مکی است؛ ترتیب آن 50؛ شمار آیات آن 45
بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ
﴿قٓۚ وَٱلۡقُرۡءَانِ ٱلۡمَجِیدِ ١﴾.
قاف؛ از حروف مقطعات است و خداوند عزوجل به مراد خویش در آوردن آن در کلام خود داناتر است. الله تعالی به قرآن کریم که دارای بلندی، بزرگی و شرافت است سوگند یاد کرده؛ بدین معنا که هر که به قرآن عمل کند او را شرافت و برتری میبخشد.
﴿بَلۡ عَجِبُوٓاْ أَن جَآءَهُم مُّنذِرٞ مِّنۡهُمۡ فَقَالَ ٱلۡکَٰفِرُونَ هَٰذَا شَیۡءٌ عَجِیبٌ ٢﴾.
بلکه آنگاه که نبی مختار کافران را از عذاب خداوند یگانۀ قهّار بیم داد تعجّب کردند و گفتند: این چیز عجیب و غریبی است که تا اکنون همانند آن را نشنیدهایم.
﴿أَءِذَا مِتۡنَا وَکُنَّا تُرَابٗاۖ ذَٰلِکَ رَجۡعُۢ بَعِیدٞ ٣﴾.
چگونه آنگاه که بمیریم و خاک شویم دوباره زنده خواهیم شد؟! بازگشت به چنین زندگی بسیار دور است و هرگز امکان پذیر نخواهد بود.
﴿قَدۡ عَلِمۡنَا مَا تَنقُصُ ٱلۡأَرۡضُ مِنۡهُمۡۖ وَعِندَنَا کِتَٰبٌ حَفِیظُۢ ٤﴾.
یقیناً خداوند عزوجل به جسمهای آنانکه زمین آن را میخورد و نابود میسازد داناست. در نزد او کتابی است که از زیادت و نقصان و از تغییر و تبدیل محفوظ است و همه امور مقدّرۀ دنیا و آخرتشان در آن کتاب ثبت است.
﴿بَلۡ کَذَّبُواْ بِٱلۡحَقِّ لَمَّا جَآءَهُمۡ فَهُمۡ فِیٓ أَمۡرٖ مَّرِیجٍ ٥﴾.
بلکه کافران قرآن کریم و پیامبر را تکذیب کردند و در اضطراب و تشویش به سر میبرند چنانکه به هیچ نظری ثبات ندارند و به هیچ حالی پایدار نیستند، از اینرو گاهی آن را سحر و گاهی شعر میگویند، گاهی کهانت و گاهی از خودساخته مینامند.
﴿أَفَلَمۡ یَنظُرُوٓاْ إِلَى ٱلسَّمَآءِ فَوۡقَهُمۡ کَیۡفَ بَنَیۡنَٰهَا وَزَیَّنَّٰهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُوجٖ ٦﴾.
به چه دلیلی کافران از زندهشدن بعد از مرگ انکار میورزند؟ آیا آسمان را مشاهده نکردند که چگونه خداوند آن را مرتفع داشته، بنایش را برابر و با استحکام ساخته و با ستارگان زینت بخشیده است؛ چنانکه در آن شکستگی و شکافی موجود نیست و عیب و خللی ندارد، بلکه سالم، درست و با استحکام است؟
﴿وَٱلۡأَرۡضَ مَدَدۡنَٰهَا وَأَلۡقَیۡنَا فِیهَا رَوَٰسِیَ وَأَنۢبَتۡنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوۡجِۢ بَهِیجٖ ٧﴾.
از چه رو کافران در آفرینش زمین نمیاندیشند که چگونه خداوند آن را هموار و برابر آفریده و برای بندگانش گهوارهای ساخته است. کوههای راسخ و ثابتی را در آن جابجا کرده تا آن را از اضطراب و تحرّک باز دارد. همچنان پروردگار منّان انواع گوناگون نباتات زیبا را با منظر نیکو در روی زمین رویانده که جمال و زیباییاش برای چشم خوشایند است و دل را شادمان میسازد.
﴿تَبۡصِرَةٗ وَذِکۡرَىٰ لِکُلِّ عَبۡدٖ مُّنِیبٖ ٨﴾.
خداوند سبحان آسمانها و زمین و موجودات میان آنها را که بر عظمت و قدرت اوتعالی دلالت میکند آفریده است تا برای افراد با بصیرت مایۀ عبرت باشد، ایشان را به یگانگی حقتعالی دلالت کند و از تاریکی جهل و غفلت بیرون آورد. همچنان آنها را آفریده تا یاددهانی و پندی باشد برای بندگانی که با توبه به سوی الله عزوجل به طاعتش رجوع میکنند، با پذیرایی فرمان اوتعالی به حکمش منقاد اند و از عذابش میترسند.
﴿وَنَزَّلۡنَا مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ مُّبَٰرَکٗا فَأَنۢبَتۡنَا بِهِۦ جَنَّٰتٖ وَحَبَّ ٱلۡحَصِیدِ٩﴾.
خداوند منّان باران را از آسمان فرود میآورد که نافع مخلوقات، سبب خیر و برکت و مایۀ قوام حیات است. حقتعالی به وسیلۀ آب باغهای میوهدار، درختستانهای انبوه و کشتهای دانهدار را رویانده است که انسانها و حیوانات از آنها فایدهمند میشوند.
﴿وَٱلنَّخۡلَ بَاسِقَٰتٖ لَّهَا طَلۡعٞ نَّضِیدٞ ١٠﴾.
خداوند سبحان درخت خُرما را با قامتی بلند و شاخههای رسا سبز گردانید و رویاند، چنانکه میوۀ زیبا و خوشمنظری را با ترکیبی منظّم که دانههایش بر روی هم قرار دارد حاصل دهد.
﴿رِّزۡقٗا لِّلۡعِبَادِۖ وَأَحۡیَیۡنَا بِهِۦ بَلۡدَةٗ مَّیۡتٗاۚ کَذَٰلِکَ ٱلۡخُرُوجُ ١١﴾.
حقتعالی این همه غلّهها، میوهها و سبزیجات را که مورد استفاده قرار میگیرند آفرید تا طعام و غذای بندگان باشد. به همینگونه اوتعالی با بارانی که از آسمان فرود میآورند شهرهای خشک و بیآب و علف را که درخت و سرسبزیهای آنها از بین رفته زنده و سرسبز میگرداند. زندهشدن مردگان نیز همچین است؛ یعنی همانگونه که خداوند عزوجل زمینمرده را با آب زنده میسازد مردگان را نیز قطعاً زنده مینماید و از قبرهایشان برای حساب بیرون میآورند.
﴿کَذَّبَتۡ قَبۡلَهُمۡ قَوۡمُ نُوحٖ وَأَصۡحَٰبُ ٱلرَّسِّ وَثَمُودُ ١٢﴾.
پیش از کافران مکّه قوم نوح علیه السلام ، صاحبان چاه «رَس» و قوم ثمود، پیامبران را تکذیب کردند و در کفر به خداوند عزوجل و محاربه با پیامبران الهی سبقت جستند.
﴿وَعَادٞ وَفِرۡعَوۡنُ وَإِخۡوَٰنُ لُوطٖ ١٣﴾.
همچنان پیش از آنان قوم عاد، فرعون و قوم لوط تکذیب نمودند و همه به ردّ رسالت پیامبران علیهم السلامپرداختند.
﴿وَأَصۡحَٰبُ ٱلۡأَیۡکَةِ وَقَوۡمُ تُبَّعٖۚ کُلّٞ کَذَّبَ ٱلرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ١٤﴾.
به همینگونه صاحبان درخت بزرگ یعنی قوم شعیب علیه السلام و قبیلۀ حِمیر یعنی قوم تُبّع تکذیب کردند و به همه در کفر به خداوند عزوجل و ستیزهجویی با پیامبران علیهم السلام توافق نموده بودند. در نتیجه الله عزوجل عذابی را که وعده کرده بود بر آنان فرود آورد، مجازات آنان واجب شد و بر معیار حقّ و عدل به هلاکت رسیدند.
﴿أَفَعَیِینَا بِٱلۡخَلۡقِ ٱلۡأَوَّلِۚ بَلۡ هُمۡ فِی لَبۡسٖ مِّنۡ خَلۡقٖ جَدِیدٖ ١٥﴾.
آیا خداوند بزرگ از پدید آوردن و آفرینش مخلوقات نخستین از عدم ناتوانماند تا از آفرینش دوبارۀ آنها بعد از فناشدن عاجز و ناتوان بماند؟ شکّی نیست که آفرینش دوبارۀ موجودات بعد از نابودی آنها نسبت به انشای نخستین آسانتر است. آری! انجام همه این امور در نزد پروردگار آسمانها و زمین آسان و ساده است، اما کافران نسبت به مسألۀ زندهشدن بعد از مرگ و بیرون آمدن از قبرها در اضطراب و در شکّ و تردید به سر میبرند.
﴿وَلَقَدۡ خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ وَنَعۡلَمُ مَا تُوَسۡوِسُ بِهِۦ نَفۡسُهُۥۖ وَنَحۡنُ أَقۡرَبُ إِلَیۡهِ مِنۡ حَبۡلِ ٱلۡوَرِیدِ ١٦﴾.
مسلّماً خداوند متعال انسان را آفرید و به چیزهایی که در خاطرش خطور میکند و در سینهاش نهان میدارد داناست. حقتعالی به انسان از شاهرگی که گردنش را به دل وصل میکند نزدیکتر است.
﴿إِذۡ یَتَلَقَّى ٱلۡمُتَلَقِّیَانِ عَنِ ٱلۡیَمِینِ وَعَنِ ٱلشِّمَالِ قَعِیدٞ ١٧﴾.
از آنگاه یاد کن که دو فرشتۀ نگهبان از جانب راست و چب انسان اعمالش را مینویسند؛ یعنی فرشتۀ طرف راست طاعات و فرشتۀ جانب چب گناهانش را مینویسد و هر یک از این دو فرشته در کمین است و اعمال انسان را برمیشمارد.
﴿مَّا یَلۡفِظُ مِن قَوۡلٍ إِلَّا لَدَیۡهِ رَقِیبٌ عَتِیدٞ ١٨﴾.
هیچ سخنی را انسان بر زبان نمیآورند مگر اینکه فرشتهای در نزد او حضور داشته گفتههایش را برمیشمارد و مینویسد؛ برابر است که به فایدهاش باشد یا به ضررش. آری! فرشتۀ یاد شده مراقب اوست و در نزدش حضور دارد.
﴿وَجَآءَتۡ سَکۡرَةُ ٱلۡمَوۡتِ بِٱلۡحَقِّۖ ذَٰلِکَ مَا کُنتَ مِنۡهُ تَحِیدُ ١٩﴾.
ای انسان! به راستی و حقّانیت سختی و دشواری مرگ بر تو فرا میرسد؛ سختی و دشواریی که گریز از آن ممکن نیست. این همان مرگی است که از آنرو میگشتاندی و میگریختی، امّا نجات از آن میسّر نمیباشد.
﴿وَنُفِخَ فِی ٱلصُّورِۚ ذَٰلِکَ یَوۡمُ ٱلۡوَعِیدِ ٢٠﴾.
فرشتۀ موظّف به منظور برانگیختن مردم از قبرها در شاخ میدمد، این دمیدن، مطابق وعدۀ خداوند عزوجل در روز قیامت صورت میگیرد و الله تعالی وعدهاش را خلاف نمیکند.
﴿وَجَآءَتۡ کُلُّ نَفۡسٖ مَّعَهَا سَآئِقٞ وَشَهِیدٞ ٢١﴾.
هر شخصی در روز قیامت با در فرشته حضور مییابد، یکی فرشتهای که او را برای حساب به نزد خداوند عزوجل سوق میدهد، دو دیگر فرشتهای که به اعمال نیک و بد دنیویاش گواهی میدهد.
﴿لَّقَدۡ کُنتَ فِی غَفۡلَةٖ مِّنۡ هَٰذَا فَکَشَفۡنَا عَنکَ غِطَآءَکَ فَبَصَرُکَ ٱلۡیَوۡمَ حَدِیدٞ ٢٢﴾.
ای انسان! واقعاً تو از روز قیامت و هولناکیهایش غافل بودی و بدان آمادگی نگرفتهای. امّا امروز خداوند عزوجل پردهای را که بر بصیرت تو پوشانده بود و هدایت را نمیدیدی دور ساخت. اکنون غفلت از تو دور شده و چشمانت با قوّت و شدّت چیزهای دیدنی را میبیند.
﴿وَقَالَ قَرِینُهُۥ هَٰذَا مَا لَدَیَّ عَتِیدٌ ٢٣﴾.
فرشتهای که با انسان همراهی دارد و با مراقبت از وی کارهای نیک و بدش را مینویسد میگوید: آنچه در دنیا بر او نوشتهام اینک در نزد من مجهّز، آماده، حاضر و نوشته شده است.
﴿أَلۡقِیَا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٖ ٢٤﴾.
الله تعالی برای دو فرشته (سائق و شهید) میگوید: هر تکذیب کنندۀکافر، معاند حق، منکر رسالت گنهکار مُصرّ بر گناه را در آتش دوزخ بیندازید.
﴿مَّنَّاعٖ لِّلۡخَیۡرِ مُعۡتَدٖ مُّرِیبٍ ٢٥﴾.
آن را که به منع خیر و حق پرداخته و بر مخلوقات تجاوز کرده است؛ یعنی چیزی را که آفریدگار بر او واجب کرده ادا نمیکند و به اذیت مردم میپردازد، خویشتن را از خیر و خوبیها بازمیدارد و با گذشتن از حدود محرّمات را مرتکب میشوند، در وعده و وعید شک میورزد و به توحید یقین ندارد.
﴿ٱلَّذِی جَعَلَ مَعَ ٱللَّهِ إِلَٰهًا ءَاخَرَ فَأَلۡقِیَاهُ فِی ٱلۡعَذَابِ ٱلشَّدِیدِ ٢٦﴾.
ای دو فرشته! او را که مشرک است و با خداوند عزوجل دیگر چیزها را عبادت میکند در آتش دوزخش بیندازید که عذاب سختی است.
﴿۞قَالَ قَرِینُهُۥ رَبَّنَا مَآ أَطۡغَیۡتُهُۥ وَلَٰکِن کَانَ فِی ضَلَٰلِۢ بَعِیدٖ ٢٧﴾.
شیطانی که در دنیا با او همراه بوده است میگوید: پروردگارا! من او را به سرکشی نکشاندم، بلکه خودش از هدایت دور بود و گمراهی را دوست میداشت؛ از اینرو از حق رو گشتاند، به گمراهی رو آورد و من او را به کفر مجبور نساختم.
﴿قَالَ لَا تَخۡتَصِمُواْ لَدَیَّ وَقَدۡ قَدَّمۡتُ إِلَیۡکُم بِٱلۡوَعِیدِ ٢٨﴾.
خداوند عزوجل میگوید: امروز در نزدم خصومت نکنید؛ زیرا منازعۀ کنونی شما فایدۀ ندارد و من شما را قبلاً به وسیلۀ پیامبران از عذاب و هولناکی چنین روزی بیم داده بودم.
﴿مَا یُبَدَّلُ ٱلۡقَوۡلُ لَدَیَّ وَمَآ أَنَا۠ بِظَلَّٰمٖ لِّلۡعَبِیدِ ٢٩﴾.
هیچ سخنی در نزدم تغییر نمیپذیرد؛ یعنی سخن و وعدۀ حقتعالی راست و حقّ است. الله عزوجل هیچ بندهای را به گناهان کسی دیگر عذاب نمیکند، هر کس را فقط به جرایمی که انجام داده آن هم بعد از اقامۀ حجّت مجازات مینماید، از اعمال نیک نیکوکاران نمیکاهد و در گناهان بد بدکاران نمیافزاید.
﴿یَوۡمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ ٱمۡتَلَأۡتِ وَتَقُولُ هَلۡ مِن مَّزِیدٖ ٣٠﴾.
از روزی یاد کن که خداوند برای دوزخ میگوید: آیا پُر شدهای؟ او میگوید: آیا کافران بیشتری از گروه جنّ و انس هستند؟ آنگاه خداوند جبّار قَدَمِ بلا کیف خود را بر آن مینهد، در این هنگام اجزای آتش دوزخ به هم میپیچد و میگوید: بس است بس است!
﴿وَأُزۡلِفَتِ ٱلۡجَنَّةُ لِلۡمُتَّقِینَ غَیۡرَ بَعِیدٍ ٣١﴾.
در آن روز بهشت به کسانی که با انجام اوامر و اجتناب از نواهی پروردگار پرهیزگاری نمودند نزدیک ساخته میشوند؛ یعنی از ایشان دور نیست و آن را میبینند تا از دیدارش لذّت برند.
﴿هَٰذَا مَا تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٖ ٣٢﴾.
برای پرهیزگاران گفته میشوند: این همان نعمتهایی است که در دنیا برای شما وعده داده شده بود و آماده برای هر توبهکنندهای است که از گناهانش به سوی خدا باز گردد و اعمال نیک خود را ضایع نسازد، حدود الهی را حفظ کند و به انجام واجبات حقتعالی مداومت نماید.
﴿مَّنۡ خَشِیَ ٱلرَّحۡمَٰنَ بِٱلۡغَیۡبِ وَجَآءَ بِقَلۡبٖ مُّنِیبٍ ٣٣﴾.
برای کسی که با انجام اوامر و پرهیز از نواهی از خداوند عزوجل میترسد، اوتعالی را طوری عبادت میکند که گویا وی را میبیند و در روز حساب با قلبی از معصیتها و پاک از گناهان به سوی پروردگار منّان باز میآید.
﴿ٱدۡخُلُوهَا بِسَلَٰمٖۖ ذَٰلِکَ یَوۡمُ ٱلۡخُلُودِ ٣٤﴾.
برای پرهیزگاران گفته میشوند: با سلامتی از آفات و خطرها به بهشت در آیید، در حالی که از هول و عذاب نجات یافتهاید و از هر ترس و ناخوشایندی در امان میباشید. اکنون شما در بهشتهای پُر از نعمت جاودانه هستید؛ یعنی که در بهشت مرگ نیست، از آن بیرون نمیشوید و نعمتهایش از شما قطع نمیشوند.
﴿لَهُم مَّا یَشَآءُونَ فِیهَا وَلَدَیۡنَا مَزِیدٞ ٣٥﴾.
برای پرهیزگاران در بهشتهای پر از نعمت هرچه را بخواهند و نفسهایشان اشتها داشته باشد میسّر است و در شادمانی و سرور به سر میبرند، امّا در نزد حقتعالی نعمتهایی بزرگتر از آنچه برایشان عطا و کرامت شده وجود دارد؛ چنانچه دیدار وجه بلا کیف پروردگار کریم از آن جمله است.
﴿وَکَمۡ أَهۡلَکۡنَا قَبۡلَهُم مِّن قَرۡنٍ هُمۡ أَشَدُّ مِنۡهُم بَطۡشٗا فَنَقَّبُواْ فِی ٱلۡبِلَٰدِ هَلۡ مِن مَّحِیصٍ ٣٦﴾.
خداوند عزوجل چه قدر امّتهای زیادی را که تکذیب میکردند پیش از کافران مکّه به هلاکت رساند، آنانکه از کافران مکّه نیروی جسمی و امکانات بیشتری داشتند، در شهرها به سیر و سیاحت میپرداختند و بناهای بلند و مستحکمی را ساخته بودند؟ آیا پناهگاه و گریزگاهی از عذاب خداوند عزوجل برای آنان میسّر بود؟
﴿إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَذِکۡرَىٰ لِمَن کَانَ لَهُۥ قَلۡبٌ أَوۡ أَلۡقَى ٱلسَّمۡعَ وَهُوَ شَهِیدٞ ٣٧﴾.
به راستی که در هلاکت امّتهای کافر پیشین پند و موعظۀ است برای کسانی که با دلهای خویش آیات و براهین الهی را بفهمند، با گوشهایشان بشنوند و دلی آماده داشته باشند که غفلت زده و فراموشکار نباشد.
﴿وَلَقَدۡ خَلَقۡنَا ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ وَمَا بَیۡنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٖ وَمَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٖ ٣٨﴾.
واقعیت این است خداوند عزوجل آسمانهای هفتگانه، زمین و سایر موجودات میان آنها را در مدّت شش روز آفرید و از آفرینش این مخلوقات، مشکل و دشواریی به الله تعالی نرسید. حقتعالی نیرومند و بزرگ است و نخستین اثر قدرتش زندهکردن انسانها بعد از مردن است.
﴿فَٱصۡبِرۡ عَلَىٰ مَا یَقُولُونَ وَسَبِّحۡ بِحَمۡدِ رَبِّکَ قَبۡلَ طُلُوعِ ٱلشَّمۡسِ وَقَبۡلَ ٱلۡغُرُوبِ ٣٩﴾.
ای پیامبر! پس در برابر سخن کافران که تو را تکذیب و استهزا میکنند صبر پیشه کن؛ زیرا خداوند عزوجل طور قطعی جزای اعمال آنان را میدهد. همچنان نماز صبح را پیش از طلوع خورشید و نماز عصر را پیش از غروب آن با ثنا و ستایش حقتعالی ادا نما.
﴿وَمِنَ ٱلَّیۡلِ فَسَبِّحۡهُ وَأَدۡبَٰرَ ٱلسُّجُودِ ٤٠﴾.
در محدودۀ شب به ادای نماز عشا و نیز نماز بامداد بپرداز و بعد از هر نمازی الله تعالی را ثنا بگو و ستایش کن.
در این آیات، نماز بعد از صبر یادآوری شده چون بزرگترین عملی است که بنده را در برابر مصیبتها یاری میکند.
﴿وَٱسۡتَمِعۡ یَوۡمَ یُنَادِ ٱلۡمُنَادِ مِن مَّکَانٖ قَرِیبٖ ٤١﴾.
به آواز روزی گوش ده که فرشتۀ موظّف با دمیدن در صور (شاخ) از جای نزدیک به هر کس ندا سر میدهد.
﴿یَوۡمَ یَسۡمَعُونَ ٱلصَّیۡحَةَ بِٱلۡحَقِّۚ ذَٰلِکَ یَوۡمُ ٱلۡخُرُوجِ ٤٢﴾.
روزی که مردم آواز زندهشدن بعد از مرگ را به حقّانیت و بدون شکّ و تردید میشنوند، این همان روزی است که بندگان از قبرها برای حساب بیرون میشوند.
﴿إِنَّا نَحۡنُ نُحۡیِۦ وَنُمِیتُ وَإِلَیۡنَا ٱلۡمَصِیرُ ٤٣﴾.
هر آینه خداوند عزوجل خلایق را بعد از اینکه معدوم و مردهاند زنده میکند، باز آنان را بعد از زندگی دنیا میمیراند و در نهایت برای محاسبۀ اعمالشان دوباره زنده میگرداند.
﴿یَوۡمَ تَشَقَّقُ ٱلۡأَرۡضُ عَنۡهُمۡ سِرَاعٗاۚ ذَٰلِکَ حَشۡرٌ عَلَیۡنَا یَسِیرٞ ٤٤﴾.
روزی که قبرهای مردگان شکافته میشوند، همه از قبرهای خویش برای حساب بیرون میشوند و شتابان به میدان حشر جمع میآیند. این جمعآوری و حساب بر خداوند عزوجل کار آسان و سادهای است؛ چون قدرتش کامل است.
﴿نَّحۡنُ أَعۡلَمُ بِمَا یَقُولُونَۖ وَمَآ أَنتَ عَلَیۡهِم بِجَبَّارٖۖ فَذَکِّرۡ بِٱلۡقُرۡءَانِ مَن یَخَافُ وَعِیدِ ٤٥﴾.
الله تعالی به سخنان کافران که تکذیب و استهزا میکنند داناتر است. ای پیامبر! تو تسلّط و قدرتی نداری که آنان را به ایمان وادار سازی، بلکه تو فقط رسانندۀ پیام الهی میباشی. بنابراین کسانی را پند بده که از خداوند عزوجل میترسند و از ملاقات با اوتعالی حذر دارند؛ زیرا کسانی که از عذابش نترسند، نصیحت و اندرز برایشان فایده نمیرساند.
تفسیر نور:
سوره ق آیه 1
متن آیه :
ق وَالْقُرْآنِ الْمَجِیدِ
ترجمه :
قاف . سوگند به قرآن مجید ( تو فرستاده خدائی ! )
توضیحات :
« ق » : از حروف مقطعه است ( نگا : بقره / 1 ) . « الْمَجِیدِ » : بزرگوار .
مراد کثیرالفوائد ، و دارای ظاهری آراسته و محتوائی ارزشمند ، و دستورهائی عالی ،
و برنامههائی آموزنده و حیاتبخش است . « وَالْقُرْءَانِ الْمَجِیدِ » : مقسومله
یا جواب قسم ( إِنَّکَ رَسُولُ اللهِ ) محذوف است .
سوره ق آیه 2
متن آیه :
بَلْ عَجِبُوا أَن جَاءهُمْ مُنذِرٌ مِّنْهُمْ فَقَالَ
الْکَافِرُونَ هَذَا شَیْءٌ عَجِیبٌ
ترجمه :
( اهل مکه نهتنها ایمان نیاوردهاند ) بلکه آنان در شگفت هم هستند از این که
پیغمبر بیمدهندهای از خودشان به سویشان بیاید . این است که کافران میگویند :
این ، چیز شگفتی است ( که کسی بیاید و بگوید : دوباره زنده میشوید ، و حساب و
کتابی ، و بهشت و دوزخی در میان است ) .
توضیحات :
« أَن جَآءَهُمْ . . . » : از این که به سوی ایشان آمده است .
سوره ق آیه 3
متن آیه :
أَئِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَاباً ذَلِکَ رَجْعٌ
بَعِیدٌ
ترجمه :
آیا هنگامی که ما مردیم و خاک شدیم ( دوباره به زندگی برمیگردیم ؟ ! ) چنین
بازگشتی بعید ( و دور از عقل ) است .
توضیحات :
« إِذَا . . . » : جواب آن محذوف است ، و از جمله بعد فهمیده میشود ، و در تقدیر
چنین است : أَإِذَا مِتْنَا وَ کُنَّا تُرَاباً ، نُرْجَعُ وَ نُرَدُّ حَیّاً . «
رَجْعٌ » : بازگشت . بازگرداندن ( نگا : طارق / 8 ) .
سوره ق آیه 4
متن آیه :
قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ
وَعِندَنَا کِتَابٌ حَفِیظٌ
ترجمه :
ما میدانیم ( بعد از این که مردند ) زمین چه اندازه از ( پیکر ) آنان را ( میخورد
و ) میکاهد ، و نزد ما کتابی است ( به نام لوح محفوظ که همه چیز را ) دقیقاً حساب
میکند .
توضیحات :
« کِتَابٌ » : مراد لوح محفوظ است ( نگا : انعام / 59 ، یس / 12 ) . « حَفِیظٌ
» : صیغه مبالغه است و به معنی بسیار نگاهدارنده تفصیلات و دقائق هر چیزی است (
نگا : هود / 57 ) و یا این که فَعیل به معنی فاعِل ، یعنی حافِظ است ( نگا : انعام
/ 104 ) . یا فَعیل به معنی مَفْعول ، یعنی مَحْفوظ از خطر اشتباه و بدور از دسترس
است ( نگا : بروج / 22 ) .
سوره ق آیه 5
متن آیه :
بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ فَهُمْ فِی
أَمْرٍ مَّرِیجٍ
ترجمه :
بلکه آنان ( درباره حق و حقیقتی که پیغمبر برای ایشان آورده است نمیاندیشند و )
حق و حقیقت همین که بدیشان برسد فوراً دروغش مینامند و تکذیبش میکنند . اصلاً
آنان دارای حال پریشان و کارنابسامانی هستند .
توضیحات :
« الْحَقِّ » : قرآن که حق و حقیقت محض است ( نگا : یونس / 108 ) . دین حق که
اسلام است ( نگا : توبه / 33 ، فتح / 28 ) . « لَمَّا » : همین که . زمانی که .
« أَمْرٍ » : شأن و حال ( نگا : نحل / 77 ، مائده / 52 ، محمد / 21 ) . کار و
بار ( نگا : بقره / 210 ، آلعمران / 109 و 186 ) . « مَرِیجٍ » : مختلط و مضطرب
. آمیخته و آشفته . « فِی أَمْرٍ مَّرِیجٍ » : دارای حال آشفته و کار پریشانی
هستند . یعنی گاهی پیغمبر را ساحر ، گاهی شاعر ، وقتی مجنون ، وقتی کاهن ، و . . .
مینامند و بر یک حال نمیمانند .
سوره ق آیه 6
متن آیه :
أَفَلَمْ یَنظُرُوا إِلَى السَّمَاء فَوْقَهُمْ کَیْفَ
بَنَیْنَاهَا وَزَیَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُوجٍ
ترجمه :
آیا آنان ( تاکنون سر بلند نکردهاند و ) به آسمان ننگریستهاند که ما چگونه آن
را بنا کردهایم و آراستهایم و هیچ گونه خلل و شکافی در آن نیست ؟
توضیحات :
« زَیَّنَّاهَا » : آن را با ستارگان زینت دادهایم ( نگا : صافات / 6 ، ملک /
5 ) . « فُرُوجٍ » : شقوق . درزها و شکافها . مراد خلل و ناموزونی است .
سوره ق آیه 7
متن آیه :
وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَیْنَا فِیهَا
رَوَاسِیَ وَأَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ
ترجمه :
و زمین را گسترانیدهایم ، و در آن کوههای محکم و پابرجائی را فرو افکندهایم ، و
از هر نوع گیاه بهجتانگیز و مسرتبخش در آن رویاندهایم .
توضیحات :
« مَدَدْنَاهَا » : گسترانیدهایم . گسترش دادهایم ( نگا : حجر / 19 ) . «
زَوْجٍ بَهِیجٍ » : نوع و صنف و جفت مسرتبخش و بهجتانگیز . ( نگا : حج / 5 ) .
سوره ق آیه 8
متن آیه :
تَبْصِرَةً وَذِکْرَى لِکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ
ترجمه :
( همه اینها را آفریدهایم ) به منظور بینش و بیداری بخشیدن به جملگی بندگان توبهکار
( ی که بخواهند به سوی آفریدگارشان برگردند ) .
توضیحات :
« تَبْصِرَةً » : بینا کردن . بینش بخشیدن . مفعولله یا مفعول مطلق است . «
ذِکْری » : بیدار کردن . یادآور شدن . یاد کردن ( نگا : انعام / 68 و 69 و 90 )
. « مُنِیبٍ » : توبهکار . برگردنده ( نگا : هود / 75 ، سبأ / 9 ، زمر / 8 ) .
سوره ق آیه 9
متن آیه :
وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُّبَارَکاً
فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِیدِ
ترجمه :
و از آسمان آب پربرکتی را باراندهایم ، و بدان باغها رویاندهایم ، و دانههای
کشتزارهائی را برآوردهایم که درو میگردد .
توضیحات :
« نَزَّلْنَا . . . » : ( نگا : بقره / 22 و 164 ، انفال / 11 ) . « الْحَصِیدِ
» : درو شده . « حَبَّ الْحَصِیدِ » : دانههای کشتزارهائی که درویده میشوند .
سوره ق آیه 10
متن آیه :
وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَّهَا طَلْعٌ نَّضِیدٌ
ترجمه :
و درختان خرمای بلندی را که دارای شکوفههای متراکم و چینچین هستند .
توضیحات :
« بَاسِقَاتٍ » : طولانی و دراز . بلندبالا و سرکشیده . حال است . « طَلْعٌ » : (
نگا : انعام / 99 ، شعراء / 148 ، صافات / 65 ) . « نَضِیدٌ » : چینچین چیده
شده . در کنار هم مرتب و منظم قرار گرفته . فعیل به معنی مفعول است ( نگا : هود /
82 ، واقعه / 29 ) .
سوره ق آیه 11
متن آیه :
رِزْقاً لِّلْعِبَادِ وَأَحْیَیْنَا بِهِ بَلْدَةً
مَّیْتاً کَذَلِکَ الْخُرُوجُ
ترجمه :
( همه اینها ) به منظور بخشیدن روزی به بندگان است . ما به وسیله آب باران ،
سرزمین مرده را زنده گرداندهایم . ( آری ! زنده شدن مردگان ، و ) از گورها
سربرآوردن آنان نیز همین گونه است .
توضیحات :
« رِزْقاً » : مفعولبه فعل محذوف و یا مفعولله است ، و یا حال و به معنی اسم
مفعول ، یعنی مرزوق است . « بَلْدَةً » : سرزمین . ناحیه . « الْخُرُوجُ » : بیرون
آمدن از گورها در روز قیامت .
سوره ق آیه 12
متن آیه :
کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ
الرَّسِّ وَثَمُودُ
ترجمه :
پیش از اینان ، قوم نوح ، و اصحاب الرّسّ ، و قوم ثمود ( پیغمبران را ) تکذیب
کردهاند .
توضیحات :
« أَصْحَابُ الرَّسِّ » : همان اصحاب اخدود مذکور در ( بروج / 4 ) است که در
سرزمین یمن زندگی میکردند .
سوره ق آیه 13
متن آیه :
وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ وَإِخْوَانُ لُوطٍ
ترجمه :
و همچنین قوم عاد و فرعون و قوم لوط .
توضیحات :
« إِخْوَانُ لُوطٍ » : قوم لوط ( نگا : اعراف / 65 و 73 و 85 ، هود / 50 و 61 و
84 ) .
سوره ق آیه 14
متن آیه :
وَأَصْحَابُ الْأَیْکَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ کُلٌّ
کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ
ترجمه :
و اصحاب اَیکه ، و قوم تبّع ، هر یک از آنان ، فرستادگان الهی را تکذیب کردند و
وعده عذاب من درباره ایشان تحقق یافت .
توضیحات :
« أَصْحَابُ الأیْکَةِ » : قوم شعیب هستند ( نگا : حجر / 78 ، شعراء / 176 و 177
) . « قَوْمُ تُبَّعٍ » : گروهی از مردم یمن که پیرو پادشاه خوبی به نام تُبّع
الْحِمْیَری بودند . ( نگا : دخان / 37 ) .
سوره ق آیه 15
متن آیه :
أَفَعَیِینَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی
لَبْسٍ مِّنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ
ترجمه :
آیا ما از آفرینش نخستین ، درمانده و ناتوان بودهایم ( که قادر بر آفرینش دوم ،
یعنی رستاخیز نباشیم ؟ ! آنان در آفرینش نخستین تردید ندارند ؛ زیرا خالق انسانها
را خدا میدانند . ) ولی ایشان درباره آفرینش مجدد ( بعد از مرگ ، یعنی رستاخیز
مردگان ) تردید دارند !
توضیحات :
« أَفَعَیِینَا » : آیا ناتوان و درمانده بودهایم ؟ ( نگا : احقاف / 33 ) . «
بِالْخَلْقِ الأوَّلِ » : در آفرینش نخستین . یعنی آفرینش آسمانها و زمین و همه
موجودات دیگر در آغاز . « لَبْسٍ » : شک و تردید . مراد سرگشتگی حاصل از عدم
اندیشه و بررسی مسائل و ادلّه و براهین دالّ بر قدرت نامحدود و بیپایان خدا است .
کسی که معتقد باشد که خدا انسانها را از خاک آفریده است ، چرا باید در آفرینش مجدد
انسانها از خاک متردد باشد . « خَلْقٍ جَدیدٍ » : مراد آفرینش دوباره و رستاخیز
مردگان است .
سوره ق آیه 16
متن آیه :
وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا
تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ
ترجمه :
ما انسان را آفریدهایم و میدانیم که به خاطرش چه میگذرد و چه اندیشهای در سر
دارد ، و ما از شاهرگ گردن بدو نزدیکتریم .
توضیحات :
« تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ » : ضمیر ( ه ) اگر به انسان برگردد ، معنی چنین است
: چیزهائی که نفس بدو میگوید . اگر به ( ما ) برگردد ، معنی بدین شکل است :
خواستهای دل و اندیشههای مغز . « حَبْلِ الْوَرِیدِ » : شاهرگ گردن . اضافه (
حَبْلِ ) به ( الْوَرِیدِ ) بیانیه است . یعنی رشتهای که ورید نام دارد . وریدها
دو رگ هستند که در دو طرف گردن قرار دارند و به دو استخوان پشت گوش متصلند و با
قطع هر یک انسان میمیرد ( نگا : المصحف المیسر ) . « نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ .
. . » : قرب خدا قرب علمی است ؛ نه مکانی .
سوره ق آیه 17
متن آیه :
إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ
وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ
ترجمه :
بدانگاه که دو فرشتهای که در سمت راست و در طرف چپ انسان نشستهاند و اعمال او
را دریافت میدارند ( ما از همه چیز و همه کس - حتی از این دو فرشته - به او
نزدیکتریم ) .
توضیحات :
« إِذْ » : معمول واژه اقرب است ، یا مفعول به فعل محذوف ( أُذْکُرْ ) . «
یَتَلَقّی » : دریافت میدارند . « الْمُتَلَقِّیَانِ » : دو دریافتکننده . مراد
دو فرشتهای است که همراه هر انسانی بوده ، یکی در طرف راست مأمور ثبت و ضبط اعمال
نیک است ، و دیگری در طرف چپ مأمور ثبت و ضبط اعمال بد است . « قَعِیدٌ » : نشسته
. همدم . فعیل به معنی فاعِل ، یعنی قَعید به معنی قاعِد ، مثل جَلیس به معنی
جالِس است ، و یا این که فَعیل به معنی مُفاعِل ، یعنی قَعید به معنی مُقاعِد است
. مثل جَلیس به معنی مُجالِس یا نَدیم به معنی مُنادِم . مبتدای مؤخر است . « عَنِ
الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ » : در اصل عَنِ الْیَمِینِ قَعِیدٌ وَ
عَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ است که به قرینه ( قَعِیدٌ ) اوّل حذف شده است .
سوره ق آیه 18
متن آیه :
مَا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ
عَتِیدٌ
ترجمه :
انسان هیچ سخنی را بر زبان نمیراند مگر این که فرشتهای ، مراقب و آماده ( برای
دریافت و نگارش ) آن سخن است .
توضیحات :
« مَا یَلْفِظُ » : نمیاندازد . به بیرون پرت نمیکند . مراد از انداختن و پرت
کردن ، گفتن است . « لَدَیْهِ » : در کنار آن . نزد او . ضمیر ( ه ) به قول برمیگردد
. این احتمال نیز وجود دارد که به گوینده بازگردد . « رَقِیبٌ » : مراقب و مواظب .
« عَتِیدٌ » : مهیای انجام مأموریت و آماده انجام کار . در اینجا مراد آماده برای
دریافتن و نوشتن است .
سوره ق آیه 19
متن آیه :
وَجَاءتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذَلِکَ مَا
کُنتَ مِنْهُ تَحِیدُ
ترجمه :
سکرات مرگ ( سرانجام فرا میرسد و ) واقعیت را بهمراه میآورد ( و دریچه قیامت را
به رویتان باز میکند ، و حوادث و صحنههای دنیای جدید را کم و بیش نشانتان خواهد
داد . بدین هنگام انسان را فریاد میزنند که ) این همان چیزی است که از آن کناره
میگرفتی و میگریختی .
توضیحات :
« سَکْرَةُ الْمَوْتِ » : مستی و منگی مرگ . مراد بیهوشیها و سختیهائی است که به
هنگام وداع با این جهان به انسان دست میدهد . چرا که در این لحظه بیثباتی و
ناچیزی جهان را با چشم خود میبیند و جهان بقا را دورادور مینگرد و وحشتی عظیم
سرتاپای او را فرا میگیرد و حالتی شبیه به مستی پیدا میکند . « جَآءَتْ . . .
بِالْحَقِّ » : به راستی فرا میرسد . واقعیت را میآورد و نشان میدهد . « کُنتَ
. . . تَحِیدُ » : کنارهگیری میکردی . میگریختی .
سوره ق آیه 20
متن آیه :
وَنُفِخَ فِی الصُّورِ ذَلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ
ترجمه :
و ( سرانجام برای دومین بار ) در صور دمیده میشود . آن ( روز ) روز ( تحقق و
پیاده شدن ) بیمدادنها ( ی الهی به کافران ) است .
توضیحات :
« نُفِخَ فِیالصُّورِ » : مراد نفخه دوم است ( نگا : زمر / 68 ) . « یَوْمُ
الْوَعِیدِ » : روز تحقق بیمدادنهای الهی است . یعنی وقوع آن چیزهائی است که در
جهان کافران از آنها بیم داده میشدند .
سوره ق آیه 21
متن آیه :
وَجَاءتْ کُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِیدٌ
ترجمه :
در آن روز هر انسانی ( اعم از نیکوکار و بدکار ، به میدان محشر ) میآید همراه با
راهنمائی ( که او را رهبری و رهنمود میکند ) و همراه با گواهی ( که بر پندار و
گفتار و کردار او شهادت میدهد ) .
توضیحات :
« سَآئِقٌ » : راننده و سوقدهنده . مراد فرشتهای است که او را به سوی جایگاه
محشر میبرد و رهنمون او میشود ( نگا : روحالمعانی ) . « شَهِیدٌ » : گواه .
شاهد . مراد فرشتهای است که بر اعمال او گواهی میدهد ( نگا : روحالمعانی ) .
البته جز این فرشته ، شاهدان دیگری از قبیل : فرشتگان موکل ، پیغمبران ، اندامهای
بدن ، نامههای اعمال وجود دارند ( نگا : نساء / 41 ، فصّلت / 20 و 21 ، نور / 24
، جاثیه / 29 ) . که به شیوههای مختلف گواهی میدهند ، لیکن در مضمون و محتوی با
همدیگر همآوا و همصدا هستند ( نگا : التفسیر القرآنی للقرآن ) .
سوره ق آیه 22
متن آیه :
لَقَدْ کُنتَ فِی غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا فَکَشَفْنَا
عَنکَ غِطَاءکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ
ترجمه :
( سپس به انسان بیباور خطاب میشود : ) تو از این ( دادگاه بزرگ و چیزهائی که میبینی
و خواهی دید ) غافل بودی ، و ما پرده از جلو چشمان تو به کنار زدهایم و امروز
چشمانت کاملاً تیزبین شدهاند .
توضیحات :
« غِطَآءَ » : پوشش . پرده . مراد پردههای جهان مادی و علائق دنیوی است که انسان
را از دیدن حقائق بازمیدارند . « حَدِیدٌ » : تیزبین و قوی .
سوره ق آیه 23
متن آیه :
وَقَالَ قَرِینُهُ هَذَا مَا لَدَیَّ عَتِیدٌ
ترجمه :
فرشته همدم او میگوید ، اینها چیزهائی است که در پیش من آماده است ( و من آنها
را ثبت و ضبط کردهام . پروردگارا ! خود دانی که برابر اینها در حق او چکار میکنی
) .
توضیحات :
« قَرِینُهُ » : همدم او . مراد فرشته موکل مذکور در آیه 18 است . برخی هم گفتهاند
، مراد اهریمن و اهریمنان مذکور در ( زخرف / 36 ، فصّلت / 25 ) است ! لیکن مقبول
به نظر نمیرسد در آن روز شیاطین جرأت بکنند به خود بنازند و بگویند : ما این را
گمراه و از راه بدر کردهایم . چرا که شیاطین در آن روز منکر کارهای خود میگردند
( نگا : آیه 27 ) . « هذا » : مراد پرونده اعمال است که توسط فرشته موکّل ثبت و
ضبط و فراهم آمده است .
سوره ق آیه 24
متن آیه :
أَلْقِیَا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ
ترجمه :
( خدا به دو فرشته مأمور ثبت و ضبط اعمال دستور میدهد : ) هر کافر سرکش و کینهتوزی
را به دوزخ بیندازید !
توضیحات :
« أَلْقِیَا » : پرت کنید و بیندازید . مخاطب دو فرشته ثبت و ضبط اعمال و یا دو
فرشته راهنما و گواه است . « عَنِیدٍ » : سرکش . کینهتوز .
سوره ق آیه 25
متن آیه :
مَّنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ مُعْتَدٍ مُّرِیبٍ
ترجمه :
آن کسی را که سخت از انجام کارهای نیک دست بازداشته ( و دیگران را ) نیز از انجام
خوبیها بازداشته است ، و متجاوز ( از حدود احکام الهی ) و متعدی ( به حقوق دیگران
) بوده است ، و ( در دین خود ) شک داشته است و ( دیگران را نیز راجع به دین ) به
شک انداخته است و بدبین کرده است .
توضیحات :
« مَنَّاعٍ » : کسی که خویشتن را از انجام خوبیها بدور داشته است ، و یا مانع
دیگران از انجام خوبیها بوده است . « مُعْتَدٍ » : تجاوزپیشه . کسی که از قوانین
آسمانی سرپیچی کند و از حدود مقررات بگذرد ، و یا به حقوق دیگران تجاوز کند . «
مُرِیبٍ » : متردد . شکانداز . از مصدر ( إِرَابَة ) که به صورت لازم و متعدی
آمده است ( نگا : هود / 62 و 110 ، ابراهیم / 9 ، سبأ / 54 ) .
سوره ق آیه 26
متن آیه :
الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلَهاً آخَرَ
فَأَلْقِیَاهُ فِی الْعَذَابِ الشَّدِیدِ
ترجمه :
آن کسی که با خدا ، معبود دیگری را برگزیده است . پس او را به عذاب سخت ( دوزخ )
بیندازید .
توضیحات :
« أَلْقِیَا » : تکرار این واژه برای تأکید مطلب است .
سوره ق آیه 27
متن آیه :
قَالَ قَرِینُهُ رَبَّنَا مَا أَطْغَیْتُهُ وَلَکِن
کَانَ فِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ
ترجمه :
( شیطانی که در دنیا پیوسته ) همدم او ( بوده است ) میگوید : پروردگارا ! من او
را به طغیان و سرکشی ( از فرمان یزدان ) وا نداشتهام ، بلکه او خود در گمراهی ژرف
( و دور از ساحل نجاتی ) بوده است .
توضیحات :
« قَرِینُهُ » : اهریمن همدم و همراه او در دنیا که پیوسته وی را به گمراهی و
بدکرداری میخوانده است ( نگا : زخرف / 36 ، فصّلت / 25 ) . « مَآ أَطْغَیْتُهُ
» : او را به سرکشی و تجاوز وا نداشتهام و به نافرمانی نکشاندهام . مراد این است
که خودش به وسوسههای من گوش فرا داده است و من قدرت بر اجبار و اکراه نداشتهام (
نگا : ابراهیم / 22 ، نحل / 100 ) .
سوره ق آیه 28
متن آیه :
قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَقَدْ قَدَّمْتُ
إِلَیْکُم بِالْوَعِیدِ
ترجمه :
خدا میفرماید : در پیشگاه من ستیزه مکنید . من پیش از این شما را ( از این
سرنوشت شوم ) بیم داده بودم .
توضیحات :
« قَدَّمْتُ إِلَیْکُم بِالْوَعِیدِ » : توسط پیغمبران قبلاً به شما اخطار کردهام
و شما را از چنین روزی و سرنوشتی ترساندهام .
سوره ق آیه 29
متن آیه :
مَا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَمَا أَنَا
بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ
ترجمه :
سخن من ( مبنی بر عذاب دادن کافران و نعمت رساندن به مؤمنان ) تغییرناپذیر است و
دگرگون نمیشود ، و من کمترین ستمی به بندگان نمیکنم .
توضیحات :
« الْقَوْلُ » : منظور تهدیدها و وعیدها و مژدهها و بشارتهای فراوان در آیات
مختلف است . « ظَلاّمٍ » : ( نگا : آلعمران / 182 ، انفال / 51 ، حج / 10 ،
فصّلت / 46 ) .
سوره ق آیه 30
متن آیه :
یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ
هَلْ مِن مَّزِیدٍ
ترجمه :
روزی به دوزخ خواهیم گفت : آیا پر شدهای ؟ ( قطعاً که پر شدهای و ما به وعده
خود وفا کردهایم ) . و دوزخ میگوید : مگر افزون بر این هم هست ؟ !
توضیحات :
« هَلِ امْتَلاَتِ » : آیا پر شدهای ؟ حرف استفهام ، تقریری است . یعنی بگو که
پر شدهای و ما به وعده خود ( نگا : سجده / 13 ، ص / 85 ) وفا کردهایم . « هَلِ
امْتَلاَتِ . . . مَزِیدٍ » : معنی دیگر : آیا پر شدهای ؟ دوزخ میگوید : آیا
افزون بر این هم هست ؟ در این صورت افزونطلبی دوزخ بر اثر خشم بر دوزخیان و
تقاضای تضییق مکان بر آنان و رویهم متراکم شدن ایشان است .
سوره ق آیه 31
متن آیه :
وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ
ترجمه :
و بهشت به پرهیزکاران نزدیک گردانده میشود و فاصله چندانی از آنان نخواهد داشت
.
توضیحات :
« أُزْلِفَتْ » : نزدیک گردانده شد ( نگا : شعراء / 64 و 90 ) . « غَیْرَ » : ظرف
یا حال است . « غَیْرَ بَعِیدٍ » : برای تأکید معنی ( أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ ) است
.
سوره ق آیه 32
متن آیه :
هَذَا مَا تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ
ترجمه :
این همان چیزی است که به شما وعده داده میشد ، و به همه کسانی که ( از معاصی دست
بکشند و به سوی اطاعت خدا ) برگردند ، و ( فرائض خدا و قوانین و عهدها و پیمانهای
او را ) مراعات بدارند .
توضیحات :
« لِکُلِّ . . . » : بدل از ( لِلْمُتَّقِینَ ) است با اعاده جار و مجرور . «
أَوَّابٍ » : ( نگا : ص / 17 و 19 و 30 و 44 ) . توّاب . « حَفِیظٍ » : محافظ دین
خدا ، و حافظ فرائض او .
سوره ق آیه 33
متن آیه :
مَنْ خَشِیَ الرَّحْمَن بِالْغَیْبِ وَجَاء بِقَلْبٍ
مُّنِیبٍ
ترجمه :
همان کسی که در نهان از خداوند مهربان بترسد و با دلی توبهکار ( به محضر او )
بیاید .
توضیحات :
« مَنْ » : بدل از ( کُلِّ ) است . « مُنِیبٍ » : توبهکار . متوجه خدا و رویآرنده
به طاعت او .
سوره ق آیه 34
متن آیه :
ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ ذَلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ
ترجمه :
( فرشتگان بدیشان میگویند : ) به سلامت وارد بهشت شوید . امروز ، روز جاودانگی
است . ( جاودانگی بهشت با تمام مواهب و نعمتهایش ، روز بقاء و ماندگاری همیشگی )
.
توضیحات :
« أُدْخُلُوهَا » : داخل بهشت شوید . « بِسَلامٍ » : با درود ما بر شما ، با
سلامت از هرگونه بدی و ناراحتی و آفت و بلا و کیفر و عذاب . با سلامت کامل از نظر
جسم و جان . در امن و امان . « یَوْمُ الْخُلُودِ » : روزی که خدا وعده جاودانه
زیستن در آن را به شما داده بود .
سوره ق آیه 35
متن آیه :
لَهُم مَّا یَشَاؤُونَ فِیهَا وَلَدَیْنَا مَزِیدٌ
ترجمه :
هرچه بخواهند در بهشت برای آنان هست ، و افزون بر آن نزد ما نعمتهای دیگری وجود
دارد ( که هرگز به فکر انسانی نرسیده است و به دل کسی نگذشته است ) .
توضیحات :
« مَا یَشَآؤُونَ » : بهشتیان هرچه بخواهند . « مَزِیدٌ » : افزون بر آن ، علاوه
از آن .
سوره ق آیه 36
متن آیه :
وَکَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ
مِنْهُم بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلَادِ هَلْ مِن مَّحِیصٍ
ترجمه :
ما پیش از آنان ( یعنی جلوتر از قریشیان ) اقوام زیادی را هلاک ساختهایم .
اقوامی که از ایشان بسی قویتر و نیرومندتر بودهاند و در جهان پیشروی کردهاند و
کشورها را گشودهاند و بر شهرها تسلط یافتهاند ، ( اما بر اثر کفر و ظلم و
بیدادگری و فسق و فجور ، عاقبت به خشم خود گرفتارشان ساختهایم ) و نابودشان نمودهایم
. آیا این گونه افراد راه فراری ( از مرگ و کیفر الهی ) داشتهاند ( تا قریشیان هم
داشته باشند ؟ ! ) .
توضیحات :
« وَ کَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ . . . » : ( نگا : انعام / 6 ،
مریم / 74 و 98 ، ص / 3 ) . « بَطْشاً » : گرفتن چیزی با قوت و قدرت . یورش و
ستیز ( نگا : زخرف / 8 ، دخان / 16 ، شعراء / 130 ) . « نَقَّبُوا » : راهها را
شکافتهاند و کشورها را گشودهاند . در جهان حرکت کردهاند و پیشروی نمودهاند . «
نَقَّبُوا فِی الْبِلادِ » : کشورها و شهرها را گشودهاند و در آنجاها گشتهاند .
به کاوش نواحی و کندوکاو مکانها پرداختهاند . کشورها و شهرها را جستجو کردهاند
تا جاودانه بمانند و از مرگ ، خویشتن را در پناه کاخها و دژها دارند . « مَحِیصٍ »
: راه فرار . گریزگاه ( نگا : ابراهیم / 21 ، فصّلت / 48 ، شوری / 35 ) .
سوره ق آیه 37
متن آیه :
إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَى لِمَن کَانَ لَهُ قَلْبٌ
أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِیدٌ
ترجمه :
به راستی در این ( سرگذشت پیشینیان ) بیدارباش و اندرز بزرگی است برای آن که دلی
( آگاه ) داشته باشد ، یا با حضور قلب گوش فرا دارد .
توضیحات :
« ذِکْری » : پند و اندرز . به خود آمدن . بیداری ( نگا : انعام / 68 و 69 و 90
، شعراء / 209 ، عنکبوت / 51 ) . « شَهِیدٌ » : حاضر . در اینجا مراد کسی است که
حضور قلب دارد ، و به اصطلاح دلش در مجلس است ، و با دقت به سخنان گوش میدهد و
مطالب را پیگیری میکند .
سوره ق آیه 38
متن آیه :
وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا
بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ
ترجمه :
ما آسمانها و زمین را در شش دوره آفریدهایم و هیچ گونه درماندگی و خستگی به ما
نرسیده است ( و کمترین مشکلی برای ما نداشته است . پس چگونه زنده گرداندن مردگان
برای ما رنجآور و مشکل خواهد بود ؟ ) .
توضیحات :
« سِتَّةِ أَیّامٍ » : ( نگا : اعراف / 54 ، یونس / 3 ، هود / 7 ) . « لُغُوبٍ
» : درماندگی و خستگی ( نگا : فاطر / 35 ) .
سوره ق آیه 39
متن آیه :
فَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ
رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ
ترجمه :
( حال که چنین است ) پس در برابر چیزهائی که میگویند پایدار و شکیبا باش ، و
ستایش و سپاس پروردگارت را پیش از طلوع آفتاب و قبل از غروب آن بجای آور . ( چرا
که عبادت در آن اوقات ، بزرگ و ارزشمنداست ) .
توضیحات :
« فَاصْبِرْ عَلی . . . » : ( نگا : طه / 130 ) .
سوره ق آیه 40
متن آیه :
وَمِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ
ترجمه :
و نیز در پارهای از شب و بدنبال نمازها ، او را بستای و تسبیح و تقدیسش نمای .
توضیحات :
« أَدْبَارَ » : جمع دُبُر ، عقب . دنبال . آخر ( نگا : آلعمران / 111 ، انفال
/ 15 ) . « السُّجُودِ » : مراد نمازها است .
سوره ق آیه 41
متن آیه :
وَاسْتَمِعْ یَوْمَ یُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّکَانٍ
قَرِیبٍ
ترجمه :
( ای محمد ! این سخن را ) بشنو ! روزی منادی از مکان نزدیکی ندا درمیدهد ( و در
صور میدمد و فریاد رستاخیز برمیکشد ، و همگان را به زنده شدن فرا میخواند ) .
توضیحات :
« إِسْتَمِعْ » : بشنو . گوش فرادار . مفعول آن محذوف است و تقدیر چنین است :
إِسْتَمِعْ حَدِیثَ رَبِّکَ گوش فرادار . اخبار روزی را بشنو . مفعول در این صورت
( یَوْمَ ) است . « الْمُنَادِی » : ندادهنده . مراد اسرافیل است که برای بار دوم
در صور میدمد که نشانه زنده شدن مردگان و آغاز رستاخیز است . « مَکَانٍ قَرِیبٍ »
: اشاره به این است که صدای صور او در فضا پخش میشود بگونهای که گوئی بیخ گوش
همگان است .
سوره ق آیه 42
متن آیه :
یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِکَ
یَوْمُ الْخُرُوجِ
ترجمه :
روزی فریاد ( رستاخیز ) را راست و درست و چنانکه باید میشنوند ، آن روز ، روز
بیرون آمدن ( مردگان از میان قبورشان ) است .
توضیحات :
« الصَّیْحَةَ » : فریاد رستاخیز که نفخه دوم مذکور در آیه 20 است .
سوره ق آیه 43
متن آیه :
إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَنُمِیتُ وَإِلَیْنَا
الْمَصِیرُ
ترجمه :
ما ، بلی فقط ما زنده میگردانیم و میمیرانیم ، و بازگشت مردمان به سوی ما است و
بس .
توضیحات :
« إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی . . . » : ( نگا : حجر / 23 ) .
سوره ق آیه 44
متن آیه :
یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِرَاعاً ذَلِکَ
حَشْرٌ عَلَیْنَا یَسِیرٌ
ترجمه :
روزی زمین از روی مردمان میشکافد و کنار میرود ، و ایشان به سرعت ( از میان
خاکها ) بیرون میآیند . آن روز ، روز گردهمآئی است و برای ما سهل و آسان است ( و
کمترین رنج و زحمتی برای ما در بر ندارد ) .
توضیحات :
« سِرَاعاً » : جمع سَریع ، شتابان . حال برای فاعل ( یَخْرُجُونَ ) محذوف است ،
و تقدیر چنین است : یَخْرُجُونَ سِرَاعاً . یا حال ضمیر ( هُمْ ) در ( عَنْهُمْ )
است . « یَسِیرٌ » : ساده و آسان ( نگا : نساء / 30 و 169 ، حج / 70 ، عنکبوت /
19 ) .
سوره ق آیه 45
متن آیه :
نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا یَقُولُونَ وَمَا أَنتَ
عَلَیْهِم بِجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَن یَخَافُ وَعِیدِ
ترجمه :
ما از آنچه ( درباره رسالت تو ) میگویند ، آگاهتر ( از هر کس دیگری ) هستیم .
تو مأمور نیستی که آنان را وادار ( به ایمان ) کنی ( و با قهر و اجبار به سوی
اسلام بکشانی ) . چون چنین است ، کسانی را به وسیله قرآن پند و اندرز بده که از
بیم دادن و تهدید کردن من میترسند .
توضیحات :
« جَبَّارٍ » : غالب و چیره . ( نگا : مائده / 22 ) . « فَذَکِّرْ
بِالْقُرْءَانِ » : با قرآن پند بده و موعظه کن .
سورهی ق آیهی 45-1
سورة ق
سوره ق مکی و ٤٥ آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم
ق وَالْقُرْآنِ الْمَجِیدِ (1) بَلْ عَجِبُوا أَن جَاءهُمْ مُنذِرٌ مِّنْهُمْ فَقَالَ الْکَافِرُونَ هَذَا شَیْءٌ عَجِیبٌ (2) أَئِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَاباً ذَلِکَ رَجْعٌ بَعِیدٌ (3) قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَعِندَنَا کِتَابٌ حَفِیظٌ (4) بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ فَهُمْ فِی أَمْرٍ مَّرِیجٍ (5) أَفَلَمْ یَنظُرُوا إِلَى السَّمَاء فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْنَاهَا وَزَیَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُوجٍ (6) وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَیْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ وَأَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ (7) تَبْصِرَةً وَذِکْرَى لِکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ (8) وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُّبَارَکاً فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِیدِ (9) وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَّهَا طَلْعٌ نَّضِیدٌ (10) رِزْقاً لِّلْعِبَادِ وَأَحْیَیْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّیْتاً کَذَلِکَ الْخُرُوجُ (11) کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ (12) وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ وَإِخْوَانُ لُوطٍ (13) وَأَصْحَابُ الْأَیْکَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ (14) أَفَعَیِینَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِّنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ (15) وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ (16) إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ (17) مَا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ (18) وَجَاءتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذَلِکَ مَا کُنتَ مِنْهُ تَحِیدُ (19) وَنُفِخَ فِی الصُّورِ ذَلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ (20) وَجَاءتْ کُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِیدٌ (21) لَقَدْ کُنتَ فِی غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا فَکَشَفْنَا عَنکَ غِطَاءکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ (22) وَقَالَ قَرِینُهُ هَذَا مَا لَدَیَّ عَتِیدٌ (23) أَلْقِیَا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ (24) مَّنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ مُعْتَدٍ مُّرِیبٍ (25) الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلَهاً آخَرَ فَأَلْقِیَاهُ فِی الْعَذَابِ الشَّدِیدِ (26) قَالَ قَرِینُهُ رَبَّنَا مَا أَطْغَیْتُهُ وَلَکِن کَانَ فِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ (27) قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَقَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُم بِالْوَعِیدِ (28) مَا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَمَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ (29) یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِن مَّزِیدٍ (30) وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ (31) هَذَا مَا تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ (32) مَنْ خَشِیَ الرَّحْمَن بِالْغَیْبِ وَجَاء بِقَلْبٍ مُّنِیبٍ (33) ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ ذَلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ (34) لَهُم مَّا یَشَاؤُونَ فِیهَا وَلَدَیْنَا مَزِیدٌ (35) وَکَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُم بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلَادِ هَلْ مِن مَّحِیصٍ (36) إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَى لِمَن کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِیدٌ (37) وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ (38) فَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ (39) وَمِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ (40) وَاسْتَمِعْ یَوْمَ یُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ (41) یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ (42) إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَنُمِیتُ وَإِلَیْنَا الْمَصِیرُ (43) یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِرَاعاً ذَلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنَا یَسِیرٌ (44) نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا یَقُولُونَ وَمَا أَنتَ عَلَیْهِم بِجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَن یَخَافُ وَعِیدِ (45)
پیغمبرخدا (صلی الله علیه و سلم) این سوره را درعیدها و جمعهها خطبه میکرد، و آن را ماده خطبه و موضوع سخنرانی در میانگروههای فراوان میفرمود ... این سوره دارای منزلت و مکانت ویژه و سترگی است.
این سوره، هراسانگیز است. با حلقهها و بندهائی که دارد سخت تاثیر میگذارد. آهنگها و آواهای تندی در ساختار تعبیری خود دارد. تصویرها و سایهروشنها و طنینهائی در فاصلههای آن است که همه زوایای نفس انسان را فرامیگیرد و به خود مشغول میدارد. اندیشهها و جنبشهای دل و درون انسان را دنبال میکند. نهان و پنهان و آشکارا و عیان دل و درون انسان را پیگیری و پیجوئی میکند. ذات انسان را با مراقبت و نگاهبانی یزدان دنبال مینماید، مراقبت و نگاهبانیایکه یک لحظه هم از تولد تا وفات، و از رستاخیز مردگان تا همایش ایشان در محشر، و تا حساب وکتاب با آنان، به ترکشان نمیگوید. این مراقبت و نگاهبانی، شدید و دقیق و هراسانگیز است. این مراقبت و نگاهبانی کاملا این آفریده انسان نام ضعیف را فرامیگیرد و از هرسو او را میپاید و زیر نظر میدارد. انسان در اختیار قدرتی است که هرگز از او غافل نمیگردد. هم ازکارکوچک و هم ازکار بزرگ او غافل نمیشود، وکم یا زیاد به ترک او نمیگوید. هر نفسی از نفسهایش شمرده میگردد، و هر خطرهای از خطرههائیکه بر دلش میگذرد معلوم و مشخص میشود، و هر واژهای از واژگانش نوشته شده است، و هر حرکت و جنبشی به حساب آمده است. مراقبت و دیدهبانی کامل و هراسانگیز از وسوسههای دل و درون، بسان مراقبت و دیدهبانی کامل و هراسانگیز از حرکات اندامهای بیرون، انجام پذیرفته است و حساب آنها شده است، و هیچگونه پرده و مانعی مقابل این مراقبت و دیدهبانی فراداشته نشده است، مراقبت و دیدهبانیای که انجام پذیرفته است و مطلع و آگاه از رازها و نجواها بوده است بدانسانکه مطلع و آگاه از کردارها و تلاشها بوده است و برکوچکترین حرکات و سکنات درون و بیرون نظارت کامل داشته است، و در هر وقتی و در هر حالی آنها را پائیده است.
همه اینها حقائق معلوم و مشخصی هستند. ولیکن در قرآن مجید آنها به شیوهای عرضه میشوندکه انگار آنها را نشان میدهد و چیزهای نوینی هستند، بدان گونهکه حس و شعور را با ترس و هراس رویاروئی ناگهانی به ترس و هراس میاندازد، و دل و درون را به تکان درمیافکند، و سخت میلرزاند و میجنباند، و لرزه بیم، و لرزه شگفت، و تکان بیداری از غفلت از کار خوفناک و هولناک شگرفی را به تن و پیکر میاندازد!
اینها همه درکنار تصویرهای زندگی، تصویرهای مرگ، تصویرهای فرسودن و پوسیدن، تصویرهای گردآوری همگان و به محشرگسیل داشتن، تازیانههای قیامتکه بر دل و درون فرود میآید و بر حس و شعور آشنا میشود، و درکنار بیان حقائق آشکار هستی در آسمان و زمین و در آب وگیاه و در میوه و شکوفه، قرار دارد.
(تَبْصِرَةً وَذِکْرَى لِکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ).
)همه اینها) به منظور بینش و بیداری بخشیدن به جملگی بندگان توبهکار است. (ق/٨)
واقعا مشکل است در همچون سورهای، چکیدهوار چیزیگفت و آن را شناساند و معرفی نمود، و از حقائق و معانی و تصویرها و سایهروشنهایش با شیوهای جز شیوه قرآنی سخن راند، شیوهایکه این سوره با آن بیان گردیده است و در آن آمده است، و جز با عبارتهای قرآنی خودش از آنها سخنپردازی کرد، عبارتهائیکه خودشان پرتو آن چنان حقائق و معانی و تصویرها وسایهروشنها را مستقیماً به حس و شعور و دل و درون میاندازند.
پس چه بهتر بر سر خود این سوره برویم و از آن بشنویم، و از خداکمک و یاری بجوبیم. یاور و مددکار او است و بس.
*
(ق وَالْقُرْآنِ الْمَجِیدِ . بَلْ عَجِبُوا أَن جَاءهُمْ مُنذِرٌ مِّنْهُمْ فَقَالَ الْکَافِرُونَ هَذَا شَیْءٌ عَجِیبٌ . أَئِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَاباً ذَلِکَ رَجْعٌ بَعِیدٌ . قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَعِندَنَا کِتَابٌ حَفِیظٌ . بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ فَهُمْ فِی أَمْرٍ مَّرِیجٍ . أَفَلَمْ یَنظُرُوا إِلَى السَّمَاء فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْنَاهَا وَزَیَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُوجٍ . وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَیْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ وَأَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ . تَبْصِرَةً وَذِکْرَى لِکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ . وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُّبَارَکاً فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِیدِ . وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَّهَا طَلْعٌ نَّضِیدٌ . رِزْقاً لِّلْعِبَادِ وَأَحْیَیْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّیْتاً کَذَلِکَ الْخُرُوجُ).
قاف. سوگند به قرآن مجید (تو فرستاده خدائی! اهل مکه نه تنها ایمان نیاوردهاند) بلکه آنان در شگفت هم هستند از این که پیغمبر بیمدهندهای از خودشان به سویشان بیاید. این است که کافران میگویند: این، چیز شگفتی است (که کسی بیاید و بگوید: دوبار زنده میشوید، و حساب و کتابی، و بهشت و دوزخی در میان است). آیا هنگامی که ما مردیم و خاک شدیم (دوباره به زندگی برمیگردیم؟!). چنین بازگشتی بعید (و دور از عقل) است. ما میدانیم (بعد از این که مردند) زمین چه اندازه از (پیکر) آنان را (میخورد و) میکاهد، و نزد ما کتابی است (به نام لوح محفوظ که همه چیز را) دقیقا حساب میکند. بلکه آنان (در باره حق و حقیقتی که پیغمبر برای ایشان آورده است نمیاندیشند و) حق و حقیقت همین که بدیشان برسد فورا دروغش مینامند و تکذیبش میکنند. اصلا آنان دارای حال پریشان و کار نابسامانی هستند. آیا آنان (تاکنون سربلند نکردهاند و) به آسمان ننگریستهاند که ما چگونه آن را بنا کردهایم و آراستهایم و هیچگونه خلل و شکافی در آن نیست؟ و زمین را گسترانیدهایم، و در آن کوههای محکم و پابرجائی را فروافکندهایم، و از هر نوع گیاه بهجتانگیز و مسرتبخش در آن رویاندهایم. (همه اینها را آفریدهایم) به منظور بینش و بیداری بخشیدن به جملگی بندگان توبهکار(ی که بخواهند به سوی آفریدگارشان برگردند). و از آسمان آب پربرکتی را باراندهایم، و بدان باغها رویاندهایم، و دانههای کشتزارهائی را برآوردهایم که درو میگردد. و درختان خرمای بلندی را که دارای شکوفههای متراکم و چین چین هستند. (همه اینها) به منظور بخشیدن روزی به بندگان است. ما به وسیله آب باران، سرزمین مرده را زنده گرداندهایم. (آری! زنده شدن مردگان، و) از گورها سر برآوردن آنان نیز همین گونه است.
(کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ. وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ وَإِخْوَانُ لُوطٍ. وَأَصْحَابُ الْأَیْکَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ. أَفَعَیِینَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِّنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ).
پیش از اینان، قوم نوح، و اصحاب الرس، و قوم ثمود (پیغمبران را) تکذیب کردهاند. و همچنین قوم عاد و فرعون و قوم لوط و اصحاب ایکه، و قوم تبع، هریک از آنان، فرستادگان الهی را تکذیب کردند و وعده عذاب من در باره ایشان تحقق یافت. آیا ما از آفرپنش نخستین، درمانده و ناتوان بودهایم (که قادر بر آفرینش دوم، یعنی رستاخیز نباشیم؟! آنان در آفرپنش نخستین تردید ندارند؛ زیرا خالق انسانها را خدا میدانند) ولی ایشان در باره آفرینش مجدد (بعد از مرگ، یعنی رستاخیز مردگان) تردید دارند!.
*
این بند نخستین در این سوره است. این بند به مساله رستاخیز و زنده شدن مردگان میپردازد، و سخن میگوید از این که مشرکان رستاخیز و زنده شدن مردگان را نمیپذیرند، و از یاد آن و سخنگفتن در باره آن تعجب میکنند. ولی قرآن تنها این مسأله راکه مشرکان رستاخیز و زنده شدن مردگان را نمیپذیرند مطرح نمیکند و بس. بلکهگذشته از طرح چنین مسألهای و پاسخ بدان، با دلهای منحرف ایشان هم رویاروی میشود و سخن میگوید، تا آن دلهایکجرو را چنانکه باید به سوی حق و حقیقت برگرداند، و کجرویها وکژیهائی را برطرفگرداندکه در آنها است. قرآن پیش از هر چیز تلاش میکند این دلها را بیدار سازد و آنها را تکان بدهد تا هوشیار شوند و دریچههای سراچه خود را بر روی حقائق بزرگیکه در اصل این جهان هستی است باز بکنند. بدین جهت با مردمان به مجادله لفظی و فلسفهبافی ذهنی برای اثبات رستاخیز و زنده شدن دوباره مردگان نمیپردازد. بلکه دلهای مردمان را زنده و بیدار میکند تا بیندیشند و به تدبر و تعقل بپردازند. وجدانهای مردمان را میپساید و لمس مینماید تا از حقائق مستقیم و بدون واسطه پیرامون خود متاثر ثوند و پاسخ بیند و پاسخ بدهند ... زیبا استکسانی از این درس سود ببرند و بهره برگیرندکه میکوشند به معالجه و مداوای دلها بپردازند!
این سوره با سوگند میآغازد، سوگند به حرف: «قاف»، و سوگند به قرآن مجیدکه از همچون حرفهائی تشکیل و تالیف گردیده است. این حرف، نخستین حرف واژه «قرآن» است.
از آنچه بر آن سوگند خورده میشود ذکری به میان نمیآید. سوگندی است که در سرآغاز سخن آمده است. خود این به تنهائی الهامبخش بیداری و هوشیاری و دقت و توجه است. چهکار بزرگی در میان است و مساله مهمّی مطرح است. یزدان سبحان سخن را با سوگند خوردن میآغازد. پس در این صورت باید کار بزرگ و سترگی در میان باشد. چه بسا با این چنین شروعی چنین چیزی مقصود و منظور باشد. زیرا بعد از آن با حرف اضراب (بل) یعنی بلکه، از آنچه بر آن سوگند یاد میشود، صرف نظر میگردد -البته پس از اینکه سوگند تاثیر خود را در ذهن و شعور و دل و درونگذاشته است - تا سخن دیگری را بیاغازدکه انگار سخن نوی از شگفت ایشان و باور نداشتن ایشان به چیزی استکه پیغمبرشان در قرآن مجید برایشان میآورد و برایشان مطرح میکند. این چیز راجع به رستاخیز و زنده شدن مردگان و سر از گور به در آوردن آنان است:
(بَلْ عَجِبُوا أَن جَاءهُمْ مُنذِرٌ مِّنْهُمْ فَقَالَ الْکَافِرُونَ هَذَا شَیْءٌ عَجِیبٌ . أَئِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَاباً ذَلِکَ رَجْعٌ بَعِیدٌ).
بلکه آنان در شگفت هم هستند از این که پیغمبر بیمدهندهای از خودشان به سویشان بیاید. این است که کافران میگویند: این چیز شگفتی است (که کسی بیاید و بگوید: دوباره زنده میشوید و حساب و کتابی، و بهشت و دوزخی در میان است). آیا هنگامی که ما مردیم و خاک شدیم (دوباره به زندگی برمیگردیم؟!). چنین بازگشتی بعید (و دور از عقل) است.
بلکه آنان در شگفت هستند از اینکه پیغمبر بیمدهندهای از خودشان به سویشان بیاید. این که جای تعجب ندارد. بلکه این یککار طبیعی است، و فطرت سالم، ساده و آسوده آن را میپذیرد. این یک کار طبیعی است که خدا از میان مردمان فردی از خودشان را برگزیند، فردی که بسان ایشان احساس کند، و همچون درک و فهم آنان درککند و بفهمد، و به زبان ایشان سخن بگوید، و در زندگانیشان و تلاشها و کوششهایشان شرکت بکند، و انگیزهها و کششهایشان را بداند و بفهمد، و تاب و توانشان را درک بکند ... چنین فردی را به سویشان بفرستد تا ایشان را بترساند از چیزیکه در انتظارشان است اگر آنان در آنچه بر آن هستند بمانند. او بدیشان بیاموزد چگونه رویکرد درست و جهت صحیح را در پیش بگیرند. اصلا بفهمند رویکرد درست و جهت صحیحکدام است. تکالیف و وظائفی را بدیشان برساندکه رویکرد و جهت نوین آن را بر آنان واجب و لازم میگرداند. این فرد هم خودش با آنان است و نخستینکسی استکه بار این تکالیف و وظائف را بر دوش میکشد.
آنان از خود رسالت هم شگفت کردهاند. بویژه ازکار رستاخیزی تعجب نمودهاندکه این بیمدهنده پیش از هر چیز دیگری از آن با ایشان سخنگفته است. به دلیل این که مسأله رستاخیز یک رکن بنیادین در عقیده اسلامی است. رکن بنیادینی استکه عقیده بر پایه آن پابرجا و استوار میگردد، و جهانبینیکلی راجع به مقتضیات این عقیده بر آن برقرار و ماندگار میشود. زیرا از مسلمان خواسته میشود بر جانبداری از حق بایستد تا باطل را دفعکند و از میان بردارد، و به خیر و خوبی دست بیازد تا شر و بدی را بر باد دهد و نابود نماید، و همه فعالیتها و تکاپوهای خود را در زمین عبادت و پرستش خدا کند. این کار هم وقتی امکانپذیر استکه در همه فعالیتها و تکاپوهایش خدا را در مد نظر داشته باشد. قطعا هم عمل باید پاداش و پادافره داشته باشد. این پاداش و پادافره چه بسا در این کوچیکه بر روی زمین دارد فراهم نیاید و بدو نرسد. لذا خدا این سزا و جزا را تا پایان اینکوچ به تاخیر میاندازد تا حساب و کتاب نهائیکه در نهایتکوچ زمینی همگانی انجام میگیرد. در این صورت بایدکه جهان دیگری باشد، و بایدکه حساب وکتابی در جهان دیگر باشد ... وقتی که جهان دیگر در نفس انسان فرومیریزد، همراه با آن هر اندیشه و تفکری در باره حقیقت این عقیده و تکالیف و وظائف آن فرومیریزد، و همچون نفسی هرگز در راستای راه اسلام قرار نمیگیرد و استقرار نمیپذیرد.
ولیکن آن مردمان اصلا بدین مسأله از این زاویه ننگریستند. بلکه بدان از زاویه دیگری که بسیار سادهلوحانه بود، و بسی دور از درک و فهم حقیقت زندگی و مرگ بود، و بسیار دور از درک و فهم حتی گوشهای از حقیقت قدرت خدا بود، نگاهکردند وگفتند:
(أَئِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَاباً ذَلِکَ رَجْعٌ بَعِیدٌ).
آیا هنگامی که ما مردیم و خاک شدیم (دوباره به زندگی برمیگردیم؟!). چنین بازگشتی بعید (و دور از عقل) است.
در این صورت مسأله از دیدگاه ایشان مساله بعید دانستن زندگی دوباره بعد از مردن و فرسودن است. این دیدگاه هم دیدگاه سادهلوحانه است همانگونه که گفتیم. زیرا معجزه حیاتیکه یک بار صورتگرفته است، ممکن است بار دیگر نیز صورت بگیرد، همانگونهکه این معجزه در هر لحظهای مقابل دیدگانشان رخ میدهد، و در همهگوشه وکنار هستی، ایشان را احاطه میکند. این گوشهای است که قرآن ایشان را در این سوره به سوی آن فراخوانده است و رانده است.
جز اینکه ما پیش از اینکه با پسودههای قرآن و با آیههای جهانی آن در نمایشگاه حیات و زندگی پیش برویم، اندکی در مقابل پسوده فرسودن و پژمردنی میایستیمکه در نقل قول و پیرو زدن بر آن مجسم و جلوهگر میآید:
(أَئِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَاباً؟ ...).
آیا هنگامی که ما مردیم و خاک شدیم (دوباره به زندگی برمیگردیم؟!).
در این صورت انسانها میمیرند، و آنان خاک میشوند. هرکس که داستان گفتار مشرکان را میخواند فوراً متوجه خودش، و متوجه زندگان دور و برش میگردد. متوجه این نکته میشودکه باید در باره مردن و فرسودن و پژمردن بیندیشد. بلکه باید صدای پای فرسودن بدنش پس از زنده بودن بالای خاک را احساسکند! هیچ چیزی مثل مردن دل انسان زنده را تکان نمیدهد، و هیچ چیزی مثل فرسودن دل انسان زنده را با لرزش و تپش نمیپساید و لمس نمینماید. پیرو این آیه بدین پسودن و لمس نمودن ژرفا میبخشد و تاثیر آن را نیرو میدهد، در آن حالکه زمین را چنین به تصویر میزندکه اندک اندک از پیکرهایشان را میخورد:
(قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَعِندَنَا کِتَابٌ حَفِیظٌ).
ما میدانیم (بعد از این که مردند) زمین چه اندازه از (پیکر) آنان را (میخورد و) میکاهد، و نزد ما کتابی است (به نام لوح محفوظ که همه چیز را) دقیقا حساب میکند.
انگار تعبیر سخن، حرکت زمین را مجسم میدارد و آن را حیات میبخشد، در آن حالکه دارد لاشههای ایشان را در خود حل میکند. زمین لاشههائی راکمکم میخوردکه در آن دفن و پنهانگردیدهاند. لاشههایشان را به تصویر میکشد، در حالی که پیاپی فرسوده میشوند و خورده میگردند. تا بدیشان بگوید: خدا میداند زمین چه مقدار از پیکرهایشان را میخورد، و آن مقدار درکتابی که بسیار نگاهدارنده تفصیلات و دقائق هر چیزی است، و محفوظ از خطر اشتباه و به دور از دسترس است، ثبت و ضبط میگردد. در این صورت ضائع نمیشوند و بیهوده نمیروند وقتیکه مردند و خاک گردیدند. مساله برگرداندن حیات بدین خاک، قبلاکه روی داده است، و پیرامون ایشان عملیات زندهکردن مجدد و حیات بخشیدن دوباره پیوسته روی میدهد و به پایان نمیآید.
بدین منوال و بر این روال پسودنها و لمسکردنهائی پیاپی میشود که دلها را آب میکنند و رقیق میگردانند، و آنها را آماده پذیرش نیکو رها مینمایند. این هم پیش از آغاز تاخت و تاز به خود مسأله است! آن گاه پرده از حقیقت حالشان را برمیدارد، حالی که این همه اعتراضهای سست از آن برمیجوشد. این هم بدان خاطر استکه آنان حق ثابت و استوار را رها کردهاند، و این است که زمین زیر پاهایشان آنان را میلرزاند و میجنباند، و هرگز بر چیزی استقرار نمیپذیرند:
(بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ فَهُمْ فِی أَمْرٍ مَّرِیجٍ).
بلکه آنان (در باره حق و حقیقتی که پیغمبر برای ایشان آورده است نمیاندیشند و) حق و حقیقت همین که بدیشان برسد فوراً دروغش مینامند و تکذیبش میکنند. اصلا آنان دارای حال پریشان و کار نابسامانی هستند.
تعبیر شگفتی است. حالکسانی را به تصویر میکشدکه حق ثابت را رها میکنند، و از آن به بعد آرام و قراری نمیشناسند.
حق نقطه ثابتی است، کسی بر آن میایستدکه به حق ایمان داشته باشد و پاهایش نجنبد و نلغزد. زیرا چنین کسی زمین زیر پاهایش سفت و سخت است. نه تکان میخورد و میجنبد، و نه میشکافد و فرو میرود. همه چیز پیرامون شخص مومن -بجز حق ثابت - پریشان و لرزان و آشفته و نابسامان است. نه ثباتی دارد و نه استقراری. نه سخت و سفت است و نه دارای تحمّل و تاب و توانی. کسیکه از نقطه ثابت حق تجاوز بکند پاهایش میلغزد و بدان پریشانی و آشفتگی میافتد، و ثبات و استقرار و آرام و قرار را از دست میدهد. او همیشهکارش آشفته و آمیخته و پریشان و نابسامان میگردد، وکارش بر حال و وضعی ثابت و استوار نمیماند.
کسیکه به ترک حق بگوید هواها و هوسها او را بدینجا و بدانجا میاندازند و پرت میکنند، و اندیشههای پریشان و دغدغههای نابسامان او را به خود میخوانند و بازیچه دست خود میگردانند. حیرانی و ویلانی او را تکه و پاره میکنند. شکها و تردیدها آشفتهاش میسازند. سعی و تلاشش در اینجا و آنجا مضطرب و نابهنجار میشود. موقعیتها و موضعگیریهایش به راست و چپ و این سو و آن سو میآید و میرود و تاب میخورد. از حیرت و سرگردانی خود به پایگاه استواری و به پناهگاه امینی پناه نمیبرد ... او دارای کار پریشان و حال نابسامانی است ...
واقعا تعبیر شگفتی است. خاطرهها و دغدغههای دلها را مجسم میدارد، بدانگونه که انگار چشمها آنها را مینگرند و میپایند!
همراه با آواهای حق ثابت و برقرار و پایدار و بلند و استوار - در راهی که برای نقد و انتقاد اعتراض ایشان از رستاخیز در پیش است - برخی از نماها و سیماهای حق در ساختار جهان را نشان میدهد، و چشمان مردمان را متوجه آسمان و زمین وکوههای استوار میسازد. چشمان مردمان را متوجه آبی میکندکه از آسمان میبارد، و متوجه درختان خرمای بلند بالا، و باغها وگیاهان میگرداند، آن هم با تعبیریکه هماهنگ و همنوا با صفت حق ثابت و استوار و زیبا و پایدار است.
(أَفَلَمْ یَنظُرُوا إِلَى السَّمَاء فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْنَاهَا وَزَیَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُوجٍ).
آیا آنان (تاکنون سربلند نکردهاند و) به آسمان ننگریستهاند که ما چگونه آن را بنا کردهایم و آراستهایم و هیچگونه خلل و شکافی در آن نیست؟. این آسمان صفحهای ازکتاب جهان است وگویای حقی استکه آنان به ترک آنگفتهاند. آیا آنان به بلندائی و برافراشتگی و ثبات و پایداری و چیزهای دیگری نمینگرندکه در آسمان است؟ به زینت و زیبائی، و به دور از رخنه و خلل و نابسامانی و ناهماهنگیای نمینگرند که در آن است؟ ثبات وکمال و جلال، صفتهای آسمان است، صفتهائی که هماهنگ با روند سوره در اینجا هستند. هماهنگ با حقی هستندکه در آن هم ثبات وکمال و جمال است. بدین خاطر است که صفت ساختار و صفت خالی از درزها و شکافها و رخنهها و سوراخها ذکر میگردند.
همچنین زمین صفحهای ازکتاب جهان است، جهانیکه بر حقی استوار استکه برقرار و پایدار و زیبا و دلربا است:
(وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَیْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ وَأَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ).
زمین را گسترانیدهایم، و در آن کوههای محکم و پابرجائی را فروافکندهایم، و از هر نوع گیاه بهجتانگیز و مسرتبخش در آن رویاندهایم.
گسترش زمین، پابرجائی و استواری کوهها و بهجتانگیزیگیاهان، و غیره، همچنین صفت استقرار و ثبات و جمال را پیش چشم میدارد، صفتیکه قرآن دیدگان را متوجه مشاهده آن میگرداند.
در صحنه ساختار برافراشته و زیبا و دلربای آسمان، و در صحنه زمینگسترده و دارای کوههای استوار و سر به فلک کشیده دلانگیز و حیرتانگیز، قرآن دلهای ایشان را میپساید و لمس مینماید، و دلهایشان را متوجه گوشهای از حکمت و فلسفه آفرینش، و صفحاتی ازکتاب جهان میگرداند:
(تَبْصِرَةً وَذِکْرَى لِکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ).
)همه اینها را آفریدهایم) به منظور بینش و بیداری بخشیدن به جملگی بندگان توبهکار (ی که بخواهند به سوی آفریدگارشان برگردند).
بینا کردن و بینش بخشیدنی استکه پردهها راکنار میزند، و دیده دل را روشن میکند، و دلها را باز میگرداند، و جانها را با این شگفت پیوند میدهد، و با چیزهای فراسوی این دنیای شگرف، از قبیل نوآفرینی و حکمت و فلسفه خلقت و نظم و ترتیب فراگیر آن مرتبط میسازد ... بینا کردن و بینش بخشیدنی است که هر بنده توبهکاری از آن بهرهمند میشود، بندهایکه هرچه زودتر به سوی آفریدگار خود برمیگردد.
این پیوند و ارتباطی است که میان دل انسان با نواهای این جهان بزرگ و سترگ و زیبا و فریبا موجود است. این پیوند و ارتباطی استکه نگریستن بهکتاب جهان و آشنائی با آن را موثر در دل انسان میگرداند، و به زندگی بشری ارزش و اعتبار میبخشد. این پیوند و ارتباطی استکه قرآن آن را میان آگاهی و دانش و میان انسان آگاه و دانا پدیدار و برقرار میسازد. این پیوند و ارتباطی است که برنامههای پژوهشی که آنها را در این زمان «علمی» مینامند، آن را فراموش میکنند و نادیده میگیرند. این است پیوندی راکه یزدان میان مردمان و میان جهانیکه در آن زندگی میکنند برقرارکرده است، همچون برنامههائی آن را گسیخته میدارند. مردمان پارهای از این جهانند. زندگانیشان راست و درست نمیگردد و راستای راه را در پیش نمیگیرد، مگر این که ضربان دلهایشان با ضربان این جهان همآوا بشود و همنوا بزند، و مگر این که پیوند میان دلهایشان و میان آهنگهای این جهان بزرگ، محکم و استوار بشود. هر شناختیکه از ستارهای از ستارگان، کرهای از کرات، ویژگیای از ویژگیهای گیاهان و جانداران، و یا از ویژگیهای همه هستی به طور خلاصه، و از جهانهائیکه زنده یا مرده - تازه اگر جهانهای مرده، یا اصلا یک چیز مردهای در این هستی باشد! - حاصل بشود، و هرگونه شناخت «علمی» دست بدهد، باید فورا به آهنگ و نوایی در دل بشری تبدیلگردد، و به انس و الفت با این هستی تبدیل بشود، و سر به شناسائیای بکشد که پیوندهای دوستی میان مردمان و زندگان و اشیاء جهان را محکم و استوار سازد. منتهی بشود به احساس وحدتی میان چیزهائی که و کسانی که در این جهانند، و یکپارچه آفریدهها و آفریدگان آفریدگار یگانه منانند. هرگونه شناخت یا دانشی، و یا بررسی و پژوهشی نرسد به این هدف زنده و رهنمون و موثر در زندگانی انسانها، شناخت ناقصی یا علم نادرستی، و یا پژوهش بیفائده و بدون نتیجهای خواهد بود!
این جهانکتاب باز یزدان است. کتابی استکه با هر زبانی خوانده میشود. با هر وسیلهای درک و فهم میگردد. میتواند آن را مطالعهکند و بخواند شخص سادهایکه در خیمه وکوخ زندگی میکند، و شخص متمدنیکه در قصرها وکاخها بسر میبرد. هرکسی به اندازه درک و فهم و استعداد و آمادگی خودش میتواند آن را مطالعهکند و بخواند و توشهای از حق در آن بیابد، زمانیکه آن را با احساس و شعور پی بردن به حق مطالعهکند و بخواند. اینکتاب حق یزدان در همه لحظه و آنگشوده و باز است:
(تَبْصِرَةً وَذِکْرَى لِکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ).
به منظور بپنش و بیداری بخشیدن به جملگی بندگان توبهکار(ی که بخواهند به سوی آفریدگارشان برگردند ).
ولیکن دانش نوین این بینش و بیداری بخشیدن را کور و پنهان و نهان میدارد! به عبارت دیگر: دانش نوین آن پیوند موجود در میان دل انسان و جهانگویای عیان قطع میکند! زیرا دانش نوین درکلههایکوری است که خرافات «برنامه علمی» آنها را زنگ زده و فرسوده کرده است، برنامهایکه پیوندی را میگسلد که میان جهان و آفریدگانی استکه در آن زندگی میکنند! برنامه ایمانی هیچ چیزی را از فرآوردهها و به دست آوردههای «برنامه علمی» در باره درک و فهم یکایک حقائق نمیکاهد. بلکهبرنامه ایمانی افزون بر آن یکایک حقائق را به یکدیگر ربط میدهد، و تک تک آنها را به حقائق بزرگ متصل میکند و میپیوندد، و دل انسان را هم آویزه آن حقائق بزرگ میسازد. یعنی دل انسان را به قوانین جهان و به حقائق هستی میپیوندد، و این قوانین و حقائق را به آهنگها و نواهای موثری در احساسات و ادراکات مردمان و زندگان ایشان تبدیل میکند، نه اینکه آن آهنگها و نواها را به معلومات راکد و خشک وگوشهنشین و منزوی در افکار و اذهان تبدیل نماید، آن گونه معلوماتی که هیچ چیزی از رازها و رمزهای زیبای خود را نمایان و جلوهگر نمیگرداند و به دیگران نمینماید! برنامه ایمانی آن برنامهای است که باید بدان میدان داد و دیگر باره به صحنههای پژوهشها و بررسیها برگرداند تا حقائق علمی به دست آمده و فراچنگ آورده را با آن رشته محکم، به یکدیگر بپیوندد ...
قرآن بعد از این نگرش، به ورق زدن و نشان دادن صفحات حقکتاب جهان میپردازد، در راهی که به سوی مساله زنده گرداندن و رستاخیز در پیش دارد:
(وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُّبَارَکاً فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِیدِ . وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَّهَا طَلْعٌ نَّضِیدٌ . رِزْقاً لِّلْعِبَادِ وَأَحْیَیْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّیْتاً کَذَلِکَ الْخُرُوجُ).
از آسمان آب پربرکتی را باراندهایم، و بدان باغها رویاندهایم، و دانههای کشتزارهائی را برآوردهایم که درو میگردد. و درختان خرمای بلندی را که دارای شکوفههای متراکم و چین چین هستند. (همه اینها) به منظور بخشیدن روزی به بندگان است. ما به وسیله آب باران، سرزمین مرده را زنده گرداندهایم. (آری! زنده شدن مردگان، و) از گورها سر برآوردن آنان نیز همین گونه است.
آبیکه از آسمان نازل میگردد، پیش از این که زمین مرده را زندهکند، دلهای مرده را زنده میگرداند. بدون شک صحنه بارش باران از آسمان تأثیر ویژهای در دلها دارد. این تنهاکودکان نیستندکه از باران شادمان میشوند و سبک از جای برمیخیزند و به پرواز درمیآیند. بلکه دلهای بزرگان حساس هم از این صحنه ذوقزده و شادمان میگردند و از آن به کف زدن میافتند بسان دلهایکودکان پاکی که هنوز به فطرت نزدیک هستند!
قرآن آب را در اینجا با صفت برکت توصیف میکند، و آن را در دست خدا وسیله رویاندن باغهای میوه و دانههای کشتزارهائی میگرداند که درو میشوند. «حَبَّ الْحَصِیدِ» روئیدنیهائی است که درو میگردند. از جمله آن چیزهائیکه با آب میرویند درختان خرما هستند. قرآن درختان خرما را با صفات بلندی و زیبائی توصیف میکند:
(وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَّهَا طَلْعٌ نَّضِیدٌ).
و درختان خرمای بلندی را که دارای شکوفههای متراکم و چین چین هستند.
بر صفت شکوفههای متراکم و چین چین و مرتب و منظم افزودن، مورد نظر است، چه بیانگر زیبائی شکوفههای انباشته و ردیف ردیف در درختان بلند خرما است، و این چنین بیانی با فضای حق و سایهروشنهای آن سازگار و همگام است. چراکه حق هم بلندبالا و والا و زیبا و دلربا است.
قرآن دلها را میپساید و لمس مینماید، در آن حالکه یزدان بر دلها منت میگذارد و بزرگی میفرماید با اعطای آب و باغها و دانهها و درختان خرما و شکوفههای چین چین و زیبای خرمابنها:
(رِزْقاً لِّلْعِبَادِ).
)همه اینها) به منظور بخشیدن روزی به بندگان است. رزق و روزیایکه خداوند وسیله آن را سوق میدهد، و رویاندن گیاهان آن را عهدهدار میشود، و میوههای آن را بیرون میآورد و پدیدار میگرداند، برای بندگان، آن بندگانیکه قدر نعمت را نمیدانند و شکر آن را نمیگذارند!
در اینجا کاروان جهانی را به پایان میبرد و به هدف واپسین میپردازد:
(وَأَحْیَیْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّیْتاً کَذَلِکَ الْخُرُوجُ).
ما به وسیله آب باران، سرزمین مرده را زنده گرداندهایم. (آری! زنده شدن مردگان، و) از گورها سر برآوردن آنان نیز همین گونه است.
اینکاری استکه پیوسته تکرار میگردد و پیرامون ایشان انجام میپذیرد، و بدان انس و الفت گرفتهاند. ولیکن متوجه آن نمیگردند و پیش از رخ دادن و به شگفت انداختن، آن را نمیبینند ... بیرون آمدن از گورها در روز قیامت نیز این چنین است ... بدین منوال و بر همین روال است، و با همین سادگی انجام میگیرد ... هم اینک آن را میگویدکه آواهای جهانی را بر دل انسانگرد آورده است، مجموعه آواهائی که دراز آهنگ و زیبا و موثر و الهامبخش برای هر دلی هستندکه به سوی خدا برگردد و توبهکند ... آفریدگار دلها اینگونه، دلها را مداوا میکند ...
*
آن گاه قرآن به دنبال ورق زدن و نشان دادن صفحاتی ازکتاب جهان، صفحاتی ازکتاب تاریخ را ورق میزند و نشان میدهد. این صفحات، فرجام کسانی را نشان میدهند که پیغمبران را تکذیب کردهاند و در مساله رستاخیز ستیزهگری نمودهاند، همانگونهکه این مشرکان به تکذیب میپردازند و ستیزهگری میکنند. بر سر گذشتگان، تهدید و بیم یزدان، تحقق پیدا کرده است و بلا و مصیبتی گریبانگیرشان گردیده است که هیچگونه راهگریزی و خویشتن راکنار زدنی در میان نبوده است و نمانده است:
(کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ . وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ وَإِخْوَانُ لُوطٍ . وَأَصْحَابُ الْأَیْکَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ. أَفَعَیِینَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِّنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ).
پیش از اینان، قوم نوح، و اصحاب الرس، و قوم ثمود (پیغمبران را) تکذیب کردهاند. و همچنین قوم عاد و فرعون وقوم لوط. و اصحاب ایکه، و قوم تبع، هریک از آنان، فرستادگان الهی را تکذیب کردند، و وعده عذاب من در باره ایشان تحقق یافت. آیا ما از آفرینش نخستین، درمانده و ناتوان بودهایم (که قادر بر آفرینش دوم، یعنی رستاخیز نباشیم؟! آنان در آفرینش نخستین تردید ندارند؛ زیرا خالق انسانها را خدا میدانند) ولی ایشان در باره آفرینش مجدد (بعد از مرگ، یعنی رستاخیز مردگان) تردید دارند!.
«رسّ»: به معنی چاه است، چاهیکه سنگچین نشده باشد.گودال و حفره. «أیکه»: به معنی درختان سر درهم کشیده و انبوه است. اَصحابُ الاَیکَة - اغلب - به قوم شعیبگفته میشود. امّا اصحاب الرسّ جز این اشاره بدیشان نرفته است و از آنان صحبت نگردیده است.[1] همچنین از قوم تبع نیز تنها به همین صورت بدیشان اشاره شده است و شرح و بسط احوالی از ایشان نیست.[2] تبع لقب شاهان حمیر استکه در یمن است. بقیه اقوام دیگرکه در اینجا از آنان سخن رفته است، معلوم خوانندگان قرآن هستند.
روشن استکه هدف از این اشاره سریع وگذرا، شرح و بسطکار و بار و وضع و حال این اقوام نیست. بلکه آهنگ و نوائی برای دلها استکه هان! به محلهای نقش زمین شدگان گذشتگان بنگرید، گذشتگانی که پیغمبران را تکذیبکردهاند و دروغگویشان نامیدهاند. چیزیکه در این نص قرآنی جلب توجه میکند این استکه هریک از آن اقوام را تکذیبکننده پیغمبران قلمداد فرموده است:
(کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ).
هریک از آنان، فرستادگان الهی را تکذیب کردند، و وعده عذاب من در باره ایشان تحقق یافته است.
این هم نگرش مورد نظری است. مقصود از آن بیان وحدت عقیده و وحدت رسالت است. چه هرکسکه پیغمبری را تکذیبکند، جملگی پیغبمران را تکذیب نموده است. زیرا او رسالت یگانهای را تکذیب نموده استکه هم پیغمبران آن را به ارمغان آوردهاند. پیغمبران برادران یکدیگرند، و ملت یگانهای بشمارند، و درختی هستندکه ریشه در ژرفاهای زمان دارد، و هر شاخهای از آن چکیده ویژگیهای آن درختگشن، و تصویری از آن است. کسیکه به شاخهای از آن درخت لطمه بزند، در حقیقت به تنه آن و همه شاخههای دیگر آن لطمه زده است.
(فَحَقَّ وَعِیدِ).
وعده عذاب من در باره ایشان تحقق یافته است.
بدیشان رسیده است آنچهکه شنوندگان میدانند!
در سایه این نقش زمین شدنها و ذکر مهلکهها به مسألهای برمیگردد که مشرکان وکافران آن را دروغ میدانستند، و آن مساله رستاخیز و زنده شدن دوباره است. یزدان میپرسد:
(أَفَعَیِینَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ).
آیا ما از آفرینش نخستین، درمانده و ناتوان بودهایم (که قادر بر آفرینش دوم، یعنی رستاخیز نباشیم؟!). آفرینش نخستین شاهد حاضر وگواه آمادهای است و نیازی به پاسخ ندارد!
(بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِّنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ).
)آنان در آفرینش نخستین تردید ندارند؛ زیرا خالق انسانها را خدا میدانند)ولی ایشان در باره آفرینش مجدد (بعد از مرگ، یعنی رستاخیز مردگان) تردید دارند.
آنان بهگواهی آفرینش نخستین و حاضر و آماده نمینگرند! پسکسیکه به تکذیب بپردازد در حالیکه جلو او آن گواه آماده و شاهد حاضر باشد، سزاوار چیست؟!
*
(وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ . إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ . مَا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ).
ما انسان را آفریدهایم و میدانیم به خاطرش چه میگذرد و چه اندیشهای در سر دارد، و ما از شاهرگ گردن بدو نزدیکتریم، بدان گاه که دو فرشتهای که در سمت راست و در طرف چپ انسان نشستهاند و اعمال او را دریافت میدارند (ما از همه چیز و همه کس -حتی از این دو فرشته -به او نزدیکتریم). انسان هیچ سخنی را بر زبان نمیراند مگر این که فرشتهای، مراقب و آماده (برای دریافت و نگارش) آن سخن است.
(وَجَاءتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذَلِکَ مَا کُنتَ مِنْهُ تَحِیدُ ...).
سکرات مرگ (سرانجام فرامیرسد و) واقعیت را به همراه میآورد (و دریچه قیامت را به رویتان باز میکند، و حوادث و صحنههای دنیای جدید را کم و بیش نشانتان خواهد داد. بدین هنگام انسان را فریاد میزنند که) این همان چیزی است که از آن کناره میگرفتی و میگریختی.
(وَنُفِخَ فِی الصُّورِ ذَلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ . وَجَاءتْ کُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِیدٌ . لَقَدْ کُنتَ فِی غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا فَکَشَفْنَا عَنکَ غِطَاءکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ . وَقَالَ قَرِینُهُ هَذَا مَا لَدَیَّ عَتِیدٌ . أَلْقِیَا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ . مَّنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ مُعْتَدٍ مُّرِیبٍ . الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلَهاً آخَرَ فَأَلْقِیَاهُ فِی الْعَذَابِ الشَّدِیدِ . قَالَ قَرِینُهُ رَبَّنَا مَا أَطْغَیْتُهُ وَلَکِن کَانَ فِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ . قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَقَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُم بِالْوَعِیدِ . مَا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَمَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ . یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِن مَّزِیدٍ . وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ . هَذَا مَا تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ . مَنْ خَشِیَ الرَّحْمَن بِالْغَیْبِ وَجَاء بِقَلْبٍ مُّنِیبٍ . ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ ذَلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ . لَهُم مَّا یَشَاؤُونَ فِیهَا وَلَدَیْنَا مَزِیدٌ).
و (سرانجام برای دومین بار) در صور دمیده میشود. آن (روز) روز (تحقق و پیاده شدن) بیم دادنها(ی الهی به کافران) است. در آن روز هر انسان (اعم از نیکوکار و بدکار، به میدان محشر) میآید همراه با راهنمائی (که او را رهبری و رهنمود میکند) و همراه با گواهی (که بر پندار و گفتار و کردار او شهادت میدهد. سپس به انسان بیباور خطاب میشود:) تو از این (دادگاه بزرگ و چیزهائی که میبینی و خواهی دید) غافل بودی، و ما پرده از جلو چشمان تو به کنار زدهایم و امروز چشمانت کاملا تیزبین شدهاند. فرشته همدم او میگوید: اینها چیزهائی است که در پیش من آماده است (و من آنها را ثبت و ضبط کردهام. پروردگارا! خود دانی که برابر اینها در حق او چه کار میکنی. خدا به دو فرشته مامور ثبت و ضبط اعمال دستور میدهد:) هر کافر سرکش و کینهتوزی را به دوزخ بیندازید). آن کسی را که سخت از انجام کارهای نیک دست بازداشته (و دیگران را) نیز از انجام خوبیها بازداشته است، و متجاوز (از حدود احکام الهی) و متعدی (به حقوق دیگران) بوده است، و (در دین خود) شک داشته است و (دیگران را نیز راجع به دین) به شک انداخته است و بدبین کرده است. آن کسی که با خدا، معبود دیگری را برکشیده است. پس او را به عذاب سخت (دوزخ) بینذازید. (شیطانی که در دنیا پیوسته) همدم او (بوده است) میگوید: پروردگارا! من او را به طغیان و سرکشی (از فرمان یزدان) وانداشتهام، بلکه او خود در گمراهی ژرف (و دور از ساحل نجاتی) بوده است. خدا میفرماید: در پیشگاه من ستیزه مکشید. من پیش از این شما را (از این سرنوشت شوم) بیم داده بودم. سخن من (مبنی بر عذاب دادن کافران و نعمت رساندن به مؤمنان) تغییرناپذیر است و دگرگون نمیشود، و من کمترین ستمی به بندگان نمیکنم. روزی به دوزخ خواهیم گفت: آیا پر شدهای؟ (قطعا که پر شدهای و ما به وعده خود وفا کردهایم). و دوزخ میگوید: مگر افزون بر این هم هست؟! و بهشت به پرهیزگاران نزدیک گردانده میشود و فاصله چندانی از آنان نخواهد داشت. این همان چیزی است که به شما وعده داده میشد، و به همه کسانی که (از معاصی دست بکشند و به سوی اطاعت خدا) برگردند، و (فرائض خدا و قوانین و عهدها و پیمانهای او را) مراعات بدارند. همان کسی که در نهان از خداوند مهربان بترسد و با دلی توبهکار (به محضر او) بیاید. (فرشتگان بدیشان میگویند:) به سلامت وارد بهشت شوید. امروز، روز جاودانگی است، (جاودانگی بهشت با تمام مواهب و نعمتهایش، روز بقاء و ماندگاری همیشگی). هرچه بخواهند در بهشت هست، و افزون بر آن نزد ما نعمتهای دیگری وجود دارد (که هرگز به فکر انسانی نرسیده است و به دل کسی نگذشته است).
این هم بند دوم سوره است: با مساله رستاخیز به پیش رفتن، مسألهای که مرحله نخستین بدان پرداخت، و با دلهای تکذیبکننده با پسودههای تازهای به چارهجویی پرداخت، ولیکن پسودههائی که ترسناک و هراسناک بودند. آن پسودهها عبارت بودند از: مراقبت و مواظبتیکه در سرآغاز سوره از آنها سخن گفتیم. صحنههای پسودههائیکه این سوره آنها را به تصویر میکشد و معلوم و روشن میدارد. آنگاه صحنه مرگ و سختیها و دشواریهای آن است. سپس صحنه حساب وکتاب و عرضه داشتن نامههای اعمال است. آنگاه هم صحنه دوزخ دهان باز کردهای که هر بار که افزوینه انسان نام آن را بدان میاندازند لبهای خود را میلیسد و میگوید:
(هَلْ مِن مَّزِیدٍ).
مگر افزون بر این هم هست؟!.
درکنار صحنه دوزخ، صحنه بهشت و نعمت و بزرگداشت قرار دارد.
کوچ یگانهای استکه با تولد میآغازد و از مرگ میگذرد، و با رستاخیز و حساب وکتاب به پایان میرسد. کوچ یگانهای و پیاپی و بدون توقف است. برای دل انسان راه یگانهای را ترسیم میکندکه چارهای از آن نیست و نمیتوان از آنکنارهگیری کرد. انسانیکه از سرآغاز راه تا پایان آن در دست اختیار خدا است. نه میتواند خویشتن را بدزدد و نه میتواند بگریزد. زیر نظر مراقبت و مواظبتی استکه سست نمیگردد و غافل نمیشود. کوچ ترسناک و هرسناکی استکه ذهن و شعور را از بیم و خوف پر میکند. انسانیکه در دست قدرت خداوند مقتدر و آگاه بر رازهائی استکه در سینهها است باید چه حالی داشته باشد؟ چه حالی باید داشته باشد کسیکه یزدان یگانه و قاضیالقضاتی پیگرد و بازجوی او باشد که فراموش نمیکند و غافل نمیشود و نمیخوابد؟ا
همچون انسانی بر خود میلرزد و پریشان میشود و توازن خویش را از دست میدهد، وقتی که احساس میکند و میفهمدکه شاه در زمین با جاسوسها و خبرچینهایش او را دنبال میکند و میپاید، و حرکات و سکنات او را زیر نظر میدارد. شاه زمین جاسوسها و خبرچینهایش هر اندازهکه باشند جز حرکت ظاهری او را زیر نظر نمیدارد و نمیپاید. او خود را از دید شاه پنهان میکند وقتی که به خانهاش میرود، و زمانی که درگاه منزل را بر روی خود میبندد، یا وقتیکه دهان خود را میبندد و سخن نمیگوید! امّا سلطه خدای عظیم و قدیر بر انسان است هرکجا که رحل اقامت افکند، و به هرکجاکه سیر و سفرکند. مراقبت و مواظبت خدا مسلط بر دلها و درونها و رازها و نهانیها است ... پس انسان چه میکند؟ انسان چه میکند وقتی که در دست قدرت خدا اسیر است؟! انسان چگونه از مراقبت و نظارت خدا خویشتن را میتواند نهان و پنهان بکند؟!
*
(وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ . إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ . مَا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ).
ما انسان را آفریدهایم و میدانیم به خاطرش چه میگذرد و چه اندیشهای در سر دارد، و ما از شاهرگ گردن بدو نزدیکتریم، بدان گاه که دو فرشتهای که در سمت راست و در طرف چپ انسان نشستهاند و اعمال او را دریافت میدارند (ما از همه چیز و همه کس -حتی از این دو فرشته -به او نزدیکتریم). انسان هیچ سخنی را بر زبان نمیراند مگر این که فرشتهای، مراقب و آماده (برای دریافت و نگارش) آن سخن است.
سرآغاز آیه که میفرماید:
(وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ).
ما انسان را آفریدهایم.
اشاره به محتوای عبارت و مفهوم ضمنی آن دارد. سازنده ابزاری بهتر از دیگران ترکیببند و رازها و رمزهای آن ابزار را میداند. در صورتی که او آفریدگار آن ابزار هم نیست و ماده آن را از نیستی به هستی نیاورده است، و بر تشکیل و ترکیب ماده آن نیز چیزی نیفزوده است. پس خداوندی که انسان را از نیستی به هستی آورده است و به جهان گسیل داشته است باید چگونه و چه اندازه از احوال و اوضاع و درون و بیرون انسان اگاه باشد! انسان در اصل ساختار دست یزدان است. حقیقت و صفت و راز انسان برای یزدان جهان پدیدار و نمودار است. خداوند از سرچشمه پدید آمدن و جایگاه بزرگ شدن و بالیدن و حال و احوال و سرانجام و سرنوشت و فرجام انسان کاملا مطلع و باخبر است ...
(وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ).
و میدانیم به خاطرش چه میگذرد و چه اندیشهای در سر دارد.
بدینگونه و بدین شیوه انسان خود را در پیشگاه یزدان آشکار و عیان مییابد. نه پردهای او را از خدا نهان میدارد و نه مانعی او را از خدا مخفی میسازد. هر وسوسه و هر خاطره آهسته و نهانیکه بر دل میرود و در درون میگذرد برای خدا آشکار و معلوم است ... این هم دیباچه و پیش درآمدی برای روز حساب و کتابی استکه انسانکافر و مشرک، آن را نمیپذیرد و بدان باور ندارد!
(وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ).
و ما از شاهرگ گردن بدو نزدیکتریم.
از شاهرگی بدو نزدیکتریم که خون انسان در آن جریان مییابد. این تعبیر سلطه صاحب اختیار و مراقبت و نظارت مستقیم ایزد دادار را میرساند. انسان وقتی که این حقیفت را به تصور درمیآورد، بر خود میلرزد و از خود حساب میکشد. اگر دل تنها مفهوم و مدلول این عبارت را پیش چشم بدارد دیگر جرات نمیکند کلمهای را بگویدکه خدا از آن راضی و خشنود نباشد. اصلا جسارت نمیکند خاطرهای در درون بگذراند که مورد قبول حق -جل جلاله -نباشد. همین بسکه انسان پیوسته بر حذر باشد و همیشه بترسد و بیدار و هوشیار بماند و از حساب وکتاب غافل نگردد. قرآن به استوار داشتن و استحکام بخشیدن مراقبت و نظارت ادامه میدهد. ناگهان انسان خود را در میان دو فرشتهای مییابدکه مامور و مواظب او هستند و در راست و چپ نشستهاند، و هر سخن و هر حرکت او را دریافت میدارند و فوراً آن را ثبت و ضبط میکنند و مینگارند، چه انسان زندگیکند و بجنبد و بخوابد و بخورد و بیاشامد و بگوید و خاموش باشد و بکوچد، و چه جز اینها ... حال همین است و کوچ زندگی سراسر بر این:
(إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ . مَا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ).
بدان گاه که دو فرشتهای که در سمت راست و در طرف چپ انسان نشستهاند و اعمال او را دریافت میدارند (ما از همه چیز و همه کس -حتی از این دو فرشته -به او نزدیکتریم). انسان هیچ سخنی را بر زبان نمیراند مگر این که فرشتهای، مراقب و آماده (برای دریافت و نگارش) آن سخن است.
یعنی مراقبی حاضر و آماده است. نه اینکه معنی آن چنین باشدکه به ذهن برخیها میگذرد و میگویند: رقیب و عتید اسمهای دو فرشتهاند!
ما نمیدانیم این دو فرشته چگونه مینویسند و مینگارند و ضبط و ثبت میدارند. هیچ انگیزهای هم نیستکه انسان به خیالبافیهائی بپردازدکه اساس و بنیادی ندارند. موضع ما در قبال همچون مسائل غیبی این است: آنها را آن گونه دریافت میداریم که از آنها سخن میرود. مفهوم و مدلول آنها را بر دیدگان مینهیم و با جان و دل میپذیریم، بدون اینکه به دنبال کیفیت و چگونگی آنها رهسپار شویم،کیفیت و چگونگیایکه شناخت آنها هیچگونه سودی به ما نمیرساند،گذشته از این که از محدوده دائره تجربهها و آزمودهها و علوم و معارف بشری فراتر و بالاترند. ما انسانها -در حدود دانش بشری و ظاهری خودمان - به وسائل و ابزارهائی برای ثبت و ضبط و نگاشتن ونوشتن دست یافتهایمکه به خیال نیاکان ما نگذشته است. به وسائل و ابزارهائی دسترسی پیدا کردهایمکه حرکات و سکنات و صداها و آواها را مینویسند و مینگارند و ثبت و ضبط میدارند. مثل نوارهایگویا و نوارهای سینما و نوارهای تلویزیونی، و ... تازه اینها در محیط ما انسانها هستند. دیگر هیچ انگیزهای نیست -برای مثال -ما فرشتگان را مقید و محدود به روش و شیوهای از نوشتن و نگاشتن و ثبت و ضبط سازیم که از اندیشهها و تصورهای محدود بشری سرچشمه میگیرد، و بسی دور از آن جهانی هستندکه برای ما مجهول و ناشناخته است، جهانیکه چیزی از آن نمیدانیم مگر آنچه خدا به ما از آن خبر بدهد و مطلعمان فرماید. دیگر ما بیش از آن، از آن جهان نمیدانیم!
ما را این بس که در سایههای این حقیقت مصور بغنویم و بسر بریم، و بدانیم وقتیکه ما آزمندانه سرگرم حرکتی و در صددگفتن کلمهای هستیم، کسی در سمت راست و در سمت چپ ما استکه آن حرکت و آنکلمه را به حساب ما مینویسد و به حساب ما میگیرد تا در دفتر حساب وکتاب ما بماند، و در آن روزکه در پیشگاه یزدان هیچ چیزی هدر نمیرود، هرچندکه به اندازه گودی هسته خرما یا به اندازه رشته نازک موجود در هسته خرما باشد، مورد محاسبه قرار بگیرد و به حساب بیاید!
ما را این بس که در سایه این حقیقت هراسانگیز بغنویم و بسر بریم، حقیقتیکه واقعا حقیقت است. هرچند هم ما کیفیت و چگونگی آن را ندانیم و درک و فهم نکنیم. این حقیقت به شکلی از اشکال وجود دارد. هیچگونه گزیری وگریزی از وجود داشتن آن در میان نیست. یزدان سبحان از آن به ما خبر داده است تا حساب آن را داشته باشیم و بیدار و هوشیارگردیم. نه اینکه تلاش و پویش خود را بیهوده در راه شناخت چگونگی آن حقیقت هدردهیم و بیفائده در همچون راهی بکوشیم و بجوشیم!
کسانی که از این قرآن سود بردهاند، و در پرتو رهنمودهای ویژه پیغمبر خدا (صلی الله علیه و سلم) در باره حقائق قرآن غنودهاند و بسر بردهاند، این راه ایشان بوده است: بفهمند و درک بکنند، و برابر آنچه فهمیدهاند و درک کردهاند کار بکنند.
امام احمد فرموده است: ابومعاویه برایمان روایت کرده است، و محمّد پسر علقمه لیثی برایمان از پدرش و او از نیای خود علقمه، و علقمه از بلال پسر حارث مزنی (رضی الله عنه) روایت کرده است که گفته است: پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) فرمود:
(إن الرجل لیتکلم بالکلمة من رضوان الله تعالى , ما یظن أن تبلغ ما بلغت , یکتب الله عز وجل له بها رضوانه إلى یوم یلقاه . وإن الرجل لیتکلم بالکلمة من سخط الله تعالى ما یظن أن تبلغ ما بلغت , یکتب الله تعالى علیه بها سخطه إلى یوم یلقاه).
کسی سخنی را برای خشنودی خداوند بزرگوار میگوید، و گمان هم نمیبرد که آن سخن به گونهای بوده باشد که انتظار دارد. خداوند گرامی و بزرگوار در برابر چنین سخنی خشنودی خود را بهره او میسازد تا روزی که خدا را ملاقات میکند. و کسی سخنی را میگوید که موجب ناخشنودی خداوند بزرگوار میگردد، و گمان هم نمیبرد که آن سخن به گونهای بوده باشد که انتظار دارد، خداوند بزرگوار در برابر چنین سخنی ناخشنودی خود را بهره او میسازد تا روزی که خدا را ملاقات میکند.
امام احمدگفته است: علقمه میگفت: سخنان بسیاری بوده استکه سخن بلال پسر حارث مرا ازگفتن آنها بازداشته است. (ترمذی و نسائی و ابن ماجه آن حدیث را از زبان محمّد پسر عمرو روایت کردهاند. ترمذی گفته است: حدیث حسن صحیحی است).
در باره امام احمد روایت شده استکه امام احمد در شدائد مرگ مینالید. شنیدکه نالیدن نوشته میشود و به حساب میآید. این بود خاموش ماند و ننالید تا جان به جان آفرین تسلیمکرد و جهان را به درودگفت. خدا از او خشنود باد.
آنگونه مردان بزرگ، این حقیقت را چنین دریافت میداشتند و آویزه گوش جان میکردند، و با اعتقاد استوار و باور راستین، در پرتو آن میزیستند.
*
این صفحهای از صفحات زندگی است. به دنبال آن در کتاب اعمال انسان صفحه دم مرگ ورق میخورد و پیش چشم جلوهگر میآید:
(وَجَاءتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذَلِکَ مَا کُنتَ مِنْهُ تَحِیدُ).
سکرات مرگ (سرانجام فرامیرسد و) واقعیت را به همراه میآورد (و دریچه قیامت را به رویتان باز میکند، و حوادث و صحنههای دنیای جدید را کم و بیش نشانتان خواهد داد. بدین هنگام انسان را فریاد میزنند که) این همان چیزی است که از آن کناره میگرفتی و میگریختی.
مرگ دشوارترین چیزی است که آفریده انسان نام میکوشد خویشتن را از آن بدزدد و رهاگرداند، یا دستکم شبح آن را از دل دور سازد. امّا کی میتواند چنینکند: مرگ خواستاری استکه از خواستن ملول و رنجور نمیگردد. گامهایش را کند برنمیدارد. خلاف وعده نمیکند. اصلاکافی استکه از شدت مرگ سخن رود تا لرزه بر بند بند بدن چیره شود!.. بدان هنگامکه صحنه نشان داده میشود، انسان میشنود:
(ذَلِکَ مَا کُنتَ مِنْهُ تَحِیدُ).
این همان چیزی است که از آن کناره میگرفتی و میگریختی.
انسان از پژواک صدای مرگ به لرزه میافتد، در حالی که هنوز در جهان زندگی است! حال انسان چگونه خواهد بود زمانی که او در سختیها و دشواریهای دم مرگ قرار دارد و بدو چنین چیزیگفته میشود! در حدیث صحیح آمده استکه پیغمبر خدا (صلی الله علیه و سلم) هنگامی که مرگ او را فراگرفت، عرق را از چهرهاش پاک میکرد و میفرمود:
(سبحان الله . إن للموت لسکرات).
پاک و منزه خدا است. مرگ سختیها و دشواریهائی دارد.
پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) چنین میفرماید، در حالیکه خودش رفیق اعلی را برگزیده است و مشتاق ملاقات خدا گردیده است. پس دیگران باید چه حالی داشته باشند؟ ذکر واژه حق در این تعبیر جلب توجه میکند:
(وَجَاءتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ).
سکرات مرگ (سرانجام فرامیرسد و) واقعیت را به همراه میآورد.
این واژه میرساندکه انسان زمانیکه به سکرات و شدائد و مستی و منگی مرگ میافتد، حق را به تمام و کمال میبیند. حق را بدون پرده و حجاب نگاه میکند. از حق میفهمد آنچه راکه از آن نمیدانسته است و آنچه راکه از آن انکار میکرده است. امّا فرصت از دست رفته است و زمانی فرارسیده استکه دیدن و درک کردن سودی نمیبخشد و فائدهای را نمیرساند، و توبهای پذیرفته نمیگردد، و ایمان آوردنی به حساب نمیآید و پذیرفته نمیشود. آن حق همان استکه آن را دروغ نامیدهاند و به پریشان حالی و درماندگی افتادهاند) به زمانی رسیدهاند که حق را میفهمند و درک میکنند و آن را هم تصدیق مینمایند ولی درک و فهم و تصدیق آن سودی نمیبخشد و مفید فائدهای نیست!
*
(وَنُفِخَ فِی الصُّورِ ذَلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ . وَجَاءتْ کُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِیدٌ . لَقَدْ کُنتَ فِی غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا فَکَشَفْنَا عَنکَ غِطَاءکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ . وَقَالَ قَرِینُهُ هَذَا مَا لَدَیَّ عَتِیدٌ . أَلْقِیَا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ . مَّنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ مُعْتَدٍ مُّرِیبٍ . الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلَهاً آخَرَ فَأَلْقِیَاهُ فِی الْعَذَابِ الشَّدِیدِ . قَالَ قَرِینُهُ رَبَّنَا مَا أَطْغَیْتُهُ وَلَکِن کَانَ فِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ . قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَقَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُم بِالْوَعِیدِ . مَا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَمَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ).
و (سرانجام برای دومین بار) در صور دمیده میشود. آن (روز) روز (تحقق و پیاده شدن) بیم دادنها(ی الهی به کافران) است. در آن روز هر انسان (اعم از نیکوکار و بدکار، به میدان محشر) میآید همراه با راهنمائی (که او را رهبری و رهنمود میکند) و همراه با گواهی (که بر پندار و گفتار و کردار او شهادت میدهد. سپس به انسان بیباور خطاب میشود:) تو از این (دادگاه بزرگ و چیزهائی که میبینی و خواهی دید) غافل بودی، و ما پرده از جلو چشمان تو به کنار زدهایم و امروز چشمانت کاملا تیزبین شدهاند. فرشته همدم او میگوید: اینها چیزهائی است که در پیش من آماده است (و من آنها را ثبت و ضبط کردهام. پروردگارا! خود دانی که برابر اینها در حق او چه کار میکنی. خدا به دو فرشته مامور ثبت و ضبط اعمال دستور میدهد:) هر کافر سرکش و کینهتوزی را به دوزخ بیندازید). آن کسی را که سخت از انجام کارهای نیک دست بازداشته (و دیگران را) نیز از انجام خوبیها بازداشته است، و متجاوز (از حدود احکام الهی) و متعدی (به حقوق دیگران) بوده است، و (در دین خود) شک داشته است و (دیگران را نیز راجع به دین) به شک انداخته است و بدبین کرده است. آن کسی که با خدا، معبود دیگری را برگزیده است. پس او را به عذاب سخت (دوزخ) بیندازید. (شیطانی که در دنیا پیوسته) همدم او (بوده است) میگوید: پروردگارا! من او را به طغیان و سرکشی (از فرمان یزدان) وانداشتهام، بلکه او خود در گمراهی ژرف (و دور از ساحل نجاتی) بوده است. خدا میفرماید: در پیشگاه من ستیزه مکنید. من پیش از این شما را (از این سرنوشت شوم) بیم داده بودم. سخن من (مبنی بر عذاب دادن کافران و نعمت رساندن به مؤمنان) تغییرناپذیر است و دگرگون نمیشود، و من کمترین ستمی به بندگان نمیکنم. این صحنهای است، همین بس که آن را پیش چشم انسان داشت تا سراسرکوچ خود را با ترس و هراس بسپرد و خویشتن را پیوسته بپاید و برحذر نماید. پیغمبر خدا (صلی الله علیه و سلم) فرموده است:
(کیف أنعم , وصاحب القرن قد التقم القرن , وحنى جبهته , وانتظر أن یؤذن له).
«چگونه شاد بشوم در حالیکه صاحب شیپور، شیپور را در دهانگرفته است، و پیشانیش را خم نموده است، و منتظر استکه بدو اجازه داده شود (که آن را بزند)». گفتند: ای پیغمبر خدا، چه بگوئیم؟ فرمود:
(قولوا:حسبنا الله ونعم الوکیل).[3]
«بگوئید: خدا ما را بس است، و او بهترین مدافع است».
پس مردمان گفتند: (حسبنا الله ونعم الوکیل).
(وَجَاءتْ کُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِیدٌ).
در آن روز هر انسانی (اعم از نیکوکار و بدکار، به میدان محشر) میآید همراه با راهنمائی (که او را رهبری و رهنمود میکند) و همراه با گواهی (که بر پندار و گفتار و کردار او شهادت میدهد).
هر نفسی میآید. نفس استکه در اینجا مورد محاسبه قرار میگیرد و حساب وکتاب پس میدهد. نفس است که سزا و جزا دریافت میدارد. با نفس راننده و سوقدهندهای استکه او را میبرد و راه را بدو نشان میدهد، و با نفس شاهد وگواهی استکه بر او شهادت وگواهی میدهد. چه بسا این دو فرشته همان دو نویسنده و همان دو محافظی باشندکه در دنیا همراه او بودهاند، و چه بسا دو فرشته دیگر باشند. نظریه نخستین بهتر است. صحنهای است بیش از هر چیز به سوق دادن و بردن به سوی دادگاه برای محاکه میماند. ولیکن این دادگاهی استکه در حضور خدای مقتدر و شکوهمند انجام میگیرد.
در این جایگاه دشوار و موقعیت نابهنجار، بدوگفته میشود:
(لَقَدْ کُنتَ فِی غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا فَکَشَفْنَا عَنکَ غِطَاءکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ).
(سپس به انسان بیباور خطاب میشود:) تو از این (دادگاه بزرگ و چیزهائی که میبینی و خواهی دید) غافل بودی، و ما پرده از جلو چشمان تو به کنار زدهایم و امروز چشمانت کاملا تیزبین شدهاند.
چشمانت نیرومند و تیزبین میشوند، و هیچ پرده و مانعی جلو آنها را نمیگیرد. این وعدهگاهی استکه از آن غافل بودهای و غافل شدهای. این جایگاهی استکه حسابی برای آن باز نکردهای و آن را بشمار نیاوردهای. این سرانجامی است که فرارسیدن آن را انتظار نداشتهای و منتظرش نبودهای. هم اینک بنگر. امروز دیدگانت تیزبین و قوی هستند.
در اینجا قرین، یعنی همدم او جلو میآید ... ارجح این استکه او همان شاهد وگواهی است که کارنامه و دفتر اعمال زندگی وی را با خود برمیدارد:
(وَقَالَ قَرِینُهُ هَذَا مَا لَدَیَّ عَتِیدٌ).
فرشته همدم او میگوید: اینها چیزهائی است که در پیش من آماده است (و من آنها را ثبت و ضبط کردهام. پروردگارا! خود دانی که برابر اینها در حق او چه کار میکنی ).
اینها چیزهائی استکه در پیش من حاضر و آماده و فراهم است. نیازی به تهیهکردن یا آماده نمودن ندارد! روند سخن چیزی از بررسی و وارسی اینکارنامه و دفتر اعمال نمیگوید، و بلکه در امضاء و اجرای حکم شتاب میگردد، و مستقیما فرمان والای یزدان بزرگوار به دو فرشته محافظ، یعنی فرشته راهنما و فرشتهگواه، درمیرسد که:
(أَلْقِیَا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ . مَّنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ مُعْتَدٍ مُّرِیبٍ . الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلَهاً آخَرَ فَأَلْقِیَاهُ فِی الْعَذَابِ الشَّدِیدِ).
هر کافر سرکش و کینهتوزی را به دوزخ بیندازید! آن کسی را که سخت از انجام کارهای نیک دست بازداشته (و دیگران را) نیز از انجام خوبیها بازداشته است، و متجاوز (از حدود احکام الهی) و متعدی (به حقوق دیگران) بوده است، و (در دین خود) شک داشته است و (دیگران را نیز راجع به دین) به شک انداخته است و بدبین کرده است. آن کسی که با خدا، معبود دیگری را برگزیده است. پس او را به عذاب سخت (دوزخ) بیندازید.
بیان این صفتها تنگی و نابهنجاری و شدت و حدت موقعیت را افزایش میدهد. خشم خداوند مقتدر و شکوهمند را در آن جایگاه سخت و هراسناک میرساند. اینها صفتهای بد و ناجوری هستندکه بیانگر استحقاق شدت و حدت عذاب و عقاب هستند: (کَفَّارٍ): بسیارکفرپیشه و بس ناسپاس. (عَنِیدٍ): سرکش.کینهتوز. (مَّنَّاعٍ لِّلْخَیْرِ) :کسیکه خویشتن را از انجام خوبیها به دور داشته است، و یا مانع دیگران از انجام خوبیها بوده است. (مُعْتَدٍ): تجاوزپیشه. کسی که از قوانین آسمانی سرپیچی کند و از حدود مقررات بگذرد، و یا به حقوق دیگران تجاوزکند. (مُّرِیبٍ): متردد. شک انداز. (الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلَهاً آخَرَ): آن کسیکه با خدا، معبود دیگری را گزیده است ... برشمردن این صفتها با تاکید فرمانیکه نیازی به تاکید هم ندارد، به پایان میرسد:
(فَأَلْقِیَاهُ فِی الْعَذَابِ الشَّدِیدِ).
پس او را به عذاب سخت (دوزخ) بیندازید.
این هم برای ذکر مکان او در دوزخ است، دوزخیکه فرمان صادر میشود او را در آن بیندازند.
در اینجا استکه همدم او میترسد و میلرزد، و هرچه زودتر شبح تهمت را از خود به دور میدارد. زیرا چه بسا او را بهگناه وی بگیرند. مگر نه این استکه در دنیا همدم و همراه او بوده است؟:
(قَالَ قَرِینُهُ رَبَّنَا مَا أَطْغَیْتُهُ وَلَکِن کَانَ فِی ضَلَالٍ بَعِیدٍ).
(آن کس که در دنیا پیوسته) همدم او (بوده است) میگوید: پروردگارا! من او را به طغیان و سرکشی (از فرمان یزدان) وانداشتهام، بلکه او خود در گمراهی ژرف (و دور از ساحل نجاتی) بوده است.
چهبسا این قرین و همدمیکه در اینجا از او سخن میرود جدای از قرین و همدم پیشینی باشد که کارنامه و دفتر اعمال را پیش میکشد و تحویل میدهد. چهبسا او اهریمنی باشد که مامور گمراه کردن او بوده است. این اهریمن استکه خود را از تهمتگمراهکردن او تبرئه میکند، و بیان میداردکه او راگمراه دیده است و ذاتاًگمراه بوده است، و به گمراهسازی اهریمن نیزگوش فراداده است و به گمراهی ادامه داده است! در قرآن صحنههای مشابهی است که در آنها همدم اهریمنی از همدم بشری، بدین روال و بر این منوال بیزاری میجوید و خویشتن را تبرئه میکند. هرچند نظریه پیشین هم دور از ذهن نیست. چه بسا آن قرین و همدم، همان فرشتهای باشد که کارنامه و دفتر اعمال را آماده کرده است.گرچه او فرشته و پاک است، ولی موقعیت آن اندازه هراسانگیز و خوفناک استکه او هم شتابان به تبرئه خود میپردازد و اظهار بیگناهی میکند. این فرشته پاک میخواهد توضیح بدهد و روشن بکندکه درست است من با او بودهام و با این بدبخت همدم شدهام، ولیکن درکارهائی که از او صادر شده است و سر زده است اصلا قدرت و توانی نداشتهام و دخالت نکردهام ... وقتیکه شخص بیگناه خود را ازگناه تبرئه میکند، از هر چیز بیشتر بیانگر هول و هراس پریشانکننده و غم و اندوه هراسانگیز و آشفتهساز است.
در اینجا سخن فیصلهبخش فرامیرسد و هر سخن دیگری را پایان میدهد:
(قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَقَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُم بِالْوَعِیدِ . مَا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَمَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِیدِ).
خدا میفرماید: در پیشگاه من ستیزه مکنید. من پیش از این شما را (از این سرنوشت شوم) بیم داده بودم. سخن من (مبنی بر عذاب دادن کافران و نعمت رساندن به مؤمنان) تغییرناپذیر است و دگرگون نمیشود، و من کمترین ستمی به بندگان نمیکنم.
اینجا جایگاه دشمنان و ستیزهگری نیست. پیش از این در دنیا وعده جزا و سزای هر عملی داده شده است. هر چیزی هم ثبت و ضبطگردیده است و تغییرناپذیر است و دگرگون نمیشود.کسی هم سزا و جزا داده نمیشود مگر برابر آنچه ثبت و ضبط گردیده است. به کسیکمترین ظلم و ستمی نمیشود. آنکسکه سزا و جزا میدهد قاضی دادگری است.
بدین وسیله صحنه حساب وکتاب هراسانگیز، با همه هول و هراس و شدت و حدتیکه دارد به پایان میآید. ولیکن سراسر صحنه به اتمام نمیرسد. بلکه روند سخنگوشهای بس خوفناک این صحنه را به تماشا میگذارد:
(یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِن مَّزِیدٍ).
روزی به دوزخ خواهیم گفت: آیا پر شدهای؟ (قطعا که پر شدهای و ما به وعده خود وفا کردهایم). و دوزخ میگوید: مگر افزون بر این هم هست؟!.
صحنه همه و همه صحنهگفتگو است. دوزخ در صحنه گفتگو نشان داده میشود. با این پرسش و پاسخ، صحنه شگفتی و شگرفی و ترسناکی و خوفناکی جلوهگر میآید ... در این سو همهکافران ستیزهگر و سرکش و کینهتوز و متجاوز و متعدی و متردد و بدبین، آماده و حاضرند. اینانگروه فراوانی هستند که پیاپی به دوزخ انداخته میشوند. داخل دوزخ رویهم انباشته میشوند. آن گاه دوزخ را فریاد میدارند:
(هَلِ امْتَلَأْتِ). آیا پر شدهای؟.
آیا تو را بس است؟ امّا دوزخ لبهای خود را میلیسد و شعلهور میشود، و انگار شخص پرخور و خوش اشتهائی است وگرسنهگرسنه است و میگوید:
(هَلْ مِن مَّزِیدٍ).
آیا افزون بر این هم هست؟.[4]
وای چه هول و هراس شگفتی!
در سوی دیگر این هول و هراس، صحنه دیگری است. صحنهای است دلانگیز و انیس و مونس و رضایتبخش و زیبا. این صحنه، صحنه بهشت استکه به پرهیزگاران نزدیک گردانده میشود، تا بدانجا که از نزدیک دیده میشود و آنان آن را میبینند. با تکریم و تعظیم آن را بدیشان نزدیک میکنند:
(وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ . هَذَا مَا تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ . مَنْ خَشِیَ الرَّحْمَن بِالْغَیْبِ وَجَاء بِقَلْبٍ مُّنِیبٍ . ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ ذَلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ . لَهُم مَّا یَشَاؤُونَ فِیهَا وَلَدَیْنَا مَزِیدٌ).
بهشت به پرهیزگاران نزدیک گردانده میشود و فاصله چندانی از آنان نخواهد داشت. این همان چیزی است که به شما وعده داده میشد، و به همه کسانی که (از معاصی دست بکشند و به سوی اطاعت خدا) برگردند، و (فرائض خدا و قوانین و عهدها و پیمانهای او را) مراعات بدارند. همان کسی که در نهان از خداوند مهربان بترسد و با دلی توبهکار (به محضر او) بیاید. (فرشتگان بدیشان میگویند:) به سلامت وارد بهشت شوید. امروز، روز جاودانگی است. (جاودانگی بهشت با تمام مواهب و نعمتهایش، روز بقاء و ماندگاری همیشگی). هرچه بخواهند در بهشت برای آنان هست، و افزون بر آن نزد ما نعمتهای دیگری وجود دارد (که هرگز به فکر انسانی نرسیده است و به دل کسی نگذشته است ).
بزرگداشت در هر واژهای و در هر حرکتی است. بهشت نزدیک گردانده میشود و جلو آورده میشود. پرهیزگاران زحمت داده نمیشوند که رنج حرکت به سوی بهشت را تحمّلکنند. بلکه این بهشت استکه می آید:
(غَیْرَ بَعِیدٍ). فاصله چندانی نخواهد داشت.
نعمت رضایتبخش بهشت هم با بهشت به سراغ آنان میآید:
(هَذَا مَا تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ . مَنْ خَشِیَ الرَّحْمَن بِالْغَیْبِ وَجَاء بِقَلْبٍ مُّنِیبٍ).
این همان چیزی است که به شما وعده داده میشد، و به همه کسانی که (از معاصی دست بکشند و به سوی اطاعت خدا) برگردند، و (فرائض خدا و قوانین و عهدها و پیمانهای او را) مراعات بدارند. همان کسی که در نهان از خداوند مهربان بترسد و با دلی توبهکار (به محضر او) بیاید.
پرهیزگاران از سوی یزدان جهان این گونه توصیف میشوند. پرهیزگاران میدانند که آنان در ترازوی یزدان، توبهکاران، محافظان (دین خدا و فرائض و عهدها و پیمانهای ایزد سبحان)، آن کسانی که از خداوند مهربان میترسند در حالی که او را ندیدهاند، برگردندگان به سوی پروردگارشان، و فرمانبرداران، به شمار میآیند.
آن گاه بدیشان اجازه ورود به بهشتی داده میشود که در امن و امان بدان وارد میگردند و بیرون آمدنی از آن در میان نیست:
(ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ ذَلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ).
(فرشتگان بدیشان میگویند:) به سلامت وارد بهشت شوید. امروز، روز جاودانگی است، (جاودانگی بهشت با تمام مواهب و نعمتهایش، روز بقاء و ماندگاری همیشگی).
آن گاه در ملا اعلی و جهان فرشتگان والا، نداء داده میشود، و شان و مقام پرهیزگاران اعلام میگردد، و بهرهای که در پیشگاه خدا دارند و نامحدود و ناگسیختنی است اعلان میشود:
(لَهُم مَّا یَشَاؤُونَ فِیهَا وَلَدَیْنَا مَزِیدٌ).
هرچه بخواهند در بهشت برای آنان هست، و افزون بر آن نزد ما نعمتهای دیگری وجود دارد (که هرگز به فکر انسانی نرسیده است و به دل کسی نگذشته است).
هر اندازه پیشنهاد بکنند و هر اندازه برگزینند، بدان چیزی نمیرسند که برای آنان آماده گردیده است. نعمت فراوانی که برای ایشان در پیشگاه پروردگارشان است نامحدود است.
*
آنگاه واپسین بند سوره درمیرسد. انگار هم واپسین آهنگ در این شیوه نوا است. بلندترین نغمههایش را با پسوده تند و سریعی برگشت میدهد. در این نغمهها یک پسوده تاریخ و مهلکههای پسینیان و نابودشوندگان است. در این نغمهها همچنین یک پسوده کتاب باز و خوانا و روشن هستی است. پسوده دیگری پسوده رستاخیز و همایش همگان استکه در صحنه تازهای نمایش داده میشود. همراه با این پسودهها، رهنمون و رهنمود الهامبخش و ژرفی استکه ذهن و شعور و دلها و جانها را جهت میدهد:
(وَکَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُم بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلَادِ هَلْ مِن مَّحِیصٍ . إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَى لِمَن کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِیدٌ . وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ . فَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ . وَمِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ . وَاسْتَمِعْ یَوْمَ یُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ . یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ . إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَنُمِیتُ وَإِلَیْنَا الْمَصِیرُ . یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِرَاعاً ذَلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنَا یَسِیرٌ . نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا یَقُولُونَ وَمَا أَنتَ عَلَیْهِم بِجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَن یَخَافُ وَعِیدِ).
ما پیش از آنان (یعنی جلوتر از قریشیان) اقوام زیادی را هلاک ساختهایم، اقوامی که از ایشان بسی قویتر و نیرومندتر بودهاند و در جهان پیشروی کردهاند و کشورها را گشودهاند و بر شهرها تسلط یافتهاند، (امّا بر اثر کفر و ظلم و بیدادگری و فسق و فجور، عاقبت به خشم خود گرفتارشان ساختهایم) و نابودشان نمودهایم. آیا این گونه افراد راه فراری (از مرگ و کیفر الهی) داشتهاند (تا قریشیان هم داشته باشند؟!). واقعا در این (سرگذشت پیشینیان) بیدارباش و اندرز بزرگی است برای آن که دلی (آگاه) داشته باشد، یا با حضور قلب گوش فرا دارد. ما آسمانها و زمین را در شش دوره آفریدهایم و هیچگونه درماندگی و خستگی به ما نرسیده است (و کمترین مشکلی برای ما نداشته است. پس چگونه زنده گرداندن مردگان برای ما رنجآور و مشکل خواهد بود؟ حال که چنین است) پس در برابر چیزهائی که میگویند پایدار و شکیبا باش، و ستایش و سپاس پروردگارت را پیش از طلوع آفتاب و قبل از غروب آن بجای آور. (چرا که عبادت در آن اوقات، بزرگ و ارزشمند است). و نیز در پارهای از شب و به دنبال نمازها، او را بستای و تسبیح و تقدیسش نمای. (ای محمّد! این سخن را) بشنو! روزی منادی از مکان نزدیکی ندا درمیدهد (و در صور میدمد و فریاد رستاخیز برمیکشد، و همگان را به زنده شدن فرامیخواند). روزی فریاد (رستاخیز) را راست و درست و چنان که باید میشنوند، آن روز، روز بیرون آمدن (مردگان از میان قبورشان) است. ما، بلی ما فقط زنده میگردانیم و میمیرانیم، و بازگشت مردمان به سوی ما است و بس. روزی زمین از روی مردمان میشکافد و کنار میرود، و ایشان به سرعت (از میان خاکها) بیرون میآیند. آن روز، روز گردهمائی است و برای ما سهل و آسان است (و کمترین رنج و زحمتی برای ما در بر ندارد). ما از آنچه (در باره رسالت تو) میگویند، آگاهتر (از هر کس دیگری) هستیم. تو مامور نیستی که آنان را وادار (به ایمان) کنی (و با قهر و اجبار به سوی اسلام بکشانی). چون چنین است، کسانی را به وسیله قرآن پند و اندرز بده که از بیم دادن و تهدید کردن من میترسند.
با وجود اینکه همه این پسودهها در روند سوره آمدهاند، امّا وقتی که در پایان سوره دیگر باره ذکر میگردند، با آهنگها و نواهای تازه و موثری گوش جان را یکجا و سریع مینوازند، و چشائی و مزه دیگری جدای از چشائی و مزه پیشین نصیب انسان میسازند، و این چکیده و فشرده طعمی جدا از طعم آن شرح و بسط پیدا میکند و بهتر بر دلها مینشیند. این هم ویژگی شگفت و شگرف قرآن استکه فرموده ایزد سبحان است!
خداوند قبلا در این سوره فرموده بود:
(کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ . وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ وَإِخْوَانُ لُوطٍ . وَأَصْحَابُ الْأَیْکَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ).
پیش از اینان، قوم نوح، و اصحاب الرس، و قوم ثمود (پیغمبران را) تکذیب کردهاند، و همچنین قوم عاد و فرعون و قوم لوط، و اصحاب ایکه، و قوم تبع، هریک از آنان، فرستادگان الهی را تکذیب کردهاند و وعده عذاب من در باره ایشان تحقق یافته است. (ق/١2-١4)
در اینجا نیز میفرماید:
(وَکَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُم بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلَادِ هَلْ مِن مَّحِیصٍ).
ما پیش از آنان (یعنی جلوتر از قریشیان) اقوام زیادی را هلاک ساختهایم، اقوامی که از ایشان بسی قویتر و نیرومندتر بودهاند و در جهان پیشروی کردهاند و کشورها را گشودهاند و بر شهرها تسلط یافتهاند، (اما بر اثر کفر و ظلم و بیدادگری و فسق و فجور، عاقبت به خشم خود گرفتارشان ساختهایم) و نابودشان نمودهایم. آیا این گونه افراد راه فراری (از مرگ و کیفر الهی) داشتهاند (تا قریشیان هم داشته باشند؟!).
حقیقتی که یزدان سبحان بدان اشاره میفرماید همان استکه بود، ولیکن به شکل تازهایکه جدای از شکل نخستین است. سپس بدان حرکت مردمان قرون و اعصار را میافزاید که دارند در کشورها و ناحیهها و شهرها میچرخند و میگردند و برو و بیائی دارند. به دنبال وسائل زندگی هستند و بهکاوش نواحی و کند و کاو مکانها میپردازند. در حالی که در دست قدرتی گرفتارند که کسی از ایشان از آن نمیتواند بگریزد، و رهائی وگریزی از آن نیست:
(هَلْ مِن مَّحِیصٍ).
آیا گریزگاهی وراه فراری هست؟.
بر این حقیقت با چیزی پیرو میزندکه برتازگی و سرزندگی آن میافزاید:
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَى لِمَن کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِیدٌ).
قطعا در این (سرگذشت پیشینیان) بیدارباش و اندرز بزرگی است برای آن که دلی (آگاه) داشته باشد، یا با حضور قلب گوش فرا دارد.
در مهلکهها و نقش زمین شدنهایگذشتگان پند و اندرز و تذکر و یادآوری است. پند و اندرز و تذکر و یادآوری برای کسیکه دلی داشته باشد. کسیکه این پسوده او را بیدار نکند و متذکر نسازد، اوکسی است که دلش مرده است، یا اینکه اصلا دلی بدو داده نشده است! نه بلکه دلی بدو داده شده است ولی برای متذکر شدن و عبرتگرفتن بایدگوشی باشدکه آرام و هوشیار به داستان فراداشته شود تا داستان کار خود را در دلها و درونها بکند و تاثیر خود را بگذارد ... این امر، حق است. چه دل و درون انسانها در برابر مهلکهها و نقش زمین شدنهایگذشتگان حساس است و از حساسیت شدیدی برخوردار است. کمترین بیداری در نفس انسان وکمترین شکوفائی در آن، برای به جوش و خروش انداختن یادها و یادآوریها و برای تکان اندیشههای الهامگرانه، در همچون موضعها و موقعیتهای موثر و برانگیزنده،کافی و بسنده است. قبلا صفحههائی ازکتاب جهان نشان داده شد:
(أَفَلَمْ یَنظُرُوا إِلَى السَّمَاء فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْنَاهَا وَزَیَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُوجٍ . وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَیْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ وَأَنبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ).
آیا آنان (تاکنون سربلند نکردهاند و) به آسمان ننگریستهاند که ما چگونه آن را بنا کردهایم و آراستهایم و هیچگونه خلل و شکافی در آن نیست؟ و زمین را گسترانیدهایم، و در آن کوههای محکم و پابرجائی را فروافکندهایم، و از هر نوع گیاه بهجتانگیز و مسرتبخش در آن رویاندهایم. (ق/6و7)
در اینجا فرموده است:
(وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ).
ما آسمانها و زمین را در شش دوره آفریدهایم و هیچگونه درماندگی و خستگی به ما نرسیده است (و کمترین مشکلی برای ما نداشته است. پس چگونه زنده گرداندن مردگان برای ما رنجآور و مشکل خواهد بود؟).
این حقیقت تازه را بر آن پسوده پیشین اضافهکرده است، حقیقت:
(وَمَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ).
و هیچ گونه درماندگی و خستگی به ما نرسیده است (و کمترین مشکلی برای ما نداشته است).
این حقیقت بیانگر ساده و آسان بودن آفرینش و پدید آوردن هستی از نیستی بدین شکل شگفت و شگرف، برای خدا است. زندهگرداندن مردگان نسبت به آفریدن آسمانها و زمین کار بسیار ساده و ناچیزی است. پس زنده گرداندن مردگان برای یزدان چه مشکلی دارد؟ همچنین بر حقیقت تازه و نوین، با پیام تازه و سایهروشن نوین پیرو میزند:
(فَاصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ . وَمِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ).
(حال که چنین است) پس در برابر چیزهائی که میگویند پایدار و شکیبا باش، و ستایش و سپاس پروردگارت را پیش از طلوع آفتاب و قبل از غروب آن بجای آور. (چرا که عبادت در آن اوقات، بزرگ و ارزشمند است). و نیز در پارهای از شب و به دنبال نمازها، او را بستای و تسبیح و تقدیسش نمای.
طلوع خورشید و غروب آن، و صحنه شبیکه به دنبال غروب سر میرسد، همه آنها پدیدههائی هستندکه با آسانها و زمین پیوند و ارتباط دارند ... قرآن تسبیح و تقدیس و حمد و سپاس و سجده بردن را با آسمانها و زمین پیوند و ارتباط میدهد، و در سایه آنها از شکیبائی بر چیزی که کافران و مشرکان میگویند، از قبیل: انکار رستاخیز و باور نداشتن به قدرت خدا بر زنده گرداندن و زندگی را از نو پدید آوردن و اعاده بخشیدن، صحبت میکند. ناگهان با فضای تازهای روبرو میشویم که آن پسوده مکرر را احاطه میکند، فضای صبر و شکیبائی و حمد وثنا و تسبیح و تقدیس و سجده بردن. همه اینها هم با صفحه جهان و پدیدههای هستی ارتباط دارند. هر زمانکه انسان به آسمانها و زمین بنگرد، و هر وقت طلوع خورشید، یا سرآغاز شب را بنگرد، و هر زمانکه برای خدا در وقت طلوع یا غروب سجده ببرد، آن پسوده برانگیخته میگردد و حاصل میشود.
گذشته از اینها، پسوده تازهای درمیرسد که با صفحه نشان داده شده هستی ارتباط دارد ... شکیبائی کن و تسبیح و تقدیس نما و سجده ببر. تو در هر لحظه انتظار داریکار بزرگ و سترگی رخ بدهد،کار بزرگ و سترگیکه در هر لحظهای از لحظات شب و روز منتظر آن هستی. از این امر جز غافلان کسی غافل نمیگردد، همان امریکه سراسر سوره دور و بر آن میچرخد، و موضوع اصلی سوره است:
(وَاسْتَمِعْ یَوْمَ یُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ . یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ . إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَنُمِیتُ وَإِلَیْنَا الْمَصِیرُ . یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِرَاعاً ذَلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنَا یَسِیرٌ).
(ای محمّد! این سخن را) بشنو! روزی منادی از مکان نزدیکی ندا درمیدهد (و در صور میدمد و فریاد رستاخیز برمیکشد، و همگان را به زنده شدن فرامیخواند). روزی فریاد (رستاخیز) را راست و درست و چنان که باید میشنوند، آن روز،روز بیرون آمدن (مردگان از میان قبورشان) است. ما، بلی ما فقط زنده میگردانیم و میمیرانیم، و بازگشت مردمان به سوی ما است و بس. روزی زمین از روی مردمان میشکافد و کنار میرود، و ایشان به سرعت (از میان خاکها) بیرون میآیند. آن روز، روز گردهمائی است و برای ما سهل و آسان است (و کمترین رنج و زحمتی برای ما در بر ندارد).
صحنه تازه برانگیزندهای از آن روز سخت و ناجور است. قرآن بار اول به شکل دیگری و در صحنه دیگری از آن تعبیرکرده است. آنجاکه فرموده است:
(وَنُفِخَ فِی الصُّورِ ذَلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ . وَجَاءتْ کُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِیدٌ ...) ... الخ ...
و (سرانجام برای بار دوم) در صور دمیده میشود. آن (روز) روز (تحقق و پیاده شدن) بیم دادنها(ی الهی به کافران) است. در آن روز هر انسانی (اعم از نیکوکار و بدکار، به میدان محشر) میآید همراه با راهنمائی (که او را رهبری و رهنمود میکند) و همراه با گواهی (که بر پندار و گفتار و کردار او شهادت میدهد) ... ... تا آخر ... (ق/20و٢١)
و امّا در اینجا از دمیدن در صور، به صیحه و فریاد تعبیرکرده است. تصویرهای صحنه بیرون آمدن و سر برآوردن مردگان ازگورها، صحنه شکافته شدن و درز برداشتن زمین وکنار رفتن آن از بالای سر مردمان، صحنه این همه انسانهائیکه در طول تاریخ بودهاند و رفتهاند و هم اینک همه و همه به پایانکوچ این جهانی رسیدهاند، صحنه شکاف برداشتن وکنار رفتن گورهای فراوانی که قابل شمارش نیستند و از بس که زیادند شمرده نمیشوند، صحنهای که مردگان در آن عقاب و عذاب داده میشوند، بدانگونه که معری میگوید:
رب قبر قد صار قبرا مرارا ضاحک من تزاحم الأضداد
ودفین على بقایا دفین فی طویل الآجال والآماد
«گورهای بسیاری استکه بارها و بارها گور شدهاند، و از اشخاص گوناگون و دارای سلیقهها و آئینهای جوراجوری که در آنها دفن گردیدهاند میخندند. و به شگفت میافتند. در آنها افرادی را در میان باقیماندههای اندامهای دیگران دفن کردهاند و مردگان را در لاشههای مردگان در طول قرون و اعصار به خاک سپردهاند).
همه اینگورها میشکافند، و لاشههای مردگان و استخوانهای فرسوده و پوسیده و ذرههای سرگشته اندامهای ایشان در هوا یا فرو رفته در گودالها و لایههای زمین را رو میکنند و نشان میدهند که جز خداکسی جایگاه آنها را نمیداند ... صحنه بشگفت و شگرفی است تا بدانجاکه خیال هم آن را نمیتواند تصورکند و بهگرد آن برسد!
قرآن در سایه این صحنه آشفتهکننده و برانگیزنده، حقیقتی را بیان میداردکهکافران و مشرکان در باره آن ستیزه میکنند و منکر آن میگردند:
(إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَنُمِیتُ وَإِلَیْنَا الْمَصِیرُ).
ما، بلی فقط ما زنده میگردانیم و میمیرانیم، و بازگشت مردمان به سوی ما است و بس.
(ذَلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنَا یَسِیرٌ).
آن روز، روز گردهمائی است و برای ما سهل و آسان است (و کمترین رنج و زحمتی برای ما در بر ندارد). این مطالب در مناسبترین وقت بیان، به میان میآید. در سایه این صحنه نیز خدا پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) را رهنمود میفرماید که در برابر ستیزهجوئی و تکذیب آنان که این حقیقت روشن را انکار میکنند و نمیپسندند حقیقتیکه با دیدگان دل و درون دیده میشود، شکیبائی کند:
(نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا یَقُولُونَ وَمَا أَنتَ عَلَیْهِم بِجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَن یَخَافُ وَعِیدِ).
ما از آنچه (در باره رسالت تو) میگویند، آگاهتر (از هر کس دیگری) هستیم. تو مامور نیستی که آنان را وادار (به ایمان) کنی (و با قهر و اجبار به سوی اسلام بکشانی). چون چنین است، کسانی را به وسیله قرآن پند و اندرز بده که از بیم دادن و تهدید کردن من میترسند.
(نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا یَقُولُونَ).
ما از آنچه (در باره رسالت تو) میگویند، آگاهتر (از هر کس دیگری) هستیم.
این هم تو را بس است. علم و آگاهی از احوالشان عواقب خود را برای ایشان در پی دارد ... این نیز تهدید هراسانگیزی استکه در ضمن سخن نهان است و در لابلای آن پنهان است.
(وَمَا أَنتَ عَلَیْهِم بِجَبَّارٍ).
تو مامور نیستی که آنان را وادار (به ایمان) کنی (و با قهر و اجبار به سوی اسلام بکشانی).
توکه غالب و چیره بر آنان نیستی تا ایشان را وادار به ایمان آوردن و تصدیق حقائقکردن کنی. اینکار تو در این راستا نیست. بلکه اینکار به ما مربوط است و به ما حواله میگردد. ما مراقب ایشان هستیم و آنان را میپائیم و زیر نظر میداریم.
(فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَن یَخَافُ وَعِیدِ).
چون چنین است، کسانی را به وسیله قرآن پند و اندرز بده که از بیم دادن و تهدید کردن من میترسند. قرآن استکه دلها را به تکان درمیآورد و آنها را میلرزاند. هر دلیکه آگاه و با شعور باشد، در برابر قرآن تاب ایستادگی نمیآورد، و از حقائقیکه قران برای او از آنها صحبت میکند به لرزه میافتد، حقائقی که قرآن بدین شیوه شگفت و روال شگرف از آنها سخن میگوید وآنها را به تصویر میکشد.
وقتیکه چیزی بسان این سوره نشان داده میشود و از مطالب عجیب آن سخن میرود، دیگر نیازی به قدرتمند و زورمندی نیستکهگردنها را پیچ بدهد و به سوی ایمان آوردن بچرخاند. چه در این سوره و امثال آن، قدرت و قوت و سلطهای استکه قدرتمندان و زورمندان چنین قدرت و قوت و سلطهای ندارند. و در این سوره و امثال آن، آهنگها و نواهائی بر تارهای دل انسان نواخته میگردند و آشنا میشوندکه سختتر از تازیانههای قدرتمندان و زورمندان هستند!
خداوند بزرگوار راست فرموده است ...
پایان جزء بیست و ششم به دنبال آن جزء بیست و هفتم به میان میآیدکه با سوره نازعات آغاز میگردد.
[1] - در سوره فرقان آیه ٣٨به همین شکل از آنان صحبت شده است. (مترجم)
[2] - در سوره دخان آیه 37 به همین شکل از آنان سخن رفته است. (مترجم)
[3] - ترمذی آن را روایتکرده است.
[4] - (هَلْ مِن مَّزِیدٍ؟). دارای دو معنی روشن است: الف - مگر افزون بر این هم هست؟! ب - آیا افزون بر این هم هست؟ معنی اول بیانگر تعجب از فراوانی دوزخیان، و معنی دوم بیانگر افزونطلبی دوزخ است. (مترجم)