  شده  است  و کار  به  خیـر گذشته  است  و  به  ترک  ایشان گفته  شده  است  تا  این کـه  از  زنـدگی  بهرهمند  شوند  تا  اجلشان  سر  میرسد  و  مدّت  معیّن  زندگانیشان  پایان  میگیرد.  اگر  آنــان  ایـمان  نـمیآوردند  عـذاب  گریبانگیرشان  میگردید  برابر  قانون  یزدان  کـه  آثـار  و  پیامد  آن  مترتّب  بر  عملکرد  آفـریدگان  او  است...  ایـن  اندازه  ما  را  بس  است  و  سخن  را کوتاه  میکنیم  تـا  دو  کار  مهمّ  را  درک  و  فهم کنیم:

نخستین کار:  فریاد  زدن  بر  سر  تکذیبکنندگان  است که  بترسند  و  به  آخرین  تارهای  نجات  چنگ  بزنند  بـلکه  رهـائی  یـابند  هـمان گونه  کـه  قـوم  یـونس  از  عـذاب  خوارکننده  در  دنیا  رهائی  یافتند...  هدف  اصـلی  رونـد  داستان  بدین  شیوه  و  بیان  هم  همین  است.

دومین کـار:  قـانون  خدا  مـتوقّف  نگـردیده  است  و  بیتأثیر  نمانده  است  به  سـبب  این کـه  عـذاب  نـازل  نگردیده  است  و گریبانگیر  قوم  یـونس  نشـده  است  و  بدیشان  مـهلت  داده  شـده  است  تـا  مـدّت  دیگـری  از  زندگی  بهرهمند  گردند.  بلکه  قانون  یزدان  اجـراء  شـده  است  و  ساری  و  جـاری  گـردیده  است.  زیـرا  مـقتضی  قانون  خدا  این  است که  عذاب  ایشان  را  فراگیرد  اگر  بر  تکذیب  کردنشان  پافشاری  کنند  تـا  وقـتی  کـه  عـذاب  درمیرسد  و کار  از کار  میگذرد.  امّا  آنان  پیش  از  نزول  عذاب  از  تکذیب  کردن  دوری  گزیدهاند،  قانون  یزدان  به  سبب  عدول  ایشان  از  تکذیب کردن،  در  راه  رهائی  آنان  جاری  و  ساری گردیده  است  و  در  نجات  ایشان کوشیده  است.  در  ایـن  صـورت  هـیچ گونه  جـبری  در  عـملکرد  مردمان  نیست،  بلکه  جبری که  هست  در  مترتّب  شـدن  آثار  قانون  یزدان  بر  عملکرد  مردمان  است.[4]

بدین  خاطر  است که  یک  قاعدۀ کلّی  دربارةۀ کفر  و  ایمان  ذکر می شود

(وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لآمَنَ مَنْ فِی الأرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعًا أَفَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّى یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ (٩٩) وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ وَیَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ) (١٠٠)

اگر  پروردگارت  میخواست،  تمام  مردمان  کرۀ  زمـین  جملگی  (به  صورت  اضطرار  و  اجبار)  ایمان  میآوردند (امّا  ایمان  اضطراری  و  اجباری  بـه  درد  نمیخورد).  آیـا  تو  (ای  پیغمبر!)  میخواهی  مردمان  را  مجـبور  سازی  که  ایمان  بیاورند؟  (این  کار  نه  صحیح  و  سودمند  است  و  نه  از  دست  تو  ساخته  است).  هیچ  کسی  نمیتواند  ایـمان  بیاورد،  مگر  این  که  (بدان  گرایش  پیدا  نماید  و  برای  آن  تلاش  کند  و)  خدا  اجاره  دهد  (و  اسباب  و  وسائل  را  برای  او  میسّر  سازد.  امّا  کسی  که  به  ایمان  رو  نکند و  حاضر  به  استفاده  از  سرمایۀ  فکر  و  خرد  خـویش  نباشد،  او  مستحقّ  خشم  و  عذاب  خدا  است.)  و  خدا  عذاب  را  نصیب  کسانی  میسازد  که  تعقّل  و  تفکّر  نمیورزند.

اگر  پروردگارت  میخواست  ایـن  جنس  بشــری  را  با  خلقت  و  سرشت  دیگری  مـیآفرید.  او  را  بـه  گونهای  میساخت  و  میسرشت که  جز  راهی  را  نمیساخت  و  نــمیپوئید،  و  آن  هــم  راه  ایمان  بـود،  درست  مـثل  فرشتگان.  یا  برای  او  یک  استعداد  میساخت،  استعدادی  که  همۀ  افراد  بشری  را  به  سوی  ایمان  رهنمود  و  راهیاب  میکرد.

اگر  خدا  چنین  چیزی  میخواست  همۀ  مردمان  را  مجبور  به  آن  مسیر  مینمود  و  بدان  راه  وامی داشت،  بدون  این  که  اراده  و  اختیاری  داشته  باشند.

لیکن  حکمت  آفریدگار  در میان  است،  حکمتی که  برخی  از  اهداف  آن  را  میدانـیم  و  از  بـرخـی  از  مـقاصد  آن  بیخبریم،  بدون  این که  بیخبری  مـا  نـفی  شـود.  ایـن  حکمت  اقتضاء کرده  است که  خلقت  و  سرشت  این  پدیدۀ  بشری  چنین  باشد  که  دارای  استعداد  انجام  خـیر  و  شـرّ  بوده  و  بتواند  راه  هدایت  یا  راه  ضلالت  را  بپیماید.  بدو  قدرت  داده  است کـه  ایـن  را  اخـتیار کـند  و  یا  آن  را  برگزیند.  این  حکمت  مقدّر  و  مقرّر  فـرموده  است  اگـر  انسان  از  مواهب  و  بخشایش  الهی،  از  قـبیل  حواس  و  عـقل  و  شـعور،  خـوب  اسـتفاده کـند  و  نـیکو  مـورد  بهرهبرداری  قرار  دهـد،  و  آنـها  را  در  راه  درک  و  فـهم  دلائل  و  براهین  هدایت  بکار گیرد،  دلائل  و  براهینی  کـه  در  جهان کبیر  بیرون،  و  در  جـهان  صـغیر  درون  و  در  آیات  و  معجزات  و  فرمودههای  پیغمبران  است،  او  ایمان  میآورد  و  در  پرتو  این  ایمان  بـه  راه  نـجات  راهـیاب  میگردد  و  در  آن  گام  برمیدارد  و  بـه  پـیش  مـیرود.  بر عکس  این کسی که  مواهب  و  بخشایش  خدادادی  خود  را  بیکاره  رهـا  مـیسازد  و  دریـچههای  درک  و  فـهم  خویش  را  میبندد  و  آنها  را  از  دلائل  و  براهین  ایـمان  پــنهان  و  پـوشیده  مـیدارد،  دل  او  سـخت  و  سـنگین  میشود،  و  عقل  او  بسته  میگردد،  و  بدین  وسیله کارش  به  تکذیب  یا کفر  و  انکار  میکشد،  و  در  راهی  به  پیش  مــیرود  و  بـه کــیفری  مــیرسد کـه  یـزدان  برای  تکذیبکنندگان  منکر،  مقدّر  و  مقرّر  فرموده  است.

پس  در  این  صورت  ایمان  آوردن  بـه  اخـتیار  واگـذار  گردیده  است.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم کسی  را  بدان  وانـمیدارد.  زیرا  نمیتوان  احساسات  دل  و  رهنمودهای  درون  را  به  چیزی  واداشت:

(أَفَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّى یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ) (٩٩)

  آیا  تو  (ای  پیغمبر!)  میخواهی  مردمان  را  مجبور  سازی  که  ایمان  بیاورند؟  (این  کار  نه  صحیح  و  سودمند  است  و  نه  از  دست  تو  ساخته  است).

این  پرسش  یک  سؤال  انکاری  است،  چه  این  واداشتن  و  مجبور کردن  صورت  نمیگیرد:

(وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلا بِإِذْنِ اللَّهِ ).

هیچ  کسی  نمیتواند  ایمان  بیاورد،  مگـر  ایـن  که  (بـدان  گرایش  پیدا  نماید  و  برای  آن  تـلاش  کـند  و)  خـدا  اجازه  دهد  (و  اسباب  و  وسائل  ایمان  را  برای  او  میسّر  سازد).  البتّه  برابر  قانون  یزدان،  بدان  شکل  که  بـیان  داشـتیم...  هر که  در  راهی  حرکت  کند  که  به  ایمان  نینجامد،  ناگزیر  به  ایمان  نمیرسد.  مقصود  آیه  این  نیست که  او  خواهان  ایـمان  است  و  در  راه  آن  گـام  بـرمیدارد  ولی  از  آن  بازداشته  میشود  بلکه  مقصود  آن  است  که  او  به  ایمان  دستیابی  پیدا  نمیکند  مگر  آن کـه  خـدا  اجـازه  دهـد  و  موافق  قانون  همگانی  خدا که  به  ایمان  منتهی  می  شود  حرکت کند  و  به  پیش  رود.  در  این  وقت  است که  خدا  او  را  هدایت  و  راهنمائی  میکند،  و  وی  با  اجازۀ  خـدا  به  ایمان  نائل  میگردد.  چه  هیچ  چیزی  وقوع  پیدا  نمیکند  مگر  در  پرتو  قضا  و  قدر  ویژۀ  خود.  مردمان  تنها  راه  را  طی  میکنند  و  به  پیش  میروند،  ولی  فقط  خدا  استکه  پایان  راه  و  حاصل کار  را  برایشان  مـقدّر  و  مشخّص  میسازد،  و  نتیجه  را  عملاً  پیاده  و  پدیدار  میگرداند  و  ایشان  را  به  پاداش  تلاشی  مـیرساند  کـه  در  راه  خـدا  ورزیدهاند  تا  هدایت  یابند  و  راهیاب  گردند.

دلیل  بر  این  است  آنچه  به  دنبال  آیه  میآید:

 

(وَیَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ) (١٠٠)

و  خدا  عذاب  را  نصیب  کسانی  میسازد  که  تعقّل  و  تفکّر  نمیورزند. 

پس  کسـانی که  خـردهای  خـود  را  از  انـدیشیدن  بازمیدارند  رجس  و  پلیدی  بهرۀ  ایشان  میگردد.  رجس  زشتترین  پلیدی  روحی  است.  این  چـنین  کسـانی  به  سبب  بیکاره  و  بیهوده گذاشتن  خردها  و  شعورهایشان  از  تعقّل  و  تدبّر  و  اندیشه  و  تفکّر،  همچون  پلیدی  و  رجسی  بدیشان  میرسد،  و  به  علّت  تکذیب  و کفر  و  ناشکری  بدین  فرجام  ناجور  و  ناگوار گرفتار  میآیند.

چیزی که  مایۀ  توضیح  بیشتر  این  امر  میگردد  این  است  که  آیات  خواندنی کتابهای  یزدان،  و  آیات  دیدنی  جهان،  و  بیم دهندگان  پیغمبر  نام،  و  اندرزها  و  بیم  دادنها،  هـیچ  کدام  به  کسانی  سودی  نمیبخشد  که  خواستار  ایـمان  نیستند،  زیرا  همۀ  این  چیزها  در  آسمانها  و  زمـین  جـلو  دیدگانشان گسترده  شده  است  و  برابرشان  جلوهگر  آمده  است،  ولی  دربارۀ  آنها  نمیانـدیشند  و  تـدبّر  و  تـفکّر  نمیکنند:

(قُلِ: انْظُرُوا مَاذَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا تُغْنِی الآیَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ) (١٠١)

 بگو:  بنگرید:  (و  چشم  برون  و  درون  را  باز  کنید  و  ببینید)  در  آســمانها  و  زمــین  چـه  چـیزهائی  است؟!  آیـات  (خواندنی  کتابهای  آسمانی،  از  جمله  قـرآن،  و  دیـدنی  جهان  هستی)  و  بیـمدهندگان  (پیغمبر  نام،  و  انـدرزها  و  انذارها  هیچ  کدام)  به  حال  کسانی  سودمند  نمیافتد  کـه  نمیخواهند  ایمان  بیاورند.

نخستین  مخاطبان  این  قرآن  آگاهی  علمی  چـندانـی  از  چیزهائی  نداشتند  که  در  آسـمانها  و  زمین  است.  ولی  حقیقت  واقعیای  که  تا کنون  بارها  بدانها  اشاره  کردهایم  این  است که  میان  فطرت  انسان  و  میان  این  جهانی که  در  آن  زندگی  میکنیم  زبان  نهان  بینیازی  است!  و  جـهان  فطرت  سخنان  جـهان  طبیعت  را  مـیشنود،  وقـتی کـه  بازمیگردد  و  بیدار  و  هوشیار  می شود!  بلی  بدین  هنگام  جهان  فطرت  از  جهان  طبیعت  بسی  چیزها  میشنود!

برنامۀ  قرآنی  برای  تشکّل  جهانبینی  اسلامی  در  عقل  و  شعور  آدمی  بر  چیزهائی  تکیه  میزند  و  به  چـیوهائی  استناد  میورزد که  در گسترۀ  آسمانها  و  زمین  است،  و  در  این  راستا  از  این  جهان  هستی  الهام  و  پیام  میگیرد،  و  چشم  و گوش  و  دل  و  خرد  را  مـتوجّه  آنـها  مـیکند  و  بدانها  رهنمود  مینماید...  ایـن  کـار  را  انجام  مـیدهد  بدون  این که  به  سرشت  همآوائی  و  هماهنگی  موجود  در  جهان،  زیان  و  رخنهای  وارد کند،  و  بدون  این که  از  این  جهان  هستی  خداوندگاری  بسـازد،  خـداونـدگاری  کـه  بسان  یزدان  در  انسان  تأثیر  میگذارد  و  دخالت  دارد!  همان گونه  که  مادیگرایـان  کور دل  به  همچون  کفر  و  زندقهای  زبان  میگشایند  و  همچون  مکتبی  را  مکـتب  «علمی«  نامگذاری  مینمایند،  و  بـر  ایـن  مکـتب  یک  نظام  و  سـیستم  اجـتماعی  را  برپا  مـیدارنـد  و  آن  را  «سوسیالیسم  علمی«!  نام  میدهند.  در  حالی  که  علم  از  همچون کفر  و  زندقهای  به  طور کلّی  پاک  و  بیزار  است.  نگریستن  به  چیزهائی که  در  آسمانها  و  زمین  است،  با  توشهای  از  بینشها  و  اندیشهها  خرد  را  کمک  میکند  و  مدد  میرساند،  و  بر  پذیرشها  و  پاسخگوئیها  و  برداشتها  و  اندوختهها  میافزاید،  و گسـترۀ  آگـاهی  از  جـهان  را  فراخ  میگرداند،  و  مهر  و  یاری  انسان  با  جهان  را  بیشتر  و  بهتر  مینماید...  همۀ  اینها  در  راهی  بهرۀ  انسـان  میگردد،  راهی که  برای  لبریز کـردن  هسـتی  انسـان  از  آهنگها  و  نواهای  جهانی  درپیش  است  و  بودن  خـدا  را  الهام  مینمایند،  و  جلال  خدا  و  تدبیر  خدا  و  سلطۀ  خدا  و  حکمت  خدا  و  علم  خدا  را  زمزمه  میکنند  و  بـه گـوش  جان  میسرایند.

زمان  به  پیش  میرود.  آگاهیهای  علمی  انسان  نیز . دربارۀ  این  جهان  بالا  میرود.  اگر  انسان  با  نور  یزدان  به  ایـن  آگاهیهای  علمی  راهیاب  شده  باشد  و  بهکنار  آنها  خزیده  باشد،  این  آگاهیهای  علمی  بر  تـوشۀ او  مـیافزایند،  توشهای که  هستی  بشری  از  اندیشۀ  دربارۀ این  جهان ، و  در  پرتو  انس  بدان،  و  آشنائی  با  آن،  و  همآوائی  با  آن،  و  شرکت  با  او  در  تسبیح  یزدان،  و  شکرگزاری  از  الطـاف  خداوند  سبحان،  آن  را  به  دست  میآورد:

(وإن من شیء إلا یسبح بحمده , ولکن لا تفقهون تسبیحهم).

هیچ موجودی  نیست  مگر  این  که  (به  زبان  حال  یا  قـال)  حمد  و  ثـنای  وی  می‏گویند،  ولی  شـما  تسبیح)  آنـها  را  نمیفهمید  (چرا  که  زبانشان  را  نمی‏دانید  و  از  ساختار  اسرارآمیز  عالم  هستی  و  نظام  پیچیدۀ  جهان  آفرینش  چندان  مطّلع  نیستید.                                       (اسراء/32 ) 

تسـبیحگوئی  و  ثـناخوانـی  هـر  چـیزی  را  درک  و  فهم  نمیکند  مگر  آن کسی که  دل  او  به  خدا  رسیده  و  پیوسته  باشد...  امّا  اگر  این  آگاهیهای  علمی  با  بشاشت  ایمان  و  نور  آن  همراه  و  همدم  نگردد،  اشخاص  بـدبخت،  را  بـه  بدبختی  بیشـر  میکشاند،  چرا که  آنان  را  به  دوری  بیشتر  از  یزدان  رهنمود  میکند،  و  از  بشاشت  ایمان  و  نـور  و  پرواز  و  شادابی  آن  محروم  میگرداند:

(وَمَا تُغْنِی الآیَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ )(١٠١)

 آیات  (خوانـدنی  کـتابهای  آسـمانی،  از  جمله  قرآن،  و  دیـدنی  جـهان  هسـتی)  و  بـیمدهندگان  (پـیغمبر نـام،  و  اندرزها  و  انذارهـا  هیچ  کدام )  به  حـال  کسانی  سودمند  نمیافتد  که  نمیخواهند  ایمان  بیاورند.

آیات  و  بیمدهندگان  چه  فائدهای  میدهند،  هنگامی  کـه  دلها  بسـته،  و  خـردها  راکـد،  و  دسـتگاههای  گیرنده  و  دریافتکنندۀ  فطرت  خراب  و  بیکاره  رها  شده  باشد،  و  پدیدۀ  انسان  نام  به  طور کلی  از  ایـن  هستی  ببرد  و  خویشتن  را  در  پرده  دارد،  و  آهنگها  و  آواهای  حـمد  و  تسبیح  آن  را  نشنود؟!

«برنامۀ قرآنی  در  شناساندن  حقیقت  الوهیّت،  جهان  و  حیات  را  نمایشگاه  زیبا  و  دل آرائی  میکند،  نمایشگاهی  که  این  حقیقت  در  آن  جلوهگر  میآید...  این  حقیقت  در  همچون  نمایشگاهی  با  همۀ  آثار  کارآی  خود  جـلوهگـر  میآید،  و  با  وجود  خویش  و  با  حضور  خویشش  تـمام  جوانب  و  زوایای  هستی  درککنندۀ  انسـانیّت  را  لبـریز  میسازد...  این  برنامه  «وجود  خـداونـد»  سـبحان  را  مسألهای  نمیگرداند که  از  آن  بـه  دفـاع  بـپردازد.  چـه  وجود  الهی  دل  انسان  را  از  لابلای  نگرش  قـرآنـی  و  همچنین  از  لابلای  مشاهده  واقـعیّت،  از  شـناخت  خـدا  لبریز  میگرداند،  به  گونهای که  جای  جدالی  پیرامون  آن  باقی  نمیماند.  بلکه  برنامۀ  قرآنی  یک  راست  به  سخن  از  آثار  این  وجود  در  سراسر  هستی  میرود،  و  مستقیماً  از  مقتضیات  آن  در  دل  و  درون  بشری،  و  در  زندگی  و  زندگانی  بیرونی  بشری  سخن  میگوید.

برنامۀ  قرآنی  در  پیروی  از  این  طرح  و  نقشه،  تـنها  بـر  حقیقت  اساسی  موجود  در  هستی  بشری  تکیه  مـیکند.  چه  این  خدا  است که  همگان  را  آفریده  است  و  او  آگاه  از  کسانی  است که  ایشان  را  آفریده  است:

 (ولقد خلقنا الإنسان ونعلم ما توسوس به نفسه).

ما  انسان  را  آفریدهایم  و  میدانیم  که  بـه  خاطرش  چـه  می‏گذرد  و  چه  اندیشهای  در  سر  دارد.(ق/16) 

فطرت  بشری  خود  به  خود  نیازمند  دینداری،  و  محتاج  اعتقاد  به  خدا  است.  هنگامی که  فطرت  سالم  باشد  و  راه  مستقیم  را  در پیش گیرد،  در  ژرفاهای  درون  خود  گرایش  به  سوی  یزدان  یگانه  را  مییابد،  و  یک  احساس  قوی  و  نیرومندی  به  بودن  این  خداوند  یگانه  را  سراغ  میبیند.  وظیفۀ  عقیدۀ  درست،  این  نیست که  همچون  احساس  نیاز  به  خدای  یگانه  و گرایش  بدو  را  پدید  آورد.  چه  همچون  چیزی  در  فـطرت  مـتمرکز  و  مستحکم  است.  ولیکـن  وظیفۀ  عقیدۀ  درست  تصحیح  جهانبینی  انسـان  دربـارۀ  خداوندگارش،  و  آشنا  ساختن  او  با  خدای  حقّی  است  که  جز  او  خدائی  نیست.  آشنا  ساختن  او  با  حقیقت  یزدان  و  با  صفات  یزدان  است،  نه  این که  آشنا  ساختن  او  با  بودن یزدان  و  اثبات  یزدان  است.  گذشته  از  این،  آشنا  ساختن  انسان  بـا  مـقتضیات  الوهـیّت  در  زنـدگی  او  است  کـه  ربوبیّت  و  قیمومت  و  حـاکـمیّت  است.  شکّ  و  تــردید  داشتن  دربارۀ  حقیقت  وجود  الهی  یا  انکار کـردن  خـدا،  خود  این  امر  دلیل  قاطعی  بر  اختلال  آشکاری  در  هستی  بشری،  و  خراب  بودن  دستگاههای  گیرنده  و  پاسخدهندۀ فطری  در  آن  است.  این  خرابی  در  این  صورت  با  جدل  و  ستیز  تعمیر  و  چارهجوئی  نمیگردد،  و  جدل  و  ستیز  راه  چاره  نیست.

ایــن  جــهان،  جـهان  ایـماندار  و  فــرمانبرداری  است.  آفـریدگار  خود  را  میشناسد  و  در  برابرش  کرنش  میبرد.  هر  چیزی  و  هر  جانداری  -  بجز  برخی  از  مردمان  -  به  حمد  و  ثنای  او  میپردازد!  «انسان«  در  این  جهانی  که  همۀ  جوانب  و  زوایای  آن  با  صداهای  ایمانداری  و  فرمانبرداری،  و  با  صداهای  تسبیح  و  تقدیس  و کـرنش  کردن  و  سجده  بردن  با  او  هـمصدا  و  همآوا  مـیگردد.  ذرات  وجود  خود  انسـان  و  سـلولهای  بـدنش  در  ایـن  صداها  شرکت  میکنند،  و  در  حـرکت  طـبیعی  فطری  خویش  با  قوانینی  همصدا  و  همآوا  میشوندکه  خداوند  آنها  را  مقدّر  و  مقرّر  فرموده  است.  پدیدهای که  فطرت  او  همۀ  این  صداها  را  احساس  نمیکند،  و  به  نـغمههای  ایـن  قـوانـین  الهـی  در  وجود  خـود  پـی  نـمیبرد،  و  دستگاههای  فطری  او  ایـن  امـواج  هسـتی  را  دریـافت  نمیدارند،  پـدیدهای  است  کـه  دسـتگاههای  گـیرنده  و  پاسخدهندۀ  فطری  او  خراب  و  بیکاره  و  بیسود  گشتهاند.  بدین  خاطر  است که  با  جدل  راهی  به  سوی  دل  و  عقل  او  پیدا  نمیشود.  بلکه  راهی که  به  سـوی  دل  و  عـقل  او  وجود  دارد  و  یگانه  راه  چارهسازی  است  تلاش  برای  به  کار  انداختن  دستگاههای  گیرنده  و  پاسخدهندۀ موجود  در  وجود  او،  و  به  جـوش  و  خـروش  انـداختن  نـهانیها  و  پنهانیهای  فطرت  در  هسـتی  او  است،  بـدان  امید  که  دستگاه های  گیرنده  و  پاسخدهنده  به  حـرکت  و  جـنبش  درآیند،  و  از  نو  به  کار  بپردازند).[5]

رهنمودکردن  ذهن  و  دل  و  خرد به  نگرش  و  وراندازی  چیزهائی  که  در  آسـمانها  و  زمـین  است،  وسـیلهای  از  وسائل  برنامۀ  قرآنی  برای  زنـده گـردانـدن  دل  بشـری  است،  بدان  امید که  بجنبد  و  حرکت کند،  و  دریافت  دارد  و  پاسخ  گوید.

امّا  چنین  تکذیب کنندگان  جاهلی  عرب  -  و امثال  ایشان  -  به  تدبّر  و  تفّکر  نمیپردازنـد،  و  نـمیپذیرند  و  پـاسخ  نمیگویند٠٠٠  پس  منتظر  چه  چیزی  هستند؟

قانون  خدا  تغییرناپذیر  است.  سرانجام  تکـذیبکنندگان  نیز  روشن  است.  ایشان  را  نسزد که  از  قانون  خدا  انتظار  داشته  باشند  تخلّف کند.  خدا  آنان  را  مهلب  میدهد  و  به  عذاب  ریشهکن  گرفتار  نمیسازد.  امّـا  کسـانی  کـه  بـر  تکذیبکردن  پافشاری کنند قطـعاً  باید  تـنبیه  شـوند  و  کـفر  ببینند:

(فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلا مِثْلَ أَیَّامِ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ ).

آیا  آنان  چشم  آن  دارنـد  که  روزگاری  (پـر  از  بـلاها  و  عذابهائی)  جز  روزگار  کسانی  داشته  باشند  که  پیش  از  ایشـان  بودهاند؟  (نه؛  انتطار  جز  این  را  نداشته  باشند،  که  خــدا  در  دنـیا  وآخـرت  بـه  مـصیبتها  و  بـدبختیها  گرفتارشان  سازد).

(قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ ) (١٠٢)

بگو:  منتظر  (فرمان  خدا)  باشید  و  من  هم  با  شما  چشـم  به  راه  میمانم  (ولی  میدانم  پپروزی  دنیا  و  سعادت  عقبی  از آن  ما  مؤمنان،  و  شکست  دنیا  و  بـدبختی  عقبی  از  آن  شما  کافران  میگردد).

این  تهدید  و  بیمی  است که  جدل  را  به  پایان  می‏برد،  امّا  دلها  را  از  جای  بر میکند.

این  بخش  از  روند  قرآنی  با  نتیجۀ  واپسین  هر  رسالتی  و  هر  تکذیب کردنی،  و  با  عبرت  واپسین  از  این  داستان  و  از  این  پیرو،  خاتمه  میپذیرد:

(ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنَا وَالَّذِینَ آمَنُوا کَذَلِکَ حَقًّا عَلَیْنَا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ )(١٠٣)

پس  از  آن  (که  بـلا  و  عذاب  گریبانگیر  کافران  گردید) 

پــیغمبران  خـود  و  مؤمنان  را  مــیرهانیم  (این  هــم  اختصاص  به  اقوام  گذشته  و  پیغمبران  و  مؤمنان پیشین  ندارد،  بلکه)  همین طور  ایمان آورندگان  (به  تو)  را  (نـیز)  نجات  خواهیم  داد  و  این  حقّی  است  یر  ما  (حقّی  مسلم  و  تخلّفناپذیر).

این  سخنی  است  که  یزدان  پیاده  کردن  مفهوم  و  مـدلول  آن  را  بر  خود  واجب  فرموده  است،  و  آن  این  که:  بـذر  مؤمن  پس  از  همۀ  اذیّت  و  آزارها،  و  همۀ  خطرها،  و  همۀ  تکذیبها  و  شکنجهها،  ماندگارگردد  و  سبز  شود  و نجات  پیدا  کند.

این  چنین  شد  -  داستان  منقول  در  این  سوره  نیز گـواه  است  -  و  این  چنین  مـیشود...  پس  مـؤمنان  اطـمینان  داشته  باشند.


 


[1] برای بررسی مفصّل این قاعده، مراجعه شود به کتاب: «التصویر الفنی فی القرآن« فصل:  «القصه فی القرآن».

 [2] مراجعه شود به کتاب: «معالم فی الطریق« فصل «هذا هوالطریق»

 [3] آیات: 103-138 

[4] ما در تفسیر آیات مشیّت یزدان یا قضا و قدر خدای سبحان این قاعده را پسندیدهایم و تاکنون  مشکلی آن چنانی نداشتهایـم... توفیق در دست خدا است.

 [5] به نقل ازکتاب: «خصائص التصوّر الاسلاس و مقوّماته»، جلد دوم

 

 

نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد