تفسیر سوره‌ی ص آیه‌ی 48-17

سوره‌ی ص آیه‌ی 48-17

اصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَاذْکُرْ عَبْدَنَا دَاوُودَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ (17) إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبَالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَالْإِشْرَاقِ (18) وَالطَّیْرَ مَحْشُورَةً کُلٌّ لَّهُ أَوَّابٌ (19) وَشَدَدْنَا مُلْکَهُ وَآتَیْنَاهُ الْحِکْمَةَ وَفَصْلَ الْخِطَابِ (20) وَهَلْ أَتَاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ (21) إِذْ دَخَلُوا عَلَى دَاوُودَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قَالُوا لَا تَخَفْ خَصْمَانِ بَغَى بَعْضُنَا عَلَى بَعْضٍ فَاحْکُم بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَلَا تُشْطِطْ وَاهْدِنَا إِلَى سَوَاء الصِّرَاطِ (22) إِنَّ هَذَا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَتِسْعُونَ نَعْجَةً وَلِیَ نَعْجَةٌ وَاحِدَةٌ فَقَالَ أَکْفِلْنِیهَا وَعَزَّنِی فِی الْخِطَابِ (23) قَالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِکَ إِلَى نِعَاجِهِ وَإِنَّ کَثِیراً مِّنْ الْخُلَطَاء لَیَبْغِی بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَقَلِیلٌ مَّا هُمْ وَظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاکِعاً وَأَنَابَ (24) فَغَفَرْنَا لَهُ ذَلِکَ وَإِنَّ لَهُ عِندَنَا لَزُلْفَى وَحُسْنَ مَآبٍ (25) یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُم بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ (26)‏ وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاء وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا بَاطِلاً ذَلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ (27) أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ (28) کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِّیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ (29) وَوَهَبْنَا لِدَاوُودَ سُلَیْمَانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ (30) إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ بِالْعَشِیِّ الصَّافِنَاتُ الْجِیَادُ (31) فَقَالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ عَن ذِکْرِ رَبِّی حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ (32) رُدُّوهَا عَلَیَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَالْأَعْنَاقِ (33) وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمَانَ وَأَلْقَیْنَا عَلَى کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنَابَ (34) قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَهَبْ لِی مُلْکاً لَّا یَنبَغِی لِأَحَدٍ مِّنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّابُ (35) فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخَاء حَیْثُ أَصَابَ (36) وَالشَّیَاطِینَ کُلَّ بَنَّاء وَغَوَّاصٍ (37) وَآخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفَادِ (38) هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسَابٍ (39) وَإِنَّ لَهُ عِندَنَا لَزُلْفَى وَحُسْنَ مَآبٍ (40) وَاذْکُرْ عَبْدَنَا أَیُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ (41) ارْکُضْ بِرِجْلِکَ هَذَا مُغْتَسَلٌ بَارِدٌ وَشَرَابٌ (42)‏ وَوَهَبْنَا لَهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنَّا وَذِکْرَى لِأُوْلِی الْأَلْبَابِ (43) وَخُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِب بِّهِ وَلَا تَحْنَثْ إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ (44) وَاذْکُرْ عِبَادَنَا إبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ أُوْلِی الْأَیْدِی وَالْأَبْصَارِ (45) إِنَّا أَخْلَصْنَاهُم بِخَالِصَةٍ ذِکْرَى الدَّارِ (46) وَإِنَّهُمْ عِندَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیَارِ (47) وَاذْکُرْ إِسْمَاعِیلَ وَالْیَسَعَ وَذَا الْکِفْلِ وَکُلٌّ مِّنْ الْأَخْیَارِ (48)

این  درس  سراسر  آن  داستانها  و  مثالهائی  از  زندگانی  پیغمبران  -  صلوات الله علیهم  -  است‌.  آنها  ذکر  می‌شوند  تا  پیغمبر  خدا  (ص)  به  یاد  آنـها  باشد  وگوش  به  چیزهائی  ندهدکه  از  سوی  قوم  خود  مـی‌بیند،  از  قبیل  تکذیب  و  اتهام  و  اظهار  شگفت‌کردن  و  افتراء  زدن‌.  در  برابر  چیزی‌که  با  آن  به  مبارزه  و  مقابله‌اش  می‌پردازند  و  از  آن  دلتنگ  و  ناراحت  می‌شود،  شکیبائی‌کند  و  صبر  پیش  گیرد.

این  داستانها  در  عین  حال‌،  آثار  رحمت  خدا  در  حق  پیغمبــران  پـیش  از  او  را  بیان  می‌دارد،  و  از  نعمت  و  فضلی  یاد  می‌کندکه  ایشان  را  دربرگرفته  است‌،  و  ذکر  می‌کندکه  یزدان  چه  ملک  و  مملکت  و  حکومت  و  قدرتی  به  پیغمبران  داده  است  و  با  چه  رعایت  و  عنایت  و  نعمت  وکرامتی  ایشان  را  فراگرفته  است‌،  و  چگونه  آنان  را  پائیده  است  و  از  دردها  و  رنجها  نجات  بخشیده  است‌.  ذکر  این  امور  بدان  خاطر  است‌که  به  شگفـت‌کردن  قوم  او  از  این‌که  خدا  او  را  برگزیده  است  پاسخ  دهد،  و  بدیشان  بگویدکه  محمّد  (ص)  چیز  نوظهور  و  بی‌سابقه‌ای  در  میان  انبیاء  نیست‌.  کسانی  در  بین  پیغمبران  بوده‌اندکه  خدا  گـذشته  از  نبوت  و  رسالت‌،  بدیشان  ملک  و  مملکت  و  سلطه  و  قدرت  داده  است‌.  کسانی  هم  در  بین  آنان  بوده‌اندکه  خدا  کوه‌ها  را  مسخر  ایشان‌کرده  است‌،  وکوه‌ها  و  پرندگان  با  آنان  به  تسبیح  و  تقدیـس  یزدان  پرداخته‌اند.  همچنین  در  میان  پیغمبران  کسانی  بوده‌اند  که  یزدان  سبحان  بادها  و  شیاطین  را  در  ا‌ختیار  او  قرار  داده  است  .  .  .  از  قبیل  داوود  و  سلیمان  .  .  .  پس  چه  جای  تعجب  است‌که  خدا  محمّد  (ص)صادق  و  امین  را  برگزیند  تا  در  میان  قریش  و  در  آخر  زمان  قرآن  را  بر  او  نازل  فرماید؟

همچنین  این  داستانها  رعایت  و  عنایت  یزدان  در  حق  پیغمبرانش  را  به  تصویر  می‏کشند،  و  پیش  چشم  مردمان  می‌داردکه  چگو‌نه  خدا  ایشان  را  از  هرسو  پائیده  است  و  رهنمود  و  رهنمونشان‌کرده  است  و  پرورده  و  تربیتشان  نموده  است‌.  آخر  پیغمبران  انسان  بوده‌اند  -  همان  گونه  که  محمّد  (ص)ا‌نسان  است  -‌ در  انان  ضعف  و  ناتوا‌نی  بشریت  بوده  است‌،  و  خدا  ایشان  را  پائیده  است  و  تحت  رعایت  و  عنایت  خویش  قـرار  داده  است‌.  آنـان  را  به  ضعف  و  عجز  بشری  وانگذاشته  است  و  به  خود  رها  نکرده  است‌.  بلکه  امور  را  برایشان  بیان  کرده  است  و  توضیح  داده  است‌،  و  راهنمائیشان  فرموده  است  و  به  راه  راستشان  انداخته  است‌.  ایشان  را  به  بلاها  و  مصیبت‌ها  و  آزمونها  مبتلا  فرموده  است‌.  تا  آنـان  را  ببخشاید  و  بزرگوارشان  فرماید.  در  ذکر  این  امور  چیزی  است‌که  مایه  دلداری  پیغمبر  (ص)  می‌گردد،  و  دل  مبارک  او  را  به  رعایت  و  عنایت  خدایش  اطمینان  می‌دهد،  و  بدو  یادآوری  می‌کند  در  هرگامی  که  آن  را  در  زندگانیش  برمی‏دارد  تحت  حمایت  و  حفاظت  خدا  قرار  دارد.

*

(اصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَاذْکُرْ عَبْدَنَا دَاوُودَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبَالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَالْإِشْرَاقِ وَالطَّیْرَ مَحْشُورَةً کُلٌّ لَّهُ أَوَّابٌ وَشَدَدْنَا مُلْکَهُ وَآتَیْنَاهُ الْحِکْمَةَ وَفَصْلَ الْخِطَابِ).

در  برابر  چیزهائی  که  می‏‎گویند  شکیبا  باش‌،  و  به  خاطر  بیاور  (‌پیغمبران  شکیبا،  از  جمله‌)  بنده  ما  داوود  قدرتمند  و  توانا  را.  واقعاً  او  (‌در  همه  کار  و  همه  حال  به  خدا  بازمی‌گشت  و)  بسی  توبه‌کار  بود.  ما  کوه‌ها  را  با  او  هماوا  کـردیم‌.  (‌کوه‌ها  همصدا  بـا  او)  شامگاهان  و  بامدادان  به  تسـبیح  و  تقدیس  (‌آفریدگار  جهان‌)  می‌پرداختند.  و  پرندگان  را  نیز  (‌با  او  در  تسبیح  و  تقدیس‌)  هماوا  کردیم  و  در  پیش او  گرد  آوردیم‌.  جملگی  آنها  فرمانبردار  داوود  بـودند  (‌و  بـه  دستور  او  عمل  مـی‌کردند)‌.  و  حکومت  او  را  (‌با  در  اختیار  قرار  دادن  وسائل  مادی  و  معنوی‌)  استحکام  بخشیدیم‌،  و  بـدو  فرزانگی  و  شناخت  (‌امور)  دادیـم‌،  و  قدرت  داوری  قاطعانه  و  عادلانه‌اش  ارزانی  داشتیم‌.

«‌اصبر:  شکیبائی‌کن‌«  .  .  .  اشاره  است  به  راه  طی  شده  در  زندگانی  پیغمبران  -  علیهم  صلوات  الله  -  را‌هی‌که  جملگی  ایشان  را  به  همدیگر  می‌رساند  و  درکنار  یکدیگرگرد  می‌آورد.  چه  هم  آنان  بر  این  راه  بوده‌اند  و  در  این  راه  رفته‌اند.  هم  ایشان  رنج  برده‌اند،  و  جملگی  آنان  به  بلا  و  مصیبت‌گرفتار  آمده‌اند  و  آزمایش  شده‌اند.  همگی  هم  شکیبائی  کـرده‌اند.  شکیبائی  زاد  و  توشه  راهشان  بوده  است‌،  و  قالب  زندگانیش  شده  است‌.  هریک  از  آنان  در  پله  ویژه  خود  در  نردبان  انبیاء  قرار  داشته‌اند  و  مرتبه  و  مقام  خاص  خویش  را  احراز  نموده‌اند  .  .  .  سراسر  زندگانی  پیغمبران  لبریز  از  بلاها  و  مصیبتها  و  آزمایشها  و  آزمونها  بوده  است‌»  لبریز  بوده  است  از  دردها  و  رنجها.  حتی  خوشیها  هم  آزمایش  و  آزمون  بوده  است  و  محک  صبر  و  شکیبائی  ایشان  بر  سرورها  و  شادیهاگذشته  از  صبر  و  شکیبائی  ایشان  بر  غمها  و  اندوه‌ها  بوده  است‌.  معلوم  است  خوشیها  و  ناخوشیها  هر  دوتا  صبر  و  شکیبائی  را  می‏‎طلبند  و  تاب  و  تحمّل  را  لازم  دارند.

زندگانی  پیغمبران  را  به  طور  همگانی  پیش  چشم  می‌داریم‌،  بدان  گونه  که  قر‌آن  مجید  آن  را  برایمان  روایت  کرده  است‌.  در  زندگانی  پیغمبران  می‏‎بینیم  که  صبر  پایه  بنیادین  و  عنصر  برجسته  ساختار  زندگانی  ایشان‌،  و  بلا  و  امتحان  ماده  و  آب  آن  ساختار  است‌.  انگار  آن  زندگانی  برگزیده  -‌ بلکه  واقعاً  هم  آن  چنان  بود  -‌ صفحاتی  از  بلا  و  امتحان  و  صبر  و  شکیبائی  است  و  به  انسانها  نشان  داده  می‌شود،  تا  بنگارد  که  چگونه  روح  انسان  می‌تواند  بر  دردها  و  نیازمندیها  پیروزگردد،  و  چگو‌نه  می‌تواند  بر  همه  چیزهائی  که  در  زمین  بدانها  می‌نازد  و  آنها  را  مایه  عزت  و  قدرت  می‌بیند  برتری  و  والائی‌گیرد،  و  از  هواها  و  هوسها  و  لذتها  و  خوشیهای  نابجا  و  از  هر آنچه‌ گول‌زننده  و  فریبنده  است  ببرد  و  بپیراید  و  صرف‌نظر  نماید،  و  خالصانه  ازآن  خدا  شود  و  در  امتحان  موفق‌گردد،  و  خدا  را  بر  هر  چیز  دیگری  ترجیح  دهد  .  .  .گذشته  از  این  در  نـهایت  به  بشریت  بگوید:  راه  این  است‌.  راه  رسیدن  به  والائی  و  راه  اوجگیری  این  است‌.  راه  رسیدن  به  خدا  این  است‌. 

(اصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ ).

در  برابر  چیزهائی  که  می‏‎گویند  شکیبا  باش‌.

آنان  گفته‌اند:

(  هَذَا سَاحِرٌ کَذَّابٌ).

این‌،  جادوگر  بسیار  دروغگوئی  است‌.

همچنین  گفته‌اند:

(‌أجعل  الالهـه  الها  واحداً؟  إن  هذا  لشیء  عجاب  ).

 آیا  او  بجای  این  همه  خدایان‌،  به  خـدای  واحدی  معتقد  است‌؟  واقعاً  این  (‌حرفی  که  می‌زند)  چیز  شگفتی  است‌.

 و گفته‌اند:

( أَأُنزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِن بَیْنِنَا ؟‌) .

آیا  از  میان  همه  ما  قرآن  بر  او  نازل  شده  است‌؟‌.

و  چیزهای  زیادی  جز  اینها  راگفته‌اند.  خداوند  پیغمبرش  را  به  صبر  و  شکیبائی  در  برابر  آنچه  می‌گویند  رهنمود  و  رهنمون  می‌فرماید.  او  را  راهنمائی  می‌نماید  به  این‌که  با  دل  با  نمونه‌های  دیگری  جدای  از  این  کافران  زندگی  کند،  نمونه‌هائی  که  برگزیده  و  بزرگوارند.  آنان  برادرانش،  یعنی  پیغمبرانی  هستندکه  پیغمبر  (ص)  ایشان  را  به  یاد  می‌آورد  و  احساس  می‌کند  خویشاوندی  استواری  میان  او  و  آنان  است‌،  و  در  باره ایشان  سخن  برادرانه  و  خویشاوندانه  می‌گوید.  او  می‌فرماید:  خدا  برادرم  فلانی  را  رحمت ‌کناد.  یا  می‌فرماید:  من  سزاوارتر  برای  فلانی‌،  و  نزدیک‌تر  به  فلانی  هستـم‌. 

( اصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَاذْکُرْ عَبْدَنَا دَاوُودَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ )

در  برابر  چیزهائی  که  می‏‎گویند  شکیبا  باش‌.  و  به  خاطر  بیاور  (‌پیغمبران  شکیبا،  از  جمله‌)  بنده  ما  داوود  قدرتمند  و  توانا  را.  واقعاً  او  (‌در  همه  کار  و  همه  حال  به  خدا  بازمی‌گشت  و)  بسی  توبه‌کار  بود.

داوود  را  در  اینجا  قدرتمند  و  توانا  نام  می‌برد،  و  او  را  بسی  توبه‌کار  می‌شمارد  .  .  .  پیش  از  این‌،  قوم  نوح  و  عاد  و  فرعون‌که  دارای  بناهائی  بلند  و  استوار  همچون  کوه  بوده‌اند،  و  قوم  ثمود  و  قوم  لوط  و  صاحبان  باغهای  فراوان  سر  درهم‌کشیده  را  ذکرکرده  است  .  .  .  آنان  سرکش  و  ستمگر  بوده‌اند  و  علم  طغیان  و  عصیان  برافراشته‌اند.  مظهر  قدرت  و  نماد  قوت  ایشان  سرکشی  و  ستمگری  و  تکذیب  بوده  است‌.  ولی  داوود  قدرتمند  و  توانا  بوده  است‌،  ولیکن  توبه‌کار  بوده  و  به  سوی  خدا  برگشته  است  و  توبه  نموده  است‌.  او  به  سوی  خدا  برمی‌گشت  فرمانبردارانه  و  توبه‌کارانه  و  پرستشگرانه  و  ذاکرانه‌.  او  نیرومند  و  مقتدر  بود  و  سلطه  و  قدرت  داشت‌.

سرآغاز  داستان  داوود،  و  نمودار  و  پدیدار  آمدن  او  در  سپاه  طالوت  در  میان  بنی‏اسرائیل  گذشت‌.  بدان  هنگام‌که  پس ا‌ز  موسی  بنی ا‌سرائیل  به  پیغمبری از  پیغمبران  خود  گفتند:  شاهی  برای  ما  انتخاب‌کن  تا  تحت  فرماندهی  او  در  راه  خدا  جنگ‌کنیم‌.  او  طالوت  را  شاه  ایشان‌کرد،  و  آنان  را  به  جنگ  دشمن  قدرتمندشان  جالوت  و  سپاهیانش  برد  و  با  ایشان  رویاروی‌کرد.  داوودکه  در  آن  وقت  جوانی  بود  جالوت  راکشت‌.  از  آن  زمان  به  بعد  ستاره  اقبال  داوود  اوج‌گرفت  تا  سرانجام  حکو‌مت  را  به  دست‌گرفت  و  صاحب  سلطه  و  قدرت  شد.  امّا  با  وجود  داشتن  حکو‌مت  و  سلطه  و  قدرت  توبه‌کار  بود  و  پیوسته  با  طاعت  و  عبادت  و  ذکر  و  استغفار  به  سوی  خدایش  برمی‌گشت  وکرنش  می‏‎برد.

به  همراه  نبوت  و  حکو‌مت‌،  خدا  به  داوود  از  آستانه  فضل  و  کرمش  بدو  دلی  ذاکر  و  صدائی  خوش  عطاء  فرموده  بود.  زمزمه  دعاهایش  را  با  این  صدای  زیبا  طنین‌انداز  می‌کرد  و  با  آن  پروردگارش  را  مدح  و  ثنا  می نمود.  آن  اندازه  نیروی  غرق  شدن  او  به  ذکر  قوی‌گردید،  و  آن  ا‌ندازه  زمزمه  دعاهایش  زیبا  شدکه  میان  وجود  ا‌و  و  وجود  این  جهان  پـرده‌ها کنار  رفت  و  مانعها  زدود،  و  حقیقت  هستی  او  به  حقیقت  هستی‌کـوه‌ها  و  پرنده‌ها  پیوست‌.  کوه‌ها  و  پرنده‌ها  در  ارتباط  او  با  آفریدگارش  همراه  و  همنوای  وی‌گردیدند،  و  با  داوود  در  ستودن  و  پرستش‌کردن  پروردگار  شرکت  کردند.  کوه‌ها  با  او  به  تسبیح  و  تقدیس  خدا  می‌پرداختند،  و  پرندگان  پیرامون  اوگرد  می‌آمدند  و  با  او  نغمه پرستش  سر  می‌دادند  و  مولای  خودشان  و  مولای  داوود  را  مدح  و  ثنا  می‌گفتند:

( إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبَالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَالْإِشْرَاقِ وَالطَّیْرَ مَحْشُورَةً کُلٌّ لَّهُ أَوَّابٌ.)

ما  کوه‌ها  را  با  او  هماوا  کردیم‌.  (‌کوه‌ها  همصدا  با  او)  شامگاهان  و  بامدادان  به  تسبیح  و  تقدیس  (‌آفریدگار  جهان‌)  می‌پرداختند.  و  پرندگان  را  نیز  (‌با  او  در  تسبیح  و  تقدیس‌)  همآوا  کردیم  و  در  پیش  او  گرد  آوردیم‌.  جملگی  آنها  فرمانبردار  داوود  بودند  (‌و  به  دستور  او  عمل  می‌کردند)‌. 

مردمان  در  برابر  ایـن  خبر  مدهوش  می‌ایسـتند  .  .  .  کوه‌های  جامد  شامگاهان  و  بامدادان  با  داوود  همصدا  می‌شوند  و  به  تسبیح  و  تقدیس  یزدان  می‌پردازند،  بدان  هنگام‌که  به  پرستش  خدای  خـود  مـی‌نشیند  و  با  زمزمه‌های  خود  به  مدح  و  ثنا  و  ذکـر  او  می‌پردازد پرندگان  پیرامون  زمزمه‌ها  و  نغمه‌هایش‌گرد  می‌آیند  تا  بدوگوش  فرا  دهند  و  با  او  سرودهایش  را  تکرارکنند  و  سر  بدهند  .  .  .  مردمان  مدهوش  می‌مانند  از  این  خبری  که  با  عادت  و  خوی  ایشان  نمی‌خوا‌ند،  و  با  چیزی  مخالفت  داردکه  همیشه  دیده‌اند  و  آن  را  لمس  کرده‌اند.  پیوسته  دیده‌اندکه  جنس  انسان  و  جنس  پرندگان  و  جنس  کوه‌ها  از  هم  جدا  بوده‌اند!

ولیکن  دهشت  و  وحشت  چرا؟  چرا  باید  شگفت‌کرد؟  این  آفریده‌ها  همه  دارای  یک  حقیقت  هستند،  حقیقتی‌که  در  فراسوی  جداگانگی  جنسها  و  شکلها  و  صفتها  و  نشانه‌ها  و  سیماها  است  .  .  .  حقیقت  واحدی  دارندکه  در  آن  با  آفریدگار  جملگی  هستی  چه  زنده‌ها  و  چه  غیر  زنده‌ها  گرد  می‌آیند.  وقتی‌که  ارتباط  ا‌نسان  با  یزدان  به  درجه خلوص  و  اشراق  و  صفا  رسید،  پرده‌هاکنار  مـی‌روند  و  سدها  و  مانعها  فرو  می‌ریزند،  و  حقیقت  صرف  برای  همه  آنها  روان  و  نمایان  می‌شود  و  جاری  و  ساری  می‌گردد  و  در  فراسوی  سدها  و  مانعهای  جنس  و  شکل  و  صفت  و  نشانه  و  سیمائی‌که  آنها  را  برابر  عرف  و  عادت  حیات  از  یکدیگر  جدا  می‌سازد،  به  همدیگر  می‌پیوندد!

خدا  همچون  ویژگی  و  خاصیتی  را  به  داوود  عطاء  فرمود.  کوه‌ها  را  با  او  همنوا  و  همآواکرد.کوه‌ها  در  شامگاهان  و  بامدادان  با  او  به  تسبیح  و  تقدیس  می‌پرداختند.  پرندگان  را  پیرامون  اوگرد  آورد.  پرندگان  همراه  و  هماهنگ  با  زمزمه‌های  داوود  نغمه‌های  تسبیح  و  تقدیس  خدا  سر  می‌دادند.  این  هم  هدیه  همراه  با  نبوت  و  خلوص  بود،  و  افزون  بر  ملک  و  مملکت  و  سلطه  و  قدرت  بود.

(وَشَدَدْنَا مُلْکَهُ وَآتَیْنَاهُ الْحِکْمَةَ وَفَصْلَ الْخِطَابِ)‌.

و  حکومت  او  را  (‌با  در  اختیار  قرار  دادن  وسائل  مادی  و  معنوی‌)  استحکام  بخشیدیم‌،  و  بدو  فرزانگی  و  شناخت  (‌امور)  دادیم‌،  و  قدرت  داوری  قاطعانه  و  عادلانه‌اش  ارزانی داشتیم‌.

ملک  و  مملکت  داوود  فراخ‌،  و  فرمانروائی  و  حکو‌متش  قدرتمند  و  شکو‌همند  بود.کشورش  را  با  حکمت  و  فرزان  و  همچنین  با  دوراندیشی  و  آینده‌نگری  اداره  می‌کرد.

 «‌فضل  الخطاب‌:  سخن  فیصله‌دهنده‌»  گفتار  نیرومندی‌که  نمایانگر  قضاوت  عادلانه  و  بیانگر  داوری  قاطعانه  است‌.  سخنی  که  قاطعانه  انجام  می‌گیرد  و  دوراندیشی  بدون  هرگونه  شک  و  تردیدی  در  آن  مراعات  می‌شود.  اگر  حکمت  و  قوت  در  داوری  و  فرمانروائی  مراعات  گردد،  داوری  کامل  و  فرمانروائی  شامل  در  جهان  انسان  بشمار  می‌آید.

با  وجود  این‌،  داوود  در  معرض  آزمایش  و  بلا  قرار  می‌گیرد.  ولی  چشم  خدا  بدو  بود  و  او  را  می‌پائید  و  گامهایش  را  رهنمود  می‌کرد.  دست  خدا  با  او  بود  و  ضعف  و  اشتباه  او  را  برطرف  می‌نمود  و  می‌زدود،  و  از  خطر  او  را  می‌پائید  و  بدو  می‌آموخت‌که  خدا  او  را  چگو‌نه  محفوظ  و  مصون  می‌دارد:

(وَهَلْ أَتَاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ  إِذْ دَخَلُوا عَلَى دَاوُودَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قَالُوا لَا تَخَفْ خَصْمَانِ بَغَى بَعْضُنَا عَلَى بَعْضٍ فَاحْکُم بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَلَا تُشْطِطْ وَاهْدِنَا إِلَى سَوَاء الصِّرَاطِ  إِنَّ هَذَا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَتِسْعُونَ نَعْجَةً وَلِیَ نَعْجَةٌ وَاحِدَةٌ فَقَالَ أَکْفِلْنِیهَا وَعَزَّنِی فِی الْخِطَابِ  قَالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِکَ إِلَى نِعَاجِهِ وَإِنَّ کَثِیراً مِّنْ الْخُلَطَاء لَیَبْغِی بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَقَلِیلٌ مَّا هُمْ وَظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاکِعاً وَأَنَابَ )

(‌ای  محمّد!)  آیا  داستان  شاکیانی  به  تو  رسیده  است  که  وقتی  (‌از  اوقات‌)  از  دیوار  عبادتگاه  (‌نه  از  درگاه  خانه‌،  بـه  سوی  داوود)  بالا  رفتند؟  ناگهان  بر  داوود  وارد  شدند  (‌و  ناگهانی  در  برابرش  ظاهر  گشتند)  و  او  از  ایشان  ترسید 

(‌و  گمان  برد  که  قصد  کشتن  وی  را  دارند.  بدو)  گفتند:  مترس‌!  ما  دو  نفر  شاکی  هستیم  و  یکی  از  ما  بر  دیگری  ستم  کرده  است‌.  تودر  میان  ما  به  حق  و  عدل  داوری  کن  و  ستم  روا  مدار،  و  ما  را  به  راستای  راه  رهنمود  فرما.  (‌یکی  از  دو  نفر  گفت‌:‌)  این  برادر  من  است  و  او  نود  و  نه  میش  دارد،  و  من  تنها  یک  میش  دارم‌،  و  (‌وی  به  من‌)  می‌گوید:  آن  را  به  من  واگذار  (‌چرا  که  این  یکی  هم  از  من  باشد  بهتر  است‌،  و  هیچی  از  یکی  خوبتر  است‌!)  و  او  بر  من  در  سخن  چیره  شده  است  (‌چون  از  لحاظ  فصاحت  و  بلاغت  از  من  گویاتر  و  رساتر  است  و  مرا  مغلوب  و  منکوب  قدرت  منطق  خود  کرده  است‌،  و  نیز  با  اصرار  زیادی  که  در  این  باره  می‌ورزد  خسته  و  درمانده‌ام  نموده  است‌.  داوود)  گفت‌:  مسلماً  او  با  درخواست  یگانه  میش  تو  برای  افزودن  آن  به  میشهای  خود،  به  تو  ستم  روا  می‌دارد.  اصلا  بسیاری  از  آمیزگاران  و  کسانی  که  با  یکدیگر  سر  و  کار  دارند،  نسبت  به  همدیگر  ستم  روا  می‌دارند،  مکر  آنان  که  وافعاً  مومنند  و  کارهای  شایسته  می‌کنند،  ولی  چنین  کسانی  هم  بسیار  کم  و  اندک  هستند.  داوود  گمان  برد  که  ما  او  را  آزموده‌ایم  (‌و  اندازه  هراس  او  از  دیگران،  و  نیز  نحوه قضاوت  وی  را  به  محک  آزمایش  زده‌ایم‌)‌.  پس  از  پروردگار  خویش  آمرزش  خواست  و  به  سجده  افتاد  و  توبه  کرد.

در  توضیح  این  آزمایش  باید  گفت‌:  داوود  که  پیغمبر  و  شاه  بود،  برخی  از  اوقات  خود  را  صرف  کارهای  مملکتداری  و  فرمانروائی  می‌کرد،  و  به  قضاوت  و  داوری  در  میان  مردمان  می‌نشست‌.  و  بقیه  اوقات  به  خلوت‌کردن  و  پرستش  نمودن  و  سرودن  و  خواندن  سروده‌ها  و  زمزمه‌های  تسبیح  و  تقدیس  یزدان  در  عبادتگاه  می‌پرداخت‌.  وقتی‌که  به  عبادتگاه  برای  عبادت  می‌رفت  و  به  خلوت  می‌نشست‌کسی  به  پیش  او  وارد  نمی‌شد  تا  او  خودش  از  عبادتگاه  بیرون  می‌آمد  و  به  سوی  مردم  می‌رفت‌.

در  یکی  از  روزها  ناگهانی  دو  مرد  از  دیوار  عبادتگاهی  که  بر  او  بسته  شده  بود  بالا  آمدند  و  به  پیش  او  رفتند.  از  ایشان  ترسید.  چون  شخص  مومنی  و  فرد  امینی  از  دیوار  عبادتگاه  بالا  نمی‌رود! آن  دو  نفر  هرچه  زودتر  او  را  اطمینان  دادند:

(  قَالُوا لَا تَخَفْ خَصْمَانِ بَغَى بَعْضُنَا عَلَى بَعْضٍ )‌.

  گفتند:  مترس‌!  ما  دو  نفر  شاکی  هستیم  و  یکی  از  ما  بر  دیگری  ستم  کرده  است‌.

برای  قضاوت  به  پیش  تو  آمده‌ایم‌.

( فَاحْکُم بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَلَا تُشْطِطْ وَاهْدِنَا إِلَى سَوَاء الصِّرَاطِ )  .

تو  در  میان  ما  به  حق  و  عدل  داوری  کن  و  ستم  روا  مدار،  و  ما  را  به  راستای  راه  رهنمود  فرما.

یکی  از  آن  دو  آغاز  به  سخن‌کرد  و  دعوای  خود  را  مطرح‌کرد:  .

( إِنَّ هَذَا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَتِسْعُونَ نَعْجَةً وَلِیَ نَعْجَةٌ وَاحِدَةٌ فَقَالَ أَکْفِلْنِیهَا)  .

این  برادر  من  است  و  او  نود  و  نه  میش  دارد،  و  من  تنها  یک  میش  دارم‌،  و  (‌وی  به  من‌) می‌گوید:  آن  را  به  من  واگذ‌ار  (‌چرا  که  این  یکی  هم  از  من  باشد  بهتر  است‌،  و  هیچی  از  یکی  خوبتر  است‌)‌.

یعنی  این  یک  میش  را  نیز  به  من  بده  و  جزو  دارائی  من  کن  و  به  من  واگذار.

(  وَعَزَّنِی فِی الْخِطَابِ ) .

و  او  بر  من  در  سخن  چیره  شده  است  (‌چون  از  لحاظ  فصاحت  و  بلاغت  از  من  گویاتر  و  رساتر  است  و  مرا  مغلوب  و  منکوب  قدرت  منطق  خود  کرده  است‌،  و  نیز  با  اصرار  زیادی  که  در  این  باره  می‌ورزد  خسته  و  درمانده‌ام  نموده  است‌)‌.

یعنی  در  سخن  بر  من  سخت  تاخته  است  و  شدت  و  غلظت  به  کار  برده  است‌.

مساله  -  همان‌گونه  که  یکی  از  دو  طرف  دعاوی  مطرح  می‌کند  -‌ ستم‌گویا  و  احساس  برانگیزی  را  عرضه  می‌دارد،  ستمی‌که  قابل  تاویل  نیست‌.  بدین  سبب  است  که  داوود  برمی‌جهد  و  به  دنبال  شنیدن  آن  مساله  راجع  بدین  ستم‌ گویا  حکم  صادر  می‌کند  و  داوری  می‌نماید،  و  با  طرف  دعوای  دیگر  صحبت  نمی‌کند  سخن  او  را  نمی‌شنود،  و  از  او  نمی‌خواهد  قضیه  را  توضیح  دهد،  و  دلیل  خـود  را  بیان  نماید.  ولیکن  تصمیم  به  قضاوت  می‌گیرد  و  داوری  می‌کند:

(قَالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِکَ إِلَى نِعَاجِهِ وَإِنَّ کَثِیراً مِّنْ الْخُلَطَاء لَیَبْغِی بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَقَلِیلٌ مَّا هُمْ)  .

 (‌داوود)  گفت‌:  مسلماً  او  با  درخواست  یگانه  میش  تو  برای  افزودن  آن  به  میشهای  خود،  به  تو  ستم  روا  می‌دارد.  اصلاً  بسیاری  از  آمیزگاران  و  کسانی  که  با  یکدیگر  سر  و  کار  دارند،  نسبت  به  همدیگر  ستم  روا  می‌دارند،  مگر  آنان  که  واقعاً  مومنند  و  کارهای  شایسته  می‌کنند،  ولی  چنین  کسانی  هم  بسیار  کم  و  اندک  هستند.  داوود  گمان  برد  که  ما  او  را  آزموده‌ایم  (‌و  اندازه هراس  او  از  دیگران،  و  نیز  نحوه  قضاوت  وی  را  به  محک  آزمایش  زده‌ایم‌)‌.  پس  از  پروردگار  خویش آمرزش  خواست  و  به  سجده  افتاد  و  توبه  کرد.

چنین  به  نظر  می‌آیدکه  این  دو  مرد  در  همین‌جا  پنهان  گردیده‌اند.  آنان  دو  فرشته  بوده‌اند  و  برای  امتحان  داوود  آمده‌اند!  امتحان  پیغمبری  که  شاه  است  و  خدا  بدو کار  مردمان  را  واگذار  فرموده  است‌،  تا  در  میانشان  با  حق  و  عدل  داوری‌کند،  و  پیش  از  روشن‌کردن  حق  حکم  صادر  ننماید.  آن  دو  فرشته  مساله  را  به  صورت  واضح  و  احساس  برانگیزی  مطرح‌کردند  .  .  .  ولیکن  برای  قاضی  لازم  است‌که  احساساتی  نشود،  و  شتاب  نورزد.  بر  او  لازم  است‌که  به  ظاهرگفتار  یکـی  از  دو  طرف  دعاوی  بسنده  نکند،  پیش  از  این‌که  فرصت  و  مهلت  به  دیگری  برای  اظهار  دلیل  و  حجت  بدهد  و  سخنش  را  بشنود.  زیرا  پس  از  شنیدن  سخن  و  اظهار  دلیل  و  برهان  او،  چه  بسا  صورت  مساله  به  طورکلی  یا  برخی  از  آن  تغییرکند،  و  پدیدار  آید  که  ظاهرگفتار  شخص  اول  گول‌زننده  یا  دروغ  و  یا  ناقص  بوده  است‌.

بدین  هنگام  داوود  متوجه‌گردیدکه  این  کار  امتحان  بوده  است‌:

(وَظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ ).

داوود  گمان  برد  که  ما  او  را  آزموده‌ایم  (‌و  اندازه  هراس  او  از  دیگران،  و  نیز  نحوه  قضاوت  وی  را  به  محک  آزمایش  زده‌ایم  )‌.

در  اینجا  بود  که  سرشت  خودش  او  را  دریافت‌:

«إِنَّهُ أَوَّابٌ »  .

واقعاً  او  (‌در  همه  کار  و  همه  حال  به  خدا  بازمی‌گشت  و)  بسی  توبه‌کار  بود.

(فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاکِعاً وَأَنَابَ ).

پس  از  پروردگار  خویش  آمرزش  خواست  و  به  سجده  افتاد  و  توبه  کرد.

(‌ فَغَفَرْنَا لَهُ ذَلِکَ وَإِنَّ لَهُ عِندَنَا لَزُلْفَى وَحُسْنَ مَآبٍ).

به  هر  حال‌،  ما  این  (‌ترک  اولی  و  سیئه  مقربین‌)  را  بر  او  بخشیدیم  (‌و  وی  را  مشمول  لطف  و  محبت  خود  قرار  دادیم‌)  و  او  در  پیشگاه  ما  دارای  مقام  والا  و  برگشتگاه  زیبا  است  (‌که  بهشت  برین  و  نعمت‌های  فردوس  اعلی  است  )‌.

برخی  ازکتابهای  تفسیر  پیرامون  این  امتحان  بسی  به  افسانه‌های  اسرائیلی  فرورفته‌اند،  افسانه‌هائی  که  سرشت  نبوت  از  آنها  بیزار  وگریزان  است‌،  و  اصلا  با  حقیقت  نبوت  نمی‌خواند.  حتی  روایتهائی‌که  تلاش  کرده‌اند  این  افسانه‌ها  را  تخفیف  بدهند  نیزگامهائی  با  آنها  برداشته‌اند.  این  افسانه‌های  اسرائیلی  از  پای‌بست  ویران  و  از  اساس  بر  باد  است  و  بررسی  و  وارسی  را  نشاید.  این  افسانه‌ها  با  فرموده  خداوند  بزرگوار  سازگار  نیست‌: 

(وَإِنَّ لَهُ عِندَنَا لَزُلْفَى وَحُسْنَ مَآبٍ)‌.

و  قطعاً  او  در  پیشگاه  ما  دارای  مقام  والا  و  برگشتگاه  زیبا  است  (‌که  بهشت  برین  و  نعمت‌های  فردوس  اعلی  است‌)‌.

پیرو  قرآنی‌ای  که  به  دنبال  این  داستان  می‌آید  نیز  پرده  از  سرشت  این  امتحان  و  آزمون  برمی‏دارد،  و  مقصود  خدا  از  آن  را  برای  بنده  خودش‌که  داوری  میان  مردمان  و  فرمانروائی  بر  ایشان  را  بدو  واگذارکرده  است  مشخص  و  معین  می‌نماید:

(  یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُم بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ).

ای  داوود!  ما  تو  را  در  زمین  نماینده  (‌خود)  ساخته‌ایم  (‌و  بر  جای  پیغمبران  پیشین  نشانده‌ایم‌)  پس  در  میان  مردم  به  حق  داوری  کن  و  از  هوای  نفس  پیروی  مکن  که  تو  را  از  راه  خدا  منحرف  می‌سازد.  بی‏گمان  کسانی  که  از  راه  خدا  منحرف  می‌کردند  عذاب  سختی  به  خاطر  فراموش  کردن  روز  حساب  و  کتاب  (‌قیامت‌)  دارند.

این  امتحان‌،  خلافت  در  زمین‌،  و  فرمانروایی  برابر  حق  و  حقیقت  در  میان  مردم‌،  و  عدم  پیروی  از  هوا  و  هوس  است‌.  پیروی  از  هوا  و  هوس  -‌ در  آنچه  مربوط  به  پیغمبری  است  -  راه  افتادن  با  نخستین  منفعل  شدن‌،  و  تامّل  نکردن  و  درنگ  ننمودن  و کار  را  روشن  نساختن  است  .  .  .  اینها  چیزی  است‌که  ادامه  آنها  و  پافشاری  بر  آنها  به‌گمراهی  می‌کشاند.  ولی  پیروی‌که  به  دنبال  آیه  می‌آید  و  فرجام ‌گمراهی  را  به  تصویر  می‌کشد،  این  یک  حکم  عام  و  مطلق  در  باره ‌گمراهی  از  راه  خدا  است‌.  گمراهی  از  راه  خدا  نیز  خدا  را  فراموش‌کردن  و  خویشتن  را  در  روز  حساب  وکتاب  در  معرض  عذاب  و  عقاب  قرار  دادن  است‌.

از  عنایت  و  رعایتی  که  خدا  به  بنده  خود  داوود  داشته  است  این  است‌که  خدا  داوود  را  در  نخستین  نگاه  و  نگرشی‌که  داشته  است  آگاه  و  هوشیارکرده  است  و  او  را  بیدارباش  داده  است‌،  و  وی  را  از  پیروی  کردن  از  نخستین  احساس  و  برداشت  باز  داشته  است‌،  و  او  را  از  فرجام  آینده  دورکار  ترسانده  است  و  برحذر  فرموده  است‌.  داوود  حتی  گامی  هم  به  سوی  آن  فرجام  آینده دور  برنداشته  است!  این  هم  لطف  و  فضل  خدا  در  حق  بندگان  برگزیده‌اش  می‏‎باشد.  بندگان  برگزیده‌اش  چه  بسا  باهایشان‌کم‌ترین  سکندری  و  لغزشی  داشته  باشد،  ولی  خدا  سکندری  و  لغزش  ایشان  را  بپاید  و  جبران  نماید،  و 

دست  ایشان  بگیرد  و  بدیشان  بیاموزدکه  توبه‌کنند  و  به سوی  او  برگردند،  و  بدانان  توفیق  توبه  و  برگشت  عنایت  فرماید  و  ایشان  را  ببخشاید،  و  به  دنبال  آزمون  نعمتهایش  را  برای  آنان  فراوان  و  بر  سرشان  ریزان  گرداند.

*

هنگام  بیان‌کردن  قاعده  حق  در  خلافت  زمین  و  در  داوری  میان  مردمان‌،  و  پیش  از  این‌که  داستان  داوود  در  روند  قرآنی  به  پایان  خود  برسد،  این  حق  به  قاعده  بزرگ  خود  برگردانده  می‌شود،  قاعده‌ای  که  آسمان  و  زمین  و  آنچه  در  بین  آن  دو  است  بر  آن  استوار  می‌گردد،  و  ریشه  در  سراسر  این  هستی  دارد،  و  فراگیرتر  از  خلافت  زمین‌،  و  از  داوری  در  میان  مردمان  است‌،  و  بزرگتر  از  این  زمین  است‌.  همچنین  این  قاعده  فراخ‌تر  از  زندگی  دنیا  است‌،  زیرا  این  قاعده  نقشه  جهان  را  دربر  می‌گیرد،  و  فراتر  از  آن‌،  زندگی  آخرت  را  نیز  فرا  می‌گیرد.  از  این  قاعده  و  بر  این  قاعده  رسالت  واپسین  پدیدارگشته  است  و  استوارگردیده  است‌،  وکتاب  قرآن  آمده  است‌که  این  اصل  حق  فراگیر  بزرگ  را  تفسیر  و  تعبیر  کند:

(‏ وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاء وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا بَاطِلاً ذَلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ  کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِّیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ).

ما  آسمانها  و  زمین  و  چیزهائی  را  که  در  بین  آن  دو  تا  است  بیهوده  نیافریده‌ایم‌.  این‌،  گمان  کافران  است  (‌و  انگاره  اندیشه  بیمار  ایشان‌)‌.  وای  بر  کافران‌!  به  آتش  دوزخ  دچار  می‌آیند.  آیا  (‌با  حکمت  و  عدالت  ما  سازگار  است‌)  کسانی  را  که  ایمان  می‌آورند  و  کارهای  شایسته  انـجام  می‌دهند،  همچون  تباهکاران  (‌و  فسادپیشگان  در  ز‌مین‌)  بشمار  آوریم‌؟  و  یا  این  که  پرهیزگاران  را  با  بزهکاران  برابر  داریم‌؟  (‌ای  محمّد!  این  قرآن‌)  کتاب  پرخیز  و  برکتی  است  و  آن  را  برای  تو  فرو  فرستاده‌ایم  تا  در  باره  آیه‌هایش  بیندیشند،  و  خردمندان  پند  گیرند. 

بدین  منوال‌،  در  این  آیه‌های  سه‌گانه‌،  آن  حقیقت  سترگ  و  شگرف  و  فراگیر  و  دقیق  و  ژرف‌،  با  همه  اطراف  و  جوانب  و  شاخه‌ها  و  حلقه‌هایش  بیان  می‌شود.

آفرینش  آسمان  و  زمین  و  آنچه  میان  آنها  است  بیهوده  نبوده  است  و  بر  باطل  استوار  نگردیده  است‌.  بلکه  بـه  حق  آفریده  شده  است  و  به  حق  استوارگردیده  است‌.  از  این  حق  بزرگ  است‌که  سائر  حقها  جدا  می‌شود:  حق  در  خلافت  زمین‌،  حق  در  فرمانروائی  بر  مردمان  و  داوری  در  میانشان‌،  حق  در  راست  و  درست  گرداندن  احساسها  و  اندیشه‌ها  و  اعمال  و  افعال  انسانها،  و  .  .  .  بدین  خاطر  است  کسانی  که  ایمان  آورده‌اند  و  کارهای  پسندیده  کرده‌اند  همسان  مفسدان  و  تباهکاران  در  زمین  نخواهند  بود،  و  ارج  و  ارزش  پرهیزگاران  با  ارج  و  ارزش  بزهکاران  یکسان  شمرده  نخواهد  شد.  حقی‌که  این‌کتاب  مبارک  -‌ که  خدا  آن  را  نازل  فرموده  است  -  با  خود  به  ارمغان  آورده  است  تا  خردمندان  در  باره  آیات  آن  بیندیشند  و  یادآور  شوند  آنچه  راکه  لازم  است  از  این  حقائق  اصیل  یادآور  گردند،  حقانی  اصیلی  که  کافران  نمی‌توانند  آنها  را  تصورکنند  و  به  خاطر  سپارند،  چون  فطرتشان  با  حق  اصیل  در  ساختار  این  جهان  نمی‌تواند  تماس  بگیرد  و  پیوند  پیدایند،  و  به  همین  سبب  است‌که  گمانشان  در  باره  خدایشان  بد  می‌گردد،  و  خودشان  از  اصالت  حق  چیزی  درک  و  فهم  نمی‌کنند:

(ذَلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ ).

این‌،  گمان  کافران  است  (‌و  انگاره  اندیشه  بیمار  ایشـان‌)‌.  وای  بر  کافران‌!  به  آتش  دوزخ  دچار  می‌آیند.

شریعت  خدا  برای  مردمان‌،  گوشه‌ای  از  قانون  خدا  در  آفرینش  هستی  است‌.  کتابی  راکه  خدا  نازل  فرموده  است  بیانگر  حقی  است‌که  قانون  جهان  بر  آن  استوار  و  پایدار  است‌.  عدل  و  عدالتی‌که  از  جایگزینان  این  زمین  و  از  فرمانروایان  بر  مردمان  و  داوران  میان  ایشان‌،  خواسته  می‌شود،  گوشه‌ای  از  آن  حق  کلی  است‌.  کار  و  بار  مردمان  راست  و  درست  نمی‌گردد  مگر  زمانی‌که  با  بقیه  چیزهای  موجود  در  اطراف  ایشان  هماهنگ  گردد.  انحراف  از  شریعت  خدا،  و  از  حق  در  خلافت‌،  و  از  عدالت  در  فرمانروائی‌،  و  از  دادگری  در  داوری‌،  در  حقیقت  انحراف  از  قانون  جهانی  است‌،  قانون  جهانی‌ای  که  آسمان  و  زمین  بر  آن  برجا  و  پابرجا  است‌.  در  این  صورت  انحراف  از  شریعت  و  حق  و  عدالت‌کار  بسیار  خطرناک  و  شر  و  بلای  بزرگ  است‌.  و  اصلاً  برخورد  با  نیروهای  سترگ  جهانی  است  و  سرانجام  باید  که  درهم  شکند  و  درهم  ریزد  و  هلاک  و  نابود  شود.  ممکن  نیست  ستمگر  سرکش  منحرف  از  سنت  یزدان  و  از  قانون  جهان  و  از  سرشت  هستی  پایداری‌کند  و  برجای  بماند  .  .  .  ممکن  نیست  ستمگر  سرکش  منحرف  برجای  بماند  .  .  .  ممکن  نیست  بتواند  با  نیروی  سست  و  ناچیز  خود  در  برابر  آن  نیروهای  خردکننده  هراس‌انگیز  تاب  مقاومت  بیاورد  و  ایستادگی  کند.  ممکن  نیست  در  زیر  چرخهای  ارابه  قدرتمند  و  خردکننده  هستی  بایستد  و  له  و  لورد  نشود.

این  چیزی  است  که  باید  اندیشمندان  در  باره‌اش  بیندیشند،  و  خردمندان  آن  را  به  یاد  داشته  باشند.

*

بعد  از  این  پیرو  معترضه‌ای  که  در  وسط  داستان  آمده  است  تا  آن  حقیقت  بزرگ  را  آشکار  و  نمودار  سازد،  روند  قرآنی  به  پیش  می‌رود  و  نعمتی  را  یادآوری  می‌کند  که  خدا  به  داوود  داده  است‌.  این  نعمت  در  فرزندان  و  نوادگانی  جلوه‌گر  است‌که  خدا  به  داوود  عطاء  فرموده  است‌،  به  ویژه  در  اعطاء  پسرش  سلیمان  بدو،  و  در  لطف  و  مرحمت  و  فضلی  جلوه‌گر  است‌که  به  سلیمان  بخشیده  است‌:

(وَوَهَبْنَا لِدَاوُودَ سُلَیْمَانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ (30) إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ بِالْعَشِیِّ الصَّافِنَاتُ الْجِیَادُ (31) فَقَالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ عَن ذِکْرِ رَبِّی حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ (32) رُدُّوهَا عَلَیَّ فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَالْأَعْنَاقِ (33) وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمَانَ وَأَلْقَیْنَا عَلَى کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنَابَ (34) قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَهَبْ لِی مُلْکاً لَّا یَنبَغِی لِأَحَدٍ مِّنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّابُ (35) فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخَاء حَیْثُ أَصَابَ (36) وَالشَّیَاطِینَ کُلَّ بَنَّاء وَغَوَّاصٍ (37) وَآخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفَادِ (38) هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسَابٍ (39) وَإِنَّ لَهُ عِندَنَا لَزُلْفَى وَحُسْنَ مَآبٍ)  .

ما  سلیمان  را  به  داوود  عطاء  کردیم‌.  او  بنده بسیار  خوبی  بود،  چرا  که  او  توبه‌کار  بود.  (‌خاطرنشان  ساز)  زمانی  را  که  شامگاهان  اسبهای  نژاده  تندرو  و  زیـبای  تیزرو،  بدو  نموده  و  عرضه  شد.  سلیمان  گفت‌:  من  اسبان  را  سخت  دوست  می‌دارم‌،  چون  ساز  و  برگ  من  برای  عبادت  پروردگارم  می‌باشند  (‌که  جهاد  است‌.  او  همچنان  به  آنها  نگاه  می‌کرد)  تا  از  دیدگانش  در  پرده  (گرد  و  غبار)  پنهان  شدند.  (‌اسبها  آن  قدر  جالب  بودند  که  سلیمان  به  چاکران  دستور  داد)  آنها  را  به  سوی  من  بازگردانید.  (‌او  شخصاً  سـواران  را  مورد  تفقد،  و  اسبان  را  مورد  نوازش  قرار  داد)  و  بر  ساقها  و  گردنهای  اسبها  دست  کشید.  ما  سلیمان  را  دچار  بیماری  ساختیم  و  وی  را  همچون  کالبدی  (‌بی‌جان‌)  بر  تـخت  سلطنت  انداختیم  (‌تا  به  ابهت  خود  ننازد  و  به  نیروی  خویش  تکیه  نکند  و  بداند  که  عظمت  و  قدرت  انسان  با  کم‌ترین  ناخوشی  و  کوچک‌ترین  بیماری  متزلزل  و  چه  بسا  نابود  می‌گردد)‌.  سلیمان  آنگاه  (‌که  بلای  خدا  را  دید،  توبه  و  اسـتغفار  سرداد  و  به  درگاه  الله‌)  بازگشت.  سلیمان  گفت‌:  پروردگارا!  مرا  ببخشای  و  حکومتی  به  من  عطاء  فرمای  که  بعد  از  من  کسی  را  نسزد  (‌که  چنین  سلطنت  و  عظمتی  داشته  باشد)‌.  بی‏گمان  تو  بسیار  بخشایشگری‌.  پس  ما  (‌دعای  سلیمان  را  برآورده  کردیم  و)  باد  را  به  زیر  فرمان  او  درآوردیم‌.  باد  برابر  فرمانش  به  هر  کجا  که  می‌خواست‌،  آرام  حرکت  می‌کرد.  و  به  زیر  فرمان  او  درآوردیم  همه  بناها  و  غواصان  دیو  را.  و  گروه  دیگری  از  دیوها  را  در  غل  و  زنجیر  به  زیر  فرمان  او  کشیدیم  (‌تا  از  فساد  و  اذیت  و  آزارشان  به  مردم  جلوگیری  نماید. 

بدو  وحی  کردیم  که‌)  این  (‌چیزهائی  که  به  تو  داده‌ایم‌)  عطاء  ما  است‌،  پس  (‌به  هر  کس  که  می‌خواهی‌)  ببخش  یا  (‌آن  را  از  هر  کس  که  می‌خواهی‌)  بازدار،  بدون  هیچگونه  حساب  و  کتابی  (‌که  در  برابر  دادن  یا  ندادن‌،  از  تو  کشیده  شود)‌.  قطعاً  سلیمان  در  پیشگاه  ما،  مقامی  ارجمند  و  سرانجامی  نیکو  دارد.

در  اینجا  اشاره‌ای  که  به  «‌آلصّـافنات  الجیاد»  می‌شود  که  اسبهای  نژاده  تندرو  و  زیبای  تیزرونده  است‌،  و  اشاره‌ای  هم  که  به  کالبدی  بی‏جان  فرو  افتاده  بر  تخت  سلیمان  می‌شود،  برای  هر  دوی  این  اشاره‌ها  در  میان  تفسیرها  و  روایتها  تفسیری  یا  روایتی  را  پیدا  نکردم‌که  دلم  بدان  بیاساید  و  مرا  آسوده  خاطر  نماید.  هرچه  را  دیدم  و  یافتم  یا  اسرئیلیات  زشت‌،  و  یا  تاویلات  بدون  سند  بود.  خودم  هم  نتوانستم  سرشت  این  دو  حادثه  را  به  گونه‌ای  پیش  چشم  دارم‌که  چنگی  بـه  دل  بزند  و  دلم  بدان  بیاساید،  و  در  اینجا  آن  را  به  تصویر  بکشم  و  نقل  کنم‌.  در  میان  احادیث  شریف  هم  حدیث  صحیحی  را  پیدا  نکردم  مگر  یک  حدیث  صحیح  را.  حدیثی‌که  از  لحاظ  خودش  صحیح  است  ولی  پیوند  آن  با  یکی  از  این  دو  حادثه  موکد  نیست‌.  این  حدیث  را  ابوهریره  (رض)  از  پبغمبر  خدا  (ص)  روایت‌کرده  است‌،  و  مسلم  آن  را  به  عنوان  حدیث  مرفوعی  درکتاب  صحیح  خود  ثبت  و  ضبط  نموده  است‌.  بدین  گونه‌:

« قال سلیمان:لأطوفن اللیلة على سبعین امرأة . کل واحدة تأتی بفارس یجاهد فی سبیل الله . ولم یقل:إن شاء الله . فطاف علیهن فلم یحمل إلا امرأة واحدة جاءت بشق رجل . والذی نفسی بیده , لو قال إن شاء الله لجاهدوا فی سبیل الله فرساناً أجمعون »‌.  

 سلیمان  گفت‌:  امشب  به  پیش  هفتاد  زن  می‌روم‌.  هریک  از  آنان  سواری  را  به  دنیا  خواهد  آورد  که  در  راه  خدا  خواهد  جنگید.  او  نگفت‌:  اگر  خدا  بخواهد.  سلیمان  به  نزد  ایشان  رفت‌.  ولی  جز  یکی  از  خانمها  حامله  نشد،  و  او  هم  پسر  ناقص‌الخلقه  به  دنیا  آورد.  بدان  کسی  سوگند  که  جانم  در  قبضه  توان  او  است‌،  اگر  سلیمان  می‌گفت‌:  اگر 

خدا  بخواهد،  (‌آن  هفتاد  پسر  به  دنیا  می‌آمدند  و)  قطعاً  همه  ایشـان  سوارکارانی  می‌شدند  و  در  راه  خدا  می‌جنگیدند.^[1]

 درست  خوا‌هد  بودکه  این  رخداد  همان  امتحانی  باشدکه  آیات  قرآنی  در  اینجا  بدان  اشاره  مـی‌کنند.  و  مراد  از  کالبد  هم  همین  پسر  ناقص‌الخلقه  باشد.  امّا  ایـن  تنها  احتمالی  است  و  احتمالی  بیش  نیست  .  .  .  و  امّا  داستان  اسبان،  در  این  باره  گفته‌اند:  سلیمان  (ع) شامگاهان  از  گله  اسبان  خود  دیدن‌کرد.  نمازی  از  او  به  تاخیر  افتاد  و  وقت  آن  گذشت‌،  نمازی  که  پیش  از  غروب  می‌خواند.  سلیمان  گفت‌:  اسبها  را  برگردانید.  آنها  را  برگرداندند.  به  خاطر  این‌که  آن  اسبها  او  را  از  یاد  خدا  غافل  کرده  بودند،  همه  آنها  را‌گردن  زد  و  دست  و  پا  برید!  روایت  دیگری  می‌گوید:  سلیمان  ساقها  وگردنهای  اسبها  را  دست‌کشید  و  نازشان‌کرد  برای  این‌که  نشان  دهد  آن  اسبها  عزیز  وگرامیند  چون  برای  جنگ  در  راه  خدا  مورد  استفاده  قرار  می‌گیرند  .  .  .  هیچ  دلیلی  بر  صحت  این  دو  روایت  در  دست  نیست‌،  و  قاطعانه  در  باره  چـیزی  از  مطالب  آنها  نمی‌توان  سخن  گفت‌.ا‌ین  خاطر  هیچ  پژوهشگری  نمی‌تواند  چیزی  را  در  شرح  و  بسط  این  دو  رخدادی  که  در  قرآن  بدانها  اشاره  شده  است  بگوید.آنچه  می‌توانیم  در  اینجا  بگو‌ئیم  و  خویشتن  را  از  تنگنا  برهانیم  این  است‌که  بلا  و  مـصیبتی  از  سوی  خدا  در  رسید،  و  آزمایش  پیغمبر  خدا  سلیمان  (ع)  درکاری  از  کارهای  مربوط  به  ملک  و  مملکت  و  شـاهی  و  فرمانروائی  او  در  میان  بوده  است‌.  همان‌گونه‌که  خدا  پیغمبران  خود  را  به  بلا  و مصیبتی‌گرفتار  مـی‌سازد  و ا‌یشان  را  دچار  امتحان  و  آزمونی  می‌فرماید  تا  آنان  را  رهنمود  و  رهنمون  نماید،  و گامهایشان  را  از  لغزش   بپاید  و  به  دور  فرماید.^[2](‌ا)  سلیمان  به  سوی  خدای  خود  برگشت  و  توبه‌کرد،  و  از  او  طلب  آمرزش  خواست‌،  و  با  دعا  و  امید  رو  به  آستانه  یزدان‌کرد:

«قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَهَبْ لِی مُلْکاً لَّا یَنبَغِی لِأَحَدٍ مِّنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّابُ »  .        

سلیمان  گفت‌:  پروردگارا!  مرا  ببخشای  و  حکومتی  عطاء  فرمای  که  بعد  از  من  کسی  را  نسزد  (‌که  چنین  سلطنت  و  عظمتی  داشته  باشد)‌.  بی‏گمان  تو  بسیار  بخشایشگری‌.

 نزدیکترین  تاویل  پسندیده  این  درخواست  از  طرف  سلیمان  (ع)  این  است‌که  سلیمان  مرادش  خودنمائی  و  انحصارگرائی  نبوده  است‌.  بلکه  درخواست  ویـژگی  و  اختصاصی  کرده  است‌که  به  شکل  معجزه  جلوه‌گر  شود.  مقـصودش  از  این  درخواست  نوعی  معجزه  بوده  است‌.  خواسته  است  نوعی  مملکتداری  و  فرمانروائی  دیگری  که  بعد  از  او  خواهد  بود  جدا  و  ممتازگرداند.  مملکتداری  و  فرمانروائی  او  سرشت  ویژه‌ای  داشته  باشدکـه  مکرر  نبوده  و  در  میان  مملکت داریـها  و  فرمانرواییهائی  که  انسانها  می‌شناسند  معهود  و  معروف  نباشد.

پروردگار  دعا  و  درخواست  او  را  پذیرفت‌،  و  یک  نوع  مملکتداری  و  فرمانروائی  بدو  عطاء  کردکه  فراتـر  از  مملکتداری  و  فرمانروائی  معهود  و  معروف  انسانها  بود،  و  مملکتداری  و  فرمانروائی  خاصی  بدو  داده  شدکه  هرگز  جهان  همسان  آن  را  به  خود  نمی‌بیند:

(فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخَاء حَیْثُ أَصَابَ . وَالشَّیَاطِینَ کُلَّ بَنَّاء وَغَوَّاصٍ .وَآخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفَادِ ).

پس  ما  (‌دعای  سلیمان  را  برآورده  کردیم  و)  باد  را  بـه  زیر  فرمان  او  درآوردیم‌.  باد  برابر  فرمانش  به  هر  کجا  که  می‌خواست‌،  آرام  حرکت  می‌کرد.  و  به  زیر  فرمان  او  درآوردیم  همه  بناها  و غواصان  دیو  را.  و  گروه  دیگری  از  دیوها  را  در  غل  و  زنجیر  به  زیر  فرمان  او  کشیدیم  (‌تا  از  فساد  و  اذیت  و  آزارشان  به  مردم  جلوگیری  نماید)‌.

 باد  به  زیر  فرمان  بنده‌ای  از  بندگان  یزدان  با  اجازه  خداوند  سبحان  درآید،  بدین  معنی  نیست  که  باد  از  زیر  فرمان  ایزد  منان  خارج  شود  و  بدون  اراده  او  بدینجا  و  بدانجا  رود.  بلکه  باد  همیشه  مسخر  فرمان  یزدان  و  اراده خداوند  سبحان  می‌ماند  و  شکی  در  این  نیست‌.  باد  به  فرمان  یزدان  برابر  قوانین  و  سنن  او  حرکت  می‌کند.  هرگاه  در  مدت  زمانی  از  ازمنه  خدا  برای  بـنده‌ای  از  بندگانش  ممکن  نمود  بیانگر  اراده  یزدان  سبحان  شود،  و  در  آن  مدت  فرمان  آن  بنده  با  فرمان  یزدان  مـوافق  و  هماهنگ‌گردد،  و  مثلا  باد  برابر  فرمانش  به  هرکجاکه  خواست  آرام  حرکت  کند،  این  کار  برای  خدا  مشکل  نیست‌.  همسان  همچون‌کاری  به  شکلهای‌گوناگون  روی  می‌دهد.  یزدان  سبحان  در  قرآن  به  پیغمبر  (ص)  می‌فرماید:

(لئن لم ینته المنافقون والذین فی قلوبهم مرض والمرجفون فی المدینة لنغرینک بهم , ثم لا یجاورونک فیها إلا قلیلاً).

اگر  منافقان  و  بیماردلان  و  کسانی  که  در  مدینه  (‌شائعات  بی‌اسـاس  و  اخبار  دروغین  پخش  می‌کنند  و)  باعث  اضطراب  (‌مومنان  و  تزلزل  دین  ایشان‌)  می‌گردند،  از  کار  خود  دست  نکشند،  تو  را  بر  ضد  ایشان  می‌شورانیم  و  بر  آنان  مسلط  می‌گردانیم‌.  آنگاه  جز  مدت  اندکی  در  جوار  تو.  در  شهر  مدینه‌،  نمی‌مانند  (‌و  بلکه  در  پرتو  شوکت  اسلام  از  آنجا  رانده  می‌شوند)‌.       (‌احزاب‌/  60)

 معنی  این  چیست؟  معنی  این‌،  چنین  است‌که  اگر  آنان  دست  نکشند  و کار  را  به  پایان  نیاورند،  اراده  ما  متوجه  مسلط  گرداندن  و  چیره  ساخش  تو  بـر  آنان  و  بـیرون  راندن  ایشان  از  مدینه  می‌گردد.  و  این‌کار  با  رهنمود  و  رهنمون‌کردن  اراده  تو،  و  مشتاق  نمودن  تو  به  پیکار  و  جنگشان  و  بیرون  راندنشان‌،  صورت  می‌پذیرد.  آن  وقت  اراده  ما  نیز  در  حق  ایشان  از  راه  اراده  تو  پیاده  و  محقق  می‌گردد.  این  هم  نوعی  از  توافق  و  هماهنگی‌کار  یزدان  سبحان  وکار  پیغمبر  (ص)  است‌.  اراده  وکار  خدا  اصل  و  اساس  همه  چیز  است‌.  اراده  وکار  خدا  در  اراده  و  کار  پیغمبر  (ص) جلوه‌گر  می‌آید،  اگر  یزدان  سبحان  بخواهدکه  چنین  بشود.  این  سخن  معنی  تسخیر  باد  به  زیر  فرمان  سلیمان  (ع) را  به  ذهن  ما  نزدیک  می‌کند،  تسخیر  باد  مطابق  میل  و  خـواستی‌که  سلیمان  خواهـد  داشت  و  مطابق  و  موافق  با  فرمان  یزدان  در  رهنمود  و  رهنمون  بادها  جلوه‌گر  می‌آید،  رهنمود  و  رهنمونی‌کـه  بیانگر  فرمان  خدا  و  تعبیرکننده  آن  در  همه  حال  و  همه  آن  است‌.

همچنین  یزدان  سبحان  شیاطین  و  اهریمنان  را  مسخر  فرمانش  نمود  تا  برای  او  بسازند  هرچه  او  از  ایشان  بخواهد.  برایش  در  دریا  غواصی  کنند.  به  داخل  زمین  فرو  روند،  تا  برایش  آنچه  می‌خواهد  جستجوکنند.  خدا  به  سلیمان  سلطه  و  قدرت  عقاب  و  عذاب  مخالفان  و  مفسدان  عطاء  فرمود،  مخالفان  و  مفسدا‌ن  دیوهائی‌که  آنها  را  مسخرش  ساخته  بود  و  به  زیر  فرمانش  در  آورده  بود.  او  می‏‎توانست  آن  مخالفان  و  مفسدان  را  به  غل  و  زنجیر  بکشد  و  دستشان  را  به  پایشان  ببندد،  یا  آنان  را  اگر  بخواهد  دوتا  دوتا  یا  بیشتر  به  یکدیگر  ببندد  و  به  غل  و  زنجیرشان  بکشد.

گذشته  از  این  بدوگفته  شد:  تو  آزادی  در  سلطه  و  قدرت  و  نعمتی‌که  خدا  به  تو  داده  است‌.  به  هرکس‌کـه  می‌خواهی  و  هرگونه‌که  می‌خواهی  بذل  و  بخشش‌کن  و  هدیه  و  عطاء  بده.  یا  به  هرکس‌که  می‌خوا‌هی  نبخش  و  نده‌.  یا  بدان  اندازه  ببخش  و  بده‌که  می‌خواهی‌:

(هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسَابٍ).

 (‌ما  بدو  وحی  کردیم  که‌)  این  (‌چیزهائی  که  به  تو  داده‌ایم‌)  عطاء  ما  است‌،  پس  (‌به  هر  کس  که  می‌خواهی‌)  ببخش  یا  (‌آن  را  از  هر  کس  که  می‌خواهی‌)  بازدار،  بدون  هیچگونه 

حساب  و  کتابی  (‌که  در  برابر  دادن  یا  ندادن‌،  از  تو  کشیده  شود)‌. 

این  هم  نشانه  بزرگداشت  و  لطف  و  مرحمت  بیشتر  یزدان  در  حق  سلیمان  بود.  آن‌گاه  افزون  بر  همه  اینها  بیان  می‌شود  که  او  در  پیشگاه  پروردگارش  در  دنیا  قربت  و  منزلت‌،  و  در  آخرت  فرجام  نیکو  و  بازگشتگاه  پسندیده  دارد:

( وَإِنَّ لَهُ عِندَنَا لَزُلْفَى وَحُسْنَ مَآبٍ).

قطعاً  سلیمان  در  پیشگاه  ما،  مقامی  ارجمند  و  سرانجامی  نیکو  دارد.

این  پله  والائی  و  مرتبه  بالائی  از  رعایت  و  عنایت  و  رضایت  و  اعطاء  نعمت  و  تکریم  و  تعظیم  است‌.

*

آن‌گاه  با  داستان  بلا  و  مصیبت  و  امتحان  و  آزمون  به  پیش  می‌رویم‌،  وگذشته  از  آن‌،  نعمت  و  فضل  و  لطف  و  مرحمت  خدا  را  مشاهده  می‌کنیم  و  دید  می‌زنیم‌.  در  روند  قرآنی  به  داستان  ایوب  می‌رسیم  و  با  آن  به  پیش  می‌رویم‌:            

« وَاذْکُرْ عَبْدَنَا أَیُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ . ارْکُضْ بِرِجْلِکَ هَذَا مُغْتَسَلٌ بَارِدٌ وَشَرَابٌ .‏ وَوَهَبْنَا لَهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنَّا وَذِکْرَى لِأُوْلِی الْأَلْبَابِ . وَخُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِب بِّهِ وَلَا تَحْنَثْ إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ »  .

(‌ای  محمّد!)  خاطرنشان  ساز  (‌سرگذ‌شت‌)  بنده ما  ایوب  را.  بدان  گاه  که  پروردگار  خود  را  خواند  و  گفت‌:  اهریمن  مرا  دچار  رنج  و  درد  کرده  است  (‌و  سخت  زار  و  نزار  و  بیمارم‌.  به  فریادش  رسیدیم  و  او  را  ندا  دردادیـم  که‌)  پای  خود  را  به  زمین  بکوب‌.  (‌هنگامی  که  چنین  کرد  چشمه  آبی  برجوشید.  بدو  پیام  دادیم‌،‌)  این‌،  آبی  است  که  هم  برای  شستشوی  (‌تنت  مفید)  است  و  هم  برای  نوشیدن  (گوارا  و  سودمند)  است‌.  (‌بیماری  و  ناراحتی  ایوب  را  برطرف  ساختیم  و  بجای‌)  اولاد  (‌و  اموالی  که  از  دست  داده  بود)  دوچندان  بدو  عطاء  کردیم‌،  محض  مرحمتمان   (‌در  حق  ایوب‌)  و  تذکاری  (‌از  صبر  و  شکیبائی‌)  برای  خردمندان  (‌تا  همچون  ایوب  شکیبا  و  امیدوار  به  لطف  و  فضل  خدا  باشند  و  در  حوادث  و  مشکلات‌،  رشته  صبر  جمیل  را  از  دست  ندهند.  ایوب  سوگند  خورده  بود  که  یکی  از  افراد  خانواده‌اش  را  تنبیه  کند  و  چندین  ضربه  چوب  بزند.  ما  برای  رفع  ایـن  مشکل  نیز  بدو  دستور  دادیم‌)  بسته‌ای  (‌از  چوبهای  نازک‌،  یا  رشته  خرما،  و  یا  ساقه‌های  گندم  و  همانند  آن‌)  را  برگیر  و  (‌او  را)  با  آن  بزن‌،  و  سوگند  خود  را  مشکن‌.  (‌و  با  کمترین  اذیت  و  آزاری  قسم  خویش  را  به  مرحله  اجراء  درآور)‌.  ما  ایوب  را  شکیبا  یافتیم‌.  چه  بنده  خوبی  بود!  او  بسیار  توبه  و  استغفار  سرمی‌داد.

داستان  بلا  و  مصیبت  و  امتحان  و  آزمون  و  صبر  و  شکیبائی  ایوب  مشهور  و  زبانزد  خاص  و  عام  است‌.  داستان  ایوب  ضرب‌المثل  بلا  و  مصیبت  و  امتحان  و  آزمون  و  صبر  و  شکیبائی  شده  است‌.  ولیکن  داستان  ایوب  با  اسرائیلیاتی  آمیخته  شده  است‌که  بر  خود  داستان  می‌چربد.  آن  مقدارکه  در  این  داستان  دور  از  اسرائیلیات  و  مصون  از  پرت  و  پلا  است‌،  این  است‌،  ایوب  (ع)  آن‌گونه‌که  در  قرآن  آمده  است  بنده  شایسته  و  توبه‌کاری  بوده  است‌.  خدا  او  را  به  بلا  و  مصیبت  گرفتارکرده  است  و  امتحان  و  آزمون  فرموده  است‌،  و  او  صبر  جمیل  داشته  است‌.  به  نظر  می‌رسدکه  بلا  و  مصیبت  و  امتحان  و  آزمون  او  با  از  میان  رفتن  جملگی  دارائی  و  اهل  و  فرزندان  و  صحت  و  تندرستی  بوده  است‌.  امّا  با  وجود  این  ایوب  پیوندش  را  با  پروردگارش  قطع  نکرده  است‌،  و  از  یقین  و  اطمینان  خود  به  آفریدگارش  نکاسته  است‌،  و  راضی  به  چیزی  بوده  است  که  خدا  بدو  روا  دیده  بود.

اهریمن  افراد  مخلص  اندکی  را  که  بدو  وفادار  مانده  بودند  - ‌از  جمله  همسرش  - ‌وسوسه  می‌کرد که  اگر  خدا  ایوب  را  دوست  می‌داشت  او  را  به بلا  و  مصیبت‌گرفتار  نمی‌ساخت‌.  این  افراد  مخلص  چنین  چیزی  را  به  ایوب  می‌گفتند.  این‌گفتار  او  را  سخت  می‌رنجاند،  و  او  را  بیش  از  بلا  و  مصیبت  و  زیان  و  ضرری‌که  دیده  بود  آزار  می‌داد.  وقتی‌که  زنش  برخی  از  این  گونه  وسوسه‌ها  را  بدوگفت‌،  سوگند  خو‌رد  اگر  خدا  بدو  بهبودی  بخشد  او  را  چندین  تازیانه  -‌ گویا  صد  تازیانه  -  می‌زند.

بدین  هنگام  بودکه  رو  به  آستانه  یزدان  نمود  و  ناله  سرداد  و  از  اذیت  و  آزار  وسوسه  اهریمن شکوه‌کرد،  و  از  دست  تاثیرات  وسوسه  اهریمن  در  درون  نزدیکان  و  مخلصانش  به  افغان  درآمد  وکمک  خواست‌.  این  اذیت  و  آزار،  او  را  زار  و  نزارکرد.  فریاد  برآورد:  کریما!

(أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ)  .

اهریمن  مرا  دچار  رنج  و  درد  کرده  است  (‌و  سخت  زار  و  نزار  و  بیمارم‌)‌.

وقتی‌که  پروردگارش  صدق  و  صداقت  و  صبر  و  شکیبائی  او  را  دید،  وگریز  و  نفرت  او  را  از  تلاشهای  شیطان  مشاهده  نمود،  و  به  رنج  و  دردش  ازکوششهای  اهریمن  پی  برد،  با  رحمت  و  عنایت  خود  او  را  دریافت‌،  و  بلا  و  مصیبت  و  امتحان  و  آزمون  او  را  به  پایان  رساند،  و  صحت  و  تندرستی  را  بدو  برگرداند.  یزدان  سبحان  بدو  دستور  فرمود  پا  به  زمین  بکوبد  تا  چشمه  خنکی  برجوشد  و  خود  را  بدان  بشوید  و  از  آب  آن 

بیاشامد  تا  شفا  یابد  و  بهبودی  پیداکند:

(ارْکُضْ بِرِجْلِکَ هَذَا مُغْتَسَلٌ بَارِدٌ وَشَرَابٌ).

 (‌به  فریادش  رسیدیم  و  او  را  ندا  دردادیم  که‌)  پای  خود  را  به  زمین  بکوب‌.  (‌هنگامی  که  چنین  کرد  چشمه  آبی  برجوشید.  بدو  پیام  دادیم‌)  این‌،  آبی  است  که  هم  برای  شستشوی  (‌تنت مفید)  است  و  هم  برای  نوشیدن  (‌گوارا  و  سودمند)  است‌.

قرآن  مجید  می‌فرماید:

(وَوَهَبْنَا لَهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنَّا وَذِکْرَى لِأُوْلِی الْأَلْبَابِ ).

(‌بیماری  و  ناراحتی  ایوب  را  برطرف  ساختیم  و  بجای‌)  اولاد  (‌و  اموالی  که  از  دست  داده  بود)  دو  چندان  بدو  عطاء  کردیم‌،  محض  مرحمتمان  (‌در  حق  ایوب‌)  و  تذکاری  (‌از  صبر  و  شکیبائی‌)  برای  خردمندان  (‌تا  همچون  ایوب  شکیبا  و  امیدوار  به  لطف  وفضل  خدا  باشند  و  در  حوادث  و  مشکلات‌،  رشته  صبر  جمیل  را  از  دست  ندهند. 

برخی  از  روایات  می‌گوید:  خداوند  برای  ایوب  فرزندانش  را  زنده  کرد  و  به  اندازه آنان  هـم  اولاد  دیگری  بدو  عطاء  فرمود  .  .  .  ولی  در  نص  قرآنی  چیزی  وجود  ندارد  که  دال  بر  زنده  گرداندن  کسانی  باشد  کـه  مرده‌اند.  چه  بسا  معنی  چنین  باشد:  خداوند  ایوب  را  بهبودی  بخشید  و  اهل  و  عیال  و  فرزندانش  را  بدو  برگرداند،  اهل  و  عیال  و  فرزندانی‌که  نسبت  بدوگمشده  و  از  دست  رفته  بشمار  می‌آمدند،  و  بدو  اولاد  دیگری  عطاء  فرمود.  این  هم  دال  بر  نعمت  و  رحمت  و  عنایت  و  حفاظت  پروردگار  بدو  بود،  و  شایسته  این  است  کـه  خردها  را  بیدارکند  و  مایه  هوشیاری‌گردد  و  درک  و  شعور  را  تلنگری  بزند.

چیز  مهمّی‌که  در  اینجا  در  بیان  داستانها  است  به  تصویر  زدن  رحمت  و  عنایت  و  فضل  و  لطف  یزدان  بر  بندگانش  است‌،  بندگانی‌که  خدا  ایشان  را  به  بلا  و  مصیبت‌گرفتار  می‌سازد  و  ایشان  را  به  محک  امتحان  و  آزمون  می‌زند،  و  آنان  بر  بلا  و  مصیبت  صبر  و  شکیبائی  می‌ورزند،  و  راضی  به  قضا  و  قدر  خدا  می‌گردند،  و  از  امتحان  و  آزمون  سرافراز  بیرون  می‌آیند.

و  امّا  مساله  سوگند  خوردن  ایوب  مبنی  بر  این‌که  همسرش  راکتک  بزند،  رحمت  خدا  او  را  و  همسرش  را  دریافت‌،  همسری‌که  به  خدمتگذاری  شوهرش  برخاسته  بود  و  بر  بلا  و  مصیبت  ایوب  و  برگرفتار  درد  و  رنـج  آمدن  خود  به  خاطر  او،  صبر  و  شکیبائی  نموده  بود،  خدا  به  ایوب  دستور  داد  بسته‌ای  از  چوبها  به  تعدادی‌کـه  معین‌کرده  بود  برگیرد،  و  یک  بار  همسرش  را  با  آن  بسته  بزند.  این  هم  قسم  او  راکفایت  می‌کند  و  لازم  نیست  سوگندش  را  بشکند:

(وَخُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِب بِّهِ وَلَا تَحْنَثْ)‌.

 (‌ایوب  سوگند  خورده  بود  که  یکی  از  افراد  خانواده‌اش  را  تنبیه  کند  و  چندین  ضربه  چوب  بزند.  ما  برای  رفع  این  مشکل  نیز  بدو  دستور  دادیم‌)  بسته‌ای  (‌از  چوبهای  نازک‌،  یا  رشته  خرما،  و  یا  ساقه‌های  گندم  و  همانند  آن‌)  را  برگیر  و  (‌او  را)  با  آن  بزن‌،  و  سوگند  خود  را  مشکن‌،  (‌و  با  کمترین  اذیت  و  آزاری  قسم  خویش  را  بـه  مرحله اجراء  درآور)‌.^[3]

* 

پس  از  بیان  این  داستانهای  سه‌گانه  با  اندک  تفصیلی‌،  بدان  خاطرکه  پیغمبر  خدا  (ص)  آنها  را  به  یاد  داشته  باشد  و  در  برابر  بلاها  ومصیبتها  و  رنجها  و  دردهائی‌که  می‏‎بیند  شکیبائی‌کند،  روند  قرآنی  به  طور  اجمال  به  مجموعه‌ای  از  داستانهای  انبیاء  اشاره  می‌فرماید،  انبیائی  که  درداستانهایشان  از  یک  سو  بلا  و  بنت  و  صبر  و  شکیبائی  است‌،  و  از  دیگر  سو  نعمت  و  عنایت  و  لطف  و  فضل  الهی  است‌،  همان  چیزهائی‌که  در  داستانهای  داوود  و  سلیمان  و  ایوب(ع) بود.  برخی  از  آن  پیغمبران  بر  اینان  مقدم  بوده‌اند  و  جلوتر  زندگی  کرده‌اند  و  زمان  ایشان  هم  مشهور  و  معروف  است‌.  بسی  از  آنان  هم  زمان  ایشان  را  نمی‌دانیم‌،  چون  قرآن  و  مصادر  معتبری  که  در  دست  داریم  زمانشان  را  مشخص و معین نکرده‌اند:

 (وَاذْکُرْ عِبَادَنَا إبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ أُوْلِی الْأَیْدِی وَالْأَبْصَارِ . إِنَّا أَخْلَصْنَاهُم بِخَالِصَةٍ ذِکْرَى الدَّارِ . وَإِنَّهُمْ عِندَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیَارِ .وَاذْکُرْ إِسْمَاعِیلَ وَالْیَسَعَ وَذَا الْکِفْلِ وَکُلٌّ مِّنْ الْأَخْیَارِ). 

(‌ای  پبغمبر!)  از  بندگان  ما  ابراهیم  و  اسحاق  و  یعقوب  سخن  بگو،  آنان  که  دارای  قدرت  و  بینش  (‌کافی  و  قوی  در  باره  امور  زندگانی  و  رموز  آئین  یزدانی‌)  بودند.  ما  آنان  را  با  صفت  خاصی  ویژگی  بخشیدیم  که  یاد  همیشگی  ایشـان  از)  سـرای  آخرت  بود.  ایشان  در  پیشگاه  ما  از  زمره  برگزیدگان  بس  نیک  و  نیکوکارند  ...  .

 ابراهیم  و  اسحاق  و  یعقوب  - ‌همچنین  اسماعیل  -  قطعاً  پیش  از  داود  و  سلیمان  می‌زیسته‌اند،  ولیکن  نمی‌دانیم  با  زمان  ایوب  چگونه  بوده‌اند.  همچنین  است  تاریخ  زندگانی  الیسع  و  ذوالکفل‌.  در  قرآن  در  باره  الیسع  و  ذوالـکفل  جز  اشاره‌های‌گذرائی  بدیشان  نیست‌.  پیغمبری  از  پیغمبران  بنی‏اسرائیل  بنا  به  ارجح  اقوال  نام  عبری  او  «‌الیشع‌«  که  الیسع  در  زبان  عربی  است‌.  ولی  ذوالکفل  چیری  از  او  نمی‌دانیم  این  صفت  او  را:

«من  الاخیار  »‌.

از  زمره برگزیدگان  بس  نیک  و  نیکوکار  بوده  است‌.

 خداوند  ابراهیم  و  اسحاق  و  یعقوب  را  چنین  توصیف  می‌فرماید:

(أُوْلِی الْأَیْدِی وَالْأَبْصَارِ ).

آنان  دارای  قدرت  و  بینش  (‌کافی  و  قوی  در  باره  امور  زندگانی  و  رموز  آئین  یزدانی‌)  بودند.

این  هم‌کنایه  از  انجام‌کارهای  شایسته  و  بایسته  با  دستها،  و  نظریه  درست  یا  اندیشه  استوار  با  چشمان  درون  و  بیرون  است‌.  انگار  کسی‌که  کار  شایسته  و  بایسته  نمی‌کند  دست  ندارد،  و  کسی  که  اندیشه  سالم  ندارد  عقل  و  خرد  یا  رای  و  نظر  ندارد!

همچنین  صفت  بزرگ  داشت  ایشان  را  بیان  می‌دارد  و  می‌فرماید:  خدا  ایشـان  را  با  صفت  خاصی  ویژگی  بخشیده  است  تا  سرای  اخرت  را  یادکنند  و  به  یاد  آن  جهان  باشند،  و  از  هرگونه  چیز  دیگری  جز  آخرت  ببرند  و  بپالایند:

(إِنَّا أَخْلَصْنَاهُم بِخَالِصَةٍ ذِکْرَى الدَّارِ )  . 

ما  آنان  را  با  صفت  خاصی  ویژگی  بـخشیدیم  که  یاد  (‌همیشگی  ایشان  از)  سرای  آخرت  بود

این  امتیازشان  و  والائیشان  بود،  و  این  امتیاز  و  والائی  حاصل  از  این  صفت‌،  ایشان  را  در  پیشگاه  خدا  از  زمره  گزیدگان  و  خوبان‌کرده  بود:

(  وَإِنَّهُمْ عِندَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیَارِ)  .

ایشان  در  پیشگاه  ما  از  زمـره  برگزیدگان  بس  نیک  و  نیکوکارند.

هـمچنین  یزدان  سبحان  برای  اسماعیل  و  الیسع  و  ذوالکفل  گواهی  می‌دهدکه  از  زمره  خوبان  و  نیکان  بوده‌اند.  خداوند  بزرگوار  خاتم  الانبیاء  محمّد  مصطفی(ص)  را که  خوب‌ترین  خوبان  و  نیک‌ترین  نیکان  پیغمبرانش  می‏‎باشد  تذکر  می‌دهد  که  آنان  را  یاد  کند  و  با  ایشان  راه‌ کاروان  زندگی  را  بسپرد،  و  در  باره  صبر  و  شکیبائی  ایشان  و  لطف  و  مرحمت  خدا  بدیشان  بیندیشد،  و  در  برابر  چیزهائی  که  از  قوم  تکذیب‌کننده  گمراهش  می‏‎بیند  صبر  وشکیبائی  نماید.  چه  صبر  و  شکیبائی  راه  رسالتها  و  پیغمبریها،  و  راه  دعـوتها  و  فراخوانیها  به  سوی  خدا  است‌.  خدا  هم  بندگان  صابر  و  شکیبای  خود  را  رهـا  نمی‌سازد  و  به  خود  واگذار  نمی‌نماید.  بلکه  در  برابر  صبر  و  شکیبائی  آنان  بدیشان  خیر  و  خوبی  و  رحمت  و  عنایت  و  برکت  و  امتیاز  مبذول  می‌فرماید  .  .  .  آنچه  در  پیشگاه  خدا  است  خوبتر  و  بهتر  از  همه  چیز  است‌.  مکر  وکید  و  دسـیسه  و  نـیرنگ  مکاران  و دسیسه‌سازان  و  نیرنگبازان  تکذیب‌کننده‌،  در  برابر  رحمت  و  رعایت  و  نعمت  و  لطف  و  فضل  خدا  ناچیزو  حقیر  است  .  .  .

*      

---

^[1]برخی از واژه های این حدیث در تفصیر فی ظلال  القرآن  حذف  گردیده  است  .  .  .  مراجعه  شود  به  تفسیر  «‌التحریر و  التنویر»  ابن  عاشور.  (‌مترجم‌) 

^[2] عبدالکریم  خطیب  در  تفسیر  خود  به  نام‌:  «‌التفسیر  القرآنی  للقرآن‌»  بـا  استفاده  از  تقریرات  استاد  محمّد  شاهین  حمزه‌،  سخنی  بدین  مفهوم  در  باره  «‌جسداً‌»  دارد:  چه  بسا  روح  سلیمان  در  حال  بیداری  از  پیکر  او  جدا  شده  و  دورا  دور  ناظر  لاشه  بی‌روان  خود  بوده  است‌.  این  عمل  را  امروزه  ‌«‌الطرح  الروحی‌»  یعنی  تجـرید  روح  یا  فرافکنی  روح  می‌نامند  (‌نگا:  جزء  ٢٤  ،  صفحه  ص  1086)  .  .  .

^[3]«‌ضغثاً‌»‌: دسته‌ای از ساقه‌های‌گندم‌ و جو یا چوبهای نازک‌. بسته‌ای از رشته‌های خرما یا گیاهان...اجراء  حدود اسلامی  به‌گونه‌ای‌کـه  در  آیه  است‌،  یا  باید  آن  را  خاص  شریعت  ایوب  و  مرحمتی  در  حق  او  دانست‌،  و  یا  این‌که  چنین  حکمی  را  در  مورد  فرسودگان‌و  بیماران  خطاکار  قلمدادکرد،  و  یا  این‌که  راجع  به‌کسانی  انگاشت‌کـه  مرتکب  جرمی  نشده‌اند،  ولیکن  سرپرست  یا  ولی  ایشان  سوگند  خورده  است‌که  آنان  راکیفر  دهدو  چوب  بزند  و  ظاهرقانون  حدودرا  رعایت‌کنند  ...وگرنه  اجراء  حد  زناو  تهمت‌و  سوگند  و  غیره  با  بسته‌ای  از  ساقه‌هاو  رشته‌هاو  دسته‌ای  از  چوبهای  نازک‌،  یعنی  تعطیل‌کردن  حدود  الهی‌، ‌و  چنین‌کاری  مجاز  نیست  (‌نگا:  تفسیر  قاسمی‌) ...  (‌مترجم‌)