تفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر سوره‌ی حدید آیه‌ی 15-1
سوره‌ی حدید آیه‌ی 15-1
سوره حدید مدنی و 29 آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (١)لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ یُحْیِی وَیُمِیتُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٢)هُوَ الأوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ (٣)هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الأرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا وَهُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنْتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (٤)لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ (٥)یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَهُوَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (٦)آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ (٧)وَمَا لَکُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّکُمْ وَقَدْ أَخَذَ مِیثَاقَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ (٨)هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ عَلَى عَبْدِهِ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَإِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَءُوفٌ رَحِیمٌ (٩)وَمَا لَکُمْ أَلا تُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُولَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَکُلا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (١٠)مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ (١١)یَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ یَسْعَى نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَبِأَیْمَانِهِمْ بُشْرَاکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (١٢)یَوْمَ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَرَاءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ (١٣)یُنَادُونَهُمْ أَلَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ قَالُوا بَلَى وَلَکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْکُمُ الأمَانِیُّ حَتَّى جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَغَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (١٤)فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَلا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مَأْوَاکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ (١٥)
این سوره به طورکلی‌گروه مسلمانان را دعوت میکند حقیقت ایمان خود را در خـویشتن پیاده کنند. این حقیقتی که با آن دلها و درونهای مسلمانان دربست متعلق به دعوت خدا می‌گردد. مسلمانان نباید در راه دعوت به سوی خدا از چیزی دریغ بدارند، و نباید در راه دعوت به سوی خدا تنگ چشمی‌کنند وکوتاهی ورزند ... باید جان و مال را صرف آن‌کنند. دلهایشان برای آن بتپد. آنچه در درون دارند، و آنچه در بیرون دارند باید فدای دعوت به سوی خداگردد ... این است حقیقتی‌که مسلمانان هرچند روی زمین زندگی میکنند، در پرتو آن ربانی می‌شوند و آسمانی می‌گردند. معیارها و مقیاسهایشان معیارها و مقیاسهای خدا میشود، ارزشهائی‌که بدانها می‌نازند و به سوی آنها سبقت می‌گیرند، ارزشهائی خواهد بودکه برابر معیارها و مقیاسهای خدا ارج و بها داشته باشد. این همان حقیقتی است‌که دلها را با حقیقت خدا آشنا می‌گرداند، و دلها از یاد خدا کرنش می‌برند و می‌لرزند و از هر سد و مانعی و از هر جاذبه وکششی می‌گریزندکه آنها را از گریختن به سوی خدا بازدارد.
براساس این حقیقت بزرگ، این سوره گروه مسلمانان را به بذل و بخشش جان و مال در راه خدا دعوت میکند:
( آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ .وَمَا لَکُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّکُمْ وَقَدْ أَخَذَ مِیثَاقَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ .هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ عَلَى عَبْدِهِ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَإِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَءُوفٌ رَحِیمٌ .وَمَا لَکُمْ أَلا تُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُولَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَکُلا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِ).
به خدا و پـیغمبرش ایمان بیاورید، و از چیزهائی ببخشید که شما را در آنها نماینده (خود در تصرف، و جانشین دیگران در به دست گرفتن اموال) کرده است. زیرا کسانی که از شما ایمان بیاورند و (در راه خدا) بذل و بخشش کنند، پاداش بزرگی دارند. چرا نباید به خدا ایمان بیاورید؟ در حالی که پیغمبر، شما را (با دلائل قوی و معجزات روشن) برای ایمان به پروردگارتان دعوت میکند؟ و (خداوند هم) از شما پیمان (فـطری و کونی) گرفته است (و نشانه‌های ایمان آوردن به خود را در درونتان سرشته است و در بیرونتان به معرض تماشا گذاشته شده است) اگر خواهـان ایمان آوردن هستید؟ خدا است که آیه‌های واضح و روشن را بر بنده خود نازل می‌گرداند تا شما را از تاریکیها(ی جهالت و ضلالت براهاند، و) به نور (ایمان و هدایت) برساند. چرا که خدا نسبت به شما بسیار بامحبت و دارای مهر فراوان است. چرا در راه خدا نباید ببخشید و خرج کنید، و حال این که (اموال شما امانتی بیش نیست و تا آخر در دست ،شـما نمی‌ماند، و همه چیزهای) برجای مانده آسمـانها و زمین به خدا می‌رسد؟ کسانی از شما که پیش از فتح) (مکه، به سپاه اسلام کمک کرده‌اند و از اموال خود) بخشیده‌اند و (در راه خدا) جنگیده‌اند، (بـا دیگران) برابر و یکسان نیستند. آنـان درجه و مقامشان فراتر و برتر از درجه و مقام کسانی است که بعد از فتح (مکه، در راه اسلام) بذل و بخشش نموده‌اند و جنگیده‌اند. امّا به هر حال، خداوند به همه، وعده پاداش نیکو می‌دهد، و او آگاه از هرآن چیزی است که می‌کنید. (حدید/7-10)
این سوره براساس این حقیقت بزرگ،گروه مسلمانان را به خشوع و خضـوع در برابر یاد خدا و در برابر حقی فرامی‌خواندکه خدا آن را نازل‌کرده است تـا بذل و بخشش ثمره این خشوع و خضـوع خاسته از حقیقت ایمانی پیشین گردد:
( أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الأمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ ).
آیا وقت آن برای مومنان فرانرسیده است که دلهایشان به هنگام یاد خدا، و در برابر حق و حقیقتی که خدا فرو فرستاده است، بلرزد و کرنش برد؟ شما همچون کسانی نشوید که برای آنان قبلاً کتاب فرستاده شده است و سپس زمان طولانی بر آنان سپری گشته است، و دلهایشان سخت شده است، و بیشترشان فـاسق و خارج (از حدود دین خدا) گشته‌اند. (حدید/16)
همچنین این سوره ارزشهای دنیا را درکفه‌ای از ترازوی حق، و ارزشهای آخرت را در کفه دیگر ترازوی حق می‌گذارد، وگروه مسلمانان را دعوت میکند کفه برتر را برگزینند، و به سوی ارزش ماندگار و سرمدی سبقت بگیرند:
( اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکَاثُرٌ فِی الأمْوَالِ وَالأوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطَامًا وَفِی الآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا مَتَاعُ الْغُرُورِ .سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالأرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ).
بدانید که زندگی دنیا تنها بازی، سرگرمی، آرایش و پیرایش، نازش در میان همدیگر، و مسابقه در افزایش اموال و اولاد است و بس. دنیا همچون باران است که گیاهان آن، کشاورزان را به شگفت می‌آورد، پس گیاهان رشد و نمو میکنند، و بعد زرد و پـژمرده می‌شوند، و آن گاه خرد و پرپر می‌گردند. در آخرت عذاب شدیدی (برای دنیاپرستان) و آمرزش و خشنودی خدا (برای خداپرستان) است. اصلاً زندگی دنیا چیزی جز کالای فریب نیست. بر یکدیگر پیشی بگیرید برای رسیدن به آمرزش پروردگارتان و بهشتی که پهنای آن همسان پهنای آسمان و زمین است. بـرای کسانی آماده شده است که به خدا و پیغمبرانش ایمان داشته باشند. این، عطاء خدا است، و آن را به هر کس که بخواهد می‌دهد، و خدا دارای عطاء بزرگ و فراوان است. (حدید/20و21)
درکنار همگانی بودن دعوت همیشگی به سوی آن حقیقت، از روند سوره پیدا است که حالتی را چاره‌جـوئی می‌کندکه درمیان گروه مسلمانان جامعه مدینه روی داده است، درآن مدت اززمان که از سال چهارم هجری تا زمان بعد از فتح مکه را در بر میگیرد. در کنار پیشتازان پیشگام مهاجران و انصار،کسانی‌که زیباترین نـمونه‌ای بوده‌اند که انسانها آن را شناخته‌اند، زیباترین نمونه‌ای بوده‌اند در پیاده کردن حقیقت ایمان در ذات خودشان، و در بذل و بخشش و فداکاری با جان و مال خود، با خلوص شگفتی، و از خود گذشت کاملی، و با رهائی از کمندها و بندهای زمین، و نجات از مناطق و نواحی غریزه، و از سدها و مانعهای بازدارنده راه به سوی خدا، درکنار این گروه ممتاز و منحصر، گروه دیگری در آنجا در میان جماعت مسلمانان بوده‌اندکه در این سطح ایمانی خالص و والا قرار نداشته‌اند، به ویژه بعد از فتح مکه، بدان هنگام که اسلام پخش و نمایان گردیده است و مردمان دسته دسته و گروه‌گروه اسلام را پذیرفته‌اند و بدان گردن نهاده‌اند. در میان همچون مردمانی کسانی بوده‌اند که هنوز حقیقت بزرگ ایمان را درک و فهم نکرده‌اند، و با این حقیقت نزیسته‌اند و برای این حقیقت نزیسته‌اند، بدان‌گونه‌که آن گروه پیشتاز پیشگام خالص و مخلص خدا زیسته‌اند. تکالیف و وظائف مالی و جانی بر آنان سنگینی می‌کرده است، و معیارها و مقیاسها و ارزشهای دنیا و زینت و زر و زیـور آن ایشان را گول زده است و مـغرور کرده است، و نتوانسته‌اند خود را از دعوت دنیا و گول زدن آن بـرهانند و به دور گردانند.
این سوره مخصوصاً این افراد را فریاد میدارد با آن فریادهای الهام‌بخش و پیام‌آوری که نمونه‌هائی از آنها را قبلاً ذکر کردیم، تا ارواح خود را از آن‌کـمندها و بندها و جاذبه‌ها وکششها برهانند و به دورگردانند، و ارواحشان را به سوی حقیقت ایمانی بزرگ اوج دهند و به سطح آن برسانند، حقیقت ایمانی بزرگی‌که همه ارزشهای زمین در برابر آن‌کوچک و ناچیزند، و همه سدها و مانعها در حرارت و گرمی آن ذوب می‌گردند و از میان به در می‌روند!
آنجا طائفه دیگری بودند - جدای از اینان و آنان - آنان طائفه منافقان بودند، منافقـانی‌که با مسلمانان آمیخته بودند و از ایشان تشخیص داده نمی‌شدند. این گروه مـخصوصاً وقتی پدیدار گردیدندکه اسلام قوی و چیره گردید. منافقان مجبور شدند خود را پنهان و نهان دارند و گوشه‌گیری‌کنند. ولی دلهایشان آلوده بود. دلهایشان خالص و مخلص نبود، و در انتظار فرصتها نشسته بودند، و با سیلاب فتنه‌ها می‌رفتند. اینان کسانیند که این سوره سرنوشت ایشان را در روزی به تصـویر می‌کشدکه از مسلمانان جدا می‌شوند و از مومنان فاصله می‌گیرند:
) یَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ یَسْعَى نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَبِأَیْمَانِهِمْ بُشْرَاکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ .یَوْمَ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَرَاءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ .یُنَادُونَهُمْ أَلَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ قَالُوا بَلَى وَلَکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْکُمُ الأمَانِیُّ حَتَّى جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَغَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ .فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَلا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مَأْوَاکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ (.
روزی مردان مومن و زنان مومن را خواهی دید که (به سوی بهـشت حرکت میکنند و) نور (ایمان و اعمال خوب) ایشان، پیشاپیش آنان و در سمت راستشان در تلالو و درخشش است (و فرشتگان بدیشان مبارک باد میگویند (و می‌فرمایند:) مژده باد! که امروز به بهشتی در می‌آئید که در زیر (کاخها و درختان) آن رودبارها جاری اسـت و جاودانه در آنجا بسر می‌برید و می‌مانید. پیروزی بزرگ و رستگاری سترگ، این است (خوش باشید). روزی مردان منافق و زنان منافق به مومنان میگویند: (با شتاب به سوی بهشت حرکت نکنید و) منتظر مان بمانید تا از نور شما فروغ و پـرتوی (به ما بتابد و از آن) استفاده کنیم! بدیشان گفته میشود: به عقب برگردید (و مجدداً به دنیا بروید) و نوری به دست بیاورید! در این حال ناگهان دیواری میان آنان زده میشود کـه دری دارد. داخل آن (که به طـرف مومنان است) رو به رحمت است (که بهشت و نعمت سرمدی است) و خـارج آن (که به طرف منافقان است) رو به عذاب است (که دوزخ و نقمت ابدی است). منافقان، مومنان را فریاد میدارند، مگر ما (در دنیا) با شما نبودیم؟ میگویند: بلی! ولیکن (با نفاق) خویشتن را گرفتار بلا کردید، و چشم به راه (مرگ پیغمبر، و نابودی مسلمانان، و برچیده شدن اسلام) ماندید و (در باره حقانیت دعوت پیغمبر و قرآن و وجود معاد و رستاخیز) شک و تردید ورزیدید، و آرزوها و پندارها شما را گول زد تا این که فرمان خدا (دائر بر مرگتان) در رسید، و اهریمن (بدکاره و نفس امّاره) فریبکار، شما را درباره، خدا فریب داد. پس امروز، هم از شما، و هم از کافران، عوضی و غرامتی پـذیرفته نمی‌شود. جایگاه شـماها آتش دوزخ است. دوزخ سرپرستتان است (و پناهگاهی جز آن ندارید) و چه بد سرنوشتی و چه بد جایگاهی است!. (حدید/12-15)
گذشته از این منافقان، در جزیرة‌العرب اهل‌کتاب یهودی و مسیحی باقی مانده بودند. این سوره به قسمتهائی از احوال و موضعگیریهای‌گذشته ایشان و حاضر آن زمان آنان اشاره میکند. مثل اشاره‌ای که پیش از این به سنگین‌دلی ایشان شد، در آن هنگام که مسلمانان برحذر می‌گردند از این‌که مثل اهل‌کتاب سنگین دل باشند.
( وَلا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الأمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ ) .
و آنان همچون کسانی نشوند که برایشان قبلاً کتاب فرستاده شده است و سپس زمان طولانی بر آنان سپری گشته است، و دلهایشان سخت شده است. (حدید/16)
این اغلب اشاره به یهودیان است ... همچنان‌که به مسیحیان هم در نزدیکی پایان این سوره در این فرموده خداوند بزرگوار اشاره میشود:
(ثُمَّ قَفَّیْنَا عَلَى آثَارِهِمْ بِرُسُلِنَا وَقَفَّیْنَا بِعِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ وَآتَیْنَاهُ الإنْجِیلَ وَجَعَلْنَا فِی قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَرَهْبَانِیَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا کَتَبْنَاهَا عَلَیْهِمْ إِلا ابْتِغَاءَ رِضْوَانِ اللَّهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَایَتِهَا فَآتَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ ).
سپس به دنبال نوح و ابراهیـم (و انبیاء پیشین و هم عصر با ایشان) پیغمبرانی را روانه کردیم و به دنبال همه آنان، عیسی پسر مریم را فرستادیم و بدو انجیل عطاء نـمودیم، و در دل پیروان عیسی مهر و عطوفت (مسلمانان) را قرار دادیم. پیروان او رهبانیت سختی را پدید آوردند که ما آن را بر آنان واجب نکرده بودیم، ولیکن خودشان آن را برای به دست آوردن خشنودی خدا پدید آورده بودند (و بر خویشتن نذر و واجب نموده بودند). اما آنان چنان که باید آن را مراعات نکردند. ما به کسانی که از ایشان (به محمد) ایـمان آوردند پاداش درخورشان را دادیم، ولی بیشترشان (از راه راست منحرف و) خارج شدند (و سزای اعمال بد خود را دیدند). (حدید/27)
از آنجا که مدار این سوره بر تحقق بخشیدن حقیقت ایمان در دل، استوار است، و بیشتر می‌خواهد فروتنی و پرهیزکاری و یکرنگی و از خودگذشتگی و بذل و بخشش و فداکاری راکه از این حقیقت برمی‌جوشند، در دل جایگزین و مستقر گرداند، این سوره به راه خـود در استقرار بخشیدن این حقیقت در دل و درون کسانی ادامه می‌دهد که این حقیقت با آنان رویاروی شده است، - و اینگونه کسان در همه جوامع اسلامی یافته می‌شوند - با روش موثری این حقیقت به دلها و درونها انداخته میشود، روشی که بسیار همگون با روش سوره‌های مکی است. لبریز از انگیزه‌هائی است‌که دارای آهنگ دلربا و دلچسب است و عـقل و خرد را می‌رباید و احساس را برمی‌انگیزد و برانگیخته میدارد!
سرآغاز این سوره، به ویـژه مجـوعه آهنگهانی‌که دارای تاثیر بسیار است، با مجموعه‌ای از صفات یزدان سبحان با دل انسان روبرو می‌گردد. در این مجـموعه خداشناسی همراه با پیام دادن به خلوص داشتن با خدا است، پیام دادنی‌که دلربا و دلچسب است، و از پی بردن به الوهیت یگانه، و سیطره مطلق این الوهیت یگانه بر هستی، و برگشت هر چیزی در پایان گشت و گذار به سوی او، و علم و اطلاع او از رازهای دلها و نهانیهای سینه‌ها، و روکردن هر چیزی بدو با پرستش و تسبیح و تقدیس، برمیخیزد و نشات میگیرد:
( سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ .لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ یُحْیِی وَیُمِیتُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ .هُوَ الأوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ .هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الأرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا وَهُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنْتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ .لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ .یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَهُوَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ).
هر آنچه در آسمانها و زمین است، خدای را تسبیح و تقدیس میکنند (و با کرنش و پرستش رضای او را می‌جویند) و خدا چیره کاردان است. مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین از آن خدا است، و او زنده می‌گرداند و می‌میراند، و بر هر چیزی توانا است. او پیشین و پسین و پیدا و ناپیدا است، و او آگاه از همه چیز است. او است که آسمانها و زمین را در شش دوره آفرید و سپس بر تخت (فرمانروائی کائنات) قرار گرفت. و او میداند چه چیز به زمین نازل و از آن خارج میشود، و چه چیز از آسمان پائین میآید و بدان بالا می‌رود. و او در هر کجا که باشید، با شما است. و خدا می‌بیند هر چیزی را که می‌کنید. مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین از آن او است، و همه کارها بدو برگردانده میشود. او شب را در روز، و روز را در شب داخل می‌گرداند (و گاهی از شب می‌کاهد و بر روز می‌افزاید، و گاهی از روز می‌کاهد و بر شب می‌افزاید، و نور و ظلمت را به دنبال هم آهسته و آرام روان میدارد) و او از انسانها و رازهای سینه‌ها مطلع و باخبر است. (حدید/1-6)
این سرآغاز خودش و با آهنگهایش، کافی است که از یک سو دلها را سخت تکان بدهد، و به دلها ترس و هراس و لرزش و چندش بیندازد، و از دیگر سو عشق و علاقه زیادی از خلوص نسبت به خدا و پناه بردن بدو، و نجات از سدها و مانعها و بارهای سنگینی‌که مانع پاسخ به ندای رهائی از تنگ چشمی در بذل جان و مال می‌شوند، به دلها بیندازد. گذشته از چنین سرآغازی، خود روند سوره در بر گیرنده بسیاری از انگیزه‌هائی است‌که در لابلای چنان ندانی قرار می‌گیرند و آن را شایسته سـتایش است.
در موارد گوناگونی تایید و تا‌کید میکنند، مثل این تصویر درخشـان و روشـن از مردان مومن و زنان مومن:
) یَسْعَى نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَبِأَیْمَانِهِمْ ( .
نور (ایمان و اعمال خوب) ایشان، پپشاپیش آنان و در سمت راستشان در تلالو و درخشش است. (حدید/12)
و مثل آن تصویری‌که ناچیزی زندگی دنیا و معیارها و مقیاسهای آن را درکنار معیارها و مقیاسهای آخرت و کارهای بزرگی که در آن صورت می‌پذیرد، نشان می‌دهد.
همچنین پسوده دیگری به میان آمده است‌که دلها را به حقیقت چیره قضا و قدر بر سراسر هستی برمی‌گرداند:
(مَا أَصَابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الأرْضِ وَلا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلا فِی کِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ . لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَکُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ وَاللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ .الَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَیَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَمَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ) .
هیچ رخدادی در زمین به وقوع نمی‌پیوندد، یا به شما دست نمیدهد، مگر این که پیش از آفـرینش زمین و خود شما، در کتاب بزرگ و مهمّی (به نام لوح محفوظ، ثبت و ضبط) بوده است، و این کار برای خدا ساده و آسان است. این بدان خاطر است که شما نه بر از دست دادن چیزی غم بخورید که از دستتان به در رفته است، و نه شادما‌ن بشوید بر آنچه خدا به دستتان رسانده است. هرکس که (از این فرمان) رویگردان شود (به خدا زیانی نمی‌رساند) چـرا که خداوند بی‌نیاز و شایسته ستایش است. (حدید/٢٢-٢٤)
این پسوده چنـان می‌کندکه نفس انسان در برابر خیر و خوبی یا شر و بدی از جای به در نرود و آرامش خود را حفظ کند، در راهی‌که به سوی خدا در پیش گرفته است. در برابر ترس و هراسی که پیش میآید خود را نبازد، و در وقت شادی و رفاه سرمست و مـغرور نگردد. بداند. که در مسیر زندگی، با زیان و ضرر و غم و اندوه، و با سود و نفع و خوشی و آسایش، رویاروی میشود. نباید هیچ علت و سببی، و هـیچ شرائط و ظروفی، و هیچ حادثه و رخدادی را شریک و انباز خدا بکند. چه همه اینها برابر قضا و قدر معلوم و برای مدت زمان مشخص است. همه کارها سرانجام به سوی خدا برمی‌گردد و بدو حواله میشود.
*
روند این سوره در پرداختن به موضوعات خود، در دو مرحله انجام میگیرد. مرحله اول را در سرآغاز این سخن ذکر کردیم، و بندها و بخشهای زیادی از مرحله دوم در لابلای روند این سوره آمده است. این دو مرحله با یکدیگر پیوند دارند و پیوسته با یکدیگر به پیش می‌روند. ما به همین اندازه بسنده می‌کنیم، تا با روند این سوره به پیش برویم و به شرح و بسط بنشینیم.
*
( سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ .لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ یُحْیِی وَیُمِیتُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ .هُوَ الأوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ .هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الأرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا وَهُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنْتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ .لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ .یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَهُوَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ).
هر آنچه در آسمانها و زمین است، خدای را تسبیح و تقدیس میکنند (و با کرنش و پرستش رضای او را می‌جویند) و خدا چیره کاردان است. مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین از آن خدا است، و او زنده می‌گرداند و می‌میراند، و بر هر چیزی توانا است. او پیشین و پسین و پیدا و ناپیدا است، و او آگاه از همه چیز است. او است که آسمانها و زمین را در شش دوره آفرید و سپس بر تخت (فرمانروائی کائنات) قرار گرفت. و او میداند چه چیز به زمین نازل و از آن خارج میشود، و چه چیز از آسمان پائین میآید و بدان بالا می‌رود. و او در هر کجا که باشید، با شما است. و خدا می‌بیند هر چیزی را که می‌کنید. مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین از آن او است، و همه کارها بدو برگردانده میشود. او شب را در روز، و روز را در شب داخل می‌گرداند (و گاهی از شب می‌کاهد و بر روز می‌افزاید، و گاهی از روز می‌کاهد و بر شب می‌افزاید، و نور و ظلمت را به دنبال هم آهسته و آرام روان میدارد) و او از انسانها و رازهای سینه‌ها مطلع و باخبر است.
این سرآغاز الهام بخش برگزیده، و چیزهائی‌که در مود از ویژگیهای الوهیت کارا و موثر و نوآفرین و زیبانگاری که همه چیز را آفریده است، و محیط بر همه چیز و مراقب و محافظ همه چیز و مطلع وآگاه از همه چیز را در خود گردآوری کرده است، و چیزهائی راکه ازابداعات دست قدرتمند نشان می‌دهد، درآن حال‌که در نواحی آسمانها و زمین به چرخش وگردش درآمده است، وآهسته وآرام به نهانیهای‌سینه‌ها و پنهانیهای دلها خزیده است، و از بالا بالاها بر هستی و آنچه در آن است می‌نگرد و هـمه چیز را و همه کس جهان را ورانداز میکند، این سرآغاز الهام‌بخش برگزیده،گو‌شه دلها را میگیرد و دلها را سخت تکان می‌دهد و دلها را فرو میگیرد، در همان حال که دلها را در سراسر هستی به چرخش وگردش می‌برد، و دلها جز خدا را نمی‌یابند، جز خدا را نـمی‌بینند، و جز خدا را احساس نمی‌کنند، و هیچ جائی را سراغ ندارند تا ازدست قدرت خدا بدانجا بگریزند، وهیچ مخفیگاهی‌را نمی‌یابند تا از علم و اطلاع خدا خود را نهان کنند و در آنجا دور از چشم خدا باشند، وهیچ محل رجـوع و برگشتی نمی‌یابند تا بدان رجـوع کنند و برگردند جز ذات خدا، و هیچ جهتی را پیدا نمی‌کنند تا آن را در پیش بگیرند مگر جهتی که رو به سوی ذات بزرگوار پروردگار دارد:
(سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ).
هرآنچه در آسمانها و زمین است، خدای را تسبیح و تقدیس میکنند (و با کرنش و پرستش رضای او را می‌جویند) و خدا چیره کاردان است.
اینگونه، نص ارزشـمـند قرآنی در سرآغاز این سوره به راه می‌افتد. همه اقطار و نواحی و زوایای هستی، همآوا به تسبیح و تقدیس خدا می‌پردازند، و هر چیزی که در آسمانها و زمین است ورد تسبیح و تقدیس را زمزمه میکند. هر دلی‌که باز باشد، و با پرده‌های فنا و نابودی پوشیده نشده باشد، این زمزمه تسبیح و تقدیس را می‌شنود ... هیچ نیازی بدین نیست‌که فص قرآنی را از مدلول و مفهوم ظاهری به دور داریم. چه این را خداوند بزرگوار می‌فرماید، و این ما را بس. ما چیزی راست‌تر ازآنچه خدا در باره سرشت این جهان و ویژگیهای آن می‌فرماید، سراغ نداریم ... خدا که می‌فرماید:
(سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ ).
هرآنـچه درآسمانها و زمین است، خدای را تسبیح و تقدیس میکنند.
قطعاً همین طور است و:
(سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ ).
دیگر نه تاویلی دارد و نه تعدیلی! از این سخن باید بدانیم هرآنچه در آسمانها و زمین است، دارای روح است. در پرتو این روح، با تسبیح و تقدیس رو به خدا میکند و رو به خدا می‌رود. این نزدیکترین نـظریه است‌که احادیث صحیح آن را تـصدیق و تایید می‌فرماید. همچنین تجارب برخی از دلها در لحظات صفا و پاکی و درخشش و تابش خود، و در لحظات تماس با حقیقت نهفته در چیزها، حقیقتی‌که در فراسوی شکلها و نمادهای ظاهری است، همین امر را تصدیق و تایید میکنند.
در قرآن مجید آمده است:
( یا جبال أوّ بی معهُ وآلطیر ) ٠
ای کوه‌ها و ای پرندگان با او (در تسبیح و تقدیس خدا) همآوا و هم‌آواز شوید). (سباء/10)
کوه‌ها و همچنین پرنده‌ها با داوود همآوا و هم‌آواز میشود! در حدیث آمده است: مسلم در صحیح خود از جابر پسر سمره روایت‌کرده است‌که پیغمبر خدا (ص) فرموده است:
(انّ بمکّة حَجَراً کانَ یُسَلّمُ علیّ لیالی بُعِثتُ. انّی لاعرفُهُ ا‌لان) .
«در مکه سنگی است وقتی‌که مبعو‌ث گردیدم شبها بر من سلام می‌کرد. من هم اکنون آن را می‌شناسـم«.
ترمذی - با سندی‌که دارد - از علی پسر ابوطالب -کرم الله وجهه - روایت کرده است که گفته است: در مکه با پیغمبر خدا بودم. هیچ درختی و هیچ‌کوهی نبودکه با او رویاروی گردد، مگر این که می‌گفت: «سلام بر تو ای رسول خدا». بخاری - با سندی که دارد - از انس پسر مالک روایت کرده است که گفته است: «پیغمبر خدا (ص) بر نهال درخت خرمائی تکیه می‌زد و خطبه می‌خواند و سخنرانی می‌کرد. وقتی‌که برای او منبر ساختند و بالای آن خطبه خواند و سخنرانی‌کرد، آن نهال خرما به ناله در آمد بسان ناله شتر ماده. پیغمبر پائین آمد و بر آن نهال دست کشید، و نهال آرام گرفت .
آیات قرآنی زیاد و صریحی در بیان این حقیقت جهانی داریم:
(ألم تر أن الله یسبح له من فی السماوات والأرض والطیر صافات کل قد علم صلاته وتسبیحه).
(ای پیغمبر!) مگر نمی‌دانی که همه کسانی و همه چیزهائی که در آسمانها و زمین بسر مـی‌برند، و جملگی پرندگان در حالی که (در هوا) بال گسترده‌اند، سرگرم تسبیح (خدا و فرمانبر اوامر) او هستند؟! همگی به نماز و تسبیح خود آشنایند (و برابر فرمان تکوینی یا تشریعی، و یا الهام الهی، به وظیفه خویش در زندگی آگاهند، و به زبان قال یا حال بیانگر عظمت و جبروت پروردگار و نمایان‌گر قدرت و حکمت آفریدگارند). (نور/ 41)
(ألم تر أن الله یسجد له من فی السماوات ومن فی الأرض والشمس والقمر والنجوم والجبال والشجر والدواب وکثیر من الناس).
آیا ندیده‌ای و ندانسته‌ای که تمام کسانی که در آسمانها بوده و همه کسانی که در زمین هستند، و خورشید و ماه و ستاره‌ها و کوه‌ها و درختان و جانوران و بسیاری از مردمان، بـرای خدا سجد‌ه می‌برند (و به تسبیح و تقدیس او مشغول و سرگرمند؟). (حج/١٨)
(وإن من شیء إلا یسبح بحمده ولکن لا تفقهون تسبیحهم).
هیچ موجودی نیست مگر این که (به زبان حال یا قال) حمد و ثنای وی میگویند، ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهمید. [1] (اسراء/44)
دیگر علتی ندارد این نصوص صریح را تاویل کرد تا با مقررات و مشخصاتی موافق درآیندکه ما قبلا برای سرشت اشیاء تعییـن کرده‌ایم و در نظر گرفته‌ایم بدون این که نظریه‌ها و برداشتهای ما برگرفته از این قرآن باشد. چه همه مقررات و مشـخصات ما درباره هستی، و همه تصورها و اندیشه‌های ما در باره جهان، لازم است پیش از هر چیز از مقررات و قوانین آفریدگار این هستی، و از نیستی به هستی آورنده این جهان، سرچشمه بگیرد و برگرفته بشود.
(وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ).
و خدا چیره کار به‌جا است.
تسبیح و تقدیسی‌که همه چیزهای موجو‌د در آسمانها و زمین برای خدا انجام میدهند، فرع عزّت غالب و حکمت بالغ خدا است. چه خدا با قدرت خود هر چیزی را می‌پاید و از هر چیزی محافظت مـی‌نماید، و هر چیزی را برابر حکمت خود می‌آفریند و در جایگاه لازم خود قرار می‌دهد.
*
هنوز دل انسان از فیض و برکت این نص، و از جشن جهان هستی تسبیح گو‌ی آفریدگار خـود در آسمانها و زمین، به خود نمی‌آیدکه روند قرآنی کوچ جدیدی را در ملکوت آسمانها و زمین می‌آغازد:
(لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ یُحْیِی وَیُمِیتُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ) .
مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین از آن خدا است، و او زنده می‌گرداند و می‌میراند، و بر هر چیزی توانا است.
هر چه در آسمانها و زمین است به تسبیح و تقدیس خدا می‌پردازد، خدائی‌که مالک آسمانها و زمین است، و هیچگونه شریک و انبازی در مالکیت و حاکمیت خود ندارد. تسبیح و تقدیسی‌که از سوی همه اشیاء جـهان میشود، تسبیح و تقدیس بنده برای مالک منحصر به فردی است‌که زنده می‌گرداند و می‌میراند. حیات را مـی‌آفریند و مرگ را می‌آفریند. برای هر زنده‌ای حیات را و ممات را مقدر می‌نـمـاید. دیگر چیزی جز قضا و قدر او وجود ندارد.
سرشت حیات هـمیشه راز بوده است و راز می‌ماند. مصدر حیات نیز راز بوده است و راز می‌ماند.کسـی نمی‌تواند بگو‌ید حیات ازکجا آمده است، و چگونه آمده است.گذشته از این که کسی به درستی نمی‌داند حیات چیست. نص قرآنی میگوید: خدا است‌که زنده می‌گرداند. خدا است‌که حیات به زنده می‌بخشد.کسی نمی‌تواند منکر این بشود و غیر آن را ثابت بکند. مرگ هم بسان حیات راز سر به مهری است.کسی سرشت مرگ را نمی‌داند، وکسی نمی‌تواند منکر این بشود و غیر آن را ثابت بکند. زیرا کسی که بخشنده حیات نمی‌باشد نمی‌تواند آن را باز پس بگیرد ... هم این و هم آن جزو مظاهر و نمادهای مالکیت و حاکمیت مطلقه خدا در آسمانها و زمین است و زنده می‌گرداند و می‌میراند ...
(وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ علیم) .
او بر هر چیزی توانا است.
خدا بر هر چیزی توانا است ... کوتاه و مختصر و بدون حد و مرز و قید و بند. چه مشیت مطلقه بدون حد و مرز و قید و بند به پیش می‌رود، و بدانچه بخواهد تعلق گیرد تعلق میگیرد آن گونه‌که خواهد. هر قید و بندی که عقل بشری با من بشری برای این مشیت تصور کند، هر نوع و هرگو‌نه که باشد، باطل و پوچ است، و از سرشت عقل محدود بشری سرچشمه میگیرد! مشیت قوانین و سننی راکه برای هسـتی برمیگزیند، این گزینش داخل در حقیقت آزادی مشیت است و نه قیودی دارد و نه حدودی. مشیت است‌که این قوانین و سنن را آزادانه برمیگزیند. مشیت است‌که این قوانین و سنن را در جهان به‌کار می‌اندازد بدون این‌که خودش مقید به این قوانین و سنن بوده و مستور در دائره این قوانین و سنن باشد. مشیت در فراسوی این قوانین و سنن قرار دارد و همیشه از اختیار و گزینش مطلق و مستمـر برخوردار است.
قرآن بدین حقیقت عنایت زیادی دارد، و در هر مناسبتی از این حقیقت به صراحت سخن میگوید، به‌گونه‌ای‌که بیانگر آزادی مشیت ازهرگو‌نه قید و بندی است حتی از قید و بندکاری که مشیت خودش آن را انجام می‌دهد. تا این حقیقت، واضح و آشکار بماند، و تصور آن غیر آلوده پیش چشم باشد. برای مثال خداوند به اهل بهشت وعده خلود و جاودانگی داده است، و به دوزخیان نیز وعده خلود و جاودانگی داده است، و این وعده از مشیت صادر گردیده است، ولی با وجود این خداوند مشیت را آزاد گذاشته است، و بیرون از دائره خـود این وعده قرار داده است، در حالی‌که این وعده را خود مشیت داده است و آن را برگزیده است و خواسته است. در باره بهشتیان و در باره دوزخیان فرموده است:
(خالدین فیها ما دامت السماوات والأرض إلا ما شاء ربک . .).
بهشتیان در بهشت و دوزخیان در دوزخ جاودانه می‌مانند تا آنگاه که آسمانها و زمین (آنجا) برپا است، مگر این که خدای تو بخواهد. (هود/107و108)
کار به همین منوال و بر این روال است در هرکجا که همچون مناسبتی پیش آمده باشد. منطق عقل بشری و مقررات عقل بشری در این جولانگاه فرصت پرواز ندارد. بر عقل بشری واجب است‌که همه مقررات خود را از این قرآن دریافت دارد، نه از سرچشمه دیگری جز این قرآن.
بدین خاطر برای دل بشری از لابلای این آیه، سلطه و قدرت مطلق خدا جلوه‌گر میآید، سلطه و قدرت مطلق خدا در ملک و مملکت خودش، ملک و مملکتی که کسی و چیزی در آن شریک و انباز خدا نیست، و چنین ملک و مملکتی با تسبیح و تقدیس رو به خدا میکند و رو به خدا می‌رود، و حق هم همین است‌که رو به خدا کند و رو به خدا رود و به تسبیح و تقدیس او بپردازد.
*
هنوز دل از تصور این حقیقت نمی‌پردازد، حقیقت بزرگی که وجود انسان را لبریز و سرریز میکند، حقیقت دیگری سر می‌رسدکه چه بسـا بزرگتر و نیرومندتر از حقیقت پیشین باشد. این حقیقت که هیچ چیزی در این هستی در اصل وجود ندارد. وجود یگانه حقیقتی یزدان سبحان است و بس. بدین خاطر خدا محیط بر هر چیزی است و مطلع و آگاه از هر چیزی است:
( هُوَ الأوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ) ٠
او پیشین و پسین و پیدا و ناپیدا است، و او آگاه از همه چیز است.
«اول» است، پس چیزی پیش از او نیست. «آخر» است، پس چیزی بعد از او نیست. «ظاهر» است، پس چیزی بالای او نیست. «باطن» است، پس چیزی پائین او نیست ... اول و آخر.،کل حقیقت زمان را در بر میگیرد. ظاهر و باطن کل حقیقت مکان را در بر میگیرد. این دو حقیقت هم مـطلق هستند. دل انسان می‌نگرد، وجودی برای چیزی جز برای خدا نمی‌یابد. ارکان و اصول هستی برای خدا ثابت است و بس.
دیگران در اصل هستی ندارند. حتی وجود خود این دل وجود پیدا نمی‌کند مگر این که از وجود خدا یاری بطلبد. وجود الهی وجود حقیقی است، وجودی که هر چیزی وجود خود را از او به دست می‌آورد و از او می‌یابد. این حقیقت، حقیقت نخستینی است که هر چیزی از او حقیقت خود را به دست میاورد و از او می‌یابد، و جز این حقیقت نخستین، حـقیقت ذاتی و خودی در سراسر گستره هستی وجود ندارد ...
(وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ) ٠
او آگاه از همه چیز است.
او از همه چیز آگاه است، آگاهی حقیقی کامل. حقیقت هر چیزی از حقیقت الهی وجود پیدا میکند و از آن صادر می‌گردد. در این صورت هر چیزی غرق در علم لدنی خدا است، و آگاهی خدا ان را دربرگرفته است، آن علم و آگاهی‌ای که کسی در نوع و صفت و طریقه آن شرکت نمی‌کند و به‌گرد آن هم نمی‌رسد، علم و آگاهی بشری هر اندازه هم با ظواهر پدیده‌ها آشنائی پیدا کرده باشد و پیشرفت داشته باشد.!
هنگامی‌که این چنین حقیقت بزرگی در دلی جایگزین بشود، کی چنین دلی به چیزی در این جهان جز یزدان سبحان اهمّیت می‌دهد؟ وقتی‌که میداند هیچ چیزی نه حقیقت و نه وجود دارد - حتی آن دل خودش نه حقیقت و نه وجود دارد - مگر آن حقیقت و آن وجودی‌که از آن حقیقت بزرگ برمی‌گیرد، و هر چیزی وهم و گمان و از میان‌رونده است، چرا که نخواهد بود و باقی نخواهد ماند جز ذات خدائی‌که در همه ارکان و اصول بودن و ماندن منحصر به فرد است.
استقرار این حقیقت در دلی، آن دل را تکه‌ای از این حقیقت می‌سازد! و امّا دل پیش از این‌که بدین استقرار برسد، این آیه قرانی برایش بس است تا به تدبر و تفکر و تصور مفهوم و مدلول ان بنشیند، و بکوشد تا بدین مفهوم و مدلول یگانه برسد. این‌کار چنین دلی را بس است.
متصوّفه بدین حقیقت اساسی بزرگ ،چنگ زده‌اند، و با
آن حیران و در آن ویلان شده‌اند. راه‌های گوناگونی را به سویش پیموده‌اند. برخی از آنان گفته‌اند: ما خدا را در هر چیزی که در جهان هستی است مشاهده می‌کنیم. بعضیها گفته‌اند: آنان خدا را در فراسوی هر چیزی که در جهان هستی است میبینند. برخیها هم‌گفته‌اند: آنان خدا را میبینند و چیزی غیراز او را در جهان هسـتی نمیبینند ... هـمه اینها سخنانی است‌که اگر از ظاهر واژه‌های قاصر از بیان در این میدان بگذریم، بدان حقیقت اشاره دارند. امّا عیبی‌که از آنان‌گرفته میشود - چکیده و مختصر -این است که آنان درسایه این‌تصور و جهان‌بینی به زندگی اهمیت نداده‌اند و بدان توجه نکرده‌اند. درحال‌که اسلام با توازن مطلق خود و با اعتدال کامل خـویش از دل انسان میخـواهد این حقـیقت را درک وفهم بکند و با آن زندگی‌کند و برای آن زندگی‌کند، بدان هنگام‌که‌کار خلافت را در زمین انجام می‌دهد، و همه مقتضیات خلافت را بجای می‌آورد و مراعات میدارد، از قبیل: اهمیت دادن و توجه نمودن به زندگی و بدان عنایت داشتن، و تلاش و کو‌شش و جهاد و رزمیدن و جنگیدن در راه پیاده کردن و تحقق بخشیدن برنامه یزدان در زمین ... چراکه همه اینها ثمره ونـتیجه تصور آن حقـیقت است،تصور همآوا وهماهنگ با فطرت انسان و با فطرت جهان، آنگونه که خدا آن دو را آفریده است.
*
روند قرآنی بعد ازبیان آن حقیقت بزرک،بیان میکند که چگـونه حقائق دیگر جهان از آن حقیقت جوشیده است و سرچشمه گرفته است:
(هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الأرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا وَهُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنْتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ .لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ .یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَهُوَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ).
او است که آسمانها و زمین را در شش دوره آفرید و سپس بر تخت (فرمانروائی کائنات) قرار گرفت. و او میداند چه چیز به زمین نازل و از آن خارج میشود، و چه چیز از آسمان پائین میآید و بدان بالا می‌رود. و او در هر کجا که باشید، با شما است. و خدا می‌بیند هر چیزی را که می‌کنید. مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین از آن او است،و همه کارها بدو برگردانده میشود. او شب را در روز، و روز را در شب داخل می‌گرداند (و گاهی از شب می‌کاهد و بر روز می‌افزاید، و گاهی از روز می‌کاهد و بر شب می‌افزاید، و نور و ظلمت را به دنبال هم آهسته و آرام روان میدارد) و او از انسانها و رازهای سینه‌ها مطلع و باخبر است.
حقیقت آفرینش آسمانها و زمین، حقیقت بر تخت فرمانروائی‌کائنات قرار گرفتن و حفاظت از آن را بر عهده‌گرفتن، حقیقت علم و آگاهی از خود اشیاء این آفریده‌ها، حقـیقت بودن با هرکسی هر کجا که باشد، حقیقت برگشت امور به یزدان یگانه، و حقـیقت‌گرداندن از جهان و دست‌اندر کار بودن دقیق یزدان درگل کیهان، و علم وآگاهی یزدان از آنچه در سینه‌ها می‌گذرد .. .همه این حقائق برجوشیده از آن حقیقت نخستین است ... و لیکن عرضه این حقائق در این جولانگاه جهانی، آهنگها وسایه‌روشنهائی بدان حقائق در دل انسان عطاء میکند ... آسمانها و زمین با این دل رویاروی می‌گردد و آن را با بزرگی وسترگی‌و جلالت و عظمت وهماهنگی و زیبائی خود، به‌ترس‌و هراس می‌اندازد. همچنین آسمانها و زمین با دقت نظم و نظام خود، و با استمرار پدیده‌ها و نــمادهای خود، و با سر و سامان حرکات خود، با این دل رویاروی میشود و آن را به هراس می‌افکند و می‌ترساند.گذشته از این، همه اینها آفریده‌هائی از آفریده‌های یزدان بسان دل انسان هستند،و دل انسان با آنها پیوند خانوادگی‌و انس و الفت خـویشاوندی دارد. آنها بر تارهای دل آهنگهای الهی را می‌نوازند، وقتی‌که دل بدانها مـی‌گراید و توجه می‌نماید، و بدانها گوش فرا میدارد، و با آنها عطوفت و مهربانی می‌ورزد! آنها به دل میگویند: خدائی‌که آنها را آفریده است همان است‌که تو را نیز آفریده است. آنها به تسبیح و تقدیس آفریدگارشان می‌پردازند باید دل هم به تسبیح و تقدیس آفریدگارش بپردازد! همچنین آنـها به دل میگویند: آنـها حقیقت هستی خود را از هستی آفریدگارشان برگرفته‌اند، و دل هم همچنین هستی را از هستی‌بخش جهان هستی برگرفته است. پس در این صورت در اصل جز این حقیقت وجود ندارد و تنها او سزاوار اهمّیت دادن و توجه نمودن است!
حقیقت روزهای ششگانه را جز خدا نـمی‌داند. این روزهائی که ما داریم جز سایه‌های حاصل از گردش زمین به دور خود در برابر خورشید نیست. این روزها وقتی پیدا گردیده‌اند که زمین و خورشید آفریده شده‌اند. پس این روزهای ما روزهائی نیستند که خدا آسمانها و زمین را در آنها آفریده اسث. لذا آگاهی از این روزهای ششگانه را به خدا وامی‌گذاریم. اگر خواست. ما را بر آنها مطلع می‌فرماید.
عرش نیز چنین است. ما به وجود عرش ایمان داریم بدان شکل که خدا آن را ذکر فرموده است، ولی از حقیقت آن آگاهی نداریم. و امّا استواء بر عرش یا تکیه زدن بر تخت، تنها می‌توانیم در این راستا بگوئیم:کنایه ازکاملاً چیره شدن و نظارت و حفاظت آفریده‌ها را به دست‌گرفتن است. این سخن را به استناد چیزی می‌گوئیم که از قرآن می‌دانیم و یقین داریم که یزدان سبحان تغییر احوال و دگرگونی اوضاع بدو رو نمی‌کند. لذا این نیست‌که بر عرش قرار نگرفته باشد و بر تخت تکیه نزده باشد، و بعدها بر عرش قرار گرفتن و بر تخت تکیه زدن حاصل‌گردیده باشد. این‌که می‌گوئیم به بر عرش قرار گرفتن و بر تخت تکیه زدن ایمان داری، ولی چگونگی آن را نمی‌دانیم تفسیر فرموده خدای بزرگوار نیست که می‌فرماید:
(ثُمّ استـوی ... ) . سپس قرار گرفت... .
بهتر آن است که بگوئیم:کنایه از اداره کردن جهان و
نظارت بر آن و حفاظت از آن است ... همان‌گونه که بیان‌کردیم. تاویل در اینجا از برنامه‌ای خارج نمی‌گردد که کمی پیش بدان اشاره نمودیم. زیرا از مقررات و تصورات خود ما سرچشمه نمی‌گیرد و بـرنمی‌جوشد. بلکه مستند به مقررات خود قرآن، و متکی به تصوری است که قرآن در باره ذات و صفات یزدان جهان الهام میکند و پیام می‌دهد.
با آفرینش و نظارت و حفاظت، علم شامل و آگاهی دقیق همراه است. نص قرآنی جولانگاه این علم و آگاهی را به‌گونه شگفتی به تصویر می‌کشد، آنگونه شگفت که دل را بر آن میدارد در این جولانگاه فراخ آن را تعقیب‌کند و به دنبال آن روان‌گردد، و چنین بینگاردکه در حرکت همیشگی و دائمی است و خسته و درمانده نمی‌شود. این سخن تنها صحبت از علم و آگاهی صرف و حقیقت مجرد علم و آگاهی نیست و بس. بلکه کار موثری و الهام‌بخشی است و زوایای وجود آدمی را پر و لبریز میکند، و دغدغه‌ها و خاطره‌های دل را به خود مشغول میدارد، و تسبیحات اندیشه و جهشهای خیال با آن فراخی میگیرد:
( یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الأرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا ).
او میداند چه چیز به زمین نازل و از آن خارج میشود، و چه چیز از آسمان پائین میآید و بدان بالا می‌رود.
در هر لحظه‌ای چیزهائی از انواع گوناگون زنده‌ها و غیر زنده‌های بیرون از شمار به زمین وارد می‌گردند، و چیزهای بیرون از شمار از پدیده‌ها از زمین بیرون می‌آیند که جز خدا کسی تعداد آنها را نمی‌داند. در هر لحظه‌ای از آسمان بارانها و اشعه‌ها و آذرخشها و شهابها و فرشته‌ها و قضاها و قدرها و رازها و رمزها پائین میآید، و در هر لحظه‌ای هـمچنین آفریده‌های دیدنی و نادیدنی بیرون از شماری به سوی آسمان بالا می‌روند که تعداد آنها را جز خدا نمی‌داند ... این نص کوتاه اشاره میکند بـه این حرکت همیشگی و ناگسیختنی، و به این رخدادهای بزرگ و سترگی که خارج از شمارند، و به ترک دل انسان میگوید تا پیوسته متوجه چیزهائی باشدکه به زمین فرو می‌روند و چیزهائی‌که از زمین بیرون می‌آیند، و بنگرد چیزهائی را که از آسمان پائین می‌آیند و چیزهائی راکه به سوی آسمان بالا می‌روند، وآگاه و بیدار علم وآگاهی فراگیر خدا را پیش چشم بدارد، علم و آگاهی الهی‌که همه این حرکات و حوادث را می‌پاید، و در سوراخها و درزهای ورودشان به زمین، و در راه‌ها و مسیرهای خودشان به آسمان، آنها را دنبال کند و زیر نظر میدارد.
دلی‌که اینگونه بیدار و هو‌شیار باشد و پدیده‌های جهان و ذات یزدان را اینگونه پیش چشم بدارد، او با خدا زندگی میکند، و درملکو‌ت خدا به سیر وسیاحت می‌پردازد، در حالی‌که او در جای خـود اقامت‌گزیده است. در راه‌ها و دره‌های هستی می‌گردد، و در نواحی جهان آگاهانه درگشت وگذار است، و روشن و آشکار دید می‌زند و ورانداز میکند، و از زیبائیها و منفعل شدنها بر خود می‌لرزد.
بدان هنگام‌که دل اینگونه آگاهانه و هوشیارانه در زمین و آسمان درگشت وگذار است، ناگهان قرآن دل را به خـودش برمی‌گرداند، و متوجه خودش می‌گرداند، و از درون او را می‌پساید و نگاهش را متوجه خودش می‌نماید. دل یک هو خدا را با خود می‌بیند! می‌بیند خدا ناظر اوضاع او است و مطلع بر احوال او است. کارهایش را می‌بیند، و بسیار بدو نزدیک است:
(وَهُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنْتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ).
او در هر کجاکه باشید، با شما است. و خدا می‌بیند هر چیزی را که می‌کنید.
این سخن جنبه حقیقت دارد و نه این‌که کنایه و مجاز از چیزی باشد. چه خداوند سبحان با هرکسی و با هر چیزی در هر زمانی و در هر مکانی است. خداوند سبحان از کارهائی‌که بندگان میکنند مطلع است و بندگان را می‌بیند. این هم حقیقت بزرگی است که دل آن را به تصور درمی‌آورد. حقیقتی است‌که از یک سو هـراس‌انگیز، و از دیگر سو انیس و مـونس است.
هراس‌انگیز است با ترس و خوفی که دارد، و انیس و مونس با سایه‌روشنهای قرب و نزدیکی به خدا است. این حقیقت به تنهائی کافی و بسنده است‌که دل را بالا ببرد و آن را پاک گرداند، وقتی‌که دل انسان آن حقیقت را واقعاً احساس‌کند. چنین حقیقتی همچون دلی را از همه کالاها و بهره‌های دنیا غافل می‌گرداند و به خود مشغول می‌نماید. همـچنین دل را در زندگی همیشه برحذر و پیوسته ترسان و هراسان از هر ناپاکی و کثافتـی و از هرگو‌نه ظلم و زوری می‌سازد.
*
روند قرآنی دیگر باره به مالکیت وحاکمیت آسمانها و زمین برمی‌گردد، ولی در جولانگاه دیگری‌که جدای از جولانگاه نخستینی است‌که قبلاً مطرح بوده است و بدان پرداخته است:
(لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ )٠
مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین از آن او است، و همه کارها بدو برگردانده میشود.
در جـولانگاه نخستین، از مالکیت و حاکمیت خدا در جولانگاه زنده‌گرداندن و میراندن و قدرت مطلق سخن رفته بود. در اینجا از مالکیت و خاکیت خدا در جـولانگاه برگشت همه کارها به خدا سـخن می‌رود. برگشت هـمه کارها به خدا با مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین پیوند دارد، و مکمّل حقیقت آن است.
احساس‌کردن این حقیقت، دل را در ابتداء و انتهای هر کاری از توجه به غیر خدا محفوظ میدارد، و در هر جنبش وکو‌ششی دل را در هر چیزی‌کـه بخواهد از چشم دوختن به غیر خدا و انتظار چیزی داشتن از غیر خدا مصون می‌نماید. دل را در هر کاری از اعتقاد به مراقبت و مواظبت غیر خدا به دور میدارد. بلکه دل را بر راه خدا و رو به خدا میدارد در پـنهان و آشکارش، و در حرکت و سکونش، و در سرها و رازهـایش و در پچ‌پچها و زمزمه‌هایش. چنین دلی میداند که گریزی از دست خدا جز به سوی خدا و آستانه خدا میسر نمی‌گردد، و پناه گرفتن از دست خدا جز در پناهگاه خدا ممکن نمی‌باشد!
این سرآغاز با حـرکت لطیفی از حرکات قدرت در جولانگاد جهان بیرون، و در زوایا و نهانگاه‌های جهان درون، به پایان میآید:
( یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَهُوَ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ ).
او شب را در روز، و روز را در شب داخل می‌گرداند (و گاهی از شب می‌کاهد و بر روز می‌افزاید، و گاهی از روز می‌کاهد و بر شب می‌افزاید، و نور و ظلمت را به دنبال هم آهسته و آرام روان میدارد) و او از انسانها و رازهای سینه‌ها مطلع و باخبر است.
ورود شب به روز، و ورود روز به شب، یک حرکت همیشگی است. در عین حال حرکت لطیف و ظریفی است، چه معنی این باشدکه از روز کاسته میشود و بر طول شب افزوده میشود، و از شب کاسته میشود و بر طول روز افزوده می‌گردد. یا معنی این باشد که روند وقت غروب به داخل شب می‌رود، و شب وقت طلوع به داخل روز می‌رود ... بسان این حرکت در مخفی شدن و لطیف بودن، حرکت علم و آگاهی از رازهای سینه‌ها است. «ذات الصدور»: رازهائی که در سینه‌ها است، رازهائی که از سینه‌ها جدا نمی‌گردد و به ترک آنها نمی‌گوید!
اطلاع از این‌که دست خدا ظریف و لطیف شب را در روز، و روز را در شب، داخل می‌گرداند، در دل حالتی از تامّل دقیق، و تفکر لطیف، و حساسیت شفاف را پدید می‌آورد، بسان اطـلاع از علم خدا که دقیق و لطیف از رازها آگاهی دارد، رازهائی که در زوایـای سینه‌ها نهفته‌اند و آرام گرفته‌اند!
*
این بند با این آهنگهایش دلها را حساسیت تیزی و آمادگی فراوانی برای دریافت می‌بخشد. بدین خاطر دلها در مناسب‌ترین وقت فریاد زده می‌شوند که ایمان بیاورند و بذل و بخشش بکنند. در این وقت فریاد زده می‌شوند که دریچه‌هایشان بازگردیده است، و ذهن و شعو‌رشان آمادگی پیدا کرده است، و برای شنیدن آماده شده‌اند. در اینجا آن ندای خوشایند در بند بعدی روند این سوره به گوش می‌رسد. امّا تنها یک نداء نیست و بس. بلکه این نداء طنین‌انداز می‌گردد و با خود انگیزه‌ها و آهنگها و پسوده‌های خود را دارد:
( آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ .وَمَا لَکُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّکُمْ وَقَدْ أَخَذَ مِیثَاقَکُمْ ؟ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ .هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ عَلَى عَبْدِهِ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَإِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَءُوفٌ رَحِیمٌ .وَمَا لَکُمْ أَلا تُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ ؟ لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُولَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَکُلا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ).
به خدا و پیغمبرش ایمان بیاورید، و از چیزهائی ببخشید که شما را در آنها نماینده (خود در تصرف، و جانشین دیگران در به دست گرفتن اموال) کرده است . زیرا کسانی که از شما ایمان بیاورند و (در راه خدا) بذل و بخشش کنند، پاداش بزرگی دارند. چرا نباید به خدا ایمان بیاورید؟ در حالی که پیغمبر، شما را (با دلائل قوی و معجزات روشن) برای ایمان به پروردگارتان دعوت میکند؟ و (خداوند هم) از شما پیمان (فطری و کونی) گرفته است (و نشانه‌های ایمان آوردن به خود را در درونتان سرشته است و در بیرونتان به معرض تماشا گذاشته شده است) اگر خواهان ایمان آوردن هستید؟ خدا است که آیه‌های واضح و روشن را بر بنده خود نازل می‌گرداند تا شما را از تاریکیها(ی جهالت و ضلالت برهاند، و) به نور (ایمان و هدایت) برساند. چرا که خدا نسبت به شما بسیار با محبت و دارای مهر فراوان است. چرا در راه خدا نباید ببخشید و خرج کنید، و حال این که (اموال شما امانتی بیش نیست و تا آخر در دست شما نمی‌ماند، و همه چیزهای) برجای مانده آسمانها و زمین به خدا می‌رسد؟ کسانی از شما که پیش از فتح (مکه، به سپاه اسلام کمک کرده‌اند و از اموال خود) بخشیده‌اند و (در راه خدا) جنگیده‌اند، (با دیگران) برابر و یکسان نیستند. آنان درجه و مقامشان فراتر و برتر از درجه و مقام کسانی است که بعد از فتح (مکه، در راه اسلام) بذل و بخشش نموده‌اند و جنگیده‌اند. امّا به هر حال، خداوند به همه، وعده پاداش نیکو می‌دهد، و او آگاه از هر آن چیزی است که می‌کنید.
یزدان سبحان مخاطب قرار می‌دهد دلهائی راکه خودش آنها را آفریده است، و احوال آنها را میداند، و با راه‌های ورود بدانها آشنا است، و از رازها و رمزهای درونشان مطلع است ... خدا میداند که پاکی عقیده، و خلوص دل، و استقرار حقیقت اینان به گونه واقعـی استقرار، آثار و نتائج خود را در واقعیت زندگی دارد، از قبیل: بذل و بخشش و فداکاری و جان‌نثاری، خالصانه برای خدا و در راه خدا. این‌کار هم در موارد بسیاری برای‌تاب‌وتوان بشری مشکلات و معضـلاتی دارد،و جد و جهد و جهاد زیاد و دراز آهنگی را میطلبد. بدین خاطر است‌که یزدان سبحان این مجموعه نواها و انگیزه‌ها را برای دلهای انسانها گرد می‌آورد، و برای آنها پرده از حقائق جهانی برمیدارد تا آنها را ببینند و از آنها متاثر گردند، و هر چیزی را با ترازوی بزرگ و دقیق آن بکشند و بسنجند. یزدان سبحان دلهای انسانها را پیاپی چاره جـوئی و به کرّات و به مرّات چاره سازی میکند، و گام به گام به‌کمک و یاریشان می‌پردازد. یزدان سبحان دلها را به ندای یگانه‌ای، یا بیان یگانه‌ای، و یا انگیزه یگانه‌ای که بر تارهای دلها آهنگ خود را بنوازد و سپس بس کند و صحنه را ترک کند، واگذار نمی‌فرماید ... برنامه قرآن الهی در چاره جـوئی و چاره‌سازی دلها می‌طلبدکه کسـانی که مردمان را به سوی خدا دعوت میکنند و داعیان به سوی خدا هستند زیاد در برابرش بایستند تا در بـاره‌اش بیندیشند و بکوشند از آن تقلید کنند!
آهنگهای نخستین، در سرآغاز این سوره، از نیرو و پیاپی آمدن و ژرفی و تاثیر بسزا خوردارند، به گونه‌ای که دلهای سخت و سفت را به لرزش و جنبش میاندازند، و دلهای سنگین را نرم میکنند، و آنها را بسیار حساس می‌نمایند. ولیکن قران دلهای مخاطبان را تنها بدین پسوده‌های نخستین واگذار نمی‌کند. بلکه در بخش بعدی مخاطبان را به سوی اینان آرودن و بذل و بخشش‌کردن دعوت می‌فرماید:
(آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ ).
به خدا و پیغمبرش ایمان بیاورید، و از چیزهائی ببخشید که شما را در آنها نماینده (خود در تصرف، و جانشین دیگران در به دست گرفتن اموال) کرده است.
مخاطبان در اینجا مسلمانانند. ولیکن با این وجود، دعوت می‌شوند به خدا و پیغمبرش (ص) ایمان بیاورند. در این صورت مراد حقیقت ایمان است. دعوت می‌شوند حقیقت اینان را در دلهایشان در معنی واقعی خود تحقق بخشند و پیاده‌کنند. این نگرش دقیقی است. آنان دعوت می‌کردند بذل و بخشش‌کنند. همراه با این دعوت پسوده الهام بخشی است. چه آنان از اموال خـود و به دلخو‌اه خـود نـمی‌بخشند. بلکه به فرمان خدا از اموالی میبخشندکه متعلق به خدا است و خدا ایشان را در آن نماینده خود کرده است! خدائی‌که:
(له ملک السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ (.
مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین از آن او است.
خدا است‌که همه آدمیزادگان رادر چیزی از ملک خود جانشین‌کرده است و بـه نمایندگی پذیرفته است. او است کـه:
( یُحْیِی وَیُمِیتُ (.
زنده می‌گرداند و می‌میراند.
او است‌که نسلی از ایشان را جایگزین نسل دیگری می‌گرداند. بدین منوال و بر این روال، این اشاره با حقائق کلی مذکور در سرآغاز سـوره پیوند پیدا میکند.
این اشاره هم در جای خود شرم و حیای از خدا را برمی‌انگیزد، خدائی‌که ایشان را جانشین و نماینده کرده است و بدیشان دارائی و اموال بخشیده است. پس آنان چه میگویند وقتی‌که خدا ایشان را به بذل و بخشش چـیزی از چیزهائی دعوت می‌کندکه آنان را در آن جانشین و نماینده فرموده است، و جزو چیزهائی است که ایشان عطاء کرده است؟! برای بازداشتن دلها و درونها از تنگچشمی این بس که آدمیزادگان بدانند خدا است‌که دهنده دارائی و اموال است، و آنچه خدا دارد پایان ندارد، پس چرا باید دست از بذل و بخشش بدارند، وقتی که آنچه دارند مرهون عطاء خدا است؟! ولی خدا ایشان را بدین تذکر و به چیزی که شرم و حیا را برمی‌انگیزد و مایه بزرگواری و امیدواری میشود، واگذار نمی‌نماید و آنان را به خود رها نـمی‌فرماید. بلکه با انگیزه جدیدی ایشان را مخاطب قرار می‌دهد که آنان را از فضل وکرم خدا شرمنده میکند و به فضل و لـطفش امیدوار می‌فرماید:
(فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ) .
زیرا کسانی که از شما ایمان بیاورند و (در راه خدا) بذل و بخشش کنند، پاداش بزرگی دارند.
پس چگونه کسی از ایمان آوردن و بذل و بخشش نمودن خـود را واپس می‌کشد، وقتی‌که با همچون بزرگواری و کرم و فضل و لـطفی رویاروی میشود؟ قرآن ایشان را تنها بدین پسوده‌های نخستین وا نمی‌گذارد و به خود رها نمی‌دارد، بلکه با الهام بخشهای ایمان و انگیزه‌های آن که گرفته آن واقعیت زندگانی ایشان و از شرائط و ظروف آن است، بر دلهایشان فشار وارد میکند و مصرانه از ایشان می‌خواهد ایمان واقعی و بذل و بخشش داشته باشند:
(وَمَا لَکُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّکُمْ وَقَدْ أَخَذَ مِیثَاقَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ .هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ عَلَى عَبْدِهِ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ لِیُخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَإِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَءُوفٌ رَحِیمٌ) ٠
چرا نباید به خدا ایمان بیاورید؟ در حالی که پیغمبر، شما را (با دلائل قوی و معجزات روشن) برای ایمان به پروردگارتان دعوت میکند؟ و (خداونـد هم) از شما پیمان (فطری و کونی) گرفته است (و نشانه‌های ایمان آوردن به خود را در درونتان سرشته است و در بیرونتان به معرض تماشا گذاشته شده است) اگر خواهان ایمان آوردن هستید؟ خدا است کـه آیه‌های واضح و روشن را بر بنده خود نازل می‌گرداند تا شما را از تاریکیها(ی جهالت وضلالت برهاند، و) به نور (ایمان و هدایت) برساند. چرا که خدا نسبت به شما بسیار بامحبت و دارای مهر فراوان است.
آیا چه چیزی ایشان را از ایمان - حقیقت ایمـان - بازمی‌دارد، در حالی‌که پیغمبر (ص) در میانشان است، و ایشان را به سـوی ایمـان دعوت بکند، و آنان بر ایمان آوردن با او بیعت کرده‌اند، و با او پیمان بسته‌اند؟ ایا چه چیزی ایشان را از ایـمان به خدا باز میدارد، در حالی‌که خدا بر بنده‌اش ایات روشن و روشنگر‌ی را نازل میکند، آیاتی‌که آنان را از تاریکیهای‌گمراهـی و شک و تردید و حیرانی و ویلانی بیرون میاورد و به سوی نور هدایت و یقین و اطمینان می‌برد! هم در این‌کار و هم در آن‌کار دلائل رافت و رحـمت در حق ایشان است، رافت و رحمتی‌که سزاوار ایشان است.
قطعاً نـعمت وجود پیغـمبر (ص)درمـیان آن قـوم، پیغمبری‌که ایشان را با زبان آسمان دعوت میکند، و با کلام یزدان با ایشان سخن میگوید، و میان آنان و یزدان جهان در باره ذات خودشان و ویژگیهای‌کـار و بارشان پیوند برقرار می‌سازد، نعمتی است‌که به تصور درنمی‌آید وقتی‌که ما اینک از دور آن را ورانداز می‌کـنیم و با دیده خـیال بدان می‌نگریم ... این دوره، دوره وحی و حیات پیغمبر (ص)واقعاً دوره شگفت و شگرفی است ... یزدان سبحان با این انسان صحبت می‌فرماید، انسانی‌که ساخته و پرداخته دست خـودش است. با زبان بنده‌اش محمّد (ص)و با رافت و رحمت دل‌آرای آسمانی بدیشان میگوید: این را برگیرید، و آن را رها کنید! آهای راه من این است راستای آن را در پیش بگیرید و حرکت‌کنید! گامهایتان لغزیده است و از راه به چاه افتاده‌اید، این ریسمان من است بدان چنگ بزنید تا نجات پیدا بکنید! به اشتباه و لغزش افتاده‌اید وگناه و بزه کرده‌اید، توبه‌کنید و به سوی خدا برگردید! آهای این د‌رگاه من است‌که باز است، بیائید و وارد شوید! بیائید و پراکنده نشوید و دور نیفتید! از رحمـت من ناامید نگردید، رحمتی‌که همه چیز را فراگرفته است!.. تو ای فلانی خودت، بلی خـودت - چنان گفتی، و آن خطا و اشتباه است. چنین و چنان به دل‌گرفتی و نیت‌کردی، و آن بزه وگناه است. چنین و چنان‌کردی، و آن خطا و اشتباه است ... پس بیا اینجا، نزدیک شو به من، پاک شو، توبه‌کن، به پناهگـاه من برگرد و به امن و امان من درآی ... تو ای فلانی - خـودت، بلی خـودت -کاری‌که برایت مشکل شده است راه حل آن این است. پرسشی‌که تو را به خود مشغول داشته است، پاسخش این است. کاری که کرده‌ای ارزش و بهای آن این است!
این خدا است‌که سخن مـی‌گوید. با ایـن آفریدگان صحبت می‌فرماید. آنان با او زندگی میکنند. احساس می‌کـندکه خدا با آنان است. حقیقتاً و واقعاً با آنان است. خدا به ناله و آهشان‌گوش فرامی‌دارد، و شکوه و شکایتشان را در دل شب می‌شنود و بدان پاسخ میگوید و دردشان را دوا میکند. خدا در هـر گامی ایشان را می‌پاید و بدیشان عنایت می‌فرماید ...
هان! تصور این امر، بالاتر از درک و فهم و تاب و توان کسی است‌که در این دوره نزیسته است. ولیکن مخاطبان نخستین این آیات عملاً با این آیات زیسته‌اند ... گذشته از این، نیازمند همچون چاره‌جوئی و چاره‌سازی، و همچون پسوده‌هائی، و همچون تذکر و رهنمود و رهنمونی شده‌اند ... این نیاز هم فضل و لطف و مرحمتی است که افزون بر فضل و لطف و مرحمت زیستن در آن دوره و زمان است.کسی این دو بخش از الطاف و مراحم خدا را درک و فهم میکند و پی به اهمیت آنها می‌بردکه قضا و قدر الهی زیستن در آن دوره و زمان شگفت و شگرف را نصیب او نکرده است:
درصحیح بخاری آمده است‌که پیغمبر خدا (ص) روزی به اصحاب خود فرمود:
(أی المؤمنین أعجب إلیکم ؟ )
«کدام مومنان برایتان شگفت و شگرف هستند؟». گفتند: فرشتگان. فرمود:
( وما لهم لا یؤمنون وهم عند ربهم ؟ )
«آنان چرا باید ایمان نیاورند در حالی‌که در پیشگاه پروردگارشان هـستند؟«.
گفتند: پس پیغمبران. فرمود:
) وما لهم لا یؤمنون والوحی ینزل علیهم ؟ )
«آنان چرا باید ایمان نیاورند، در حالی‌که وحی بـر ایشان نازل میشود؟».
گفتند: بس ما. فرمود:
( وما لکم لاتؤمنون وأنا بین أظهرکم ؟ ولکن أعجب المؤمنین إیمانا قوم یجیئون بعدکم یجدون صحفا یؤمنون بما فیها ) .
«شما چرا باید ایمان نیاورید در حالی‌که من در میان شما هستم؟ ولی شگفت‌ترین و شگرف‌ترین مومنان از نظر ایمانی که می‌آورند کسانی هستندکه بعد از شما می‌آیند وکتابها و نوشته‌هائی را مییابند و بدانچه در آنها است ایمان می‌آورند».
پیغمبر خدا (ص) راست فرموده است. کار متفاوت است. الهامها و پیامهای ایمان آوردن و موجبات آن برای اصحاب زیاد و بزرگ و شگفت بود. تا بدان اندازه اسباب و علل ایمان آوردن فراوان و سترگ بود که پیغمبر (ص) تعجب می‌فرماید و میگوید: آنان چـرا باید ایمان نیاورند؟ سپس از ایشان می‌خواهـد اگر مومن هستند حقیقت ایمان را در خود پیاده‌کنند و تحقق بخشند!
آن گاه روند قرآنی ایشان را از موجبات و پیامهای ایمان آوردن به موجبات و پیامهای انفاق‌کردن و بذل و بخشش نمودن منتقل می‌کنـد و در این زمینه تاکیدها و تکرارها روا میدارد:
(وَمَا لَکُمْ أَلا تُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ(.
چرا درراه خدا نباید ببخشید و خرج کنید، و حال این که (اموال شما امانتی بیش نیست و تا آخر در دست شما نمی‌ماند، و همه چیزهای) برجـای مانده آسمانها و زمین به خدا می‌رسد؟.
در این اشاره کشتی به آن حقیقت شده است‌کـه می‌فرماید:
(له ملک السماوات والأرض وإلى الله ترجع الأمور ).
مالکیت وحاکمیت آسمانها و زمین ازآن او است، و همه کارها بدو برگردانده میشود.
میراث آسمانها و زمین، ملک خدا است و بدو برمی‌گردد. آنچه مردمان در آن جانشین و نماینده گردیده‌اند، از زمره میراث است و بدو برخـواهد گشت. پـس چرا ایشان نباید در راه خدا انفاق نکنند و بذل و بخشش ننمایند، وقتی‌که خدا ایشان را به انفاق‌کردن و بذل و بخشش نمودن فرامی‌خواند، در حال‌که خدا ایشان را جانشین و نماینده اموالی فرموده است‌که دارند، همـان‌گونه‌که در آنجا بدیشان‌گوشزدکرده بود، و اموالشان همه به خدا برگشت داده میشود، همان گونه که در اینجا بدیشان می‌فرماید؟ دیگر انگیزه‌های بخل ورزیدن و نداهای تنگچشمــی نـمـودن چرا باید در میان باشد، وقتی‌که در این خطاب هـمـچون حقائقـی وجـود دارد؟
دسته برگزیده پیشتازان پیشگام مهاجران و انصار، آنچه دروسع و توانشان از مال و جان بود مبذول داشتند و فدا کردند در زمانی‌که تنگ دستی و سختی در اوج بود بود و انان بسیار در تنگنا بودند. این امر پیش از فتح - چه فتح مکه و چه فتح حدیبیه - بود. زیرا هم فتح مکه و هم فتح حدیبیه، اسلام بدانها عزت و قدرت پیدا کرد، در آن روز و روزگاری‌که اسلام غریب بود و از هر سـو محاصره شده بود، و از سوی همه دشمنان رانده و تـعقیب می‌گردید، و یاران و پیروان آن اندک بودند. این بذل و بخششی از سوی مهاجران و انـصار، خالصانه برای خدا بود، و هیچگونه شائبه طمع و امیدی و بدل و عوضی در زمین وجـود نداشت و نمی‌رفت، وهیچ‌گونه ریائی هم در برابر جـمعیت غالب و فراوان اسلام وجود نداشت. چراکه همچون کثرت غالبی در میان نبود. پس بذل و بخشش و فداکاری و جان‌نثاری مهاجران و انصار برگرفته و برجوشیده از گزینشی بود که از سوی یزدان انجام پذیرفته بود، و آنان چشم به راه خوبـی و لـطفی بودند که از سوی خدا بدیشان بشود،و تلاش و کو‌شش ایشان برای دفاع از عقیده‌ای بود که بدان گردن نهاده بودند و آن را بر هر چیز دیگری و بـر هـمه ارواح و اموال خـود ترجیح داده بـودند ... امّا آنچه را بخشیده بودند و فداکرده بودند از لحاظ کمی اندک بود، وقتی که با چیزی مقایسه می‌شدکه‌کسانی‌که بعد از فتح داشتند و می‌توانستند ببخشند و فداکنند. برخی از کسانی‌که بعد ازفتح مکه بذل و بخشش می‌کردند بدان اندازه بذل و بخشش می‌نمـودندکه مـی‌دانستند و می‌شنیدند برخی از پیشتازان پیشگام مهاجر و انصار بذل و بخشش‌کرده‌اند! در اینجا بود که قرآن نازل می‌گردد تا با ترازوی حق و حقیقت بذل و بخشش اینان وآنان را برکشد و بسنجد، و بیان فرمایدکه‌کـمـیت چیزی نیست که در ترازوی حق و حقیقت مایه برتری و رجحان شود، ولیکن آنچه باعث برتری و رجحان می‌گردد و بـرتری و رجحان را بـه تصویر می‌کشد حقیـقت ایـمـان است:
(لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُولَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا)
کسانی از شماکه پیـش از فتح(مکه، به سپاه اسلام کمک کرده‌اند و از اموال خود) بــخشیده‌اند و (در راه خدا) جنگـیده‌اند،(با دیگران)برابر و یکسان نیستـند.آنان درجه و مقامشان فراتر و برتر از درجه و مقام کسانی است که بعد از فتح (مکه، در راه اسلام) بذل و بخشش نموده‌اند و جنگیده‌اند.
کسـی‌که انفاق میکند و می‌بخشد و می‌جنگد و می‌رزمد، در حالی‌که عقیده طرد می‌گردد و رانده میشود، و یاران دین اندک و کمند، و در افق، پرتوی از سود و نفع و سلطه و قـدرت و رفاه و خوشی نمی‌درخشد، چنین کسی با فرد دیگری تفاوت دارد که انفاق میکند و می‌بخشد و می‌جنگد و می‌رزمد، در حالی‌که عقیده در امن و امان است، و یاران دین زیاد و بسیارند، و پیروزی و چیره شدن و به مـقصود و مراد رسیدن بسی نزدیک است ... آن یکی بدون‌واسطه به خدا متوسل شده است، وکاملاً و بدون شک و شبهه از همه چیز جز خدا برید‌ه است و مخـلص خدا گردیده است، یقین و اطمـینان به خدای یگانه پیدا کرده است، و دور از هر سبب ظاهری و رخداد نزدیکی در راه رضای خدا کوشیده است، و برای رسیدن به خیر و صلاح یاری و مددکاری نیافته است مگر چیزی راکه از عقیده خـود برگرفته است و به‌کمک طلبیده است ... امّا این یکی برای خوبی‌کردن و نیک بودن یارانی دارد، حتی وقتی‌که نیت او درست باشد و بسان پیشتازان پیشگام نخستین از هــمه چیز ببرد و خالص و مخلص خدا شود. امام احمد فرموده است: احمد پسر عبدالملک، از زهیر، و او از حمید طویل، و او از انس، برایمان روایت‌کرده است‌که‌گفته است: میان خالد پسر ولید و عبدالرحمن پسرعوف، بگو‌مگوئی درگرفت. خالد به عبدالرحمن گفت: شما خود را از ما بزرگتر می‌دانید با چند روزی که پیش از ما به اسلام گرویده‌اید؟! متوجه شدیم این امر برای پیغمبر (ص)ذکرگـردیده است و فرمـوده است:
(دعوا لی أصحابی فوالذی نفسی بیده لو أنفقتم مثل أحد - أو مثل الجبال - ذهبا ما بلغتم أعمالهم).
اصحاب مرا برای من واگذ‌ارید، چه به خدائی سوگند که جان من در دست او است اگر همسان احد -یا همسان کوه‌ها - طلا انفاق کنید و بذل و بخشش نمائید - به پای اعمال و افعال ایشان نمی‌رسید. [2]
در حدیث صحیح آمده است:
(لا تسبوا أصحابی فوالذی نفسی بیده لو أنفق أحدکم مثل أحد ذهبا ما بلغ مد أحدهم ولا نصیفه ).
«به اصحاب من دشنام ندهید. به خدائی سوگندکه جان من در دست او است اگر یکی از شما همسان احد طلا انفاق‌کند و بذل و بخـشش نماید، به مشتی‌گندم یکی از ایشان و به نیم آن هم نـمی‌رسد»
روند قرآن بعد از مقر‌ر کردن و بیان داشتن ارزشهای حقیقی و معیارها و مقیاسهای درست اینان و آنان در ترازوی یزدان، برمی‌گردد و بیان می‌داردکه جملگی خوبی دارند و نیکی میبینند:
(وَکُلا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى ).
اما به هر حال، خداوند به همه، وعده پـاداش نیکو می‌دهد.
همگان خوبی و نیکی‌کرده‌اند، و درجات و مقامات خوبی و نیکی ایشان متفاوت و مختلف است.
تفاوف خوبی و نیکی، و پاداش دادن خوبی و نیکی به همگان، برمی‌گردد به آنچه خدا از برآورد اعمال و سنجش افعالشان میداند، و به نیت و قصد و هدفی برمی‌گردد که در فراسوی اعمال و افـعالشان است و یزدان بزرگوار از آن نیات و اهـداف، و همچنین از کارهائی‌که میکنند مطلع و آگاه است و میداند چه می‌خواهند و چه میکنند:
(وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ).
خداوند آگاه از هرآن چیزی است که می‌کنید.
این، پسوده بیدارکننده دلها است، اطلاع و آگاهی از جهان نیات نهان در فراسوی کارهای نمایان! همین نیات نهفته در پشت سر اعمال و افعال است‌که ارزشها بدانها مربوط می‌گردد، و معیارها و مقیاسها بدانها بالا می‌رود و والا میشود ...
*
آنگاه مرحله دیگری در بیدارکردن و به جوش و خروش انداختن دلها برای ایمان آوردن پیش میآید، و انگیزه‌های دیگری در فراسوی این انگیزه‌ها قرار میگیرد:
) مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ ؟یَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ یَسْعَى نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَبِأَیْمَانِهِمْ بُشْرَاکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ .یَوْمَ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَرَاءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ .یُنَادُونَهُمْ أَلَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ ؟ قَالُوا بَلَى وَلَکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْکُمُ الأمَانِیُّ حَتَّى جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَغَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ .فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَلا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مَأْوَاکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ ).
کیست که به خدا قرض نیکوئی دهد (و از اموالی که بدو داده شده است ببخشد) تا آن را برای او چندین برابر گرداند، و پاداش ارزشمندی بدو رساند؟ روزی مردان مومن و زنان مومن را خواهی دید که به (سوی بهشت حرکت میکنند و) نور (ایمان و اعمال خوب) ایشان، پـیشاپیش آنان و در سمت راستشان در تلالو و درخشش است (و فرشتگان بدیشان مبارک باد میگویند و می‌فرمایند: مژده باد! که امروز به بهشتـی درمیآئید که در زیر (کاخها و درختان) آن، رودبارها جاری است و جاودانه در آنجا بسر می‌برید و می‌مانید. پیروزی بزرگ و رستگاری سترگ، این است (خوش باشید). روزی مردان منافق و زنان منافق به مومنان میگویند: (با شتاب به سوی بهشت حرکت نکنید و) منتظرمان بمانید تا از نور شما فروغ و پرتوی (به ما بتابد و از آن) استفاده کنیم! بدیشان گفته میشود: به عقب برگردید (و مجددا به دنیا بروید) و نوری به دست بیاورید! در این حال ناگهان دیواری میان آنان زده میشود که دری دارد. داخل آن (که به طرف مـومنان است) رو به رحمت است (که بهشت و نعمت سرمدی است) و خارج آن (کـه به طرف منافقان است) رو به عذاب است (که دوزخ و نقمت ابدی است). منافقان، مومنان را فریاد میدارند، مگر ما (در دنیا) بـا شما نبودیم؟ میگویند: بلی! ولیکن (با نفاق) خویشتن را گرفتار بلا کردید، و چشم به راه (مـرگ پیغمبر، و نابودی مسلمانان، و برچیده شدن اسلام) ماندید و (در باره حقانیت دعوت پیغمبر و قرآن و وجود معاد و رستاخیز) شک و تردید ورزیدید، و آرزوها و پندارها شما را گول زد، تا این که فرمان خدا (دائر بر مرگتان) در رسید، و اهریمن (بدکاره ونفس اماره) فریبکار شما را در باره خدا فریب داد. پس امروز، هم از شما، و هم از کافران، عوضی و غرامتی پـذیرفته نمی‌شود.جایگاه شماها آتش دوزخ است.دوزخ سرپرستتان است(و پناهگاهی جز آن ندارید) و چه بد سرنوشتی و چه بـد جایگاهی است!.
این، ندای الهام‌بخش موثر وگیرائی است. این خدا است‌که به بندگان فقر نیازمند میگوید:
(مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا ).
کیست که به خدا قرض نیکوئی دهد (و از اموالی که بدو داده شده است ببخشد؟).
مسلمان همین که تصور بکند او که فقیر و ناچیز است به پروردگار خود قرض مـی‌دهد، باید بال‌زنان و پروازکنان به سوی بذل و بخشش بشتابد! مردمان معمولاً با یکدیگر مسابقه مـی‌دهند در قرض دادن بـه ثروتمند غنی خـودشان - البته مردمان در اصل همه فقیرند - زیرا بازپرداخت تضمینی است. مردمان افتخار میکنند به این‌که بدان شخص ثروتمند و بدین شـخص دارا قرض داده‌اند! پس باید چه بکنند و چه اندازه خـوشحال بشوند که به خداوند بی‌نیاز ستوده قرض میدهند؟
یزدان سبحان مردمان را تنها بدین احساس و اطلاع وانمی‌گذارد. بلکه در برابر قرض نیکو و خالصانه و مخلصانه برای خدا، ودور ازهرگو‌نه ریا و نگرشی، بدیشان در برابر چنین قرض نیکوئی، وعده چندین برابر آن را می‌دهد، و بدانان گذشته از این چندین برابر مقدار فرض، وعده پاداش ارزشمند از جانب خود را می‌دهد:
( فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ) .
آن رابرای او چندین برابر گرداند، و پاداش ارزشمندی بدو رساند.
آنگاه روند قرآنی که صفحه درخشـانی از آن پاداش ارزشمند را نشان می‌دهد، در صحنه‌ای از صحنه‌های روز قیامتی‌که آن پاداش ارزشمند در آن داده میشود. «صحنه‌ای که در اینجا است، با اجمال و تفصیلی که دارد، در میان صحنه‌های قیامت تازگی دارد. این صحنه از جمله صحنه‌هائی است‌که گفتگو آن را زنده میدارد، بعد از آن‌که تصویر جنبان آن‌گو‌یا و واضح ترسیم می‌گردد. ما که همین لحظه قرآن را می‌خوانیم صحنه شگفتـی را میبینیم. اینان مردان مومن و زنان مومنند که آنان را میبینیم. در پیشاپیش آنـان و در سمت راست ایشان پرتو لطیف وزیبا و آرام و آرام‌بخشی را میبینیم. آن پرتو، نور ایشان است‌که از وجودشان پرتوانداز می‌گردد، و حضورشان را نورباران و رخشان می‌سازد، و پیشاپیش آنـان را روشـن می‌نماید. این پیکرهای انسانها است‌که می‌درخشد و می‌تابد و نورانی می‌گرداند. نوری از آن پیـکرها امتداد می‌یابد که آنان جلو خـود را در پرتو آن میبینند و سمت راست خود را مشاهده میکنند ... این نوری است‌که یزدان سبحان از آن پیکرها بیرون می‌آورد، و ایشان را با آن از تاریکیها می‌رهاند و به سوی خود رهنمود می‌گرداند. نوری است‌که در جانهایشان درخشـیدن گرفته است و پیکرهای خاکیشان را رخشنده و رخشان نـموده است. یا چه بسا همان نوری باشدکه یزدان، این جهان را و هرچه و هرکه را که در آن است از آن آفریده است. [3] این نور با حقیقتـی‌کـه دارد در وجود این مجموعه ازانسانها پدیدار و نـمودار آمـده است، مجمو‌عه‌ای‌که حقیقت خود را در وجود تحقق بخشیده‌اند و پیاده نموده‌اند!
گذشته از این، این ما انسانها هستیم‌که می‌شنویم تکریم و تعظـیم و مژده و تبریکی را که به مردان مومن و به زنان مو‌من‌گفته میشود:
( بُشْرَاکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ).
مژده باد که امروز به بهشتی درمیآئید که در زیر (کـاخها و درختان)آن، رودبارها جاری است و جاودانه در آنجا بسر مـی‌برید و می‌مانید. پیروزی بزرگ و رستگاری سترگ، این است (خوش باشید).
ولیکن این صحنه درکنار این منظره زیبا و دلربا به پایان نمی‌آید ... مردان منافق و زنان منافقی آنـجا وجود دارندکه حیـران و ویلان وسرگردان و گمراهند، و خو‌ار و رسوا ایستاده‌اند و بدیشان توجهی نمی‌شود و اهمّیـتی داده نمی‌شود. آنان دست به دامان مردان مومن و زنان مومن می‌شوند:
) یَوْمَ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ (
روزی مردان منافق و زنان منافق به مومنان میگویند: (با شتاب به سوی بهشت حرکت نکنید و) منتظرمان بمانید تا از نور شما فروغ و پرتوی (به ما بتابد و از آن) استفاده کـنیم!.
به هرکجا مردان مومن وزنان مومن بنگرند آن نور تابان و رخشان و زیبا و دلربا می‌تابد. ولیکن کی منافقان می‌توانند ازاین نور،کسب نور کنند و روشنائی داشته باشند، وقتی‌که آنان تمام زندگانی خود را در تاریکی گذرانده‌اند؟ صدای ناشناخته‌ای ایشان را فریاد میدارد:
( قِیلَ ارْجِعُوا وَرَاءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا) ٠
(بدیشان)گفته میشود: به عقب برگردید (ومجدداً به دنیا بروید) و نوری به دست بیاورید!.
چنین به نظر مـی‌آید که این صدا برای تمسخر و ریشخند باشد. همچنین چیزی را یادآوری کندکه در دنیا در آن بودند و بر آن بودند. یعنی نـفاقی‌که می‌ورزیدند و دسیسه‌بازیها و نیرنگهائی‌که در تاریکیها بدانها دست می‌یازیدند. به پشت سرخود برگردید و به سوی دنیا روبد. به چیزی برگردیدکه انجام مـی‌دادید. برگردید چه نور در آنجا کسب میشود و فراچنگ آورده مـی‌شود. نور ازکار کردن در دنـیا فراهم میآید. برگردید چه امروز نور به دست نمی‌آید! فوراً مردان مومن و زنان مومن، از مردان منافق و زنان منافق، جدا می‌گردند، و دور گردانده می‌شوند. آخر امروز روز جدائی افکندن و فاصله دادن است، هرچند که در دنیا همگان در میان جماعت مردمان آمیزه همدیگر بوده‌اند و در میان یکدیگر زیسته‌اند:
(فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ ) .
در این حال ناگهان دیواری میان آنان زده میشود که دری دارد. داخل‌آن (که به طرف مومنان است) رو به رحمت است(که بهشت ونعمت سرمدی است) و خارج آن (که به طرف منافقان است) رو به عذاب است (که دوزخ و نقمت ابدی است).
به نظر می‌رسد این دیوار به‌گونه‌ای است‌که مانع دیدن میشود، ولی مانع شنیدن نـمی‌گردد. این منافقانند که مومنان را فریاد میدارند:
(أَلَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ ؟) .
منافقان، مومنان را فریاد میدارند، مگر ما (در دنیا) با شمـا نبودیم؟.
پـس ما چرا از شما جدا می‌گردیم؟ مگر ما دردنیا با یکدیگر روی یک خاک نمی‌زیستیم؟ مگر در اینجا با یکدیگر روی یک خاک زنده نشده‌ایم و برانگیـخته نگردیده‌ایم؟
( قَالُوا بَلَى ) ٠
مومنان میگویند: بلی!.
بلی چنین بوده است.
) وَلَکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ (.
ولیکن شما (با نفاق) خویشتن را گرفتار بلا کردید.
خود را از هدایت به دور داشتید و خویشتن را محروم کردید.
(وَتَرَبَّصْتُمْ).
و(چشم به راه مرگ پیغمبـر، و نابودی مسـلمانان، و برچیده شدن اسلام) ماندید.
عزم را جزم نکردید و تصمیم نگرفتید و خیر و خوبی قاطع و واقعی را برنگز‌یدید.
(وَارْتَبْتُمْ ) ٠
و (درباره حقانیت دعوت پیغمبر و قرآن و وجود معاد و رستاخیز) شک و تردید ورزیدید.
شــما اطمینان و یقینی نداشتیدکه در پرتو آن قاطعانه تصمیم بگیرید و عزم را جزم کنید.
(وَغَرَّتْکُمُ الأمَانِیُّ ).
و آرزوها و پندارها شما را گول زد.
آرزوهای پوچ و پندارهای بیسود شما را گول زد و نگذاشت‌که رستگار شوید و سود ببرید. مذبذب بودن و متردد شدن، و عصـا را از وسط گرفتن، شما را حیران و ویلان و گمراه کرد!
(حَتَّى جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ) ٠
تا این که فرمان خدا (دائر بر مرگتان) در رسید.
تا کار به پایان آمد.
(وَغَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ) .
و اهریمن (بدکاره و نفس اماره) فریبکار، شما را در باره خدا فریب داد.
«غرور»: اهریمنی است‌که شما را به حرص و آز می‌خواند و آرزوهای بیهو‌ده و امیدهای پوچ را به دلتان می‌انداخت.
آنگاه مومنان به یادآوری‌کردن و سخن‌گفتن ادامه میدهند. انگار آنان در آن موقع و موضع، رای‌دهندگان و حکم صادرکنندگانند:
(فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَلا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مَأْوَاکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ) .
پس امروز، هم از شما، و هـم از کافران، عوضی و غرامتی پذیرفته نمی‌شود. جایگاه شماها آتش دوزخ است. دوزخ سرپرستتان است (و پناهگاهی جز آن ندارید) و چه بد سرنوشتی و چه بد جایگاهی است!.
چه بسا هم این سخن،گفته فرشتگان باشد، و یا یزدان بزرگوار آن را بفرماید ...
از ناحیه هماهنگی هنری به نشان دادن صحنه می‌نگریم. می ببنیم گزینش صحنه نور، مـخصوصاً در این موقع و موضع، حکمت و فلسفه ویژه‌ای دارد ... در اینجا از مردان منافق و زنان منافق سخن می‌رود ... مـردان منافق و زنان منافق باطن و نهان خود را مخفی و پنهان میدارند، و بر عکس چیزی تظاهر میکنند و خود را نشان میدهندکه در دل و درونشان نهان و پنهان است، و در ظلمت و تاریکی نفاق و دسیسه و بیشرمی زندگی میکنند. نور چیزهای پنهان‌گردیده و پوشیده شده ایشان را نشان می‌دهد و نهان و پنهانشان را رسوا می‌سازد. همچنین در اینجا تقابل به کار رفته است. صفحه روشن و نمایان نور، مقابل صـفحه تـاریک و پوشیده نفاق قرار گرفته است. نور سزاوارترین چیز است‌که اشعه آن بر صحنه بزرگ محشر بتابد، و جلو و روبروی مردان مومن و زنان مومن، و طـرف راست آنان را روشن گرداند. در صورتی‌که در آن هنگام منافقان در تاریکی و ظلمتی هستندکه با تاریکیها و ظلمتهای دل و درون و با تاریکیها و ظلمتهای پـنهان‌کاری کردن و پوشیده داشتن، مناسبت دارد». [4] راستی کدام دل است‌که بدین نور عشق نورزد که در آن روز پرتوانداز می‌گردد! کدام دل است به ندای انفاق‌کردن و بذل و بخشش نمودن پاسخ ندهد، وقتی که آهنگ این الهامها و پیامهای سخت موثر را می‌شنود؟
این قرآن است‌که ثابت قدم و استوار و پیاپی و پیوسته به چاره‌جوئی و چاره‌سازی دلها می‌پردازد، و دلهـا را دعوت میکند یـا دعوت یزدانی‌که بسیار مطلع و بس آگاه از سرشت دلها و دریچه‌ها و ورودیهای آنها است. و میداند دلها به چه چیز پاسخ میگویند و چه چیز در دلها تاثیر می‌گذارد.
مرحله دوم در این سوره، ادامه دعوت‌کردن و فراخوانـدن، و بر الهامها و پیامهای پذیرش و پاسخگوئی افزودن است، مطابق این برنامه و در این راهی‌که در پیش است ...
[1] در این زمینه همچنین مراجعه شود به نحل/٤٩، حشر/١و ٢٤، صف/١، رعد/١٣ و ١٥، جمعه/1، تغابن/1، ص/١٨، و ... (مترجم)
[2] ازاین حدیث معنی معینی بـرای اصحاب پیغمبر (ص) معلوم و مشخص میشود.آن کـسانی‌که بارها دیگران را درباره ایشان برحذر داشته است. اصحاب یعنی سابقین. پیغمبر (ص)به مسلمانان پیرامونش و به کسانی‌که با او همدم و همصحبـت بودند می‌فرمود: «دعوا لی اصحابی ...». یاران مرا برای من رها کنید ... این سخن می‌رساند که مراد پیغمبر (ص) مصاحبت خاصی بوده است... یک بار درباره ابوبکر صدیق (رض)فرموده است: « دعوا لی اصحابی ... ». یاران مرا برای من رها کنید...
[3] امروزه اعتقاد بر این است‌که ماده جـهان هستی نور است. نـور از اتمهائی ساخته شده است. اتم در حقیقت جز پرتو نیست. چه بسا این نظریه نزدیکترین نظریه‌ها به صحّت باشد. زیرا راه قرآن را می‌سپرد.
[4] عرضه این صحنه، با اندک تصرفی ازکتاب: «مشاهد القیامة فی القرآن» برگرفته شده است.
