تفسیر سوره‌ی فاطر آیه‌ی 45-39

سوره‌ی فاطر آیه‌ی 45-39

(هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ فَمَن کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلَّا خَسَاراً (39) قُلْ أَرَأَیْتُمْ شُرَکَاءکُمُ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَرُونِی مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّمَاوَاتِ أَمْ آتَیْنَاهُمْ کِتَاباً فَهُمْ عَلَى بَیِّنَةٍ مِّنْهُ بَلْ إِن یَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُم بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً (40) إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَن تَزُولَا وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ إِنَّهُ کَانَ حَلِیماً غَفُوراً (41) وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِن جَاءهُمْ نَذِیرٌ لَّیَکُونُنَّ أَهْدَى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جَاءهُمْ نَذِیرٌ مَّا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً (42) اسْتِکْبَاراً فِی الْأَرْضِ وَمَکْرَ السَّیِّئِ وَلَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلاً وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلاً (43) أَوَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَکَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِن شَیْءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ إِنَّهُ کَانَ عَلِیماً قَدِیراً (44)‏ وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُوا مَا تَرَکَ عَلَى ظَهْرِهَا مِن دَابَّةٍ وَلَکِن یُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِعِبَادِهِ بَصِیراً) (45)

این  بند  واپسین  سوره  نـیز  دربرگیرندۀ  چرخشـها  و  گردشهای  زیاد  و  فراخی  است‌،  و  پسوده‌ها  و  اشاره‌های  گوناگونی  برای  دل  دارد:  چرخش  و گردش  با  بشریّت  در  میان  همۀ  نسلهای  پیاپی که  به  دنبال  یکدیگر  می‌آیند  و  برخی  جایگزین  بعضی  می‌شوند.  چرخش  و گردش  در  زمین  و  آسمانها  برای  جستجوی  اثری  از  انبازهائی ‌که  کسانی  آنها  را  شریک  خدا  می‌دانند  و  بجز  خدا  به ‌کمک  می‏‎طلبند  و  به  فریاد  می‌خوانند.  چرخش  و گردشی  در  آسمانها  و  زمین  نیز  برای  دیدن  دست  نیرومند  و  توانای  خـدا  است ‌که  آسمانها  و  زمـین  را  نگاه  می‌دارد  و  نمی‌گذ‌ارد  آسمانها  و  زمین  فرو  ریزند  و  نابود  شوند.  چرخش  و گردشی  با  تکذبب‌کنندگان  همۀ  دلائل  و  آیات  سر  داده  می‌شود،  تکذیب ‌کنندگانی ‌که  قبلاً  با  خدا  عهد  و  پیمان  سته‌اند که  اگر  پیغمبری  به  پیش  ایشـان  بـیاید  راهیاب‌ترین  ملّتها  خواهند  بود.  سپس  این  عهد  و  پیمان  را  شکستند  و  با  فرمان  یزدان  مخالفت  کرد‌ند.  وقتی‌ که  پیغمبری  به  پیش  ایشان  آمد  جز گریز  و  بیزاری‌،  چیزی  بر  آنـان  نیفـزود.  چرخش  و  گردشی  در  جایگاه‌های  نابودی  تکذیب‌ کنندگان  پیش  از  ایشان  آغاز  مـی‌گردد.  اینان ‌که  آثار  برجای  مانده  آنان  را  می‏بینند  و  با  ایـن  وجود  نمی‌ترسند که  به  سرنوشت  ا‌یشان‌ گرفتار  آیـند.  آسیاب  زمانه  ایشـان  را  در  مـیان ‌گـیرد  و  روی  آنان  بچرخد  و  بر  سرشان  همان  سنّت  و  قانونی  رود که  بر  سر  تکذیب‌کنندگان  پیشین  رفته  است  .  .  .  آن  وقت‌،  پـایان  الهامگرانه  بیدارکنندۀ  هراس‌انگیزی  در  می‌رسد:

(وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُوا مَا تَرَکَ عَلَى ظَهْرِهَا مِن دَابَّةٍ ).

هر گاه  خداوند  مردمان  را  در  برابر  کارهائی  که  می‌کنند  (‌فوراً  و  بدون  کم‌ترین  مهلتی  برای  اصلاح  و  تجدید  نظر  و  خودسازی‌)  به  کیفر  برساند،  انسانی  را  بر  روی  زمین  باقی  نخواهد  گذاشت.

ولی  فضل  و کرم  و  لطف  و  مرحمت  خداوند  بـزرگوار،  مرد‌مان  را  مهلت  و  فرصت  مــی‌دهد،  و  هـمچون  کـیفر  ویرانگر  و  نابودکننده‌ای  را  به  تأخیر  می‌اندازد.

*

(هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ فَمَن کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلَّا خَسَاراً) (39)

خدا  کسی  است  که  شـما  را  جـانشین  (‌گذشتگان‌)  روی  زمین  کرده  است‌.  هر کس  از  شما  کافر  گردد،  بــه  زیـان  خود  کافر  می‏‎گردد،  و  کفر  کافران  در  پیشگاه  خدا  جز  بر  خشم  نمی‌افزایـد،  و  جز  زیـان  چیزی  نـصیب  کـافران  نمی‌نماید.

پیاپی  آمدن  نسلها  در  زمین‌،  رفتن  نسلی  و  آمدن  نسلی‌،  به  ارث  بردن  این  نسل  از  آن  نسل‌،  جایگزین  شدن  اینان  بر  جای  آنان‌،  به  پایان  آمدن  دولتی  و  بر  سر کار  آمدن  دولتی‌،  خاموش  شدن  شعله‌ای  و  برافروختن  شعله‌ای‌،  و  پژمردن  و  نابود گـردیدن  و  ظهور  و  پیدایش  پـیاپی  در  طول  سالها  و  در  طیّ  قرنها،  اینها  همه  تـدبّر  و  تفکّر  دربـارۀ  این  حرکت  مسـتمرّ  و  جنبش  همیشگی  را  می‏طلبد،  و  سزاوار  است  به  دل  عـبرت  و  پـند  دهـد،  و  حاضران  در  صحنۀ  جهان  بدانند که  بعد  از  مدّت  زمان  اندکی  به  پیشینیان  تبدیل  خواهند  شد  و گذشتگانی  برای  نسل  بعد  از  خود  خواهند گردید.  آیندگان  بعد  از  ایشان  می‌آیند  و  آثـار  برجای  مـاندۀ  آنان  را  می‏بینند  و  اخبارشان  را  می‌شنوند  و  به  یـاد  می‌آورند  و  برای  همدیگر  روایت  می‌کنند،  هم  بدانگونه  که  دربارۀ  آثـار  پیش  از  اینان  نیز  می‌اندیشند  و  آنها  را  ورانداز  می‌کنند  و  اخبارشان  را  به  خاطر  می‌آورند  و  برای  یکدیگر  نقل  و  روایت  می‌نمایند.  شایسته  است  این  امور  غافلان  را  بیدار گرداند  و  دسـتی  را  بـبینند که  زمـانها  را  پـیاپی  می‌آورد  و  سالها  و  عمرها  را  می‌گردا‌نـد  و  به  پـایان  مـی‌رساند،  و  چـوگان  را  می‌چرخاند،  و  دولتـها  را  جایگزین  دولتها  می‌سازد،  و  ملکها  و  مملکتها  و  حکمها  و  حکومتها  را  به  ارث  مـی‌رساند  و  دست  به  دست  می‌گرداند،  و  نسلی  را  جانشین  نسلی  می‌نماید  .  .  .  هر  چیزی  می‌گذرد  و  به  پایان  می‌آید  و  نابود  می‌شود.  تنها  خداوند  یگانه‌،  باقی  مـی‌ماند،  خداونـدی  که  دائـم  و  ماندگار  است  و  زوال  و  دگرگونی  نمی‌پذیرد.

کسی ‌که  به  پایان  برسد  و  بگذرد  جاودانه  نـمی‌ماند  و  باقی  نمی‌گردد.  کسی  که  در کوچ  محدودی  و  دارای  زمان  معیّنی  چرخان  و گردان  است‌،‌ کس  دیگری  بعد  از  او  می‌آید  تا  ببیند که  او  چه  چیزی  را  رها کرد‌ه  است  و  چه  چیزی  را  انجام  داده  است‌،  کسی ‌که  د‌ر  نـهایت  به  سوی  خدائی  رود  و  شود که  او  را  بر  آنچه ‌گفته  است  و  کرده  است  دادگاهی  می‌کند  و  از  او  حساب  می‌کشد،  کسی‌ که  چنین  حال  و  وضعی  را  داشته  باشد،  شایسته  است‌ که  اقامت  اندک  خود  را  در  زمین  زیبا  و  پسندیده  انجام  دهد،  و  پس  از  خود  ذکر  جمیل  و  نام  نیک  برجای  گذارد،  و  برای  اقامت  دائم  و  واپسـین  خود  چیزی  را  پیشاییش  بفرستد که  برای  او  در  آنجا  سودمند  افتد.  این  برخی  از  خاطره‌هائی  است  که  به  ذهن  می‌گذرد،  زمانی‌ که  صحنۀ  پژمردن  و  پنهان  شدن‌،  و  پدید  آمدن  و  پدیدار گردیدن‌،  طلوع  و  غروب‌،  دولتهائی  که  می‌روند  و  دولتـهائی ‌کـه  بر  جایشان  می‌نشینند،  مـلکها  و  مملکتهائی‌ که  دست  به  دست  می شوند،  زندگی  و  حیاتی  که  زوال  می‌پذیرد،  و  به  ارث‌ گذاشتن  و  به  ارث  بردنی  که  پیوسته  در  میان  این  نسل  و  آن  نسل  مبادله  می‌گردد،  جلو  چشم  دل  داشته  می‌شود:

(هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ ).

خدا  کسی  است  که  شما  را  جانشین  (‌گـذشتگان‌)  روی  زمین  کرده  است‌.

در  سایۀ  این  صحنه  مؤثّر  و  دارای  منظره‌ها  و  دیدگاه‌های  پیاپی‌،  بدیشان  مسؤولیّت  فردی  را  تذکّر  می‌دهد.  هیچ  کسی  چیزی  برای ‌کس  دیگری  بر‌نمی‌دارد  و  بر عهده  نــمی‌گیرد،  و کسـی  چیزی  از کس  دیگری  را  دفـع  نـمی‌نماید  و  به  دفاع  از  او  بـرنمی‌خیزد.  آن‌ گاه  بـه  روی ‌گردانی  و  کفرورزی  و گمراهـی  ایشان  اشـاره  می‌کند،  و  فرجام  زیانباری  را  پیش  چشمانشان  می‌دارد  که  در  پایان‌ گشت  و گذار  این  جهان  در  انتظارشان  است‌: 

(فَمَن کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً وَلَا یَزِیدُ الْکَافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلَّا خَسَاراً) (39)

هر کس  از  شما  کافر  گردد،  به  زیان  خود  کافر  می‏‎گردد،  و  کفر  کافران  در  پیشگاه  خدا  جز  بر  خشم  نمی‌افزاید،  و  جز  زیان  چیزی  نصیب  کافران  نمی‌نماید.

«‌مَقت‌»‌:  شـدیدترین  خشـم  و  غـضب‌.  کسی  که  پروردگارش  او  را  دشمن  بدارد،  چه  زیـانی  باید  در  انتظار  او  باشد؟‌!  خود  این  خشم  و  غضب  زیان  بشمار  است  و  بالاتر  از  هر  زیان  دیگری  است‌.

*

چرخش  و گردش  دوم  در  آسمانها  و  زمین  برای  پیجوئی  اثـری  یـا  هنری  از  انـبازهائی  است ‌که  بجز  خدا  می‌پرستیدند  و  به  فریاد  می‌طلبیدند.  آسمانها  و  زمین  هم  اثری  یا  خبری  از  انبازهایشان  ندارد:

(قُلْ أَرَأَیْتُمْ شُرَکَاءکُمُ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَرُونِی مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّمَاوَاتِ أَمْ آتَیْنَاهُمْ کِتَاباً فَهُمْ عَلَى بَیِّنَةٍ مِّنْهُ بَلْ إِن یَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُم بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً) (40)

بگو:  آیا  دربارۀ  انبازهای  خود  که  علاوه  از  خدا  آنـها  را  به  فریاد  می‌خوانید،  خوب  دقّت  کرده‌اید؟  نشـانم  دهید  آنها  کدام  چیز  زمین  را  آفریده‌اند؟  و  یا  در  آفرینش  (‌کدام  چیز)  آسـمانها  مشـارکت  داشـته‌انـد؟  یـا  شـاید  کـتاب  (‌آسمانی‌)  در  اختیار  مشرکان  گذارده‌ایم  و  ایشان  حجّت  روشنی  از  آن  (‌بر  کار  شرک  و  بت‌پرستی  خود)  دارند؟‌!  (‌اصلاً  ایشان  دلیل  عقلی  و  دلیـل  نـقلی  نـدارنـد)  و  بلکه  ستمگران  جز  وعده‌های  دروغ  به  یکدیگر  نمی‌دهند  (‌و  فقط  همدیگر  را  گول  می‌زنند)‌.

حجّت  روشن  است  و  دلیل  آشکار.  این  زمین  بـا  تـمام  چیزهائی  و  با  تمام ‌کسـانی‌ که  در  آن  است‌،  دیـدنی  و  پدیدار  است‌.  چه  جزئی  در  زمین  یا  چه  چیزی  در  آن  متّکی  است  ادّعاء‌ کند که ‌کسی  -‌ جز  خدا  - ‌آن  را  آفریده  است  و  هستی  بخشیده  است‌؟  هر  چیزی‌ که  در  جـهان  است  رو  در  روی  همچون  ادّعائی  - ‌اگر کسی  جسارت  آن  را  داشته  باشد  -‌ فریاد  برمی‌آورد که  چنین  نیست‌.  هر  چیزی  فریاد  می‌زند  آن ‌کسی  که  مرا  آفریده  است  خدا  است  و  بس.  هر  چیزی  مارک  و  نشان  ساختار  یزدان  را  بر  خود  دارد،  و  هیچ  کسی  نمی‌تواند  مدّعی  آفرینش  آن  گردد.  زیرا  هیچ  ساختاری  با  ساختار  یـزدان  همگون  نیست،  ساختارهائی  که  درماندگان‌،  یعنی  فرزندان  مرگ  و  نابودی  آن  را  ترتیب  می‌دهند  و  می‌سازند!

(أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّمَاوَاتِ ).

یا  در  آفرینش  (‌کدام  چیز)  آسمانها  مشارکت  داشته‌اند؟‌. 

این  هم  قطعاً  چنین  نیست‌!  هیچ‌ کسی  جرأت  ندارد گمان  برد  که  ایـن  خدایان  دروغین  در  آفرینش  آسمانها  مشارکت  داشته‌اند،  یـا  ادّعـاء‌ کند  آنـها  در  مـالکیّت  آسمانها  شرکت  دارند،  این  خدایان  دروغـین  چه  و  هر که  هستند.  حتّی‌ کسانی‌ که  جنّیان  یا  فرشتگان  را  انباز  خدا  می‌دانستند،  جسارت  همچون  ادّعائی  را  نداشتند  ...  چکیدۀ  آنچه  گمان  می‌بردند  این  است  از  شیاطین  کمک  می‌گرفتند که  اخبار  آسمان  را  بدیشان  برسانند،  یـا  ا‌ز  فــرشتگان  درخواست  شفاعت  در  پـیشگاه  یـزدان  را  داشتند.  ولی  هیچ  وقت‌ گمان  نمی‌بردند که  شیاطین  یا  فرشتگان  در  آفرینش  آسمان  شرکت  دارند  و  در  ایـن  راستا  انباز کردگارند.

(أَمْ آتَیْنَاهُمْ کِتَاباً فَهُمْ عَلَى بَیِّنَةٍ مِّنْهُ ).

یا  شاید  کتاب  (‌آسمانی‌)  در  اختیار  مشرکان  گذارده‌ایــم  و  ایشـان  حجّت  روشـنی  از  آن  (‌بـر  کـار  شـرک  و  بت‌پرستی  خود)  دارند؟‌!.

حتّی  به  این  درجه  - ‌درجه‌ا‌ی‌ که  خدا  بدان  انبازها کتابی  داده  باشد  و  مشرکان  از  آن ‌کتاب  یقین  و  اطمینان  داشته  باشند،  و  از  محتویاتش  خاطر جمع  باشند  -‌ آن  انبازهائی  که‌ گمان  می‌رود  نرسیده‌اند  .  .  ٠  این  نصّ  قرآنی  برداشت  آن  را  دارد که ‌گفت  این  پرسش  انکـاری  مـتوجّه  خـود  مشرکان  است  نه  انبارها.  چه  پـافشاری  مشرکان  بر  سرکشان  اشاره  به  این  دارد که  آنان  عـقیدۀ  خود  را  از  کتابی  برگرفته  باشند که  از  سوی  خدا  بدیشان  داده  شده  است‌،  و  آنان  با  تکیه  بر  دلیل  و  برهان  آن ‌کتاب‌،  سخن  می‌گویند.  ولی  این  ا‌مر  صحیح  نمی‏باشد  و  ممکن  نیست  مشرکان  همچون  ادّعائی‌ کرده  باشند.  با  توجّه  بدین  معنی  می‌توان  گفت  اشاره‌ای  بدین  امر  است ‌که  عقیده  تنها  از  کتاب  روشن  خدا  برگرفته  می‌شود،  و  این‌ کـتاب  منبع  یگانۀ  مطمئنی  است  و  بس.  امّا  مشرکان  هرگز  ادّعای  هـمچون  کتابی  را  نـداشـته‌انـد.  در  صورتی  که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم کتاب  روشـنی  را  از  جانب  خـدا  برای  ایشان  آورده  است‌،  پس  چرا  باید  از  آن  اعراض‌ کنند  و  رویگردان  شوند،  در  حالی  که ‌کتاب  روشن  الهی‌،  یگانه  راه  انتخاب  عقیده  و  برگرفتن  قوانین  و  مقرّرات  از  آن  برای  زندگی  است‌؟‌!

(بَلْ إِن یَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُم بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً) (40)

بلکه ستمگران  جز  وعده‌های  دروغ  به  یکدیگر  نمی‌دهند  (‌و  فقط  همدیگر  را  گول  می‌زنند)‌.

ستمگران  بعضی  به  برخی  وعده  می دهند که  راه  ایشـان  بهترین  راه  است‌،  و  آنان  سرانجام  پیروزند.  ولی  ایشان  جز گول‌ خوردگان  و  فریفتگان  نمی‏‎باشند.  بعضی  برخی  را گول  می‌زنند  و  می‌فریبند،  و  در  فریب  و  نیرنگی  می‌زیند که  هیچ  فائده‌ای  دربر  ندارد.

*

چرخش  و گردش  سوم  -‌ پس  از  نفی  این  موضوع ‌که  از  انبازها  در  آسمانها  و  زمین  ذکری  و  خبری  باشد  -  دست  توانا  و  قدرتمند  خدا  را  نشان  می‌دهد که  آسمانها  و  زمین  را  نگاه  می‌دارد  و  آنها  را  می‌پاید  و  محافظت  و  مراقبت  می نماید  و کار  و  بارشان  را  بـدون  شـریک  و  انبا‌زی  ا‌داره  و  رو  به  راه  می‌کند:

(إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ أَن تَزُولَا وَلَئِن زَالَتَا إِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ إِنَّهُ کَانَ حَلِیماً غَفُوراً) (41)

خـداونـد  آسـمانها  و  زمــین  را  نگاهداری  مـی‌کند  و  نمی‏گذارد  (‌از  مسیر  خود)  خارج  و  نابود  شوند.  هر گاه  (‌هم  بخواهند  از  مسیر  خود)  خارج  و  نابود  شوند،  جز  خدا  هیچ  کس  نمی‌تواند  آنها  را  (‌در مسیر  خود)  نگاه  و  مــحفوظ  دارد.  خـداونـد  شکیبا  است  (و  در  مجازات  تعجیل  روا  نمی‌دارد)  و آمرزنده  است  (‌و  توبۀ  بزهکاران  را  می‌بخشاید).

نگاهی  انداختن  به  آسـمانها  و  زمین‌،  و  به  افلاک  و  اجرامی‌ که  بیرون  از  شمارند  و  پـخش  و  پـراکـنده  د‌ر  فضائی  هستند که ‌گسترۀ  آن  حدود  و  ثغوری  نـدارد،  و  همۀ  آنها  در  جایگاه  خود  اسـتوار  و  برقرارنـد،  و  هـر  کره‌ای  از  آنها  در  مدار  خود  می‌چرخد  و  می‌گردد  و  از  مدار  خود  خارج  نـمی‌شود  و  خلل  نمی‌پذیرد،  و  در  چرخش  و گردش  خود کند  یا  تند  نمی‌شود،  و  همۀ  آنها  بدون  ستونند،  و  با  طناب  و  ریسمانی  به  جـائی  بسته  نشده‌اند،  و  بر  چیزی  در  اینجا  و  آنجا  تکیه  ندارند‌،  نگاهی  انداختن  بدین  پدیده‌ها  و  آفریده‌های  هراس‌انگیز  عجیب  و  غریب‌،  انسان  را  بر  آن  می‌دارد که  چشم  سر  و  چشم  دل  را  باز  بکند  و  دست  توانا  و  چیره  و  قدرتمندی  را  ببیند که  این  پدیده‌ها  و  آفریده‌ها  را  مهار  می‌کند  و  نگاه  می‌دارد  و  نمی‌گذارد  مختلّ  بشوند  و  از  جایگاه‌ها  و  مدارهای  خود کنار  بروند  و  فرو  بیفتند.

اگر  آسمانها  و  زمین  از  جـایگاه‌ها  و  مدارهای  خود  منحرف  بشوند  و  فرو  بیفتند،  و  مختلّ ‌گردند  و  در  اینجا  و  آنجا  پخش  و  پراکنده  بشوند،  هیچ‌ کسی  نیست ‌که  بعد  از  آن  هرگز  بتواند  آنها  را  برجای  بدارد  و  از  نابودی  برهاند.  فرو  افتادن  کرات  و  مختلّ ‌گردیدن  نظم  و  نظام  آسمانها  و  زمین  د‌ر  موعدی  روی  می‌دهد که  قرآن  در  موارد  بسیاری  بدان  اشاره  می‌کند که  پایان‌ گرفتن  ایـن  جهان  است‌.  پایان ‌گرفتن  این  جهان  وقتی  روی  می دهد  که  نظم  و  نطام  افلاک  مختلّ  بشود  و  به  هم  بخورد  و  کرات  در هم‌ کوبیده  شوند  و  پخش  و  پراکنده‌ گردند،  و  هر  چیزی‌ که  در  فضا  است  نابسامان  شود  و  فرو  بیفتد.  در  این  وقت  هیچ ‌کسی  نمی‌تواند  زمام  اختیار  جهان  را  به  دست  بگیرد  و  از  زوال  و  نابودی  آن  جلوگیری‌ کند. 

این  مو‌عدی  است ‌که  برای  حسـاب  و کتاب  و  سـزا  و  جزای  چیزی  تعیین  گردیده  است‌ که  در  زند‌گانی  دنیا  انجام  پذیرفته  است‌.  وقتی  که  چنین  هنگامه‌ای  فرارسید  کار  به  جهان  دیگری  می‌انـجامد  و  جـهان  دیگری  می‌آغازد که  کاملاً  سرشت  آن  جدای  از  سـرشت  ایـن  جهان  است‌.

بدین  خاطر  است ‌که  یزدان  بر  نگاهداری  و  محافظت  آسمانها  و  زمین  از  نیستی  و  نابودی  با  این  فرمودۀ  خود  پیرو  می‌زند:

(إِنَّهُ کَانَ حَلِیماً غَفُوراً) (41)

خــداونـد  شکـیبا  است  (‌و  در  مـجازات  تـعجیل  روا  نـــمی‌دارد)  و  آمـرزنده  است  (‌و  تـوبه  بـزهکاران  را  می‌بخشاید)‌.

(‌حلیماً  )‌: ‌شکیبا  .  .  .  خدا  شکیبا  است  و  به  مردمان  فرصت  و  مهلت  می‌دهد.  این  جهان  را  بر  سرشان  ویران  نمی‌گرداند،  و کاکل  ایشان  را  نمی‌گیرد  و کشان‌ کشان  به  سوی  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزایشان  نمی‏برد  مگر ‌در  مدّت  معلوم  و  سررسید  مشخّصی‌که  خدا  از  آن  آگاه  است  و  بس.  فرصت  و مهلت  بدیشان  می‌دهد  تا  توبه  بکنند  و  به  کار  بپردازند  و  خویشتن  را  آماده  سازند.  «‌غفوراً‌»‌:  خدا  بخشنده  است  .  .  .  یزدان  مردمان  را  در  برابر  هر  جرمی  که  کرده‌اند  و  هر گناهی  که  نـموده‌اند،  بلکه  از  بسیاری  از  بدیها  و  بزهکاریهایشان  صرف  نظر  می‌فرماید  و  آنها  را  می‌آمرزد،  هر  زمان  که  در  مردمان  خیر  و  صلاح  سراغ  ببیند.  این  پیرو  الهام ‌بخشی  است‌.  غافلان  را  بیدار  می‌گرداند که  فرصت  را  غنیمت  شمرند  و  از  آن  استفاده  بکنند  پیش  از  این ‌که  فرصت  بگذرد  و  دیگر  برنگردد.

*

چرخش  و گردش  چهارم  با  قوم  مشرک  است‌،  و  از  عهد  و  پیمانی  سخن  می‌راند که  با  خدا  بسته‌اند.  و  از  چیزی  سخن  می‌گوید که  بعد  از  آن‌ کرده‌اند  و  بدان  سبب  عهد  و  پیمان  را  شکسته‌اند،  و  در  زمین  تباهی  نمود‌ه‌اند.  در  این  چرخش  و گردش‌،  ایشان  برحذر  داشته  می‌شوند  از  قانون  و  سنّت  الهی‌،  قانون  و  سنّتی‌ که  تخلّف‌ناپذیر  است  و  تبدیلی ‌و  تغییری  در  آن  نیست‌: 

(وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِن جَاءهُمْ نَذِیرٌ لَّیَکُونُنَّ أَهْدَى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جَاءهُمْ نَذِیرٌ مَّا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً (42) اسْتِکْبَاراً فِی الْأَرْضِ وَمَکْرَ السَّیِّئِ وَلَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلاً وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلاً) (43)

آنان  (‌یعنی  کفّار  مکّه‌)  مؤکّدانه  به  خدا  قسم  مـی‌خوردند  که  اگر  پیغمبری  به  میان  ایشان  بیاید،  راهیاب‌ترین  ملّتها  خواهند  بود  (‌و  در  پذیرش  دیـن  او،  بـر  همگان  پیشی  خواهند  گرفت‌)‌.  امّا  هنگامی  که  پـیغمبری  (‌از  خـودشان  برانگیخته  شد  و)  به  میانشان  آمد،  (‌بعثت  او)  جز  گریز  و  بیزاری  (‌از  حقّ‌)  چیزی  بر  آنان  نـیفزود.  (‌گـریزشان  از  حقّ‌)  به  خاطر  استکبار  در  زمین  و  حیله‌گـریهای  زشت  است‌،  و  حیله‌گریهای  زشت  جز  دامنگیر  حیله‌گـران  نمی‏گردد.  آیـا  آنــان  انـتظار  دارنـد  سـرنوشتی  جز  سرنوشت  پیشینیان  داشته  باشند؟‌!  هرگز  دگرگونی  و  تبدیلی  در  شیوۀ  رفتار  خدا  (‌در  معاملۀ  با  امّتها)  نخواهی  یافت،  و  هرگز  نخواهی  دید  که  روش  خدا  تغییر  مسیر  و جهت دهد.

عربها  یهودیان  را  می‌دیدند  که  اهل ‌کتاب  بودند  و  در  جزیرة‌العرب  در  همسایگی  ایشان  می‌زیستند.  می‌دیدند  که  یهودیان  چه  اندازه  منحرفند  و  چه  اندازه  کردار  و  رفـتار  بـدی  دارنـد.  عربها  از  تـاریخ  ایشـان  و  از  پیغمبر کشیهای  آنان  می‌شنیدند  و  اطّلاع  پیدا  می‌کردند،  و  می‌دانسـتند  چه  انـدازه  از  حـقّ  و  حقیقتی  به  دور  افتاده‌اند که  پـیغمبران  با  خود  برایشـان  به  ارمغان  آورده‌اند.  آن  وقت  از  یهودیان  دوری  می‌گزیدند،  و  به  خدا  سوگند  می‌خوردند  و  تا  آنجا کـه  مـمکن  بود  در  سـوگند  خوردن  شـدّت  به ‌کار  می‏بردند  و  تأکـید  می‌ورزیدند:

(لَئِن جَاءهُمْ نَذِیرٌ لَّیَکُونُنَّ أَهْدَى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ).

اگر  پیغمبری  به  میان  ایشان  بـیاید،  راهـیاب‌ترین  مـلّتها  خواهند  بود  (‌و  در  پذیرش  دیـن  او،  بـر  همگان  پیشی  خواهند  گرفت‌).

مرادشان  از  ملّتها  یهودیان  بود.  با  این  تعبیر  با  گوشه  و  کنایه  از  یهودیان  صحبت  می‌کردند،  و  آشکارا  ایشان  را  نام  نمی‌بردند.

حالشان  این ‌گو‌نه  و  سوگندهایشان  بدین  شکل  بود  .  .  .  روند  قرآن  سوگندهایشان  را  عرضه  می‌دارد،  انگار  می‌خواهد  شنوندگان  را  دعوت ‌کند  بر  چیزی‌ گواه  باشند  که  از این گونه  مردمان  در  دورۀ  جاهلیّتشان  روی  داده  است  و  سر  بر زده  است‌.  آن ‌گاه  چیزی  از  ایشان  می‌گوید  که  بعد  از  آن ‌که  خدا  آرزویشـان  را  برآورده  است  و  پیغمبری  به  مـیانشان  فرستاده  است  از  آنـان  سر  زده است:

(فَلَمَّا جَاءهُمْ نَذِیرٌ مَّا زَادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً (42) اسْتِکْبَاراً فِی الْأَرْضِ وَمَکْرَ السَّیِّئِ وَلَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ).

امّا  هنگامی  که  پیغمبری  (‌از  خودشان  برانگیخته  شد  و)  به  میانشان  آمد،  (‌بعثت  او)  جز  گریز  و  بیزاری  (‌از  حقّ‌)  چیزی  بر  آنان  نیفزود.  (‌گریزشان  از  حقّ‌)  بـه  خـاطر  استکبار  در  زمین  و  حیله‌گریهای  زشت  است‌.

واقعاً  زشت  است  برای ‌کسانی ‌که  چنین  سوگندهای  مؤکّدانه  و  بزرگی  را  بخورند  ولی  رفتارشان  این  باشد:  به  خاطر  خود بزرگ‌ ببنی  در  زمین  و  بـرای  نیرنگبازی  چنین ‌کنند  و  چنین  روند.  قرآن  این  چنین  پرده  از  خود  بزرگ‌بینی  و  نـیرنگبازیشان  برمی‏دارد،  و  ایـن  شـیوۀ  زشت  و  پستشان  را  می‌نگارد  و  ثبت  و  ضبط  می‌گرداند.  سپس  بدین  رویاروئی  ننگین  روانـی  ایشان،  تـهدید  کسانی  را  می‌افزاید که  همچون  روش  ننگینی  را  در  پـیش  می‌گیرند،  و  ایـن  راه  پست  و  رسواگرانه  را  می‌پیمایند:

(وَلَا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ ).

و  حیله‌گریهای  زشت  جز  دامنگیر  حیله‌گران  نمی‏گردد. 

حیله‌گریهای  زشت  و  نیرنگهای  پست  دامنگیر کسی  جز  خود  حیله‌گران  و  نیرنگبازان  نمی‌شود.  حیله‌گری  زشت  و  نیرنگ  پست  دامنگیر  حیله‌گران  و  نیرنگبازان  می‌شود  و  ایشان  را  احاطه  می‌کند  و  اعمالشان  را  هدر  می‌دهد. 

اگر کار چنین  است  پس  در  ایـن  صورت  منتظر  چه  چیزند؟  آنان  منتظر  چیزی  نیستند  جز  این ‌که  بر  سر  آنان  همان  بیاید  و  بدیشان  همان  رسد که  پیش  از  ایشان  بـر  سر تکذیب ‌کنندگان  آمده  است  و  بدانان  رسیده  است‌. 

این  چنین  چیزی  هم  برایشان  روشن  و  شناخته  است‌.  این  افراد  تنها  منتظر  این  هستند که  قانون  و  سنّت  ثابت  و  تغییرناپذیر  خدا  اجراء  شود  و  راه  خود  را  بپیماید،  راهی  که  از  آ‌ن  منحرف  نمی‌گردد  و کناره‌گیری  نمی‌کند:

(فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلاً وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلاً) (43)

هرگز  دگرگونی  و  تـبدیلی  در  شـیوۀ  رفتار  خدا  (‌در  معاملۀ  با  امّتها)  نخواهی  یافت‌،  و  هرگز  نخواهی  دید  که  روش  خدا  تغییر  مسیر  و  جهت  دهد. 

* 

کارها  دربارۀ  مردمان‌،  ناسنجیده  اجراء  نمی‌شود.  زندگی  در  زمین  بیهوده  سپری  نمی‌گردد.  بلکه  قوانین  و  سنن  ثابت  و  تغییرناپذیری  وجـود  دارد  و  تحقّق  مـی‌یابد  و  پیاده  می‌شود،  قوانـین  و  سننی ‌که  تبدیل  و  تـغییر  نمی‏شناسد.  قرآن  این  حقیقت  را  مقرّر  می‌فرماید،  و  آن  را  به  مردمان  تعلیم  می‌دهد،  تا  تک  و  تنها  و  بافتۀ  جدا  تافته  به  حادثه‌ها  و  رخدادها  ننگرند،  و  غافل  و  بی‏خبر  از  قوانین  و  سنن  اصیل  زندگی  نـزیند،  و  در  چـهارچـوب  دورۀ  کوتاهی  از  زمان  محصور  نگردند،  و  در  محدودۀ  مکانی  تنگی  بسر  نبرند.  قرآن  جهان‌بینی  مردمان  را  بالا  می‏‎برد  و  آن  را  به  سوی  ارتباطات  زندگی  و  پیوندهای  قوانین  و  سنن  هستی  ا‌وج  می‌دهد،  و  ایشان  را  همیشه  متوجّه  ثبات  قوانین  و  سنن  و  استمرار  نوامیس  و  یاساها  می‌سازد،  و  چشمانشان  را  به  سوی  مصداق  ایـن  امـر  خیره  می‌گرداند،  و  چیزی  را  جلو  چشمانشان  مجسّم  می‌دارد که  بر  سر  نسلهای  پیش  از  آنان  آمده  است‌،  و  آن  را  دلیل  بر  اجراء  همیشگی  قوانین  و  سـنن  ثابت،  و  استمرار  نوامیس  و  یاساهای  استوار  می‌گیرد  و  می‌نماید.  این  جرخش  و گردش  پنجم  هم  نمونه‌ای  از  نمونه‌های  این  رهنمود  و  رهنمون  است ‌که  به  دنبال  بیان  آن  حقیقت  کلّی  می‌آید،  حقیقتی‌ که  می‌گوید:  فانون  و  سنّت  خدا  تبدیل  و  تغییر  نمی‌یابد  و  پیوسته  برجای  و  پـایدار  و  ماندگار  است‌:

(أَوَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَکَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِن شَیْءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ إِنَّهُ کَانَ عَلِیماً قَدِیراً) (44)‏

آیا  در  زمین  به  گشت  و  گذار  نمی‌پردازند  تا  ببینند  فرجام  کار  پیشینیان  به  کجا  کشیده  است‌،  در  حالی  که  آنان  از  اینان  قدرت  و  قوّت  بیشتری  داشته‌اند؟  هیچ  چیزی  چـه  در  آسمانها  و  چه  در  زمین  خدا  را  درمـانده  و  نـاتوان  نخواهد  کرد.  چرا  که  او  بسیار  فرزانه  و  خیلی  قدرتمند   است.

سیر  و  سفر  در  زمـین  با  چشمان  باز  و  دل  بیدار،  و  ایستادن  بر  جایگاه‌های  نابودی ‌گذشتگان‌،  و  نگریستن  و  ورانداز کردن  چیزهائی  که  داشته‌اند  و  جاهائی  که  در  آ‌نجاها  بوده‌ا‌ند  و  زیسـته‌انـد،  و  دقّت  و  تأمّل  دربارۀ  سرنوشتی ‌که  بدان  دچار  آمده‌اند  و  هم  اینک  در کجاها  آرمیده‌اند،  همۀ  اینها  می سزد که  به  دل  سایه‌ها  و  الهامها  و  احساسها  و  ترسها  و  هراسها  بیندازد

به   همین  خاطر  است‌ که  این  همه  رهنمونها  و  رهنمودها  در  قرآن  مکرّر  می‌گردد  برای  سیر  و  سفر  در  زمین  و  ایستادن  بر  جایگاه‌های  نابودی  و  هلاک  گذشتگان‌،  و  بالای  آثار  برجای  ماندۀ  رفتگان‌.  و  برای  بـیدار کـردن  دلها  از  خواب  غفلتی‌ که  بدان  فرو  می‌روند  و  از  آن  باز  نمی‌ایستند.  ا‌گر  هم  از  آن  بازا‌یسـتند  حسّ  و  شعور  و  اطّلاع  و  آگاهی  ندارند.  زمـانی  هـم  حسّ  و  شعور  و  اطّلاع  و آگاهی  پیدا کنند  درس  عبرت  نمی‌آموزند  و  پند  و  اندرز  نمی‌گیرند.  از  این  غفلت‌،  غفلت  دیگری  دربارۀ  قوانین  و  سنن  ثابت  و  مسـتمرّ  الهی  نشأت  می‌گیرد.  همچنین  از  این  غفلت‌،  د‌ربارۀ  درک  و  فـهم  حوادث  و  رخدادها  و  ارتباط  آنها  با  قوانـین  و  سنن ‌کلّی  آنـها،  کوتاهی  و  ناتوانی  به  انسـان  می‌دهد.  درک  و  فـهم  حوادث  و  رخدادها  و  ارتباط  دادن  آنـها  با  یکدیگر،  مشخّصه‌ای  است ‌که  انسان  دانا  و  فهمیده  را  از  حیوان  نادان  و  نافهمیده  جدا  می‌سازد،  حیوانـی‌ که  در  طول  حیات  لحظه‌ها  و  حالتهای  زندگیش  منفصل  و  جداگانه  از  یکدیگر  است‌،  و  هیچ‌ گونه  ارتباط  و  پیوندی  با  همدیگر

ندارد،  و  هیچ ‌گونه  قاعده‌ا‌ی  بر  لحظه‌ها  و  حالتهای  زندگانیش  حکمفرما  نیست‌.  و لیکن  همنوع  بشری  همه  و  همه  در  برابر  وحدت  قانونها  و  سنّتها  و  یاساها  مجموعۀ  یگانه ای  هستند‌.

قرآن  در  برابر  این  توقّفی  که  آ‌نـان  را  در  آ‌ن‌،  جلو  جایگاه‌های  نابودی  گذشتگان  پـیش  از  ایشان  نگاه  می‌دارد،  گذشتگانی  که  از  ایشان  نیرومندتر  بوده‌اند  و  قدرت  بیشتری  داشته‌اند،  ولی  با  ایـن  وجـود  قوّت  و  قدرتشان  آنان  را  از  سرنوشت  قطعی  و  حتمی  نرهانیده  است  و  مصون  و  محفوظشان  نداشته  است‌،  ذهن  و  شعور  ایشان  را  در  همچون  ایستگاهی  متوجّه  قوّت  و  قدرت  بزرگ  خداوند  می‌سازد،  قوّت  و  قـدرت  بزرگی  که  چیزی  بر  آن  چیره  نمی‌گردد  و  چیزی  آن  را  درما‌نده  نمی‌کند.  همان  قوّت  و  قدرت  بزرگی  که  چیزی  بر  آن  چیره  نمی‌گردد  و  چیزی  آ‌ن  را  درمانده  نمی‌کند.  هما‌ن  قوّت  و  قدرت  بزرگی که  یقۀ ‌گذشتگان  را گرفته  است  و  زبون  و  نابودشان  کرده  ا‌ست‌،  و  می‌تواند  یقۀ  اینان  را  هم  بگیرد  و  بسان  پیشینیان  زبون  و  بابودشان  کند:

(وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِن شَیْءٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ).

هیچ چیزی چه در آسمانها و چه در زمین خدا را درمانده و ناتوان نخواهد کرد.

بر  این  حقیقت  پیرو  می‏‎زند  با  تفسیر  و ذکر  سندهای  ا‌ین  حقیقت:

(إِنَّهُ کَانَ عَلِیماً قَدِیراً) (44)‏

چرا که او بسیار فرزانه و خیلی قدرتمند است.

علم  خدا  همه  چیز  آسمانها  و  زمین  را  ا‌حاطه  کرده  است‌.  قوّت  و  قدرت  خدا  نیز  در کنار  علم  او  آرمیده  ا‌ست‌.  این  است  که  هیچ  چیزی  ا‌ز  علم  او  به  در  نمی‌رود،  و  هیچ  چیزی  در  برابر  قوّت  و  قدرت  او  تاب  و  توان  ایستادن  ندارد.  بدین  سبب  چیزی  در  آ‌سمانها  و  زمین  او  را  عاجز  و  درمانده  نمی‌سازد.  هیچ  گریزی  از  قوّت  و  قدرت  او نیست، و به هیچ وجه چیزی از علم او نهان و پنهان نمی گردد:

(إِنَّهُ کَانَ عَلِیماً قَدِیراً) .

چرا  که  او  بسیار  فرزانه  و  خیلی  قدرتمند  است‌. 

* 

سرانجام‌،  خاتمۀ  سوره  درمی‌رسد.  این  خاتمه  پـرده  از  شکیبائی  و  رحمت  خدا  در کنار  قوّت  و  قدرت  خدا  برمی‏دارد،  و  تأکید  می‌کند که  مهلت  و  فرصت  دادن  به  مردمان  به  خاطر  شکیبائی  و  رحمتی  است‌ که  خدا  دارد،  و  این  امر  در  دقّت  حساب  و کتاب  خدا  و  عدالت  و  دادگری  او  در  سزا  و  جزا،  هیچ‌ گونه  تأثیری  ندارد:

(وَلَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُوا مَا تَرَکَ عَلَى ظَهْرِهَا مِن دَابَّةٍ وَلَکِن یُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ کَانَ بِعِبَادِهِ بَصِیراً) (45)

هر گاه  خداوند  مردمان  را  در  برابر  کارهائی  که  می‌کنند  (‌فوراً  و  بدون  کم‌ترین  مهلتی  برای  اصلاح  و  تجدید  نظر  و  خودسازی‌)  به  کیفر  برساند،  انسانی  را  بر  روی  زمین  باقی  نخواهد  گذاشت.  و لیکن  خداوند  (‌بـه  لطف  و  کـرم  خود،  کیفر)  ایشـان  را  تـا  سـررسید  زمـان  مـعیّنی  (‌کـه  قـیامت  است‌)  بــه  تأخیر  مـی‌انـدازد.  وقتی  کـه  مدّت  مشخّصۀ  ایشان  فرارسید،  خداوند  بندگان  خود  را  دیده  است  (‌و  از  گفتار  و  کردار  و  پـندار  ایشـان  بـاخبر  بـوده  است‌،  لذا  چنان  که  باید  پاداش  و  پادافره  آنان  را  می‌دهد)‌.  آنچه  مـردمان  مـرتکب  می‌شوند،  از  قبیل‌:  ناسپاس  گذاشتن  نعمت  خدا،  و  شرّ  و  بدی  و  فساد  و  تباهی،  و  ظلم  و  ستم  و  طغیان  و  سرکشی  در  زمـین‌،  همۀ  ایـنها  واقعاً  زشت  و  پلشت  است‌.  اگر  یـزدان  مردمان  را  بـه  گناهانشان  بگیرد،  و  به  سبب  بزرگ  و  زشتی  و  پلشتی  بزهکاریها کیفرشان  دهد،  بلا  و  مصیبت  نه  تـنها  شامل  مردمان  می‌گردد  بلکه  از  ایشان  تجاوز  می‌کند  و  شامل  هر  زندۀ  دیگری  می‌شود که  روی  این  زمـین  است‌.  آن  وقت  سراسر  زمین  به  طور کلّی  برای  حیات  نابایست  و  ناشایست  می‌گردد.  نه  تنها  برای  حیات  بشر  نابایست  و  نـاشایست  می‌شود،  بلکه  بـرای  هر  حیات  دیگری  نابایست  و  ناشایست  می‌گردد!

تعبیری‌ که  بدین‌ گونه  است‌،  زشـتی  و  پـلشتی‌ کارهای  مردمان  را  کاملاً  می‌نمایاند،  و  تأثیر  تباه‌کننده  و  ویرانگر  جملگی  حیات  توسّط  آن  را  آشکـار  نشان  مـی‌دهد،  تعبیری ‌که  می‌گوید:  اگر  خدا  مردمان  را  به‌ گـناهانشان  بگیرد  و  فوراً  به‌ کیفرشان  برساند  و  بدیشان  هیچ گو‌نه  فرصت ‌و مهلتی  ندهد  .  .  .و.  .  .

امّا  خدا  شکیبا  است  و دربارۀ  مردمان  شتاب  نمی‌ورزد: 

(وَلَکِن یُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى ).

و لیکن  خداوند  (‌به  لطف  و  کرم  خود،  کیفر)  ایشـان  را  تا  سـررسید  زمان  مـعیّنی  (‌کـه  قیامت  است‌)  بـه  تأخیر  می‌اندازد.

فرد  فرد آنان  را  تا  سررسید  مدّت  مشخّصی  بـه ‌تأخیر  می‌اندازد  تا  آن‌ گاه  که  عمرشان  به  پایان  می‌رسد.  گروه  گروه ‌ایشان  را  نیز تا  سررسید  مدّت  مشخّصی  به  تأخیر  می‌اندازد  تا  آن ‌گاه ‌که ‌کار  خلافتشان  به  پایان  می‌آید  و  خلافت  را  به  نسل  بعد  از خود  تحویل  می‌دهند.  جنس  آدمیزاد  را  مهلت  می‌دهد  و  ایشان  را  به  تأخیر  می‌اندازد  تا  آن ‌گاه‌ که  عمر  این  جهان  به  پایان  می‌آید  و  زمـان  قیامت ‌کبری  فرا  می‌رسد  .  .  .  این  فرصت  و مـهلت  را  بدیشان  مـی‌دهد  و گسـترۀ  آن  را  برایتان  فراخ  می‌گرداند،  تا  آنان  به  کار  نیک  بپردازند  و  توشه ای  برای خود فراهم سازند.

 (فَإِذَا جَاء أَجَلُهُمْ).

وقتی که مدّت مشخّصۀ ایشان فرا رسید... .

زمانی که مدبت کار و کسب به پایان آمد، و وقت حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزا  فرا‌رسید،  نه‌ کار کوچ  و  نه ‌کار  بزرگی  از کارهایشان  -‌ چه  به  نفع  ایشان  باشد  و  چه  به  زیان  آنان  -‌فوت  و  فنا  نمی‌شود  و  هدر  نمی‌رود. 

*

این  واپسین  آهنگ  سوره‌ای  است‌ که  با  حمد  و  سپاس  خدائی  آغاز گردیده  است ‌که  آسـمانها  و  زمـین  را  از  نیستی ‌به ‌هستی ‌آورده‌ است .

(جَاعِلِ الْمَلَائِکَةِ رُسُلاً أُولِی أَجْنِحَةٍ ).

فرشتگان  بـالدار  را  مأمـوران  (‌قدرتمند  اجرای  فرمان  خود  در  زمینه‌های  مختلف  تکوینی  و  تشـریعی‌)  کـرده  است.  (‌فاطر/1) 

فرشتگان  رسالت  آسمان  را  برای  زمین  می برند،  با  تمام  چیزهائی ‌که  در  رسـالت  است  از  قبیل  مـژده  دادن  به  بهشت،  و  تـرساندن  از  دوزخ  ...  آن‌ گـاه  مـردمان  یا  رهسـپار  بهشت  مـی‌شوند،  و  یـا  به  سوی  دوزخ  می‌روند...

میان  آغاز  و  انجام  سوره‌،  این  گشت  و  گذارهای  دور  و  دراز  د‌ر  آن  جهانهائی  است‌ که  این  سوره  مردمان  را  در  آنجاها  به  چرخش  و گردش  انداخته  است‌.  این  هم  پایان  چرخش  و گردش‌،  و  پایان  حیات‌،  و  نهایت  انسان  است‌... 

پا‌یان  جزء  بیست  و  دوم 

جزء  بیست ‌و سوم  به  دنبال  آن  می‌آید که  با  سورۀ  یس  می‌آغازد.