تفسیر سوره‌ی شعراء آیه‌ی 159-141

سوره‌ی شعراء آیه‌ی 159-141

(کَذَّبَتْ ثَمُودُ الْمُرْسَلِینَ (١٤١) إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ صَالِحٌ أَلا تَتَّقُونَ (١٤٢) إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ (١٤٣) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٤٤) وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٤٥) أَتُتْرَکُونَ فِی مَا هَا هُنَا آمِنِینَ (١٤٦) فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ (١٤٧) وَزُرُوعٍ وَنَخْلٍ طَلْعُهَا هَضِیمٌ (١٤٨) وَتَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا فَارِهِینَ (١٤٩) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٥٠) وَلا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ (١٥١) الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الأرْضِ وَلا یُصْلِحُونَ (١٥٢) قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِینَ (١٥٣) مَا أَنْتَ إِلا بَشَرٌ مِثْلُنَا فَأْتِ بِآیَةٍ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (١٥٤) قَالَ هَذِهِ نَاقَةٌ لَهَا شِرْبٌ وَلَکُمْ شِرْبُ یَوْمٍ مَعْلُومٍ (١٥٥) وَلا تَمَسُّوهَا بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذَابُ یَوْمٍ عَظِیمٍ (١٥٦) فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِینَ (١٥٧) فَأَخَذَهُمُ الْعَذَابُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ (١٥٨) وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ) (١٥٩)

این  خود  همان  دعوت  و  با  همان  واژگان  است  و  هر  پیغمبری  آن  دعوت  را  داشته  است  و  واژگانش  را گفته  است‌.  قرآن  از  روی  قصد  و  اراده  عبارتی  را  متّحد  و  متّفق  روایت  می‌کند  که  هر  پیغمبری  آن  را  بر  قوم  خود  خوانده  است‌،  تا  وحدت  رسالت  را  از  لحاظ  سرشت  و  برنامه  بنمایاند،  و  دالّ  بر  اصل  واحدی  باشد  که  رسالت  هر  پیغمبری  بر  آن  استوار  است‌،  و  آن  ایمان  به  خدا  و  ترس  و  هراس  از  او،  و  اطلاعت  از  پیغمبری  است‌  که  از  سوی  خدا  می‌آید.

آن  گاه  روند  قرآنی  چیزی  را  می‌افزاید  کـه  مخصوص  کار  و  بار  قوم  ثمود  است‌،  و  سرنوشت  موقعیّت  و  سرشت  شرائط  و  ظروف  اقتضاء  می‌کند  و  خواهان  آن  است‌.  آن  وقتی  که  همنژادشان  صالح  ایشان  را  تذکّر  می‌دهد  به  نعمتهائی  که  دارند  و  د‌ر  آنها  غوطه‌ورند.  آنان  در  حجر  می‌زیستند  که  میان  شام  و  حجاز  است‌،  و  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  همراه  اصحاب  خود  از  کنار  خانه  و  کاشانۀ  ویرانۀ  ایشان  در  جنگ  تبوک  عبور  فرمودند.  صـالح  ایشان  را  از  سلب  این  نعمتها  توسّط  خدا  بیم  می‌دهد،  و  همچنین  آنان  را  از  حساب  و  کتابی‌  که  به  دنبال  کالاها  و  نعمتهای  مورد  استفادۀ  ایشان  فرا می‌رسد  می‌ترساند،  و  از  نحوۀ  استفادۀ  نادرستشان  از  آن  نعمتها  برحذرشان  می‌گرداند.

(أَتُتْرَکُونَ فِی مَا هَا هُنَا آمِنِینَ (١٤٦) فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ (١٤٧) وَزُرُوعٍ وَنَخْلٍ طَلْعُهَا هَضِیمٌ (١٤٨) وَتَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا فَارِهِینَ) (١٤٩)

آیا  (‌چنین  تصوّر  می‌کنید  که  جهان  سرای  جاودانگی  است  و )  شما  در  نهایت  امن  و  امان  در  ناز  و  نعمت  جهان  رها  می‌شوید؟  در  میان  بـاغها  و  چشمه‌سارها؟  و  در  میان  کشتزارها،  و  نخلستانهائی  که  میوه‌های  نرم  و  شاداب  و  رسـیده  دارند؟  و  ماهرانه  در  دل  کوه‌ها  خانه‌هائی  را  بتراشید  (‌و  بسازید  و  در  آنها  به  عیش  و  نوش  بپردازید؟‌).

آنان  در  میان  کالاها  و  نعمتهائی  غوطه‌ور  بودند  و  می‌زیستند  که  همنژادشان  صالح  آنها  را  به  تصویر  می‌کشد.  ولی  بی  خبر  و  غافل  از  این‌  کالاها  و  نعمتها  می‌زیستند  و  نمی‌اندیشیدند  چه  کسی  آنها  را  بدیشان  داده  است‌،  و  دربارۀ  جایگاه  پیدا  شدن  و  حاصل  آمدن  آنها  نمی‌اندیشیدند  و  به  تأمّل  و  تـفکّر  نمی‌پرداختند،  و  سپاس  دهندۀ  نعمتها  و  بخشنده  ‌کالاها  را  نمی‌گفتند.  پیغمبرشان  این  نعمتها  و  کالاها  را  برایشان  به  تصویر  می‌کشد،  تا  دربارۀ  آنها  بیندیشند  و  پژوهش  کنند  و  ارزش  آنها  را  بدانند،  و  از  نیستی  و  نابودی  آنها  بترسند  و  بهراسند. 

در  میان  سخنانی‌  که  بدیشان  فرمود  پسوده‌هائی  است  ‌که  دلهای  غافل  را  بیدار  و  هوشیار  می‌کند،  و  حرص  و  آز  و  ترس  و  هراس  را  در  آنها  برمی‌انگیزد:

(أَتُتْرَکُونَ فِی مَا هَا هُنَا آمِنِینَ) (١٤٦)

آیا  (‌چنین  تصوّر  می‌کنـد  که  جهان  سـرای  جاودانگی  است  و)  شما  در  نهایت  امن  و  امان  در  ناز  و  نعمت  جهان  رها  می  شوید؟‌.

آیا گمان  میبرید  به  ترک  شما  می‌گویند  تا  در  میان  نعمتها  و  کالاها  و  خوشیها  و رفاه‌هائی  ‌که  دارید  ماندگار  بمانید؟  ..  این  سخن  مختصر،  بزرگی  و  عظمتی  در  لابلای  خود  دارد  ...  آیا  به  ترک  شما  گفته  مـی‌شود  در  میان  همۀ  اینها  در  امن  و  امان  بمانید،  و  از  دست  رفتن  چیزی  از  آنها  شما  را  بیم  ندهد،  و  سلب  نعمتی  از  آنها  شما  را  به  ترس  و  هراس  نیندازد،  و  دگرگونی  و  تغییری  مایۀ  خوف  و  هول  شما  نگردد؟

آیا  در  میان  این  باغها  و  چشمه‌سارها  و  کشتزارهـای  گوناگون‌،  و  نخلستانهائی  ‌که  میوه‌های  آنها  سهل  و  ساده  هضم  می شوند  تا  بدانجا  که  انگار  میوه‌هایشان  هضم  گردیده‌اند  و  نیازی  به  تلاش  دستگاه‌های  بدن  برای  هضـم  آنها  نیست‌،  شما  ماندگار  می‌شوید؟  و  آیا  به  ترک  شما  می‌گویند  تا  در  خانه‌هائی  زندگی  را  سر  بدهید  که  در  دل  صخره  سنگها  با  مهارت  و  استادی  می‌تراشید  و  زیبا  و  دلگشا  می‌سازید؟

صالح  بعد  از  آن  ‌که  د‌لهایشان  را  با  این  پسوده‌های  بیدار  کنندۀ  هوشیاری  بخش  می‌پساید،  ایشان  را  به  سوی  تقوا  و  پرهیزگاری‌،  اطــاعت  و  فرمانبرداری‌،  مخالفت  با  اشراف  ‌کجرو  و  دورافتاده  از  حقّ  و  حقیقت  و  منحرف  از  راستای  راه  و  گراینده  به  فساد  و  تباهی  و  شرّ  و  بدی،  دعوت  می‌نماید:

(فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٥٠) وَلا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ (١٥١) الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الأرْضِ وَلا یُصْلِحُونَ) (١٥٢)

از  خدا  بترسید  و  از  من  اطاعت  کنید،  و  از  فرمان  اسراف  کنندگان  فرمانبرداری  مـی‌کنید،  آن  کسانی  که  در  زمین  تباهی  می‌نمایند  و  اصلاح  نمی کنند.

ولی  این  پسوده‌ها  و  این  نداها  بدان  دلهای  خشکیده  جفاکار  در  نمی‌آید،  و  گوش  به  پسوده‌ها  و  نداها  فــرا  نمی‌دهد  و  در  برابر  آنها  نرم  نمی‌گردد.

(قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِینَ (١٥٣) مَا أَنْتَ إِلا بَشَرٌ مِثْلُنَا فَأْتِ بِآیَةٍ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ) (١٥٤)

)‌قوم  ثمود  به  صالح  پاسخ  دادند  و  )  گفتند:  تو  از  زمرۀ  جادو شدکان  و  دیوانگان  هستی  و  بس‌.  (‌این  است  که  چنین  پریشان  گوئی  و  یاوه  سرائی  مـی‌کنی‌)  تو  انسانی  همچون  خود  ما  بیش  نیستی‌،  (‌آخر  چگونه  گمان  می‌بری  که  پیغمبر  شده‌ای‌؟‌!)  اگر  از  زمرۀ  راستگویانی‌،  معجزه‌ای  را  به  ما  بنما.

تو  از  زمرۀ  کسانی  هستی  که  خردهایشان  جادو  می‌شود  و  عقل  از  دست  می‌دهند  و  یاوه‌سرائی  می کنند  و  خودشان  نمی‌دانند  چه  می‌گویند!  انگار  کسی  جز  دیوانه  دعوت  به  سوی  خدا  نمی‌کند!

(مَا أَنْتَ إِلا بَشَرٌ مِثْلُنَا).

تو  انسانی  همچون  خود  ما  بیش  نیستی‌.

این  شبهه‌ای  است  که  پـوسته  انسانها  آن  را  می‌انگارند  هر  وقت  پیغمبری  به  سویشان  بیاید.  انسانها  همیشه  تصوّر  شگفتی  از  پیغمبر  داشته‌اند.  حکمت  خدا  را  در  این‌ که  پیغمبر  باید  انسان  باشد  درک  و  فهم  نکرده‌اند،  و  ندانسته‌اند  که  جنس  آمیزاد  با  انتخاب  پیغمبران  از  میان  آنان  برای  این  ‌کــه  پیشقراولان  بشریّت  شوند  و  با  سرچشمه  هدایت  و  نور  متصّل  و  مرتبط  ‌کردند  چه  اندازه  بزرگ  و  سترگ  می‌شوند  و  والا  و  بالا  می‌روند.  آدمیزادگان  پیغمبر  را  آفـریدۀ  دیگری  جدای  از  خود  تـصوّر  کرده اند  یا  چنین  انگاشته‌اند  که  پیغمبر  باید  از  جنس  آد‌میان  نباشد،  و  بلکه  آفریدۀ  دیگری  باشد،  وقتی  که  پیغمبر  برای  انسانها  خبر  آسمان‌،  و  خبر  غیب‌،  و  خبر  جهان  پوشیده  از  دیدگان  آدمیان  را  مـی‌آورد...  آدمیزادگان  راز  این  مسأله  را  درک  و  فهم  نکرده‌اند  که  یزدان  به  انسان  حرمت  و  عظمت  بخشیده  است  و  توانائی  آن  را  داده  است  ‌که  بتواند  با  جهان  فرشتگان  ارتباط  پیدا  کند.  یعنی  در  حالی  که  انسان  پای  بر  این  عالم  خاکی  دارد  می‌تواند  با  جهان  افلاکی  تماس  پیدا  کند،  انسانی  ‌که  می‌خورد  و  می‌خوابد  و  ازدواج  می‌کند  و  در  بازارها  راه  می‌رود،  و  بالأخره  همۀ   ‌کارهائی  را  می‌کند  که  سائر  انسانها  می‌کنند،  و  همان  احسـاس‌ها  و  کششهائی  را  دارد  که  دیگران  دارند،  و  حال  این‌ که  متّصل  و  مرتبط  بدان  راز  بزرگ  است‌.

انسانها  نسلی  پس  از  نسلی  از  پیغمبر،  خارق  العادۀ  معجزه  نامی  خواسته‌اند  تا  آن  معجزه  رساند  که  او  واقعاً  از  سوی  خدا  فرستاده  شده  است‌:

(فَأْتِ بِآیَةٍ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ) (١٥٤)

اگر  از  زمرۀ  راستگویانی‌،  معجزه‌ای  را  به  ما  بنما.

قوم  ثمود  نیز  این  معجزه  را  درخواست  کرده  است‌،  و  خدا  از  صـالح  بنده  خود  پـذیرفته  است  که  همچون  معجزه‌ای  را  توسّط  او  به  آنان  بنماید.  خدا  این  معجزه  را  به  صورت  ماده  شتری  به  صالح  بخشده  است‌.  ما  به  اوصاف  این  شتر  ماده  بدان  اندازه  فرو  نمی‌رویم  که  مفسّران  پیشین  ‌آن  فرورفته‌اند.  زیرا  در  ذکـر  این  اوصاف  سند  صحیحی  در  دست  نداریم  تا  بر  آن  تکیه  کنیم  و  بدان  اعتماد  داشته  باشیم  .  لذا  بدان  بدین  اندازه  بسنده  می‌کنیـم‌  که  این  شتر  ماده  جنبۀ  معجزه  داشته  است  و  همان  خارق‌العـاده‌ای  بـوده  است  که  قوم  ثمود  درخواست  کرده‌اند.

(قَالَ هَذِهِ نَاقَةٌ لَهَا شِرْبٌ وَلَکُمْ شِرْبُ یَوْمٍ مَعْلُومٍ (١٥٥) وَلا تَمَسُّوهَا بِسُوءٍ فَیَأْخُذَکُمْ عَذَابُ یَوْمٍ عَظِیمٍ) (١٥٦)

(‌هنگامی  که  خدا  شتر  ماده‌ای  را  معجزه  آ سا  برای  صالح  پدیدار  کرد،  صالح  بدیشان‌)  گفت‌:  این  شتری  است  (‌که  خدا  آن  را  معجرۀ  شما  نموده  است‌)‌.  یک  روز  سهم  آب  متعلّق  په  آن  و  روز  جداگانه  دیگری  سهم  آب  متعلّق  به  شما  است‌.  کمترین  آزاری  به  آن  نرسانید  که  اگر  چنین  کنید  عذاب  روز  بزرگ،  شما  را  فرو  خواهد  گرفت.

شتر  ماده  به  سوی  ایشان  آمد.  با  ایشان  شرط  کرد  که  آبی ‌که  از  آن  می‌نوشند  روزی  متعلّق  به  شتر  ماده  باشد  و  روز  دیگری  متعلّق  به  خودشان  گردد.  در  روزی  که  آب  سهم  او  است  به  آن  جور  و  ستم  نکنند،  و  آن  هم  در  روزی  که  آب  سهم  ایشان  ایشان  بدانان  جور  و  ستم  نکند،  و  آب  آن  با  آب  ایشان  آمیزۀ  یکدیگر  نشود،  و  آب  آنان  با  آب  آن  به  هم  نیامیزد.  صالح  بدیشان  ‌گوشزد  کرد  که  اصلاً   کمترین  آزاری  به  شتر  ماده  نرسانند،  ‌که  اگر  بدان  آزاری  برسانند،  عذاب  روز  بزرگ  قیامت  بدیشان  می‌رسد.

آیا  معجزۀ  خارق‌العاده  چه  تأثیری  بر  قوم  رخنه‌گر  کینه  توز  داشت‌؟  این  معجزه  ایـمان  را  بـه  درون  دلهـای  خشکیده  نریخت‌،  و  نور  را  به  جانهای  تاریک  نتاباند.  هر  چند  که  ایشان  را  مقهور  و  مغلوب‌  کرد  و  در  مبارزه  شکست  داد.  آنان  عهد  و  پیمان  خود  را  نگاه نداشتند،  و  به  شرط  خود  وفا  نکردند:

(فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِینَ) (١٥٧)

ولی  آنان  شتر  را  (‌باتیر)  کشتند  و  (‌عذاب  خدا  را  در  چند  قدمی  خود  دیدند  و  از  کردۀ  خود)  پشیمان  شدند. 

عقر  به  معنی  نحر  یعنی  سربریدن  است‌.  کسانی  ‌که  از  آنان  شتر  را  کشتند  افرادی  بودند  که  در  زمین  فساد  و  تباهی  می ‌کردند  و  به  اصلاح  نمی‌پردا‌ختند.  صالح  آنان  را  از  همچون  کسانی  برحذر  داشت  و  بیمشان  داد.  ولی  از  بیـم  دهنده  نترسیدند.  بدین  جهت‌  گناهی  که  در  حقّ  شتر  آن  جماعت  مرتکب  شدند  بر  همگان  نوشته  شد،  و  همگان  در  برابر  این  گناه  بزرگ  گرفتار  آمدند.

قوم  صالح  بر  این  کار  پشیمان  گردیدند،  ولیکن  پس  از  فوت  فرصت  و  وقت  مناسب  تصدیق  پیغمبر  خود کردن‌: 

(فَأَخَذَهُمُ الْعَذَابُ).

عذاب  ایشان  را  فرو  گرفت  (‌و  پشیمانی  بدیشان  سودی  نبخشید).

در  اینجا  از  نوع  عذاب  سخن  نرفته  است‌،  چون  شتاب  در  میان  است‌،  و  سرعت  کار  مراد  است!

آن  گاه  پیرو  درمی‌رسد:

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ (١٥٨) وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ) (١٥٩)

مسلّماً  در  این  (‌سرگذشت  پایمردی  پیغمبران  و  مؤمنان  و  سرنوشت  کافران  و  ظالمان‌)  درس  عبرتی  (‌برای  مردمان‌،  و  همچنین  نشانه‌ای  از  قدرت  خداوند  جهان  در  یاری  دینداران  و  نابودی  بی‌دینان  و  گردنکشان  تاریخ‌)  است‌.  و  اکثر  (‌قوم  ثمود  هم  ایمان  نیـاوردند  وهمچون  قوم  عاد)ایشان  (‌نیز  از  زمرۀ‌)  مؤمنان  نشـدند.  بی‏گمان  پروردگار  تو  چیره  (‌بر  گردنکشان‌)  و  مهربان  (‌در  حقّ  مؤمنان‌)  است‌.

*