تفسیر سوره‌ی ص آیه‌ی 16-1

سوره‌ی ص آیه‌ی 16-1

سوره‌‌ ص  مکّی و  ٨٨  آیه  است 

بسم الله الرحمن الرحیم

ص وَالْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ (1) بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی عِزَّةٍ وَشِقَاقٍ (2) کَمْ أَهْلَکْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ فَنَادَوْا وَلَاتَ حِینَ مَنَاصٍ (3) وَعَجِبُوا أَن جَاءهُم مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ وَقَالَ الْکَافِرُونَ هَذَا سَاحِرٌ کَذَّابٌ (4) أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهاً وَاحِداً إِنَّ هَذَا لَشَیْءٌ عُجَابٌ (5) وَانطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلَى آلِهَتِکُمْ إِنَّ هَذَا لَشَیْءٌ یُرَادُ (6) مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ (7) أَأُنزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِن بَیْنِنَا بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِّن ذِکْرِی بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذَابِ (8) أَمْ عِندَهُمْ خَزَائِنُ رَحْمَةِ رَبِّکَ الْعَزِیزِ الْوَهَّابِ (9) أَمْ لَهُم مُّلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا فَلْیَرْتَقُوا فِی الْأَسْبَابِ (10) جُندٌ مَّا هُنَالِکَ مَهْزُومٌ مِّنَ الْأَحْزَابِ (11) کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتَادِ (12) وَثَمُودُ وَقَوْمُ لُوطٍ وَأَصْحَابُ الأَیْکَةِ أُوْلَئِکَ الْأَحْزَابُ (13) إِن کُلٌّ إِلَّا کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقَابِ (14) وَمَا یَنظُرُ هَؤُلَاء إِلَّا صَیْحَةً وَاحِدَةً مَّا لَهَا مِن فَوَاقٍ (15) وَقَالُوا رَبَّنَا عَجِّل لَّنَا قِطَّنَا قَبْلَ یَوْمِ الْحِسَابِ (16)

این  سوره  مکی  است‌.  از  میان  موضوعهای  سوره‌های  مکی،  به  مساله  توحید  و  یگانه‌پرستی‌،  و  مساله  وحی  به  محمّد  (ص)  و  مساله  حساب  وکتاب  در  آخرت 

می‌پردازد.  این  سه  مساله  را  در  سرآغاز  خود  عرضه  می‌دارد،  سرآغازی  که  مرحله  اول  سوره  را  تشکیل  می‌دهد.  این  مرحله  از  آیات  ارزشمندی  فراهم  می‌گردد  که  فراتر  ازکلام  انسانند.  این  سوره  وحشت  و  دهشت  و  شگفت  و  شگرف  را  به  تصـویر  می‌کشد،  و  ناگهان  مشرکان  را  در  مکه  با  دعوت  پیغمبر  (ص)  از  آنان  به  سوی  توحید  و  یگانه‌پرستی‌،  و  اطلاع  دادن  بدیشان  از  داستان  وحی  وگزینش  او  به  عنوان  پیغمبری  از  سوی  خدا،  رویاروی  می‌سازد:

« وَعَجِبُوا أَن جَاءهُم مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ وَقَالَ الْکَافِرُونَ هَذَا سَاحِرٌ کَذَّابٌ . أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهاً وَاحِداً إِنَّ هَذَا لَشَیْءٌ عُجَابٌ . وَانطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلَى آلِهَتِکُمْ إِنَّ هَذَا لَشَیْءٌ یُرَادُ . مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ . أَأُنزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِن بَیْنِنَا ؟  »‌.

در  شگفتند  از  این  که  بیم‌دهنده‌ای  از  خودشان  به  سویشان  آمده  است‌،  و  کافران  می‌گویند:  این‌،  جادوگر  بسیار  دروغگوئی  است‌.  آیا  او  بجای  این  همه  خدایان‌،  به  خدای  واحدی  معتقد  است‌؟  واقعاً  این  (‌حرفی  که  می‌زند)  چیز  شگفتی  است‌.  سرکردگان  ایشان  راه  افتادند  (‌و  به  یکدیگر  گفتند)  که  بروید  و  (‌محکم  به  بتان  خویش  بچسبید  و)  بر  (‌عبادت‌)  خدایان  خود  ثابت  و  استوار  باشید.  این  همان  چیزی  است  که  خواسته  می‌شود.  ما  در  آئین  دیگری،  این  (‌یکتاپرستی‌)  را  نشنیده‌ایم‌.  این  جز  دروغ  ساختگی  نیست‌.  آیا  از  میان  همه  ما،  قرآن  بر  او  نازل  شده  است‌؟‌.            (‌ص‌/4-8)

  این  سوره  همچنین  استهزاء  و  تمسخر  مشرکان‌،  و  انکار  عذابی  از  سوی  ایشان  را  به  تصویر  می‌کشدکه  یـزدان  آنان  را  بدان  به  عنوان  جزا  و  سزایشان  تهدید  می‌فرماید:

(وَقَالُوا رَبَّنَا عَجِّل لَّنَا قِطَّنَا قَبْلَ یَوْمِ الْحِسَابِ).

 (‌کافران  مسخره‌کنان‌)  میگویند:  پروردگارا!  سهم  (‌عذاب‌)  ما  را  پیش  از  روز  رستاخیز  و  حسـاب  و  کتاب  (‌قیامت‌)  به  ما  برسان‌.                                (‌ص‌/16) 

این  را  بسی  سنگین  می‌دیدندکه  یزدان  سبحان  مردی  را  از  میان  ایشان  برگزیند،  تا  جدای  از  همگان  قرآن  بر  او  نازل  شود،  و  این  مرد  محمّد  پسر  عبدالله  باشد،‌کسی‌که  تا  به  حال  ریاستی  بر  ایشان  نداشته  است  و  در  میانشان  فرمانروائی  نکرده  است‌!  بدین  خاطر  خداوند  بزرگوار  در  سرآغاز  سوره  به  عنوان  پیروی  بر  سنگین  شمردن  و  ناگوار  دیدن  این  امر  از  سوی  ایشان‌،  و  به  عنوان  پیروی  برگفتارشان  این  پرسش  آنان  را  ذکر  می‌فرماید:

«أَأُنزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِن بَیْنِنَا ؟  »‌.

آیا  از  میان  همه  ما،  قرآن  بر  او  نازل  شده  است‌؟‌.   (‌ص‌/٨)

 از  ایشان  نیز  می‌پرسد:         

(أَمْ عِندَهُمْ خَزَائِنُ رَحْمَةِ رَبِّکَ الْعَزِیزِ الْوَهَّابِ ؟ أَمْ لَهُم مُّلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا فَلْیَرْتَقُوا فِی الْأَسْبَابِ)  .     

  راستی  مگر  گنجهای رحمت  پروردگار  بسیار  با  عزت  و  بس  بخشاینده  تو در  دست  ایشان اسـت‌؟  (‌تا  هرکه  را  که  بخواهد  نبوت  بدهند  وهرکس  را  که  بخواهند  محروم  سازند؟‌!)‌.  یا  مالکیت  و حاکمیت  آسمانها  و  زمین  و  چیزهائی  که  در  میان  آن  دو  است‌،  ازآن  ایشان  است‌؟  اگر  چنین است  با  وسائل  و  اسباب  (‌لازمه  صعودی  که  در  دست  دارند،  به  سوی  آسمانها)  بالا  روند  (‌و هرگونه  که  خود  می‌خواهند  حکومت  کنند،  و  به  هر  کس  که  می‌خواهند  وحی  بفرستند)‌.                    (‌ص‌/٩‌، 10) 

خداوند  این  پرسشها  را  از  ایشان  می‌کند  تا  بـدیشان  بگو‌ید:  وقتی‌که  خدا  بخواهد  در  رحمت  را  برای‌کسی  بازکند،  چیزی  نمی‌تواند  آن  در  رحمت  را  ببندد.  در  مالکیت  آسمانها  و  زمین  هیچ  چیزی  مـتعلق  به‌کسـی  نیست  و  هیچ‌کسی  سهمی  در  آن  ندارد.  تنها  خدا  است  که  در  رزق  و  رحمت  خود  را  برای  هرکس‌که  بخواهد  می‌گشاید.  یزدان  سبحان  از  میان  بندگان  خود  هرکس را  که  سزاوار  خیر  و  خوبی  ببیند  او  را  برمی‌گزیند.  تنها  خدا  است  که  نعمتهای  بی‌شمار  و  بی‏حساب  و  بدون  حد  و  مرز  خویش  را  به  بندگانش  عطاء  می‌فرماید.  در  روند  سخن  اینجا  داستان  داوود  و  داستان  سلیمان  آمده  است‌، 

و  از  نبوت  و  ملک  و  مملکت  فراخ  و  فراوانـی  سخن  رفته  است‌که  بدانان  داده  است‌.  از  مسخرکردن‌ کوه‌ها  و  پرندگان  و  جنیان  و  بادها  برای  ایشان  صحبت‌گردیده  است‌که  افزون  بر  ملک  و  مملکت  و  خزینه‌ها  و  گنجینه‌های  زمین  و  سلطه  و  قدرت  وکالا  بدیشان  داده  شده  است‌.

داوود  و  سلیمان  -  با  وجود  همه  اینها  -  انسانهائی  از  آدمیزادگان  بودند.  ضعف  بشری  و  عجز  بشری  بدیشان  روی  کرده  است‌،  و  رحمت  خدا  و  عنایت  خدا  آنان  را  دریافته  است‌،  و  ضـعف  و  عجزشان  را  جبران  نموده  است  و  از  ایشان  زدوده  است‌.  از  ایشان  توبه  و  ثبت  را  پذیرفته  است‌،  وگامهایشان  را  در  راه  خدا  استوار  داشته  است‌.

همراه  با  داستانهای  داوود  و  سلیمان‌،  رهنمود  و  رهنمون  پیغمبر  (ص)  صبر  و  شکیبائی  آمده  است‌،  صبر  و  شکیبائی  در  بر‌ابر  اذیت  و  آزاری  که  از  سوی  تکذیب‌کنندگان  بدو  دست  می‌دهد،  و  صبر  و  شکیبائی  در  چشم  دوختن  به  فضل  و  لطف  خدا  و  رعایت  و  عنایت  او،  هم  بدانگونه  که  داستان  داوود  و  داستان  مردمان  بیانگر  آن  است‌:

«اصْبِرْ عَلَى مَا یَقُولُونَ وَاذْکُرْ عَبْدَنَا دَاوُودَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ »‌.

در  برابر  چیزهائی  که  می‏‎گویند  شکیبا  باش‌،  و  به  خاطر  بیاور  (‌پیغمبران  شکیبا،  از  جمله‌)  بنده  ما  داوود  قدرتمند  و  توانا  را.  واقعاً  او  (‌در  همه  کار  و  همه  حال  بـه  خدا  بازمی‌گشت  و)  بسـی  توبه‌کار  بود  ...  .             (‌ص/17) 

تا  آخر  .  .  .

همچنین  داستان  ایوب  آمده  است‌.  این  داستان  امتحان  گرفتن  خدا  از  بندگان  خود  با  زیان  و  ضرر  است‌.  صبر  و  شکیبائی  ایوب  مثال  والای  صبر  و  شکیبائی  است‌.  داستان  ایوب  فرجام  نیک  و  حسن  عاقبت  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  بیان  می‌داردکه  چگو‌نه  خدا  او  را  با  رحمت  خود  دربرگرفته است  و  رنج  و  زحمت  او  را  جبران  فرموده  است‌.  رحمت  خدا  او  را  غرق  امواج  خویش  نموده  است‌،  و  دست  مهربانانه  خویشتن  را  بر  دردها  و  رنجهایش  کشیده  است  .  .  .  ذکر  این  داستان  برای  این  است  که  پیغمبر (ص)  و  مومنان  بدین  داستان  اقتداء  کنند  و  به  روال  آن  روند  در  زیانها  و  بلاها  و  تنگدستیها  و  رنجهائی‌که  در  مکه  بدو  و  به  مومنان  می‌رسانند.  این  داستان  بدیشان  می‌آموزدکه  به  رحمتی  بنگرند  و  چشم  امید  بدوزند  که  در  فراسوی  آزمایش  است‌،  رحمتی  که  از  خزائن  خدا  برمی‌جوشد  هر  وقت‌که  خدا  بخواهد  و  اراده  فرماید.

این  داستانها  بیشترین  بخش  سوره  را  پس  از  دیباچه  دربر  می‌گیرند،  و  مرحله  دوم  سوره  را  تشکیل  می‌دهند.  همچنین  این  سوره  پاسخ  می‌دهد  به  شتاب  و  عجله‌ای‌که  در  فرارسیدن  عذاب  داشتند،  و  می‌گفتند:

(رَبَّنَا عَجِّل لَّنَا قِطَّنَا قَبْلَ یَوْمِ الْحِسَابِ ).

پروردگارا!  سهم  (‌عذاب‌)  ما  را  پیش  از  روز  رستاخیز  و  حساب  و  کتاب  (‌قیامت‌)  به  ما  برسان‌.              (‌ص‌/-116)

 در  این  سوره  پس  از  ذکر  داستانها  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت  عرضه  می‌شود،  صحنه‌ای  که  نعمت  پرهیزگاران  را  به  تصویر  می‌کشد،  نعمتی‌که  پرهیزگاران  چشم  به  راه  آن  هستند،  و  دوزخی  را  پیش  چشم  می‌دارد  که  منتظر  تکذیب‌کنندگان  است‌.  همچنین  این  صحنه  از  استقرار  معیارها  و  ارزشهای  حقیقی  موجود  در  میان  پرهیزگاران  و  تکذیب‌کنندگان  پرده  می‏‎پردازد،  معیارها  و  ارزشهای  حقیقی  و  راستینی  که  در  آخرت  پابرجا  می‌گردد  و  به  میان  می‌آید،  زمانی‌که  متکبّّران  و  خودبزرگ‌بینان  سرنوشت  خودشان  و  سرنوشت  فقیران  ضعیفی  را  می‌بینندکه  در  زمین  ایشان  را  به  تمسخر  می‌گرفتند  و  ناچیزشان  می‌شمردند،  و  بسیار  بعید  می‌دیدندکه  یزدان  ایشان  را  غرق  رحمت  خود  فرماید  و  لطف  و  مرحمتش  را  شاملشان  نماید.  آخر  آنان  جزو  بزرگان  و  از  زمره  سران  نبوده‌اند  .  .  .  در  همان  حال‌که  پرهیزگاران  فرجام  نیک  و  حسن  عاقبت  دارند:

«جَنَّاتِ عَدْنٍ مُّفَتَّحَةً لَّهُمُ الْأَبْوَابُ (50) مُتَّکِئِینَ فِیهَا یَدْعُونَ فِیهَا بِفَاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ وَشَرَابٍ (51) وَعِندَهُمْ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ أَتْرَابٌ »

(‌منزل  و  ماوائی  که‌)  باغهای  جاویدان  بهشت  و  محل  ماندگاری  همیشگی  است  و  درها(‌ی  آنجا)  به  روی  ایشان  باز  است  (‌و  پیوستـه  در  انتظارشان  است‌)‌.  در  آنجا  (‌راحت  و  آسوده  بر  تختها)  تکیه  می‌زنند  و  میوه‌های  فراوان  و  نوشیدنیهای  زیادی  را  می‌طلبند  (‌و  خدمتکاران  بهشتی  فوراً  خواستهایشان  را  برآورده  می‌کنند)‌.  در  کنار  ایشان  همسرانی  هستند  که  (‌با  زیبائی  و  ملاحتی  که  دارند  چشم  شوهران  خود  را  متوجه  خود  می‌کنند  و  از  دیگران  بازمی‌دارند،  و  به  سبب  زیبائی  شوهرانشان‌)  تنها  به  شوهرانشان  چشم  می‌دوزند،  و  جملگی  همسن  و  سال  می‌باشند  (‌و  در  میانشان  پیر  وجود  ندارد  و  گوئی  همه  در  یک  زمان  متولد  گردیده‌اند)‌.                                    (‌ص‌/50-52) 

طاغیان  و  سرکشان  هم  بدترین  فرجام  را  دارند:

«  جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمِهَاد هَذَا فَلْیَذُوقُوهُ حَمِیمٌ وَغَسَّاقٌ  وَآخَرُ مِن شَکْلِهِ أَزْوَاجٌ »  .             آن  دوزخ  است  که  بدانجا  درمی‌آیید  و  بدان  می‌سوزند،  و  چه  بد  جایگاه  و  قرارگاهی  است‌.  این  آب  داغ  و  خونابه  (‌اندام  دوزخیان  است  که  نوشیدنی  ایشان‌)  است‌،  باید  که  از  آن  پیوسته  بچشند  و  بخورند.  و  جز  این‌،  انواع  کیفرهای  دیگری  از  این  قبیل  دارند.             (‌ص/‌56-٥٨) 

آنان  در  دوزخ  همدیگر  را  نفرین  می‌کنند  و  با  یکدیگر  دشمنان  می‌ورزند،  بیان  می‌دارند  که  چگونه  ایشان  مومنان  را  استهزاء  می‌کردند  و  به  تمسخرشان  می‌پرداختند:

«قَالُوا بَلْ أَنتُمْ لَا مَرْحَباً بِکُمْ أَنتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنَا فَبِئْسَ الْقَرَارُ قَالُوا رَبَّنَا مَن قَدَّمَ لَنَا هَذَا فَزِدْهُ عَذَاباً ضِعْفاً فِی النَّارِ ‏ وَقَالُوا مَا لَنَا لَا نَرَى رِجَالاً کُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْأَشْرَارِ  أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِیّاً أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَارُ »

(‌سرانجام‌،  دوزخیان  به  همدیگر)  میگویند:  ما  چـرا  کسانی  را  نمی‌بینیم  که  (‌در  دنیا)  ایشان  را  از  زمره  بدان  و  بدکاران  به  حساب  می‌آوردیم‌؟  آیا  ما  (‌اشتباهاً  در  دنیا)  ایشان  را  حقیر  و  ناچیز  گرفته  بودیم  و  بدیشان  گپ  می‌زدیم  (‌و  هم  اینک  در  بهشت  بسر  می‌برند  و  از  مقرّّبان درگاه  یزدانند؟‌)  و  یا  این  که  (‌همان  گونه‌اند  که  ما  گمان  می‌بردیم  و  الان  در  دوزخند  و  در  میان  این  دودها  و  شعله‌های  اتش‌)‌،  چشمان  (‌نزدیک‌بین  ما)  ایشان  را  نمی‌توانند  ببینند؟‌. (ص/62-63)

  آنان  را  در  دوزخ  نمی‏‎یابند.  آخر  به  اطلاع  همگان  رسیده  است‌که  آنان  در  بهشتند!     این  هم  پاسخ  آن  شتاب  و  عجله  و  تمسخر  و  استهزاء  است‌)

این  صحنه  نیز  مرحله  سوم  سوره  را  تشکیل  می‌دهد.  همچنین  پاسخ  انکار  کردنشان  فرا  می‌رسد،  انکار  کردن  چیزی‌که  پیغمبر  ( ص )  ازکار  و  بار  وحی  بدیشان  خبر  می‌داد.  این  پاسخ  در  داستان  آدم ( ع )  با  جمع  فرشتگان  جلوه‌گر  می‌آید.  پیغمبر  ( ص )  در  میان  جمع  فـرشتگان  در  آن  جهان  بالا  و  والا  نبوده  است  و  از  داستان  آدم  و  فرشتگان  آگاهی  نداشته  است‌.  وقتی‌که  از  حادثه آدم  و  فرشتگان  به  مشرکان  خبر  می‌دهد،  پیدا  است  که  یزدان  جهان  بدو  خبر  می‌دهد  و  از  آنچه  به  وقوع  پیوسته  است  و  جز  آدم  انسانی  در  ا‌نجا  حاضر  نبوده  است  وی  را  آگاه  می‌سازد  .  .  .  در  لابلای  داستان  آدم  و  فرشتگان  پدیدار  میا‌ید  چیزی‌که  ابلیس  را  به  هلاکت ‌کشانده  است‌،  و  او  را  دچار  لعنت  و  نفرین  خدا  و  طرد  از  رحمت  یزدان  نموده  است  حسودی  بردن  ابلیس  نسبت  به  آدم ( ص )  بوده  است‌،  و  این  را  بیش  از  مقام  آدم  دیده  است‌که  خدا  او  را  برگزیند  و  بر  وی  ترجیح  دهد.  درست  بدان‌گونه که  مشرکان  این  را  بیش  از  مقام  محمّد  ( ص )  می‌دیدندکه  خدا  او  را  از  میان  ایشان  برگزیند  و  بر  آنان  ترجیح  دهد  و  جدای  از  همگان  قران  را  بر  او  نازل‌کند.  موقعیتی‌که  مشرکان  داشتند  و  موضعگری‌ای‌که  نمودند،  همسانی  و  همگو‌نی  روشنی  با  موقعیت  ابلیس  و  مـوضعگیری  او  دارد،  ابلیسی‌که  از  رحمت  خدا  مطرود  شد  و  نفرین  گردید.

این  سوره  با  این  مرحله  چهارم‌که  واپسین  مرحله آن  است  به  پـایان  می‌آید.  پیغمبر ( ص)  به  مشرکان  مـی‌گوید:  چیزی‌کـه  آنان  را به  سـوی  پذیرش  آن  می‌خواند،  چیزی  نیست‌که  خودش  آن  را  سرهم‌کند  و  از  پیشن  خود  بسازد.  بلکه  انچه  برایشان  آورده  است  ساختار  خدا  است‌.  در  برابر  این  ارمغان  الهی  اجر  و  مزدی  از  ایشان  نمی‌خواهد.  بعدها  هم  روشن  خواهد  شد 

که  این  ارمغان  چه  مرتبه  و  مقام  والائی  دارد:

«قُلْ مَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ (86) إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِّلْعَالَمِینَ (87) وَلَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ»

 (‌ای  پیغمبر!)  بگو:  من  از  شما  در  مقابل  تبلیغ  قرآن  و  رساندن  دین  خدا  هیح  پاداشی  نمی‌طلبم‌،  و  از  زمره مدعیان  (‌دروغین  نبوت  هم‌)  نیستم  (‌و  آنچه  میگویم  ساختگی  نبوده  و  از  پیش  خـود  به  هـم  نمی‌بافم‌)‌.  این  قرآن‌،  چیزی  جز  پند  و  اندرز  جهانیان  (‌و  مایه بیداری  جملگی  ایشان‌)  نمی‌باشد.  و  خبر  آن  را  بعد  از  مدت  زمانی  خواهید  دانست  (‌و  به  زودی  صدق  وعد  و  وعید  و  راستی  اخبار  و  کفتار  قرآن  را  هم  در  این  جهان  و  هم  در  آن  جهان  خواهید  دید)‌. (ص/86-88)

ا‌ین  چهار  مرحله‌ا‌ی‌که  موضوعات  سوره  را این ‌گونه  بیان  می‌دارد  و  به  پیش  می‏‎برد،  دل  انسان  را  در  محلّّهای  نقش  زمین  شدن  و  هلاک‌گردیدن  پیشینیانی  به‌گردش  و  مـرخش  می‌برد  و  می‌گرداندکه  طغیان  کرده‌اند  و  قلدری  نموده‌اند  و  خویشتن  را  بر  پیغمبران  و  بر  مومنان  بالاتر  و  والاتر  دیده‌اند  و  شمرده‌اند.  سرانجام  هم  کارشان  به  شکست  و  خواری  و  نابودی  کشیده  است‌:

«جُندٌ مَّا هُنَالِکَ مَهْزُومٌ مِّنَ الْأَحْزَابِ (11) کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتَادِ (12) وَثَمُودُ وَقَوْمُ لُوطٍ وَأَصْحَابُ الأَیْکَةِ أُوْلَئِکَ الْأَحْزَابُ (13) إِن کُلٌّ إِلَّا کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقَابِ»

اینان  که  اینجا  (‌در  شهر  مکه‌)  هستند،  سپاه  ناچیز  شکست  خورده‌ای  از  دسته‌ها  و  گروه‌هایند  (‌که  قبلاً  در  برابر  پیغمبران  علم  طغیان  برافراشته‌اند  و  سرانجام  مغلوب  گشته‌اند  و  تار  و  مار  شده‌اند)‌.  قبل  از  ایشان  نیز  قوم  نوح  و  عاد  و  فرعون  که  دارای  بناهائی  بلند  و  استوار  همچون  کوه  بوده‌اند  (‌پیغمبران  ما  را)  تکذیب  کرده‌اند.  و  قوم  ثمود  و  لوط  و  صاحبان  باغهای  فراوان  سر  درهم  کشیده  (‌به  تکذیب  پیغمبران  پرداخته‌اند  و  کیفر  خویش  را  دیده‌اند)‌.  اینان  همان  گروهها  و  دسته‌هایند.  (‌گروه‌ها  و  دسته‌های  ششگانه‌ای  که  نمونه‌ای  از  مردمان  کفرپیشه  و  ستمگر  تاریخند  و  بر  پیغمبران  شوریده‌اند  و  به  عذاب  الهی  گرفتار  آمده‌انـد)‌.  هریک  از  این  گروهها،  پیغمبران  را  تکذیب  کرده  و  عذاب  من  گریبانگیرشان  کشته  است‌.                  (‌ص‌/11-14)

 این  سوره  این  صفحه  را  به  دل  انسان  نشان  می‌دهد،  صفحه  شکست  و  نابودی  و  هلاک  طاغیان  تکذیب‌کننده  را‌،  در  مقابل  ان  صفحه عزت  و  ا‌ستقرار  و  رحمت  و  رعایت  و  عنایت  یزدان  را  نشان  می‌دهدکه  یزدان  بهره  بندگان برگزیده  خود  فرموده  است‌،  و  آن  را  در  داستانهای  داوود  و  سلیمان  و  ایوب  به  تصویر  زده  است‌.  هم  این  صفحه  و  هم  آن  صفحه  را  در  واقعیت  زمین  نشان  می‌دهد،  و  آن‌گاه  این  دل  را  در  روز  قیامت  و  در  میان  شکلها  و  انوع  نعمت  و  رضایت  خداکه  در  فراسـوی  روز  قیامت  است‌،  به گشت  وگذار  می‌برد،  و  تصویرهائی  از  دوزخ  و  خشم  خدا  را  پیش  چشم  دل  می‌دارد،  به  گونه‌ای‌که  دل  انسان  نوع  دیگری  را  از  چیزهائی  می‌بیند  که  دو  گروه  مذکور  در  سرای  جاویدان  بدان  می‌رسند،  بعد  از  آن‌که  در  هـمین  سرای  نیستی  بدان  رسیده‌اند.  یعنی  آنان‌که  مزه خشنودی  خدا  و  عنایت  او  را  در  دنیا  چشیده‌اند  دیگر  باره  مزه خشنودی  خدا  و  عنایت  او  را  به  شکل  بهتری  و  خوشایندتری  می‌چشـند،  و  آنان  که  طعم  تلخ  خشم  خدا  را  دیده‌انـد،  دیگر  باره  خشم  خدا  و انتقام  او  را  از  خود  به  شکـل  ناگوارتری  می‏بینند  و  برای  همیشه  بدان‌گرفتار  می‌آیند.  واپسین  چرخش  وگردش  در  داستان  نخستین  انسان‌،  و  در  داستان  حسودی  و  گمراهی  نخستین  دشمن‌،  سر  داده  می‌شود.  نخستین  دشمنی  که  گامهای  گمراهان  را  از  روی  قصد  و  عمد،  و  با  همان  پافشاری  و  اصراری‌که  از  او  دیده  شده  است‌،  سمت  و  سو  می‌دهد  و  راه  می‏‎برد،  در  حالی‌که  گمرهان از  او  غافل  و  بی‌خبرند.

همچنین  در  لابلای  داستانها  نگرشی  می‌شود  که  دل  انسان  را  می‌پساید  و  لمس  می‌نماید  و  آ‌ن  را بیدا‌ر  و  هوشیار  می‌سازد  و  مطلع  از  حق  و  حقیقتی  می‌گرداندکه  در  ساختار  آسمان  و  زمین  نهفته  است‌،  حق  و  حقیقتی‌که  خدا  می‌خواهد  با  روانه‌کردن  پیغمبران  آن  را  میان  مردمان  در  زمین  مستقر  و  استوار  بفرماید.  از  آن  جمله‌:

  «  وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاء وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا بَاطِلاً »

  ما  آسمانها  و  زمین  و  چیزهائی  را  که  در  بین  آن  دو  تا  است  بیهوده  نیافریده‌ایم‌.                            (‌ص/27)

 این  نگرشی  است‌که  در  قرآن  نظائر  و  هم‌نهائی  دارد  ...  این  هم  حق  و  حقیقت  اصیلی  از  حقائق  ایـن  عقیده  است‌،  حقائقی‌که  ماده  اصیل  قرآن  مکی  است  .  .  .

هم  اینک  به  تفصیل  و  تشریح  می‌پردازیم‌:

(ص وَالْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ  بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی عِزَّةٍ وَشِقَاقٍ  کَمْ أَهْلَکْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ فَنَادَوْا وَلَاتَ حِینَ مَنَاصٍ )

صاد  .  .  .  سوگند  به  قران  پرآوازه  و  والا  و  یاداور  و  بیانگر  (‌ارزشهای  حقیقی  و  قوانین  سعادت‌پخش  خدا.  اگر  می‌بینید  کافران  در  برابر  این  آیات  روشنگر  و  قرآن  بیدارگر  تسلیم  نمی‌شوند،  نه  به  خاطر  این  است  که  پرده‌ای  بر  این  کلام  حق  افتاده  است‌)‌.  بلکه  کافران  گرفتار  تگبر  و  غروری  هستند  (‌که  آنان  را  از  قبول  حق  بازداشته‌)  و  عداوت  و  عصیانی  (‌که  ایشان  را  از  پذیرش  دعوت  تو  باز  می‌دارد)‌.  پییـن  از  ایشان  اقوام  زیادی  بوده‌اند  که  ما  آنان  را  (‌به  خاطر  کفر  و  شـرک  و  ستم  و  گناه‌)  هلاک  کرده‌ایم  و  (‌بـه  هنگام  نزول  عذاب‌)  فریاد  برآورده‌اند  و  شیون  سر  داده‌اند،  ولی  (‌چه  سود  دیر 

شده  است  و)  زمان  نجات  و  خلاص  باقی  نمانده  است‌.

 خدا  به  حرف  (‌صاد)  قسم  می‌خورد،  همان‌گونه‌که  یزدان  سبحان  از  دیگر  سو  به  قرآن  قسم  می‌خورد،  قرآنی‌که  پرآوازه  و  بزرگوار  و  بیانگر  ارزشهای  حقیقی  و  قوانین  سعادت‌بخش  خدا  است‌.  این  حرف  ساختاری  از  ساختارهای  خداوند  بزرگ  است‌.  خدا  آن  را  پدید  آورده  است‌.  آن  را  به  شکل  صدائـی  در  حـنجره‌های  انسانها  پدیدارکرده  است‌.  خدا  این  حرف  را  حرفی  از  حروف  هجائی نموده  است‌،  حروف  هجائی‌که  تعبیرات  قرآنی  از  آنها  فراهم  آمده  است‌.  این  حروف  در  دسترس  مردمان  است‌،  و  لیکن  قرآن  ساختن  و  پرداختن‌،  در  توان  و  در  دسترس  ایشان  نیست‌،  چون  قرآن  ساختار  یزدان  و  فرو فرستاده آسمان  است‌.  قرآن  متضمّن  صنعت  خدا  است‌،  صنعتی‌که  انسانها  همچون  آن  رانمی‌توانند  بسازند  و  بیاورند،  نه  در  قرآن  و  نه  در  غیر  قرآن‌.

این  صدا  که  (‌صاد)  است  و  از  حنجره  انسان  بیرون  می‌آید،  با  قدرت  آفریدگار  نوآفرین  و  زیبانگاری  از  این  حنجر  به  در  می‌آیدکه  حنجره  را  و  صداهائی  راکه  از  حنجره  بیرون  می‌آید  ساخته  است‌.  انسانها  نمی‌توانند  مثل  این  حنجره  زنده  را  بسازندکه  این  صداها  را  بیرون  می‌دهد)  حنجره  معجزه  خارق‌العاده‌ای  است  اگر  مردمان  در  باره  معجزات  خارق‌العاده‌ای  بیندیشند  که  در  هر  جزئی  از  جزئیات  وجودشان  است‌،  وجودشان‌که  از  همه  چیز  به  خودشان  نزدیک‌تر  است‌! اگر  بفهمند  و  بدانند  در  برابر  وحی  شگفته  زده  نمی‌شدند،  آن  وحی  که  به انسان  برگزیده‌ای  از  میان  خودشان  پیام  می‌دهد.  زیرا  وحی  عجیب‌تر  و  شگفت‌تر  از  این  ویژگیهای  معجزه‌هائی  نیست‌که  در  پیکره  خودشان  به  ودیعت  نهاده  شده‌اند!

 (  ص . وَالْقُرْآنِ ذِی الذِّکْرِ  )  .

صاد  .  .  .  سوگند  به  قرآن  پرآوازه  و  والا  و  یادآور  و  بیانگر  (‌ارزشهای  حقیقی  و  قوانین  سعادت  بخش  خدا)‌.

  قرآن  ذکر  را  دربر  دارد،  همان‌گونه  که  مشتمل  بر  قانونگذاری  و  داستانسرائی  و  پاک  و  پاکیزه  داشتن  است  .  .  .  ولیکن  ذکر  خدا  و  روکردن  به  خدا  در  درجه  اول  است‌.^[1] ذکر  حقیقت  نخستین  در  این  قرآن  است‌.  بلکه  قانونگذاری  و  داستانسرائی  و  جز  آنها  برخی  از  این  ذکر  بیش  نیستند.  چه  همه  اینها  در  این  قرآن  یزدان  را  به  یاد  انسان  می‌اندازند  و  دل  را  متوجه  او  می‌سازند.  چه  بسا  معنی  (‌ذی  آلذّکر)  مذکور  و  مشهور  باشد.  مذکور  و  مشهور  هم  صفت  اصیلی  برای  قرآن  است‌:

(بَلِ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی عِزَّةٍ وَشِقَاقٍ )

(‌اگر  می‌بینید  کافران  در  برابر  این  آیات  روشنگر  و  قرآن  بیدارگر  تسلیم  نمی‌شوند،  نه  به  خاطر  این  است  که  پرده‌ای  بر  این  کلام  حق  افتاده  است‌)  بلکه  کافران  گرفتار  تکبر  و  غروری  هستند  (‌که  آنان  را  از  قبول  حق  بازداشته‌)  و  عداوت  و  عصیانی  (‌که  ایشان  را  از  پذیرش  دعوت  تو  باز  می‌دارد)‌.

این  روی‌گردانی  از  چیزی  و  پرداختن  به  چیزی  دیگر  جلب  توجه  می‌کند.  چه  این  امر  انگارگسیختن  از  موضوع  اول  است‌که  موضوع  قسم  خوردن  به  صاد  و  به  قرآن  پرآوازه  و  والا  و  یادآور  و  بیانگر  ارزشهای  حقیقی  و  قوانین  سعادت‌بخش  خدا  است‌.  این  سوگندکه  به  ظاهر  پایان  نگرفته  است  و  جواب  قسم  در  تعبیر  سخن  مانده  است‌.  یعنی  آنچه  بر  آن  سوگند  یاد  شده  است  ذکر  نگردیده  است  و  بدانچه  بدان  سوگند  یاد  شده  است  بسنده‌گردیده  است‌،  و  به  دنبال  آن  از  مشرکان  و  تکبر  و  ناراحت‌کردن  و  به  دشواری  انداختنی  سخن  رفته  است  که  مشرکان  دست‌اندرکار  آن  هستند.  ولی  این  گسیختن  از  مساله  اول‌،  گسیختن  ظاهری  و  نمادین  است  و  بر  توجه  موضوع  بعدی  می‌افزاید.  خداوند  به  صاد  و  قرآن  پرآوازه  و  والا  و  یادآور  و  بیانگر  ارزشهای  حقیقی  و  قوانین  سعادت‌بخش  سوگند  خورده  است‌.  این  امر  می‌رساندکه  همچون‌کاری  بزرگ  و  سترگ  است  و  می‌سزد  که  خداوند  سبحان  بدان  قسم  بخورد.  درکنار  این  قسم  خوردن‌،  تکبر  مشرکان  و  ناراحت‌کردن  و  به  دشواری  انداخش  ایشان  در  این  قرآن  ذکر  می‌شود.  این  هم  مساله‌ای  است‌که  پیش  از  حرف  اضراب ( بل‌َُُ‌ِ ) و  بعد  از  آن  می‌آید.  ولیکن  این  نگرش  در  اسلوب  سخن‌،  سخت  توجه  می‌دهد  به  این‌که  میان  تعظـیم  و  تکریم  یزدان  از  این  قرآن‌،  و  میان  خود  را  بزرگتر  دیدن  مشرکان  از  پذیرش  این  قرآن‌،  و  دشمنان  ورزیدن  آنان  با  آن‌، 

فرق  بسیاری  و  فاصله  فراوانی  است‌.  این  هم  چیز  مهم‌و  قابل  توجهی  است‌.

بر  این  تکبر  و  دشمنانگی  پیرو  می‌زند  با  صفحه  هلاک  کردن  و  نابود  نمودن‌کسانی‌که  پیش  از  ایشان  بوده‌اند  و  سر  خود  گرفته‌اند،  کسانی  که  همسان  ایشان  تکذیب‌کننده  بوده‌اند،  و  بسان  آنان  تکبر  ورزیده ا‌ند  و  خود  بزرگ‌بینی  کرده‌اند  و  با  حق  و  حقیقت  دشمنانگی  نموده‌اند  و  راه  ستیز  درپیش  گرفته‌اند.  صحنه  زندگانی  متکبران  پیش  چشم  داشته  می‌شود  که  دارنـد  فریاد  برآورند  و  کمک  می‌طلبند،  ولی  پاسخی  بدانان  داده  نمی‌شود  وکمک  نمی‌گردند.  در  این  حال  و  احوال  تکبرشان  بر  باد  رفته  است  و  خواری  ایشان  را  فراگرفته  است‌.  از  دشمنان‌کناره‌گیری  کرده‌اند  و  مهر  و  عطوفت  یزدان  را  می‌جویند،  ولیکن  زمان  آن  گذشته  است  و  فرصت‌کار  بسر  رسیده  است‌.

(کَمْ أَهْلَکْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ فَنَادَوْا وَلَاتَ حِینَ مَنَاصٍ )

پیش  از  ایشان  اقوام  زیادی  بوده‌اند  که  ما  آنـان  را  (‌به  خاطر  کفر  و  شرک  و  ستم  و  گناه‌)  هلاک  کرده‌ایم  (‌و  به  هنگام  نزول  عذاب‌)  فریاد  برآورده‌اند  و  شیون  سر  داده‌اند،  ولی  (‌چه  سود  دیر  شده  است  و)  زمان  نجات  و  خلاص  باقی  نمانده  است‌.

چه  بسا  این  مشرکان  متکبر  وقتی‌که  این  صفحه  را  ببینند  از  تکبر  خود  به  در آ‌یند  وگردن  نیفرازند  و  بلکه  سر  اطاعت  پائین  اندازند.  از  دشمنان  و  ستیز  با  حق  و  حقیقت  دست  بکشند  و  از  ناسازگاری  برگردند.  خویشتن  را  بجای  آنان  که  تکبر  ورزیده‌اند  و  عظمت  فروخته‌اند  و  روی  در  نقاب  خاک  کشیده‌اند  و  فریاد  برآورده‌اند  و  کمک  طلبیده‌اند،  ولی  جوابی  نشنیده‌اند  و  یاری  نشده‌اند،  حساب‌کنند  و  بینگارند.  حالاکه  میدان  کار  و  عمل  است  به  نیکی  بگرایند  و  دنباله کار  خویش‌گیرند،  پیش  از  این‌که  فریادکمک  برآورند  و  مدد  بطلبند،  ولی  زمان  نجات  و  خلاص  باقی  نمانده  باشد  و  بدیشان‌گفته  شود:  چه  وقت‌کمک  خواستن  و  خلاص  خود  را  طلبیدن  است‌؟‌، 

* 

این  ضربه  گوش  دلهایشان  را  نوازش  می‌دهد،  و  این  صدا  به  درون  دلهایشان  می‌خزد  پیش  از  این‌که  از  آن  عزت  و  عظمت  و  از  این  مخالفت  و  دشمنان  به  تفصیل  سخن  بگو‌ید  .  .  .  آن‌گاه  به  شرح  و  بسط‌کار  بپردا‌زد،  و  حکایت  حال  و  وضعی  را  بیان  داردکه  در  آن  هستند  اعم  از  عزت  و  عظمت‌،  و  مخالف  دشمنان‌:

(  وَعَجِبُوا أَن جَاءهُم مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ وَقَالَ الْکَافِرُونَ هَذَا سَاحِرٌ کَذَّابٌ أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهاً وَاحِداً إِنَّ هَذَا لَشَیْءٌ عُجَابٌ وَانطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلَى آلِهَتِکُمْ إِنَّ هَذَا لَشَیْءٌ یُرَادُ مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ).

در  شگفتند  از  ایـن  که  بیم‌دهنده‌ای  از  خودشان  به  سویشان  آمده  است‌،  و  کافران  می‌گویند:  این‌،  جادوگر  بسیار  دروغگوئی  است‌.  آیا  او  بجای  این  همه  خدایان‌،  به  خدای  واحـدی  معتقد  است‌؟  واقعاً  این  (‌حـرفی  که  می‌زند)  چیز  شگفتی  است‌.  سرکردگان  ایشان  راه  افتادند  (‌و  به  یکدیگر  گفتند)  که  بروید  و  (‌محکم  به  بتان  خویش  بچسبید  و)  بر  (‌عبادت‌)  خدایان  خود  ثابت  و  استوار  باشید.  این  همان  چیزی  است  که  خواسته  می‌شود.  ما  در  آئین  دیگری،  این  (‌یکتاپرستی‌)  را  نشنیده‌ایم‌.  این  جز  دروغ  ساختگی  نیست‌.

این  عزت  است‌:

( أَأُنزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِن بَیْنِنَا ؟  )  .

آیا  از  میان  همه ما،  قرآن  بر  او  نازل  شده  است‌؟‌.  این  هم  مخالفت  و  دشمنان  است‌:

(أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهاً وَاحِداً.)

آیا  او  بجای  این  همه  خدایان‌،  به  خدای  واحدی  معتقد  است‌؟‌...

« ُ مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ »

.  ما  در  آئین  دیگری،  این  (‌یکتاپرستی‌)  را  نشنیده‌ایم‌! 

«  هَذَا سَاحِرٌ کَذَّابٌ »  .

این‌،  جادوگر  بسیار  دروغگوئی  است‌.

(إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ)

 این  جز  دروغ  ساختگی  نیست  .  .  .  تا  آخر.  .  .  تا  آخر.  .  .

  داستان  تعجب  کردن  از  ایـن  که  پیغمبر  انسان  باشد  داستان‌کهنه  و  قدیمی  است‌.  از  دیرباز  این  داستان  تکرار  می‌گردد  و  بازگوئی  می‌شود.  همه  قومها  و  نژادها  آن  را  گفته‌اند،  و  از  ابتدای  رسالتهای  آسمانی  با  تکرار  و  بازگوئی  آن  بدان  استناد  جسته‌اند.  پیغمبران  از  میان  انسانها  آمده‌اند،  و  مردمان  نیز  پیوسته  به  این  اعتراض  زبان  گشوده‌اند  و  به  تکرار  آن  اقدام  نموده‌اند:

(وَعَجِبُوا أَن جَاءهُم مُّنذِرٌ مِّنْهُمْ).

در  شگفتند  از  این  که  بیم‌دهنده‌ای  از  خودشان  به  سویشان  آمده  است‌.

واجب‌ترین  چیز  و  نزدیک‌ترین  چیز  به  حکمت  و  منطق  این  است  که  بیم‌دهنده  از  خود  انسانها  باشد.  انسانی  باشدکه  درک  و  فهم‌کندکه  انسانها  چگونه  می‌اندیشند.  چگو‌نه  پی  می‌برند.  چگونه  احساس  می‌کنند  چیزی  را  که  در  درونهایشان  است  و  چه  چیزهائی  در  وجودشان  در  گشت  و  گذار  است‌.  بداند  چه  نقصها  و  ضعفهائی  انسانها  دارند.  چه  آرزوها  وکششهائی  در  خود  می‏یابند.  چه  تلاشها  وکارهائی  را  می‌توانند  و  چه  تلاشها  وکارهائی  را  نمی‌توانند.  چه  سدها  و  مانعهائی  بر  سر  راهشان  است‌.  و  چه  انگیزه‌هائی  در  ایشان  موثر  می‌افتد،  و  چه  پاسخهائی  به  انگیزه‌ها  می‌دهند،  و  سازش  وکنش  ایشان  چیست‌.

بیم‌دهنده  باید  انسان  باشد  و  میان  انسانها  زندگی  بکند  و  از  خودشان  باشد.  تا  زندگی  او  سرمشق  زندگی  انسانها  باشد،  و  خودش  نمونه‌ای  برای  آنان  باشد.  آنان  احساس  بکنندکه  او  ی  از  خودشان  است‌،  و  میان  ایشان  و  میان  او  همگونی  و  پیوند  باشد.  تا  از  آنان  خواسته  شود  که  برابر  برنامه‌ای  عمل‌کنند  و  بیایند  و  بروندکه  او  بدان  عمل  می‌کند  و  برابر  آن  می‌آید  و  می‌رود  و  ایشان  را  به  پیروی  از  آن  دعوت  می‌کند،  و  آنان  توان  عـمل  بدین  برنامه  را  دارند  و  می‌توانند  برابر  آن  بیایند  و  بروند،  چون  انسـانی  از  خودشان  جلو  چشمانشان  آن  را  در  زندگی  عملی  خود  پیاده  می‌کند  و  تحقق  می‌بخشد.

بیم‌دهنده  باید  انسان  باشد.  از  نسل  آنـان  باشد.  زبان  ایشان  را  داشته  باشد.  اصطلاحات  آنان  را  بداند  و  عادات  و  آداب  و  تفصیلات  زندگی  ایشان  را  درک  و  فهم  بکند.  آنان  هم  زبانش  را  بدانند،  و  از  او  فهم‌کنند  و  بدو  بفهمانند.  تفهیم  و  تفاهم  داشته  باشند.  بدو  پاسخ  دهند  و  از  او  پاسخ  بشنوند.  همآوا  و  همصدا  بیایند  و  بروند  و  مشکلی  با  او  در  این  زمینه  نداشته  باشند.  میان  ایشان  و  میان  او  اختلاف  نژاد  یا  اختلاف  زبان  یا  اختلاف  سرشت  زندگی  نبوده  و  تفصیلات  پیچ  و  خم  زندگی  همدیگر  را  بتوانند  درک  و  فهم‌کنند.

به  نظر  می‌رسد  چیزی‌که  بسیار  موجب  شگفت  شده  است  و  باعث  انکار گردیده  است  و  مورد  تکذیب  واقع  شده  است‌،  این  بوده  است‌که  آنان  از  یک  سو  حکمت  و  فلسفه  این ‌گزینش  را  ندانسته‌اند،  و  از  دیگر  سو  در  تصور  سرشت  رسالت  به  خطا  رفته‌اند.  بجای  این‌که  رسالت  را  رهبری  واقعی  بشریت  در  راه  به  سوی  خدا  بدانند،  رسالت  را  خیال  مبهم  و  انگاره  پیچیده‌ای  دیده‌اندکه  با  هاله‌ای  از  اسرار  و  رموز  احاطه  شده  است  و  نمی‌توان  آن  را  فهمید  و  نزدیک  به  عقل  و  شعور  دید!  رسالت  را  برای  نمونه  خیالی  می‌دیدند  که  درگستره ذهن  در  پرواز  است  و  نمی‌شود  آن  را  با  دست  پسود  و  با  گوش  شنود  و  در  پرتو  نور  با  چشم  دید.  بلکه  نه  آشکارا  می‌توان  بدان  پی‌برد،  و  نه  در  دنیای  واقعی  زندگی  انسانها  وجود  دارد!  بدین  لحاظ  بودکه  به  عنوان  یک  افسانه ‌گنگ  و  بی‌سر  و  ته  به  رسالت  می‌نگریستند  و  بدان  پاسخ  می‌گفتند،  بدان  گونه  که  به  افسانه‌هائی  می‌نگریستند  و  پاسخ  می‌گفتندکه  عقائد  خرافی  پست  و  سرگردان‌کننده  ایشان  را  تشکیل  می‌داد!

ولیکن  یزدان  مهربان  برای  انسانها  اراده  فرموده  است  و  خواسته  است  -  به  ویژه  در  واپسین  رسالت  -‌ که  با  این  رسالت  زندگی  طبیعی  و  واقعی  بکنند،  زندگی  پاک  و  پاکیزه  و  عالی  و  مترقی‌،  و  در  عین  حال  در  این  زمین  حقیقت  داشته  باشد،  نه  این‌که  گمان  و  خیال  باشد  و  در  آسمان  افسانه‌ها  و  خوابها  به  پرواز  درآید.  به  اصطلاح  خواب  و  خیال  باشد  و  نتوان  آن  را  پیاده‌کرد  و  تحقق  بخشید.  بلکه  به  میان  ابرهای  خیالات  و  مه‌های  اوهام  فروخیزد  و  بگریزد!

(وَقَالَ الْکَافِرُونَ هَذَا سَاحِرٌ کَذَّابٌ)  .

کافران  میگویند:  این‌،  جادوگر  بسیار  دروغگوئی  است‌. 

این  چنین  می‌گفتند  تا  نشان  دهندکه  دور  از  عقل  و  شعور  است  خدا  به  مردی  از  آنان  پیام  دهد  و  برای  او  وحی  بفرستد.  همچنین  این  را  می‌گفتند  تا  عامّه  مردمان  را  از  محمّد  (ص)  متنفرگردانند  وگر‌یزان‌کنند،  و  حق  و  حقیقت  روشن  و  آشکار  پیدا  و  هویدا  در  سخنانش  را  آشفته  و  آلوده‌کنند،  و  صدق  و  صداقت  مشهور  و  معروف  شخصیت  او  را  خدشه‌دار  و  نابهنجار  بنمایانند.  حق  و  حقیقتی‌که  هیچ‌گونه  شک  و  شبهه‌ای  در  آن  نیست  این  است‌که  بزرگان  قریش  در  این‌که  می‌گفتند  محمّد  (ص)  پسر  عبدالله  جادوگر  و  دروغ‌پرداز  است‌،  یک  لحظه  هم  با  خود  صادق  نبودند.  او  را  خوب  می‌شناختند  و  می‌دانستندکه  این  سخنان  در  حق  او  ناروا  است‌،  ولی  خود  راگول  می‌زدند  و  به  خویشتن  دروغ  می‌گفتند  و  به  دیگران  نارو  می‌زدند!  این  دروغگو‌ئی  و  نارو  زدن  سلاحی  از  سلاحهائی  بودکه  برای  تشویش  افکار  و  آلودن  اذهان  و  گمراه  کردن  مردمان  به  کار  می‌بردند،  و  این  کار  جنگ  خدعه  و  پیکار  نیرنگی  بود  که  بزرگان  و  سران  در  آن  مهارت  داشتند،  و  آن  را  برای  حمایت  از  خویشتن  و  حفاظت  از  مراتب  و  مقامات  خود  از  خطر  حق  و  حقیقتی  در  پیش  می‌گرفتندکه  در  این  عقیده  مجسم  و  جلوه‌گر  است  و  ارزشهای  ناروا  و  اوضاع  نابجا  و  باطلی  را  متزلزل  می‌کردکه  آن  بزرگان  و  سران  بر  آن  تکیه  می‌زدند  و  پشت  می‌بستند!

قبلا  روایت‌کردیم  و  در  اینجا  نیز  روایت  مـی‌کنیم  رخدادی  را  که  میان  بزرگان  قریش  روی  داد.  بزرگان  قریش  قرارگذاشتند  که  جنگ  تبلیغاتی  راه  بیندازند  بر  ضد  محمّد  (ص)  و  بر  ضد  حق  و  حقیقتی‌که  آن  را  با  خود  به  ارمغان  آورده  بود،  تا  بدین  وسیله  خـودشان  و 

اوضاع  و  احوالشان  را  در  میان  مردمان  مکه  محفوظ  و  مصون  دارند،  و  قبیله‌هائی  را  از  دین  جدید  و  به  ارمغان  آورنده  آن  پیغمبر  (ص)  یزدان  بازدارند  که  در  موسم  حج  به  مکه  می‌آمدند.

ابن  اسحاق‌گفته  است‌:  نزد  ولید  پسر  مغیره‌گـروهی  از  قریشیان‌گرد  آمدند.  او  از  همه  آ‌نان  مسن‌تر  بود.  موسم  حج  فرارسیده  بود.  بدانان  گفت‌:  ای  گروه  قریشیان‌،  موسم  حج  فرارسیده  است‌.  دسته‌ها  وگروه‌های  عربها  به  سوی  شما  می‌آیند.  در  باره  کار  و  بار  این  دوستتان  چیزهائی  شنیده‌اند.  پس  در  باره  او  هم سخن  شوید  و  یک  چیز  بگو‌ئید  و  سخنان‌گوناگون  و  مخالف  نگو‌ئید.  اگر  هم رای  و  هم سخن  نشوید  یکی  از  شما  دیگری  را  تکذیب  می‌کند  و  سخن  یکی  از  شما  با  سخن  دیگری  مخالف  می‌افتد.  گفتند:  ای  ابو  عبد  شمس  نظر  تو  چیست‌،  بگو  چه  بگوئیـم‌؟  هرچه  تو  بخواهی  همان  می‌گوئیم‌.  گفت‌:  امّا  شما  بگو‌ئید،  من  می‌شنوم‌.  گفتند:  می‌گوئیم‌:  او کاهن  و  غیبگو  است‌.  گفت‌:  نه‌،  به  خدا  سوگند  او کاهن  و  غیب  نیست‌.  ما که ‌کاهنان  و  غیب گو‌یان  را  دیده‌ایم‌.  آنچه  او  می‌گوید  پچ‌پچ  کاهن  و  سخنان  مسجّع  او  نیست‌.گفتند:  پس  می‌گوئیم‌:  او  دیوانه  است‌.  گفت‌:  او  دیوانه  نیست‌.  ما که  دیوانگی  را  دیده‌ایم  و  با  آن  آشنا  شده‌ایم‌.  آنچه  او  با  خـود  آورده  است  و  می‌گوید  خفگی  و  پریشانی  و  خیالات  دیوان  نیست‌.  گفتند:  پس  می‌گوئیم‌:  او  شاعر  ا‌ست‌.  گفت‌:  او  شاعر  نمی‏باشد.  ما  همه  انواع  شعر  را  شناخته‌ایم  و  با  رجز  و  هزج  و  چکامه  و  مقبوض  و  مبسوط  آن  آشنائی  داریم‌.  آنچه  او  می‌گوید  شعر  نیست‌.گفتند:  پس  می‌گوئیم  او  جادوگر  است‌.  گفت‌:  او  جادوگر  هم  نمی‏باشد.  آنچه  او  می‌گوید  دمیدن  درگره‌ها  و  فوت‌کردن  وگره  زدن  ایشان  نیست‌.گفتند:  ای  ابو  عبد  شمس  پس  چه  بگو‌ئیم‌؟  گفت‌:  به  خدا  سوگند  سخن  ا‌و  شیرین  است‌.  تنه  درخت  سـخنش  تنومند  و  دارای  شاخ  و  برگ  زیاد  است‌.  شاخه‌های  آن  میوه‌دار  است‌.  هرچه  از  این  سخنانی  که  گفتید  اگر  بگو‌ئید  روشن  می‌شودکه  باطل  و  پوچ  است‌. 

امّا  بهتر  است  که  بگو‌ئید:  او  جادوگر  است‌.  با  جـادوی  خود  میان  پسر  و  پدر،  برادر  و  برادر،  میان  شوهر  و  همسر،  و  میان  شخص  و  قبیله‌اش‌،  جدائی  می‌اندازد.  بر  این  سخن  متفق  و  متحد  شدند  و  از  همدیگر  پراکنده  شدند.  بر  سر  راه  مردمان‌که  در  موسم  حج  به  مکه  می‌آمدند  نشستند.  هرکس  که  ازکنار  ایشان  عبور  می‏‎کرد  او  را  از  پیغمبر  (ص)  برحذر  می‌داشتند،  و کار  و  بار  وی  را  بدو گوشزد  می‌نمودند.

این  بود  داستان  سران  قریش  درگفتارشان‌:

« سَاحِرٌ کَذَّابٌ »  .

 جادوگر  بسـیار  دروغگوئی  است‌.

 آنان  که  می‌دانستند  خودشان  در  ایـن  گفتارشان  دروغ  می‌گویند.  ایشان  می‌دانستند  که  پیغمبر  (ص)  نه  جادوگر  بوده  است  و  نه  دروغگو‌.

آنان  هـمچنین  اظهار  شگفت  می‌کردند  از  این‌که  پیغمبر (ص)  ایشان  را  به  سوی  پرستش  خدای  یگانه  می‌خواند.  این  سخن  هم  راست‌ترین  سخن  و  سزاوارترین‌گفتار  برای  شنیدن  و  پذیرفتن  است‌:

(أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهاً وَاحِداً إِنَّ هَذَا لَشَیْءٌ عُجَابٌ ؟وَانطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلَى آلِهَتِکُمْ إِنَّ هَذَا لَشَیْءٌ یُرَادُ : مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ).

آیا  او  بجای  این  همه  خدایان‌،  به  خدای  واحـدی  معتقد  است‌؟  واقعاً  این  (‌حرفی  که  می‌زند)  چیز  شگفتی  است‌.  سرکردگان  ایشان  راه  افتادند  (‌و  به  یکدیگر  گفتند)  که  بروید  و  (‌محکم  به  بتان  خویش  بچسبید  و)  بر  (‌عبادت‌)  خدایان  خود  ثابت  و  استوار  باشید.  این  همان  چیزی  است  که  خواسته  می‌شود.  ما  در  آئین  دیگری،  این  (‌یکتاپرستی‌)  را  نشنیده‌ایم‌.  این  جز  دروغ  ساختگی  نیست‌. 

تعبیر  قرآنی  اندازه  دهشت  و  وحشت  ایشان  از  این  حقیقت  فطری  و  معقول  را  به تصویر  می‌کشد: 

(أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهاً وَاحِداً ؟) .

آیا  او  بجای  این  همه  خدایان‌،  به  خدای  واحدی  معتقد  است‌؟‌. 

انگار  یکتاپرستی  کار  دور  از  ذهنی  است‌که  هیچ  کسی  نمی‌تواند  آن  را  تصور  بکند:

(إِنَّ هَذَا لَشَیْءٌ عُجَابٌ)  .

واقعاً  این  (‌حرفی  که  می‌زند)  چیز  شگفتی  است‌.

 حتی  ساختار  واژگانی  «‌عجاب‌»  یعنی  عجیب  و  شگفت‌،  الهامگر  شدت  شگرف  و  فراوانی  و  فراخی  تعجب  ایشان  است‌!

همچنین  راه  و  روش  ایشان  را  در  مبارزه  با  این  حقیقت  در  نفوس  عامّه  مردمان‌،  و  ماندگار  ماندن  ایشـان  بـر  عقیده موروثی  و  پستشان  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  به  گمان  انداختن  دیگران  در  باره  دعوت  تازه  را  پیش  چشم  می‌دارد.  سران  قریش  کاملاً  مطلع  از  فراسوی  کارها  بودند  و  می‌دانستندکه  در  فراسوی  این  دعوت  چیز  نهانی‌که  خلاف  ظاهر  باشد  وجود  ندارد.  ولی  با  وجود  این  اظهار  می‌داشتندکه  ظاهر  این  دعوت  جدید  با  باطن  آن  همخوانی  و  همآوائی  ندارد! ...

(وَانطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلَى آلِهَتِکُمْ إِنَّ هَذَا لَشَیْءٌ یُرَادُ).

سرکردگان  ایشان  راه  افتادند  (‌و  به  یکدیگر  گفتند)  کـه  بروید  و  (‌محکم  به  بتان  خویش  بچسبید  و)  بر  (‌عبادت‌)  خدایان  خود  ثابت  و  استوار  باشید.  این  همان  چیزی  است  که  خواسته  می‌شود.

این  دعوت  جدید،  دین  نیست‌،  و  عقیده  هم  نیست‌.  بلکه  این  چیز  دیگری  است‌.  هدف  از  آن  چیزی  است‌که  در  فراسوی  این  دعوت  نهفته  است‌.  چیز  نهفته‌ای‌که  باید  عامّه  مردمان  بدان‌کاری  نداشته  باشند  و  آن  را  به  صاحبان  و  افراد  والامقام  آگاه  از  این  کار  بسـپارند  و  واگذارند،  آنان  که  خوب  نهانیها  را  می‌دانند  و  از  مـانورها  و  دسـیسه  بازیها  سر  در  می‌آورند!  عامّه  مردمان  باید  به  آداب  و  رسوم  موروثی  بگرایند،  و  به  پرستش  خدایان  مشهور  و  بتان  معروف  خود  ادامه  دهند،  و  خویشتن  را  درگیر  چیزی  نسازندکه  در  پشت  سر  مانور  دین  جدید  نهفته  است‌!  سران  و  بزرگانی  هستندکه  عهده‌دار  مبارزه  با  آن  شوند.  لذا  عامّه  مردمان  باید  خاطر  جمع  باشند  و  آرامش  خود  را  حفظ‌کنند.  سران  و  بزرگان  بیدارند  و  مواظب  مصالح  و  عقائد  و  الهه  ایشان  هستند!

این  راه  معمول  و  مکرری  است‌که  طاغیان  و  قلدران  عامّه  مردمان  را  از  توجه  به ‌کارهای  همگانی‌،  و  از  دنبال  حقیقت  رفتن  وگشتن‌،  و  از  تدبر  و  تفکر  در  باره  حقائق  مهم  و  بزرگی  کـه  با  آنان  رویاروی  می‌شود،  بازمی‌دارند.  زیرا  عامّه  مردمان  اگر  خودشان  برا‌ی  آشنائی  با  حقائق  تلاش‌کنند  و  شخصا  به  پژوهش  حقائق  بپردازند  برای  طاغیان  و  قلدران‌،  و  برای  سران  و  سردمداران  خطر  دارد،  و  این  کار  ایشان  سبب  می‌گردد  باطلهائی  که  عامّه  مردمان  را  بدان  سرگرم  می‌دارند  روشن  شود  و  یاوه‌کاریها  و  یاوه  سرائیهایشان  پوچ  از  آب  درآید.  آخر  سران  و  سردمداران  جز  در  سایه  غرق  کردن  عامّه  مـردمان  در  باطلها  و  یاوه‌کاریها  و  یاوه‌سرائیها  زندگی  نمی‌کنند!

گذشته  از  این‌،  مردمان  را گول  می‌زنند  بـا  ظواهر  عقیده‌ای‌ که  به  فهم  و  شعور  ایشان  نزدیک  است‌که  عقیده  اهل‌کتاب  است‌،  بعد  از  آن‌که  افسـانه‌هائی  به  عقیده  اهل  کتاب  رخنه  کرده  است‌،  افسانه‌هائی  که  این  عقیده  را  از  توحید  و  یگانه‌پرستی  خالص  منحرف  کرده  است‌.  آنان  می‌گویند:

(  مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ )‌.

ما  در  آئین  دیگری،  این  (‌یکتاپرستی‌)  را  نشنیده‌ایم‌.  این  جز  دروغ  ساختگی  نیست‌.

عقیده  تثلیث  - ‌یعنی  سه‌گانه  پرستی  - ‌در  مسیحی گر‌ی‌،  و  افسانه  عزیر  نیز  در  یهودیگری‌،  شائع  و  پـخش  بوده  سران  قریش  بدین  مطلب  اشاره  می‌کردند،  وقتی‌که  می‌گفتند:

( مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ ).

ما  در  آئین  دیگری،  این  (‌یکتاپرستی‌)  را  نشنیده‌ایم‌.  

 ما  این  یکتاپرستی  مطلق  برای  خدا  را  نشنیده‌ایم‌که  محمّد  (ص) آن  را  با  خود  آورده  است‌،  پس  در  این  صورت  جز  دروغ  ساختگی  نمی‌گوید!

اسلام  سخت  آزمند  پالودن  عقیده  توحید  و  یگانه‌پرستی  است‌،  وکاملاً  می‌کوشد  عقیده  توحید  و  یگانه‌پرستی  را  بپالاید  و  خلاص  نماید  از  هر آن  چیزی‌ که  از  افسانه‌ها  و  آمیزه‌ها  وکجرویهائی‌که  بر  عقائد  پیشین  عارض  گردیده  است  و  آمیخته  آنها  شده  است‌.  این  اندازه  حرص  و  آز  داشته  است  چون  توحید  و  یگانه‌پرستی  نخستین  حقیقت  بزرگ  است  و  سراسر  هستی  بر  آن  استوار  است‌.  گستره هستی  آشکارا  و  موکّد  بر  این  امر  گواهی  می‌دهد.  توحید  و  یگانه‌پرستی  در  عین  حال  پایه  بنیادینی  است‌که  زندگی  بشریت  به  طورکلی  در  اصول  و  فروع  خود  وقتی  شایسته  و  بایسته  می‌گرددکه  بر  آن  استوار  و  پایدار  شود.

در  این  وقت‌که  ما  از  مبارزه  قریش  با  این  عقیده  سخن  می‌گوئیم  و  دهشت  و  وحشت  آنان  و  شگفت  و  شگرف  ایشان  را  بیان  می‌داریم  از  این‌که  اسلام  خدایان  را  یک  خدا  می‌سازد،  و  می‌گوئیم  پیش  از  مشرکان  قریش  هم  در  طول  تاریخ  بشریت  و  پیاپی  آمدن  رسالتهای  آسمانی  همراه  با  این  حقیقت‌،  و  پافشاری  هر  پیغمبری  بر  آن‌،  و  استوارگردیدن  و  پایدار  شدن  هر  رسالتی  بر  پایه  و  اساس  توحید،  و  صرف  کوشش  و  تلاش  بسیاری‌که  برای  استقرار  این  حقیقت  در  نفوس  مـردمان  در  طول  قرون  و  اعصارگردیده  است‌،  زیبا  است  اندکی  در  باره  ارزش  این  حقیقت  صحبت  بکنیم.

توحید  و  یگانه‌پرستی‌،  نخستین  حقیقت  بزرگ  و  سترگی  است‌که  هستی  بر  آن  استوار  می‌گردد،  و  هرچه  در  گستره  هستی  است  بدان  گواهی  می‌دهد.

وحدت  قوانین  جهانی  حاکم  بر  سراسر  جهان  دیـدنی  را  آشکارا  مشاهده  می‌کنیم‌.  وحدتی  که  گویای  این  واقعیت  است  این  است  اراده‌ای  که  این  قوانین  را  آفریده  است  قطعاً  باید  اراده  واحدی  باشد  .  .  .  به  هرجای  این  جهان  بنگریم  این  حقیقت  خود  را  به  ما  نشان  می‌دهد،  حقیقت  وحدت  قوانین‌.  آن  وحدتی  که  بیانگر  وحدت  اراده  است‌.

هر  چیزی‌که  در  این  جهان  است  دارای  حرکت  دائمی  و  منظمی  است  .  .  .  اتم‌ کوچکی‌ که  نخستین  واحد  ساختار  هر  چیزی  اعم  از  زنده  و  غیر  زنده  است‌،  پیوسته  در  حرکت  است‌.  اتم  فراهم  آمده  است  از  الکترونهائی‌که  پـیوسته  پـیرامون  هسته  مـی‌گردند،  هسته‌ای  که  از  پروتونها  تشکیل  گردیده  است‌.  الکترونها  بدان  گونه  پیرامون  هسته  می‌گردند  که  سیارگان  پیرامون  خورشید  در  منظومه  شمسی  می‌چرخند.  همچنین‌کهکشان  که  از  منظومه‌ها  و  سحابیها  تشکیل‌گردیده  است  پیرامون  خود  می‌گردد  .  .  .  الکترونها  و  سیاره‌ها  وکهکشانها  همه  و  همه  رو  به  یک  جهت  حرکت  می‌کنندکه  از  غرب  به  شرق‌،  و  برعکس  گردش  عقربه  ساعت  است‌!‌^[2]

عناصری‌که  زمین  و  سائر  سیارگان  از  آنها  تشکیل  شده‌اند  یکسان  هستند.  عناصر  ستارگان  نیز  همانند  عناصر  زمین  می‏‎باشند.  عناصر  از  اتمها  فراهم  آمده‌اند،  و  اتمها  هم  از  الکترونها  و  پروتونها  و  نوترونها  تشکیل  شده‌اند  .  .  .  همه  ذرات  جهان  بدون  استثناء  از  همین  آجرهای  سه‌گانه  فراهم  آمده‌اند!

همان‌گونه‌که  همه  مواد از  این  آجرهای  سه‌گانه  فراهم  آمده‌اند،  دانشمندان  «‌انرژیها»  را  نیز  به  یک  اصل  برمی‌گردانند:  نور  و  حرارت  .  .  .  پرتوهای  رادیو  آکتیو،  امواج  رادیوئی‌،  اشعه  گاما،  و  همه  پرتوهائی‌که  در  دنیا  هستند،  شکلهای  متعدد  وگـوناگونی  از  یک  انرژی  هستند،  و  آن  پرتو  الکترومانیتیک  است‌.  همه  اشعه‌ها  با  یک  سرعت  حرکت  می‌کنند،  و  اختلاف  آنها  تنها  در  اختلاف  طول  موج  است‌.

ماده  زیربنای  سه‌گانه  مشترکی  دارد،  و  انرژیها  اشکال  گوناگونی  از  یک  پرتو  واحد  هستند.^[3]

انیشتین  می‌آید  و  در  نظریه  نسبیت  خاص  خود  میان  ماده  و  انرژی  سازش  و  آشتی  می‌دهد،  و  می‌گوید:  ماده  و  انرژی  یک  چیزند.  آزمایشها  ادعای  او  را  ثابت  می‌کنند.  آخرین  آزمایش  ادعـای  او  را  با  بددترین  صدائی‌که  دنیا  آن  را  می‌شنود  تصدیق  می‌کند.  این  آزمایش  شکافتن  اتم  در  بمب  اتمی  است‌.^[4]

ماده  و  انرژی  در  این  صورت  اصل  یکسانی  دارند.^[5]  این  است  وحدتی  که  در  هستی  جهان  است‌،  بدان  گونه  که  انسانها  در  این  اواخر  آن  را  در  آزمایشهای  محسوس  خود  شناخته‌اند  .  .  .  یک  وحدت  ظاهری  و  نمودار  در  نظام  هستی  است  همان‌گونه‌که  بـه  قانون  حـرکت  همیشگی  اشاره‌کردیم‌.  گذشته  از  ایـن‌،  این  حرکت  همیشگی  حرکت  منظم  و  هماهنگی  است‌که  چیزی  در  ابن  جهان  از  آن  مستثنی  نمی‌گردد  وکناره  نمی‌رود  .  .  .  توازن  و  همآوائی  این  حرکت  در  میان  تمام  پدیده‌های  کائنات  است‌،  بدان  شکلی‌که  یکی  دیگری  را  ازکار  نـمی‌اندازد  و  یکـی  با  دیگری  برخورد  ندارد.  نز‌دیک‌ترین  نمونه‌،  این  سیارگان  و  ستارگان  و  کهکشانهای  بزرگ  و  سترگی  است‌که  در  فضا  شناور 

هستند:

(‌کُلّ فی فلکٍ  یَسبَحوُنَ )‌.

همه  در  مداری  می‌گردند.                           (‌انبیاء/33)

 این  سیارگان  و  ستارگان  وکهکشانهای  بزرگ  و  سترگ  گواهی  می‌دهند  که  گرداننده  آنها  در  این  فضا،  و  تنظیم  کننده  حرکت  و  حجم  وفاصله  و  موقعیت  آنها  یکی  است  و  دو  تا  و  بیشتر  نیست‌.  او  آگاه  از  طبیعت  و  حرکت  آنها  است‌.  او  همه  آنها  را  در  طرح  و  نقشه  این  جهان  شگفت  اندازه‌گیری  کرده  است  و  دقیق  گنجانده  است‌.

بدین  نگاه  گذرا  بسنده  می‌کنیم  در  دنبال  کردن  حقیقت  وحدتی‌که  نظام  جهان  بر  آن  منطبق  است‌،  و  هرآنچه  در  جهان  است  گواه  بر  آن  است‌.

این  وحدت‌،  حقیقتی  است‌که‌کار  و  بار  انسانها  جز  بر  آن  راست  و  درست  درنمی‌آید.  روشنی  این  حقیقت  در  درون  انسانها  دارای  اهمّیت  فراوانی  در  اندیشه آنان  راجع  به  جهان  پیرامونشان‌،  و  راجع  به  موقعیت  ایشان  در  این  جهان‌،  و  راجع  به  ارتباط  و  پیوندشان  با  هرکه  و  هرچه  از  زنده  و  غیر  زنده  در  این  جهان  است‌.گذشته  از  این‌،  روشنی  این  حقیقت  در  اندیشه  ایشان  راجع  به  خداوند  یگانه‌،  و  راجع  به  حقیقت  ارتباط  و  پیوندشان  با  او  و  با  هرکه  و  هرچه  جز  او  در  این  جهان  است‌،  تاثیر  بسزائی  دارد  و  از  اهمّیت  فراوانی  برخوردار  است  .  .  .  همة  اینها  دارای  اهمّیت  زیادی  در  دگرگونی  احساسات  و  تفکرات  بشری  راجع  به  همه‌کار  و  بار  زندگی  است‌.  کسی‌که  به  خدای  یگانه  ایمان  دارد،  و  معنی  این  وحدت  را  می‌داند،  ارتباط  خود  را  با  خدای  خود  بر  این  اساس  دگرگون  می‌سازد،  و  ارتباط  خویش  را  با  هرکسی  و  با  هرچیزی  جز  خدا  در  جای  مربوط  و  مشخص  آن  قرار  می‌دهد  و  از  آن  تعدی  و  تخطی  نمی‌کند.  در  نتیجه  نیروها  و  احساسها  و  اندیشه‌های  چنین  فرد  مومنی  میان  خدایان  و  معبودهائی  که  دارای  سرشتهای ‌گوناگونند،  و  میان  کسانی  و  چیزهائی‌که  خدا  آنان  و  آنها  را  آفریده  است‌،  پخش  و  پراکنده  نمی‌گردد  و  هرز  نمی‌رود.

فرد  مومنی‌که  معتقد  است  خدای  یگانه  این  هستی  یگانه  را  آفریده  است‌،  با  هرکه  و  با  هرچه  در  جهان  است  بر  اساس  آشنائی  و  همکاری  و  الفت  و  مودت  رفتار  می‌کند.  برای  زندگی  امیدی  و  رنگی  می‌سازدکه  جدای  از  آن  چیزی  است‌که  در  درون  کسی  است‌که  بـدین  وحدت  ایمان  ندارد،  و  این  وحدت  را  در  میان  خود  و  در  میان  کسانی  و  چیزهائی  که  پیرامونش  هستند  احساس  نمی‌کند.

شخصی‌که  به  قانون  الهی  حاکم  بر  جهان  ایمان  دارد،  رهنمودها  و  مقرراتی  راکه  خدا  برای  او  معین  و  مشخص  می‌دارد،  به  گونه  خاصی  دریافت  می‌دارد  و  پذیرای  آنها  می‌گردد،  تا  میان  قانون  حاکم  زندگی  انسانها  و  میان  قانونی‌که  بر  سراسر  جهان  فرمانروا  است  هماهنگی  برقرار  سازد.  چنین‌کسی  قانون  خدا  را  ترجیح  می‌دهد،  چون  خدا  است‌که  میان  حرکت  انسان  و  حرکت  کل  هستی  هماهنگی  برقرار  می‌فرماید.

به  طورکلی  درک  و  فهم  این  حقیقت  ضروری  است  برای  اصلاح  دل  انسان  و  برقرار  و  پایدار  نمودن  آن‌،  روشن  کردن  دل  و  سازش  آن  با  جهان  پیرامونش‌،  هماهنگ  ساختن  حرکت  انسان  با  حـرکت‌ کل  جهان‌،  روشن  شدن  ارتباط  و  پیوندها  میان  انسان  و  میان  آفریدگارش‌،  جدای  از  این‌،  میان  او  و  میان  جهان  پیرامونش‌،  و  بالاتر  از  این‌،  میان  او  و  میان  هرکه  و  هرچه  در  این  جهان  اعم  از  زنده  و  غیر  زنده  است‌.  بالاخره  درک  و  فهم  این  حقیقت  برای  همه  انگیزه‌های  اخلاقی  و  رفتاری  و  اجتماعی  و  انسانی  به  طورکلی  و  در  هر  زمینه‌ای  از  زمینه‌های  زندگی‌،  ضروری  است‌.^[6]

بدین  خاطر  است‌که  این  همه  حرص  و  آز  برای  استقرار  عقیده  توحیدی  و  یگانه‌پرستی  مبذول  می‌شود.  این  تلاش  وکوشش  در  هر  رسالتی  و  از  طرف  هر  پیغمبری  پیوسته  شده  است  و  پیاپی  تکرارگردیده  است‌.  این  اصرار  و  پافشاری  ،  بی  وقفه  و  بی‌امان  از  سوی  همه  پیغمبران  -‌صلوات  الله  علیهم  -  بر  سخن  توحید  و  یگانه‌پرستی  شده  است‌.

این  اصرار  و  پافشاری  وکوشش  و  تلاش  در  تکرار  کردن  مساله  توحید  و  مقتضیات  یگانه‌پرستی  در  سوره‌های  قرآن  مجید  به  ویژه  در  سوره‌های  مکی‌،  و  در  سوره‌های  مدنی  نیز  به  شکلهائی‌که  با  سرشت  موضوعاتی  می‌خواند  و  تناسب  دارد  که  سوره‌های  مدنی  بدانها  می‌پردازند،  کاملاً  پیدا  و  هویدا  است‌.

این  همان  حقیقتی  است‌که  مشرکان  از  آن  تعجب  می‌کردند،  و  در  شگفت  بودندکه  چرا  باید  محمّد  (ص)  این  همه  اصرار  و  پافشاری  بر  این  حقیقت  داشته  باشد.  در  باره  این  حقیقت  با  اوگفتگو  می‌نمودند  و  مانور  می‌رفتند  و  قدرت‌نمائی  می‌کردند،  و  با  هر  وسیله  ممکن  ایشان  را  از  همچون  حقیقتی  برمی‌گرداندند  و  بازشان  می‌داشتند.

گذشته  از  این‌،  از  این‌که  خدا  او  (ص)‌را  برگزیده  است  تا  پیغمبری  بشود،  تعجب  می‌کردند  و  اظهار  شگفت  می‌نمودند.

(أَأُنزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِن بَیْنِنَا ؟).

آیا  از  میان  همه  ما،  قرآن  بر  او  نازل  شده  است‌؟‌.

این‌که  مایه  شگفتی  نیست‌.  بلکه  این  رشک  ورزیدن  است‌.  رشک  ورزیدنی‌که  به  دشمنانگی  و  خود  بزرگبینی  و  مخالفت  سر  می‏کشند.

ابن  اسحاق‌گفته  است‌:  محمّد  پسر  مسلم  پسر  شـهاب  زهری  برایم  روایت  کرده  است  که  چنین  اتفاق  افتاد  ابوسفیان  پسر  حرب‌،  ابوجهل  پسر  هشام‌،  و  اخنس  پسر  شریق  پسر  عمرو  پسر  وهب  ثقفی  همپیمان  بنی  زهره‌،  شبی  بیرون  آمدند  تا  به  سخنان  پیغمبر  خدا  (ص)‌گوش  فرادهند  بدان  هنگام‌که  او  به  نماز  شب  در  منزل  خود  می‌پرداخت‌.  هریک  از  این  افراد  در  گوشه‌ای  نشست  و  بدوگوش  فرا داد.  هیچ  یک  از  آنان  هم  از  جایگاه  دوست  خود  مطلع  نبود.  تا  پایان  شب  بدو گوش  فرا دادند.  وقتی  که  بامدادان  سپیده  دمید  پراکنده  شدند.  در  راه  به  یکدیگر  رسیدند  و  همدیگر  را  سرزنش  و  نکوهش  کردند.  یکی  به  دیگری  گفت‌:  دیگر  به  چنین  کاری  برنگردید.  اگر  فردی  از  نادانان  قوم  شما  را  ببیند  دغدغه‌ای  را  به  دل  او  راه  می‌اندازید.  آن  گاه  همدیگر  را  رهاکردند  و  رفتند.  وقتی‌که  دیگر  باره  شب  فرارسید  در  شب  دوم  نیز  هریک  از  ایشان  به  جایگاه  شب  قبل  خود  برگشت  و  تا  دم  صبح  بدوگوش  فـراداد.  چون  سپیده  دمید  برخاستند  و  پراکنده  شدند.  باز  هم  در  راه  به  یکدیگر  رسیدند  و  به  همدیگر  همان  چیزهائی  راگفتند  که  شب  اول‌ گفته  بودند.  آن  گاه  رفتند  و  پراکنده  شدند.  شب  سوم  هم  به  همان  شکل  برگشتند  و  در  جایگاه  خود  نشستند  و  تا  سپیده‌دم  بدو  گوش  فر‌ا دادند.  بامدادان 

برخاستند  و  رفتند  و  در  راه  به  یکدیگر  رسیدند.  به  همدیگرگفتند:  از  اینجا  تکان  نمی‌خوریم  تا  پیمان  نبندیم  که  دیگر  برنگردیم.  با  یکدیگر  بر  این‌کار  پیمان  بستند  و  پراکنده  شدند  .  .  .  وقتی‌که  روز  شد  اخنس  پسر  شریق  چوگان  خود  را  گرفت  و  بیرون  رفت  و  راه  منزل  ابوسفیان  را  در  پیش  گرفت‌.  وقتی‌که  به  خانه  ابوسفیان  وارد  شد،  بدوگفت‌:  ای  ابوحنظله  نظریه  خود  را  در  باره  آنچه  از  محمّد  شنیدی  به  من  بگو.  پاسخ  داد  وگفت‌:  ای  ابوثعلبه  به  خدا  سوگند  چیزهائی  را  شنیدم‌که  می‌دانم  چیستند  و  مراد  آنهاکدام  است‌.  و  چیزهائی  را  هم  شنیدم  نمی‌دانم  چیستند  و  مراد  آنها  چه  چیز  است‌.  اخنس‌گفت‌:  من  هم  بدان  کسی  سوگندکه  تو  بدو  سوگند  خوردی  همین  گونه  شنیده‌ام  و  برداشت  کرده‌ام‌.  پس  از  پیش  او  بیرون  آمد  و  به  سوی  خانه  ابوجهل  رفت‌.  وقتی‌که  به  خانه‌اش  وارد  شد  گفت‌:  ای  ابوحکم‌،  نظریه  تو  در  باره  چیزهائی‌که  از  محمّد  شنیده‌ای  چیست‌؟  گفت‌:  چه  چیز  شنیده‌ام‌؟  ما  و  بنی  عبد  مناف  بر  سر  شرافت  وکرامت  به  پیکار  برخاستیم‌:  آنان  خوراک  دادند  ما  هم  خوراک  دادیم‌.  ایشان  مردمان  را  سوار  کردند  ما  هم  مردمان  را  سوارکردیـم‌.  آنان  بذل  و  بخشش‌کردند  و  هدیه  و  عطاء  دادند  ما  هم  بذل  و  بخشش‌کردیم  و  هدیه  و  عطاء  دادیم‌.  تا  کار  بدانجا  کشیدکه  به  موازات  یکدیگر  تاختیم  و  همچون  دو  اسب  مسابقه  از  همدیگر  پیشی  و  پسی  نداشتیم‌.  سرانجام  آنان  گفتند:  پیغمبری  از  میان  ما  برانگیخته  شده  است  و  از  آسمان  بدو  وحی  و  پیام  می‌شود.  دیگر  ما  کی  بدین  مرتبه  و  مقام  می‌رسیم‌؟  به  خدا  سوگند  هرگز  بدین  پیغمبر  نمی‌گرویم  و  ایمان  نمی‌آوریم  و  او  را  تصدیق  نمی‌نمائیم‌! اخنس  از  پیش  او  برخاست  و  به  ترک  اوگفت  .  .  .

این  رشک  ورزیدن  است‌،  همان  گونه‌که  می‌بینیم‌.  رشک  ورزیدنی‌که  ابوجهل  را  از  اعتراف  و  اقرار  به  حق  باز  می‌دارد،  حقی‌که  ابوجهل  در  سه  شب  خواسته  است  خود  را  از  شنیدن  آن  به  دور  بدارد  و  بر  نفس  خویشتن  پیروز  بشود،  ولی  نفس  ابوجهل  بر  ابوجهل 

غلبه  می‌کند  و  چیره  می‌شود.  این  رشک  ورزیدن  به  چیزی  است‌که  محمّد  بدان  رسیده  است  و  هیچ‌کسی  نمی‌تواند  امید  رسیدن  بدان  را  داشته  باشد.  این  همان  رازی  است‌که  نهان  درگفتارکسانی  است‌که  می‌گفتند:

 ( أَأُنزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِن بَیْنِنَا ؟‌-) .

 آیا  از  میان  همه  ما،  قرآن  بر  او  نازل  شده  است‌؟‌.  آنان  همان  کسانیند  که  می‌گفتند:

(‌لولا نزل هذا القرآن علی رجل من القریتین عظـیم )‌.

گفتند:  چرا  این  قرآن  بـر  مرد  بزرگواری  از  یکی  از  دو  شهر  (‌مکه  و  طائف‌)  فرو  فرستاده  نشده  است‌؟‌!.              (‌زخرف/31) 

مرادشان  از  دو  شهر،  مکه  و  طائف  بود.  در  آن  دو  شهر  بزرگان  و  سران  مشرکان  بودند  و  فرمانروائی  و  ریاست  داشتند.کسانی  بودندکه  به سروری  و  آقائی  از  راه  دین  چشم  طمع  می‌دوختند،  هر  وقت‌که  می‌شنیدند  پیغمبر  تازه‌ای  زمان  مبعوث  شدنش  فرارسیده  است‌.  اشخاصی  بودندکه  تازیانه  حسد  و  تکبر  بر  دل  و  درونشان  نواخته  شد،  وقتی‌که  خدا  آگاهانه  پیغمبرش  محمّد  (ص)  را  برگزید،  و  درهای  رحمتش  را  برای  اوگشود،  و  از  گنجینه‌هایش  چیزهای  فراوانی  بدو  بخشید،  چیزهائی‌که  او  را  سزاوار  آنها  می‌دید  و  جهانیان  را  شایان  آنها  نمی‌دید.

بدین  پرسش  ایشان  پاسخی  می‌دهدکه  بوی  ریشخند  و  بیم  و  تهدید  از  آن  برمی‌خیزد:

«بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِّن ذِکْرِی بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذَابِ »  .

اصلاً  آنان  در  باره  قرآن  من  بدگمان  و  مترددند.  اصلاً  آنان  عذاب  مرا  نچشیده‌اند  (‌این  است  که  چنین  گستاخانه  سخن  می‌گویند)‌.

آنان  می‌پرسند:

( أَأُنزِلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ مِن بَیْنِنَا ؟‌) .

آیا  از  میان  همه  ما،  قرآن  بر  او  نازل  شده  است‌؟‌!.

در  حالی‌که  آنان  در  باره  خود  قرآن  بدگمان  و  مترددند،  و  دلها  و  درونهایشان  نیارمیده  است  و  یقین  پیدا  نکرده  است  به  این‌که  قرآن  از  جانب  یزدان  نازل‌گردیده  است‌:  ایشان  در  باره  حقیقت  قرآن  به  ستیز  می‌پردازند.  قـرآن  فراتر  ازگفتار  انسانها  و  بالاتر  از  سخنانی  است‌که  بدانها  خویگر  و  آشنا  هستند.

آن‌گاه  ازگفتـارشان  در  باره  قرآن‌،  و  از  شک  و  تردیدشان  در  باره  آن  صرف‌نظر  میکند  تا  با  تهدیدشان  به عذاب  پذیره  ایشان  رود:

« بَلْ لَمَّا یَذُوقُوا عَذَابِ »  .

اصلاً  آنان  عذاب  مرا  نچشیده‌اند  (‌این  است  که  چنین  گستاخانه  سخن  می‌گویند)‌.

انگار  می‌فرماید:  آنان  می‌گویند  آنچه  را  که  می‌گویند،  چون  ایشان  هنوز  برکنار  از  عذاب  هستند.  ولی  زمانی  که  عذاب  را  می‌چشند  از  این  چیزها  چیزی  نمی‌گویند.  زیرا  بدان  هنگام  خواهند  دانست‌که  دنیا  چه  خبر  است!  سپس  بر  این‌که  رحمتی  را  زیاد  می‌دانندکه  خدا  به  محمّد  داده  است  و  او  را  از  میان  ایشان  به  عنوان  پیغمبری  برگزیده  است‌،  با  پرسشی  از  ایشان  پیرو  می‌زند.  از  آنان  مـی‌پرسد  مگر  ایشان  صاحبان  گنجینه‌های  رحمت  خدا  هستند  تا  داوری  و  فرمانروائی  بکنند  در  باره ‌کسانی‌که  بدیشان  لطف  می‌شود  و  نعمت  داده  می‌شود  یا  کسانی‌که  از  لطف  و  مرحمت  خدا  محروم  می‌گردند:

(أَمْ عِندَهُمْ خَزَائِنُ رَحْمَةِ رَبِّکَ الْعَزِیزِ الْوَهَّابِ). 

راستی  مکر  گنـجهای  رحمت  پروردگار  بسیار  با  عزت  و  بس  بخشاینده  تو  در  دست  ایشـان  است‌؟  (‌تا  هرکه  را  بخواهند  نبوت  بدهند  و  هرکس  را  که  بخواهند  محروم  سازند؟‌!)‌.

ایشان  را  تهدید  می‌کند  در  برابر  سوء  ادبی‌که  با  خدا  دارند،  و  از  این‌که  دخالت  می‌کنند  در  چیزی‌که  به  بندگان  مربوط  نیست  و  فراتر  از  وظیفه  ایشان  است‌.  خدا  است  به هرکس‌که  بخواهد  لطف  می‌کند  و  نعمت  می‌دهد،  و  هرکس  راکه  بخواهد  از  لطف  و  نعمت  خود  محروم  می‌کند.  او  بسیار  با  عزت  و  بسیار  توانا  است‌،  با  عزت  و  توانائی‌که  کسی  نمی‌تواند  در  برابر  اراده  و  خواست  او  بایستد  و  آن  را  بازدارد.  او  بسیار  بخشاینده  و  بخشایشگر  است‌،  بخشاینده  و  بخشایشگری‌که  عطاء  و  بخشش  او  پایان  نمی‌پذیرد.

آنان  این  را  برای  محمّد  (ص)  زیاد  می‌دیدندکه  خدا  او  را  برگزیند.  آخر  ایشان  به  چه  حقی  و  با  داشتن  چه  مقام  و  منزلتی  عطاء  و  داده  خدا  را  تقسیم  می‌کنند،  در  حالی  که  آنان  صاحبان‌گنجینه‌های  رحمت  خدا  نیستند؟‌! 

(أَمْ لَهُم مُّلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا ).

یا  مالکیت  و  حاکمیت  آسمانها  و  زمین  و  چیزهائی  که  در  میان  آن  دو  است‌،  ازآن  ایشان  است‌؟‌.

این  هم  ادعائی  است‌که  جرات  آن  را  نمی‌کنند.  مالک  آسمانها  و  زمین  و  چیزهائی  که  در  میان  آن  دو  است‌که  می‌بخشد  و  بازمی‌دارد.  هرکه  راکه  بخواهد  برمی‏گزیند  و  برنگیخته  می‌کند.  وقتی‌که  آنان  مالکیت  و  حاکمیت  آسمانها  و  زمین  و  چیزهائی  را  ندارندکه  در  میان  آن  دو  است‌،  چرا  باید  درکار  و  بار  مالک‌کائنات  دخالت‌کنند،  مالکی که در  چیزهای  خودش  هرگونه‌که  بخواهد  تصرف  می‌کند  و  بدانها  دست  می‌برد؟

از  راه  ریشخندکردن  و  سرکوفت  زدن  بر  پرسش  ایشان  پیرو  می‌زند  بدین‌گونه  که  اگر  مالکیت  و  حاکمیت  آسمانها  و  زمین  و  چیزهائی‌که  در  میان  آن  دو  است  متعلق  بدیشان  است‌،  پس‌:

(فَلْیَرْتَقُوا فِی الْأَسْبَابِ).

با  وسائل  و  اسباب  (‌لازمه  صعودی  که  در  دست  دارند  به  سـوی  آسمانها)  بالا  روند  (‌و  هرگونه  که  خود  می‌خواهند  حکومت  کنند،  و  به  هرکس  که  می‌خواهند  وحی  بفرستند  )‌.

به  آسمانها  و  زمین  و  چیزهائی‌که  در  میان  آن  دو  است  سرک  بکشند  و  نظارت  بکنند،  و  درگنجینه‌های  خدا  تصرف  و  دخالت  بنمایند،  و  به  هرکس‌که  می‌خواهند  عطاء‌کنند  و  هرکس  راکه  می‌خواهند  محروم‌کنند.  همان  گونه‌که  مقتضی  اعترا‌ض  ایشان  است  بر  این‌که  خدا  هرکه  را  که  می‌خواهد  برمی‌گزیند،  خدائی  که  مالک  جهان  است  و  در  هرچیزی‌که  دارد  هرگونه‌که  بخواهد  دخل  و  تصرف  می‌کند.

آن‌گاه  این  فرض  ریشخندآمیز  را  با  بیان  حقیقت  واقعیت  ایشان  به  پایان  می‌برد:

(  جُندٌ مَّا هُنَالِکَ مَهْزُومٌ مِّنَ الْأَحْزَابِ).

اینان  که  اینجا  (‌در  شهر  مکه‌)  هستند،  سپاه  ناچیز  شکست  خورده‌ای  از  دسته‌ها  و  گروه‌هایند  (‌که  قبلاً  در  برابر  پیغمبران  علم  طغیان  برافراشته‌اند  و  سرانجام  مغلوب  گشته‌اند  و  تار  و  مار  شده‌اند)‌.

آنان  بیش  از  این  نیـستندکه  سپاه  شکست  خورده‌ای  بوده  و  «‌هنالک‌:  آنجا» دور  افکنده  شده‌اند.  نه  به  گرداندن  و  اداره  کردن  این  ملک  و  مملکت  می‌توانند  نزدیک  بشوند،  و  نه  به  چرخاندن  و  دست  یازیدن  آن  خزینه‌ها  و  گنجینه‌ها  می‌توانند  دست  ببرند.  اصلاً  آنان  هیچ‌گونه  کاری  بر  عهده  ندارند  در  امور  و  شوونی‌که  در  ملک  و  مملکت  خدا  می‌گذرد،  وکم‌ترین  قوت  و  قدرتی  برای  تغییر  اراده  و  خواسب  خدا  ندارند  .  .  .  «‌جندما:‌گروهک  و  سپاه  ناچیزی  هستند »  .  .  .گروهک  و  سپاه  ناچیز  و  بینام  و  نشان  وکم  اهمّیت  می‏‎باشند.  «‌مهزوم:  شکنت  خورده‌«  هستند  .  .  .  انگار  شکست  خوردن  صفت  لازمه  ایشان  است‌.  بدیشان  چسبیده  است‌،  و  آمیزه  سرشتشان  شده  است‌!  .  .  «من  الاحزاب‌:  از  دسته‌ها  وگروهکهایند»  ...  از  زمره  دسته‌ها  وگروهکهائی  هستند  که  دارای  رویکردها  و  خواستهای‌گوناگون  و  مختلف  می‌باشند!  دشمنان  خدا  و  پیغمبرش  بیش  از  این  جایگاه  و  پایگاهی  ندارندکه  در  اینجا  سایه‌روشنهای  تعبیر  قرآنی  آن  را  به  تصویر  می‌کشد  و  پیش  چشم  می‌دارد.  سایه  روشنهای  تعبیر  قرآن  الهامگر  ناتوان  و  سستی  و  دور  بودن  دشمنان  خدا  و  پیغمبرش  از  دائره  اداره  کردن  و  گرداندن  و  چرخاندن  و  راه  بردن‌کار  و  بار  است  .  .  .  آنـان  هر  اندازه  نیرومند  باشند،  و  تاخت  و  تازشان  شدت  و  حدت  داشته  باشد،  و  در  زمین  مدت  زمانی  زور  بگویند  و  قلدری  بکنند،  عاجز  و  ضعیف  محسوب  می‌شوند  و  از  رتق  و  فتق  امور  درمانده  بشمارند.

یزدان  مثالهائی  را  از  میان  کسانی  می‌آورد  که  در  طول  قرون  و  اعصار  زورگوئی  کرده‌اند  و  قلدری  ورزیده‌اند،  و  سرانجام  تبدیل  شده‌اند  به‌:

(  جُندٌ مَّا هُنَالِکَ مَهْزُومٌ مِّنَ الْأَحْزَابِ).

اینان  که  اینـجـا  (‌در  شـهر  مکه‌)  هستند،  سپاه  ناچیز  شکست‌خورده‌ای  از  دسته‌ها  و  گروه‌هایند  (‌که  قبلاً  در  برابر  پیغمبران  علم  طغیان  برافراشته‌اند  و  سـرانجام  مغلوب  گشته‌اند  و  تار  و  مار  شده‌اند)‌.

(کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتَادِ . وَثَمُودُ وَقَوْمُ لُوطٍ وَأَصْحَابُ الأَیْکَةِ أُوْلَئِکَ الْأَحْزَابُ . إِن کُلٌّ إِلَّا کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقَابِ).

 قبل  از  اینان  نیز  قوم  نـوح  و  عاد  و  فرعون  که  دارای  بناهائی  بلند  و  استوار  همچون  کوه  بوده‌اند  (‌پیغمبران  ما  را)  تکذیب  کرده‌اند.  و  قوم  ثمود  و  لوط  و  صاحبان  باغهای  فراوان  سر  درهم  کشیده  (‌به  تکذیب  پیغمبران  پرداخته‌اند  و  کیفر  خویش  را  دیده‌اند)‌.  اینان  همان  گروهها  و  دسته‌هایند.  (گـروه‌ها  و  دسـته‌های  ششگانه‌ای  که  نمونه‌ای  از  مردمان  کفرپیشه  و  ستمگر  تاریخند  و  بر  پیغمبران  شوریده‌اند  و  به  عذاب  الهی  گرفتار  آمده‌اند)‌.  هریک  از  این  گروهها،  پیغمبران  را  تکذیب  کرده  و  عذاب  من  گریبانگیرشان  گشته  است‌.

(أُوْلَئِکَ الْأَحْزَابُ ).

اینان  همان  گروهها  و  دسته‌هایند.

اینان  کسانی  بوده‌اند  که  پیغمبران  را  تکذیب  کرده‌انـد.  کارشان  به  کجا  کشیده  است‌،  گرچه  طاغی  و  یاغی  و  ستمگر  و  زورگو  و  قلدر  بوده‌اند؟

(فَحَقَّ عِقَابِ).

و  عذاب  من  گریبانگیرشان  گشته  است‌.

و  کارشان  بدانجا  کشیده  است  که  کشیده  است‌.  چنان  رفتند  که  انگارکه  نـبودند.  از  ایشان  جز  آثار  و  ویرا‌نه‌هائی  نمانده  است‌که  گویای  شکست  و  مقهور  و  مغلوب  شدن  ایشان  است!

این  فرجام  کار  دسته‌ها  وگروه‌هائی  بوده  است  که  در  تاریخ  بوده‌اند  وگذشته‌اند  .  .  .  و  امّا  اینان  -‌ به  طور  عام  -‌ به خود  رها  می‌شوند  تا  وقتی‌که  صدائی  برمی‌خیزد  و  زندگی  را  در  زمین  پایان  می‌دهد  پیش  از  این‌که  روز  حساب  وکتاب  به  میان  آید:

(وَمَا یَنظُرُ هَؤُلَاء إِلَّا صَیْحَةً وَاحِدَةً مَّا لَهَا مِن فَوَاقٍ)  .

اینان  (‌نیز  با  این  اعمال  و  افعال  که  دارند)  انتظاری  جز  این  نمی‌کشند  که  یک  صدای  آسمانی  فرا  رسد،  صدائی  که  نیازی  به  تکرار  ندارد  (‌و  در  آن  بازگشتی  نیست‌)‌.  این  صدا  وقتی‌که  بلند  می‌شود  و  فرا  می‌رسد  به  تاخیر  نمی‌افتد  حتی  مدت  کوتاهی  به  اندازه:  «‌فواق  ناقه ‌:  برگشتن  شتر  ماده  برای  دوشیدن‌)‌.  فواق  فاصله  میان  دو  شیر  دوشیدن  است‌.^[7] این  فریاد  در  موعد  مشخص  خود  سر  می‌دهد،  موعد  مشخصی  که  جلو  یا  عقب  نمی‌افتد.  خداوند  برای  این  ملت  واپسین  مقدر  فرموده  است  که  بدیشان  مهلت  و  فرصت  دهد،  و  زود  ایشان  را  هلاک  و  نابود  نفرماید  بدان‌گونه‌که  آن‌گروه‌ها  و  دسته‌ها  را  تار  و  مار  کرده  است  و  دمار  از  روزگارشان  برآورده  است‌.  این  هم  لطف  و  مرحمت  خدا  در  حق  این  ملت  واپسین  است‌،  ولی  آنان  قدر  این  لطف  و  مرحمت  را  نشناخته‌اند،  و  شکر  این  نعمت  و  فضیلت  را  بجای  نیاورده‌اند.  این  است‌که  شتابان  فرا  رسیدن  زودرس  سزا  و  جزای  خود  را  خواسته‌اند،  و  درخواست  نموده‌اند  که  بهره  و  نصیب  عذابشان  هرچه  زودتر  در  رسد  پیش  از  این‌که  روز  قیامت  فرا  رسدکه  یزدان  بدیشان  تا  آن  وقت  مهلت  و  فرصت  داده  است‌:

« وَقَالُوا رَبَّنَا عَجِّل لَّنَا قِطَّنَا قَبْلَ یَوْمِ الْحِسَابِ »‌. 

(‌کافران  مسخره‌کنان‌)  میگویند:  پروردگارا!  سهم  (‌عذاب‌)  ما  را  پپش  از  روز  رستاخیز  و  حساب  و  کتاب   (‌قیامت‌)  به  ما  برسان‌.

در  اینجا  روند  قرآنی  به ترک  ایشان  می‌گوید،  و  به  پیغمبر  (ص) رو  می‌کند  و به  دلداریش  می‌پردازد  و  بدوگوشزد  می‌کندکه  نادانی  این  قوم‌،  بی‌ادبی  ایشان  با  خدا،  جزا  و  سزا  را  پیش  از  موقع  خود  با  شتاب  خواستن‌،  تکذیب  تهدید  و  بیم  وعده  الهی‌،  ناسپاس‌گذاشتن  لطف  و  مرحمت  خدا،  و  غیره  را  به  هیچ‌گیرد  وگوشش  بدانان  و  بدان‌کارهای  نابهنجارش  بدهکار  نباشد  .  .  .  روند  قرآنی  پیغمبر  (ص)‌را  دعوت  می‌کند  به  این‌که  بلاها  و  آزمونهائی  را  یادکند  و  پیش  چشم  بداردکه  پیش  از  او  پیغمبران  بدانها  گرفتار  آمده‌اند  و  بدانها  آزمـوده  شده‌اند.  به یاد  آورد  لطف  و  مرحمتی  راکه  خدا  به  پیغمبران  بعد  ا‌ز گذشت  بلاها  و  آزمونها کرده  است  و  چگو‌نه  ایشان  را  مشمول  فضل  و کرم  خود  فرموده  است‌.

---

^[1] ‌«‌ذی  الذکر»‌:  پرآوازه‌.  بزرگوار.  یادآورنده‌.  بیانگر  .  .  .  قرآن  دارای  صیت  همه  جاگیر  و  عظمت  فراگیر  بوده‌،  و  انسان  را  به  یاد  خدا  و  معاد  می‌اندازد،  و  او  را  به  ارزشهای  وجودی  خود  آشنا  می‏‎گرداند،  و  بیان  آسمانی‌،  ظلمات  غفلت  و  پرده‌های  فراموشکاری  انسانی  راکنار  می‌زند.  (‌مترجم‌) 

^[2] به  نقل  ازکتاب‌:  «‌مع الله فی السماء‌»‌.  تالیف‌:  دکتر  احمد  زکـی‌،  رئیس  سابق  دانشگاه  الازهر.

^[3] میلیونها  نوع  ماده  از  بسیط  و  مرکب‌،  در  آخرکار  همه  از  سه  نـوع  ذرات  الکتریکی  ساخته  شده‌اند.  و  آن  سه  چیز،  شکلهای  سه  گانه  حقیقت  واحد،  یعنی  الکتریسیته  است‌،  و  ابن  یکی  نیز  به  نوبه  خود  مظهری  از  حقیقت  نهائی  «‌انرژی‌»  است.  (‌نگا:  اثبات  وجود  خدا،  صفحه  ٤٨،  مقاله  جان‌کلولند  کوثرن‌)‌.  (‌مترجم‌)

 ^[4] E=MC² (مترجم).

[5] ‌کتاب‌: «‌مع الله فی السماء‌»‌.  تالیف‌:  دکتر  احمد  زکی‌.  رئیس  سابق  دانشگاه  الازهر 
[6] امیدواریم‌که  خداوند  توفیق  عطاء  فرماید  این  را  درکتابی  به  نام‌  «‌فکرة  الاسلام  عن  الکون  و  الحیاه  و  الانسان‌»  شرح  و  بسط  دهیم‌. 
[7] ‌فواق‌:  تکرار.  رجوع  و  بازگشت‌.  مهلت  .  .  .  یعنی  این  صیحه  و  فریاد  یکباره  همه  جا  و  همه‌کس  را  فرا  می‌گیرد  و  درها  به  روی  انسانها  بسته  می‌شود.  نه  رهائی  از  آن  ممکن  است  و  نه  پشیمانی  سودی  دارد  و  نه  فریادها  به  جائی  می‌رسد.  (‌مترجم‌)