تفسیر سوره‌ی یوسف آیه‌ی 53-35

سوره‌ی یوسف آیه‌ی 53-35

(ثُمَّ بَدَا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا رَأَوُا الآیَاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ حَتَّى حِینٍ (٣٥) وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَیَانِ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّی أَرَانِی أَعْصِرُ خَمْرًا وَقَالَ الآخَرُ إِنِّی أَرَانِی أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِی خُبْزًا تَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَأْوِیلِهِ إِنَّا نَرَاکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ (٣٦) قَالَ لا یَأْتِیکُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلا نَبَّأْتُکُمَا بِتَأْوِیلِهِ قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَکُمَا ذَلِکُمَا مِمَّا عَلَّمَنِی رَبِّی إِنِّی تَرَکْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ (٣٧) وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ مَا کَانَ لَنَا أَنْ نُشْرِکَ بِاللَّهِ مِنْ شَیْءٍ ذَلِکَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَیْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ (٣٨) یَا صَاحِبَیِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ (٣٩) مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلا أَسْمَاءً سَمَّیْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُکُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلا لِلَّهِ أَمَرَ أَلا تَعْبُدُوا إِلا إِیَّاهُ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (٤٠) یَا صَاحِبَیِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُکُمَا فَیَسْقِی رَبَّهُ خَمْرًا وَأَمَّا الآخَرُ فَیُصْلَبُ فَتَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْ رَأْسِهِ قُضِیَ الأمْرُ الَّذِی فِیهِ تَسْتَفْتِیَانِ (٤١) وَقَالَ لِلَّذِی ظَنَّ أَنَّهُ نَاجٍ مِنْهُمَا اذْکُرْنِی عِنْدَ رَبِّکَ فَأَنْسَاهُ الشَّیْطَانُ ذِکْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ (٤٢) وَقَالَ الْمَلِکُ إِنِّی أَرَى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ یَابِسَاتٍ یَا أَیُّهَا الْمَلأ أَفْتُونِی فِی رُؤْیَایَ إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّؤْیَا تَعْبُرُونَ (٤٣) قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلامٍ وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِیلِ الأحْلامِ بِعَالِمِینَ (٤٤) وَقَالَ الَّذِی نَجَا مِنْهُمَا وَادَّکَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَنَا أُنَبِّئُکُمْ بِتَأْوِیلِهِ فَأَرْسِلُونِ (٤٥) یُوسُفُ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ أَفْتِنَا فِی سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ یَابِسَاتٍ لَعَلِّی أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَعْلَمُونَ (٤٦) قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَبًا فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِی سُنْبُلِهِ إِلا قَلِیلا مِمَّا تَأْکُلُونَ (٤٧) ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ سَبْعٌ شِدَادٌ یَأْکُلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ إِلا قَلِیلا مِمَّا تُحْصِنُونَ (٤٨) ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ عَامٌ فِیهِ یُغَاثُ النَّاسُ وَفِیهِ یَعْصِرُونَ (٤٩) وَقَالَ الْمَلِکُ ائْتُونِی بِهِ فَلَمَّا جَاءَهُ الرَّسُولُ قَالَ ارْجِعْ إِلَى رَبِّکَ فَاسْأَلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ اللاتِی قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ إِنَّ رَبِّی بِکَیْدِهِنَّ عَلِیمٌ (٥٠) قَالَ مَا خَطْبُکُنَّ إِذْ رَاوَدْتُنَّ یُوسُفَ عَنْ نَفْسِهِ قُلْنَ حَاشَ لِلَّهِ مَا عَلِمْنَا عَلَیْهِ مِنْ سُوءٍ قَالَتِ امْرَأَةُ الْعَزِیزِ الآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ أَنَا رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِینَ (٥١) ذَلِکَ لِیَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیْبِ وَأَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی کَیْدَ الْخَائِنِینَ (٥٢) وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ) (٥٣)

این  بخش  سوم‌،  و  محنت  سوم‌،  و  بـازپسین  محنت  از  محنتهای  سختیها  و  دشواریهای  زندگی  یـوسف  است‌.  هر چه  پس  از  این  مـی‌آید  آسـایش  و  خـوشی  زندگی  است‌.  آنچه  می‌آید  آزمایش  در  برابـر  رفـاه  و  دارائـی  است‌ که  به  دنبال  آزمایش  شکیبائی  بر  شدّت  و  سختی  می‌آید.  محنتی  که  در  این  بخش  درمـی‌رسد،  محنت  زنـدان  است  کـه  پس  از  پـیدایش  پـاکـی  و  بـیگناهی  گریبانگیر  یوسف  می‌گردد.  زندان  برای  پاک  ستمدیده‌،  دشوارتر  و  سخت‌تر  است‌،  هر چند  هـم  شـخص  بیگناه  ستمدیده  به  سبب  پاکی  خود  دارای  آرامش  خاطر  باشد،  و  برای  دلداری  خویش  پریشان  و  آشفته  حال  نشود. 

در  این  دورۀ  محنت  است ‌که  نعمت  و  لطف  خدا  برای  یوسف  بیش  از  پیش  پیدا  و  هویدا  می‌گردد.  خدا  بدو  علم  لدنی  می‌دهد  تا  در  پرتو  آن  بتواند  خوابها  را  تعبیر کند،  و  تا  اندازه‌ای  غیب  نهان  نزدیک  به  مردمان  را  بدانـد،  غیبی‌ که  اوائل  آنـها  پـدیدار  مـی‌گردد،  و  نـتائج  آن  را  می‌توان  با  توجّه  به  اوائـل  آنـها  فـهمید  و  درک ‌کـرد. 

گذشته  از  اینها  در  این  اواخر  نعمت  یزدان  دوباره  شامل  حال  وی  می‌شود  و  پاکی  او  روشن  می‌گردد  و  در  حضور  شاه  به‌ طور  رسمی  اعلان  می‌شود.  الطاف  الهی  او  را  دربرگرفت  و  وی  را  آماده  و  شایستۀ  مکانت  و  منزلت  و  اطمینان ‌کامل  و  سلطه  و  قدرت  بزرگی‌ کرد که  در  پس  پردۀ  غیب  برای  او  مقدّر  و  مقرّر  شده  بود. 

(ثُمَّ بَدَا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا رَأَوُا الآیَاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ حَتَّى حِینٍ) (٣٥)

بعد  از  آن  که  نشانه‌ها  (‌و  عـلائـم  پـاکدامـنی  یـوسف‌)  را  دیدند،  تصمیم  گرفتند  او  را  تا  مدّتی  زندانی  کنند.  (‌بـرای  این  کـه  سر  و  صداها  بخوابد  و  بلکه  زن  عزیز  نیز  بر  سر  عقل  بیاید. 

محیط‌ کاخها  و  محیط  حکومت  مطلقه  و گسترۀ  زندگی  اشرافی  و  فضای  جاهلیّت  این  چنین  است‌!  پس  از  آن ‌که  نشانه‌های ‌گویا  و  دلائل  رسائی  بر  بیگناهی  و  پـاکـی  یــوسف  را  دیـده‌اند،  و  پس  از  آن‌ کـه  خـودستائی  و  خیره‌سری  زن  عزیز  مصر  بدانجا  مـی‌رسد کـه  جشـنی  تشکیل  دهد  و  پذیرۀ  زنان  در  مجلس  بزم  رود  و  در  آن  جشن  و  بزم  جوانی  را  بدیشان  نشان  دهد که  عشق  او  پردۀ  دلش  را  پاره ‌کرده  است  و  به  ژرفای  دل  او  نشسـه  است‌،  و  سپس  به  زنان  آشکارا  از  شیدائی  و  دلدادگـی  خود  بگوید  و کوس  رسوائی  بزند،  و  زنان  نیز  عاشق  و  شیفتۀ  جمال  یوسف ‌گردند  و  دربارۀ  او  به  مکر  و  نیرنگ  و  فریبی  بپردازند که  یوسف  مجبور  شود  به  خدای  خود  از  همچون  چیزی  پناه  برد  و  به  آستانه‌اش  بنالد کـه  بـه  فریادش  رسد  و کمکش ‌کند  و  از  آن  نجاتش  بخشد،  و  زن  عزیز  مصر  -  بدون  هیچ‌ گونه  حیا  و  شرمی  -‌ اعـلان  کند  که  یوسف  یا  کاری  را  که  بدو  دستور  داد‌ه  می‌شود  انجام  می‌دهد  و کام  دل  او  را  برمی‌آورد،  و  یا  این که  خوار  و  ذلیل  به  زندان  افگنده  می‌شود.  و  یوسف‌  زندان  را  بر  آن  چیزی  ترجیح  مـی‌دهد کـه  انجام  آن  را  از  او  می‌خواهند)  پس  از  همۀ  اینها  چنین  به  نظرشان  می‌رسد  که  او  را  تا  مدّتی  زندانی ‌کنند!

شاید  زن  عزیز  مصر  بعد  از  این  تهدید  از  تلاشهای  خود  مأیوس  شده  باشد.  شاید  هم  خبر  پراکنده  شده  است  و  به  طبقات  ملّتهای  دیگر  نیز  رسیده  باشد  و  بیشتر  شایع  شده  باشد...  در  این  صورت‌،  باید  آوازه  و  شهرت  «‌خاندانها  حفظ  و  پاسداری  شود!  اگر  هم  مردان  خاندانها  از  حفظ  و  پاسداری  خاندانها  و  زنان  خود  ناتوانند،  آنان  ناتوان  از  این  نیستند که  جوان  پاک  و  بیگناهی  را  زندانی‌ کنند  که  تنها  جرم  و گناه  او  این  است‌ که  به  هوا  و  هوس  زنان  پاسخ  مثبت  نداده  است‌،  و  این  که  زنی  از  «‌خانواده‌های  مترقّی‌«  شیدا  و  شیفتۀ  یوسف  شده  است‌،  و  در  عشق  او  شهرۀ  آفاق  گردیده  است‌،  و  زبانها  در  میان  عموم  ملّت  حدیث  عشق  او  می‌گویند!

(وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَیَانِ ).

دو  جوان  (‌از  خدمتگزاران  شاه‌)  همراه  یـوسف‌  زنـدانـی  شدند. 

پس  از  این  معلوم  می‌شود که  این  دو  جوان  از  خادمان  و  چاکران  خاصّ  شاه  بوده‌اند  ...  روند  قرآنی  از کار  یوسف  در  زندان‌،  و  از  خوبی  و  نیکی  او که  همگان  را  مـتوجّه  خود  می‌کند،  و  چشمها  را  به  خوبی  خود  خیره  می‌سازد،  و  او  را  مورد  اطمینان  و  اعتقاد  زندانیان  می‌گرداند،  و  در  میان  زندانیان  افراد  زیادی  هستند که  از  بخت  بد  همچون  یوسف  به  کاخ  افتاده‌اند  یا  از  چاکران  شـاه  بوده‌انـد  و  ناگهان  در  طوفان  خشمی  مورد  غضب  او  قرار  گرفته‌اند  و  ایشان  را  به  زندان  انداخته  است‌،  به‌ طور  چکیده  سخن  می‌گوید  ...  از  همۀ  اینها  چکیده‌وار  می‌گذرد  تا  صـحنۀ  یوسف  را  در  زندان  نشان  دهد که  در کنار  او  دو  جوانی  هستند که  بدو  انس  و  الفت گرفته‌اند،  و  خوابهای  خود  را  برای  او  بازگو  می‌کنند،  و  از  وی  درخواست  مـی‌نمایند  که  خوابهایشان  را  برایشان  تعبیر  نماید،  چـرا کـه  در  او  خوبی  و  شایستگی  می‏بینند  و  پرستش  و  ذکر  و  رفـتار  پسندیده  مشاهده  می‌نمایند:

(قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّی أَرَانِی أَعْصِرُ خَمْرًا وَقَالَ الآخَرُ إِنِّی أَرَانِی أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِی خُبْزًا تَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَأْوِیلِهِ إِنَّا نَرَاکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ) (٣٦)

یکی  از  آن  دو  نفر  گفت‌:  من  در  خواب  دیـدم  (‌که  انگور  برای‌)  شراب  می‌فشارم‌.  و  دیگری  گفت‌:  مـن  در  خواب  دیدم  که  نان  بر  سـر  دارم  و  پرندگان  از  آن  مـی‌خورند.  (‌ای  یوسف‌!)  ما  را  از  تعبیر  آن  بیـاگاهان  که  تو  را  از  زمرۀ  نیکوکاران  می‌بینیم‌. 

یوسف  این  فرصت  را  غنیمت  می‌شمارد  تا  عقیدۀ  درست  خود  را  میان  زندانیان  پخش  و  تبلیغ  کند.  چه  زنـدانـی  بودن  او  مانع  آن  نمی‌شود که  عقیدۀ  تباه  و  اوضاع  خراب  را  تصحیح  و  درست ‌کند،  عقیده  و  اوضاعی‌ که  بر  اعطاء  حقّ  ربوبیّت  به  حاکمان  و  فرمانروایان  زمـینی  اسـتوار  بود،  و  با  کرنش  بردن  در  برابر  قوانین  آنـان  از  ایشـان  خدایانی  ساخته  بود کـه  صـفات  ربوبیّت  را  بـر  دست  می‌گرفتند  و  فرعونها  می‌گردیدند!

یوسف  با  دو  هـمزندانـی  خـود  نـخست  از  موضوعی  صحبت  می‌کند که  دل  آنان  را  به  خود  مشغول  داشـته  است‌،  و  ایشان  را  قبلاً  مطمئن  می‌سازد که  خـوابـها  را  برای  آنان  تعبیر  خواهد کرد،  چـون  پروردگارش  عـلم  لدنی  ویژه‌ای  را  بدو  بخشیده  است  در  برابر  خلوصی‌ که  در  پرستش  یزدان  یگانۀ  جهان  دارد،  و  از  پرستش  همۀ انـبازها  بــریده  است‌.  او  و  نیاکـان  پـیشین  او  انـباز  نورزیده‌اند،  بلکه  یکتاپرستی  درپیش  گرفته‌اند  ...  بدین  وسیله  اعتماد  آن  دو  نفر  را  از  نخستین  لحظه  به  توانائی  خود  بر  تعبیر  خوابها  جلب  مـی‌کند،  و  هـمچنین  اعـتماد  آنان  را  به  آئین  خودش  نیز  جلب  می‌سازد:

(قَالَ لا یَأْتِیکُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلا نَبَّأْتُکُمَا بِتَأْوِیلِهِ قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَکُمَا ذَلِکُمَا مِمَّا عَلَّمَنِی رَبِّی إِنِّی تَرَکْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ (٣٧) وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ مَا کَانَ لَنَا أَنْ نُشْرِکَ بِاللَّهِ مِنْ شَیْءٍ ذَلِکَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَیْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ) (٣٨)

 (‌یوسف‌)  گفت‌:  پیش  از  آن  که  جیرۀ  غذائی  شما  به  شـما  برسد،  شما  را  از  تعبیر  خوابتان  آگاه  خواهم  ساخت‌.  این  (‌تعبیر  رؤیـا  و  خبر  از  غیب‌)  که  بــه  شـما  میگویم  از  چیزهائی  است  که  پروردگارم  به  من  آموخته  است  (‌و  به  من  وحی  فرموده  است‌)‌،  چرا  که  من  از  (‌ورود  به‌)  کیش  گروهی  دست  کشیده‌ام  که  به  خدا  نمی‌گروند  و  به  روز  بازپسین  ایمان  ندارند.  و  من  از  آئین  پدران  (‌و  نـیاکان‌)  خود  ابراهیم  و  اسحاق  و  یعقوب  پیروی  کـرده‌ام  (‌و  بـه  دنبال  ایشان  رفته‌ام‌)‌.  ما  (‌انبیاء‌)  را  نسـزد  که  چـیزی  را  انباز  خدا  کنیم‌.  این  (‌توحید  و  یگانه‌پرستی‌)‌،  لطف  خدا  است  در  حـقّ  مــا  (‌انـبیاء  که  افتخار  تـبلیغ  آن  را  پیدا  کرده‌ایم‌)  و  در  حقّ  همۀ  مردمان  (‌که  بـا  پـذیرش  آن  راه  بــهشت  را  مـــی‌سپرند)  و لیکـــن  بـیشتر  مـردمان  سپاسگزاری  (‌چنین  لطفی  را)  نمی‌کنند  (‌و  چیزهائی  را  انباز خدا  می نمایند که کاری از آنها ساخته نیست).

یوسف سخن را به صورتی لطیف آغاز کرد و زیبا به درون دلها خزید، و با هوشیاری و گام به گامی خود آرام  دریچۀ  دلها  را  بر  روی  سخن  خود  باز کرد  ...  این  هم  نشانۀ  شخصیّت  برجستۀ  او  در  سراسر  ایـن  داسـتان  دراز  است‌.

(قَالَ لا یَأْتِیکُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلا نَبَّأْتُکُمَا بِتَأْوِیلِهِ قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَکُمَا ذَلِکُمَا مِمَّا عَلَّمَنِی رَبِّی ).

(‌یوسف‌)  گفت‌:  پیش  از  آن  که  جیرۀ  غذائی  شما  به  شـما  برسد،  شما  را  از  تعبیر  خوابتان  آگاه  خواهم  ساخت‌.  این  (‌تعبیر  رؤیـا  و  خبر  از  غیب‌)  کـه  بـه  شما  میگویم  از  چیزهائی  است  که  پروردگارم  به  من  آموخته  است  (‌و  به  من  وحی  فرموده  است‌)‌. 

یوسف  با  این  تأکید  اعتماد  ایشان  را  به  خود  جلب  می‌کند  و  آنان  را  مطمئن  می‌سازد  که  عـلم  لدنـی  بـدو  عـطاء  گردیده  است  و  در  پرتو  همچون  آگاهی  و  اطّلاعی  است  که  بهره  و  نصیب  آیندۀ  ایشان  را  بدیشان  می‌نمایاند،  و  بدانان  از  چیزی  خبر  می‌دهد که  می‏‎بیند.  این  -‌ گذشته  از  دلالت  بخشش  خدا  بـه  بندۀ  شـایستۀ  خـود  یـوسف  -  می‌رساند  دورۀ  فاصلۀ  زیـاد  افـتادن  مـیان  ارسـال  دو  پیغمبر،  و  زمانۀ  پخش  غیبگوئیها  و  تعبیر  خوابها  در  آن  روزگار  است‌...  فرمودۀ  یزدان‌:

(ذَلِکُمَا مِمَّا عَلَّمَنِی رَبِّی ).

این  (‌تعبیر  رؤیا  و  خبر  از  غیب‌)  که  به  شـما  میگویم  از  چیزهائی  است  که  پروردگارم  به  من  آموخته  است  (‌و  به  من  وحی  فرموده  است‌)‌. 

از  لحاظ  روانی  در  لحظۀ  مناسبی  بیان  گردیده  است‌،  تا  بدین  وسـیله  دعـوت  بـه  سوی  پـروردگارش  را  به  ژرفاهای  دلهایشان  برساند،  و  بدان  همچنین  سبب  ایـن  علم  لدنی  را  بیائید،  علمی‌ که  خوابهایشان  را  به  وسیلۀ  او  تعبیر  می‌کند.

(إِنِّی تَرَکْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ) (٣٧)

من  از  (‌ورود  به‌)  کیش  گروهی  دست  کشیده‌ام  که  به  خدا  نمی‌گروند  و  به  روز  بازپسین  ایمان  ندارند. 

با  این  گفتار  اشاره  می‌کند  به  قومی  که  در  مـیان  آنـان  پرورش  یافته  است‌.  ایشان  خانوادۀ  عزیز  مصر  و  چاکران  شاه  و  درباریان  و  اشراف  قوم‌،  و  مـلّتی  است  از  آنـان  پیروی  می‌کرده  است  و  به  دنبال  ایشان  مـی‌رفته  است‌.  این  دو  جوان  همزندانی  او  هم  بر  آئین  آن  قوم  بـودند،  و لیکن  آن  دو  نفر  را  شخصاً  مخاطب  قرار  نمی‌د‌هد.  بلکه  قوم  را  به ‌طور  عام  مخاطب  خود  می‌سازد  تا  آن  دو  را  به  تنگنا  نـیندازد  و گـریزان  نسـازد.  ایـن  هـم  زرنگـی  و  هوشیاری  و  فرزانگی  و  دقت  و  لطافت  احساس  و  شروع  زیبا  در  ورود  به  موضوع  مورد  بحث  است‌.

یاد  آخرت ‌که  در  اینجا  در گفتار  یـوسف  آمـده  است  -  همان‌ گونه‌ که  قبلاً گفتیم  -  دالّ  بر  این  است ‌که  ایمان  به  آخرت  عنصری  از  عناصر  عقیده‌ای  است‌ که  توسّط  همۀ  پـیغمبران  بــیان  گـردیده  است‌.  جـملگی  پـیغمبران  از  نخستین  بامداد  بشریّت  ایمان  به  آخرت  را  بـه  انسانها  سفارش  کرده‌اند  و  بدان  معتقد  بوده‌اند.  چنان  نیست  که  دانشمندان  سنجش  و  مقایسۀ  ادیـان  مـی‌گویند  و  بـیان  می‌دارند  که  تصوّر  آخرت  در  این  اواخر  به  همۀ  عـقائد  داخل ‌گردیده  است  ...  بلی  ایمان  به  آخرت  در  این  اواخر  عملاً  به  عقائد  بت‌پرستی  جاهلی  داخـل  گـردیده  است‌،  ولی  ایمان  به  آخرت  پیوسته  عنصر  اصیلی  در  رسالتهای  درست  آسمانی  بوده  است‌.

آن‌ گاه  یوسف  پس  از  بیان  نشانه‌های  آئین  کفر  به  جـلو  می‌رود  تا  نشانه‌های  آئین  ایمان  را  ذکر کند،  آئینی  که  او  و  پدران  و  نیاکانش  از  آن  پیروی  کرده‌اند:

(وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ مَا کَانَ لَنَا أَنْ نُشْرِکَ بِاللَّهِ مِنْ شَیْءٍ ).

و  من  از  آئین  پدران  (‌و  نیاکان‌)  خود  ابراهیم  و  اسحاق  و  یعقوب  پیروی  کرده‌ام  (‌و  به  دنبال  ایشـان  رفته‌ام‌)‌.  مـا  (‌انبیاء‌)  را  نسزد  که  چیزی  را  انباز  خدا  کنیم‌. 

این  آئین،  آئین  توحید  خالصی  است ‌که  هرگز  چیـزی  را  انـــباز  خـدا  قـرار  نـمی‌دهد  ...  راهـیابی  به  تـوحید  و  یکتاپرستی،  فضل  و  لطف  خدا  در  حقّ  راه‌یافتگان  است‌.  این  فضل  و  لطف  در  دسترس  جملگی  مردمان  است  اگر  بدان  رو کنند  و  آن  را  بخواهند.  در  خمیرۀ  فطرت  ایشان  اصول  و  ارکان  و  صداها  و  فریادهای  آن  وجود  دارد.  در  جهان  پیرامونشان  الهامها  و  برهانهای  آن  وجود  دارد.  در  رسالتهای  پیغمبران  بیان  آن  آمده  است  و  از  آن  سـخن  رفته  است‌.  این  مردمانند که  ارزش  این  فضل  و  لطف  را  نمی‌دانند  و  سپاس  آن  را  نمی‌گویند:

(ذَلِکَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَیْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ) (٣٨)

این  (‌توحید  و  یگانه ‌پرستی‌)‌،  لطف  خدا  است  در  حقّ  مـا  (‌انبیاء  که  افتخار  تبلیغ  آن  را  پیدا  کرده‌ایم‌)  و  در  حقّ  همۀ  مـردمان  (‌که  بـا  پـذیرش  آن  راه  بـهشت  را  مـی‌سپرند)  و لیکن  بـیشتر  مـردمـان  سپاسگزاری  (‌چنین  لطفی  را)  نمی‌کنند  (‌و  چیزهائی  را  انباز  خدا  می‌نمایند  که  کاری  از  آنها  ساخته  نیست‌)‌. 

سرآغاز  زیبائی  است  ...  گام  به  گام‌،  با  احـتیاط  و  آرام‌،  پیش  می‌رود  ...  سپس  بیشتر  و  بیشتر  به  دلهایشان  رخنه  می‌کند،  و  از  عقیده  و  دعوت  خـود  سخن  مـی‌گوید،  و  کاملاً  عقیده  و  دعوت  خود  را  بیان  می‌نماید  و  روشـن  می‌کند.  از  تباهی  اعـتقادشان  و  اعـتقاد  قـومشان‌،  و  از  تباهی  واقعیّت  ناگـوار  و  بـدبیاری  کـه  در  آن  زنـدگی  می‌کنند،  پرده  برمی‌دارد  ...  اینها  پس  از  دیباچۀ  درازی  است‌ که  از  آن  سخن  رفت‌:

(یَا صَاحِبَیِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ (٣٩) مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلا أَسْمَاءً سَمَّیْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُکُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلا لِلَّهِ أَمَرَ أَلا تَعْبُدُوا إِلا إِیَّاهُ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ) (٤٠)

ای  دوسـتان  زنــدانـی  مـن‌!  آیـا  خدایـان  پراکنده  (‌و  گوناگونی  که  انسـان  بـاید  پـیرو  هـر یک  از  آنـها  شـود)  بهترند  یا  خدای  یگانۀ  چیره  (‌بر  همه  چیز  و  کس‌؟‌)‌.  ایـن  مــعبودهائی  کـه  غیر  از  خدا  مـی‌پرستید،  چیزی  جز  اسمهای  (‌بی‌مسمّی‌)  نیست  که  شما  و  پدرانـتان  آنـها  را  خدا  نامیده‌ایـد.  خداونـد  حجّت  و  بـرهانی  بـرای  (‌خدا  نامیدن‌)  آنها  نازل  نکرده  است  (‌و  وحـی  و  پـیامی  بـرای  معبود  بودن  آنـها  ارسـال  نـنموده  است‌)‌.  فرمانروائی  از آن  خـدا  است  و  بس‌.  (‌ایـن‌،  او  است  کــه  بـر  کائنات  حکومت  مـی‌کند  و  از  جمله  عقائد  و  عبادات  را  وضـع  می‌نماید)‌.  خدا  دستور  داده  است  که  جز  او  را  نپرستید.  این  است  دین  راست  و  ثابتی  (‌که  ادلّه  و  براهین  عقلی  و  نقلی  بر  صدق  آن  رهبرند)  ولی  بیشتر  مردم  نـمی‌دانـند  (‌که  حقّ  این  است  و  جز  این  پوچ  و  ناروا  است‌)‌.

یـوسف  علیه السّلام  با  این  واژه‌های  انـدک  روشـن  برّندۀ  روشنگر،  همۀ  نشانه‌های  ایـن  آئین‌،  و  همۀ  ارکان  و  اصول  این  عقیده  را  به  تصویر کشید.  همچنین  با  ایـن  واژگان  همۀ  پایه‌ها  و  سـتونهای  شـرک  و  طاغوت  و  جاهلیّت  را  سخت  تکان  داد  و  به  شدّت  به  لرزه  انداخت‌. 

(یَا صَاحِبَیِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ؟) (٣٩)

ای  دوستان  زنـدانــی  مـن‌!  آیـا  خدایــان  پـراکنده  (‌و  گوناگونی  که  انسـان  بـاید  پـیرو  هـر یک  از  آنـها  شـود)  بهترند  یا  خدای  یگانۀ  چیره  (‌بر  همه  چیز  و  کس‌؟‌)‌. 

یوسف  علیه السّلام  آن  دو  نفر  را  یار  و  همدم  خود  خواند.  ایـن  صفت  الفت‌ بخش  را  در  نظرشان  محبو‌ب‌ کرد،  تا  از  این  گذرگاه  به  اصل  دعوت  و  پیکرۀ  عقیده  برسد.  یوسف  به  صورت  مستقیم  ایشان  را  به  عقیدۀ  خود دعوت‌  نمی‌کند.  بلکه  آن  را  به  صورت  یک  مسألۀ  موضوعی  و  در ضمن  بیان  یک  قضیّۀ ‌کلّی  به  میان  می‌آورد:

(أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ؟) .

 آیا  خدایان  پراکنده  (‌و  گوناگونی  که  انسـان  بـاید  پـیرو  هر یک  از  آنها  شود)  بهترند  یا  خدای  یگانۀ  چیره  (‌بر  همه  چیز و کس‌؟‌)‌. 

این  پرسشی  است ‌که  بر  ژرفاهای  فطرت  می‌تازد،  و  آن  را  سخت  به  تکان  و  حرکت  در می‌اندازد  ...  فطرت  برای  خـود  یک  خدا  را  می‌شناسد،  بس  در  ایـن  صورت  چندگانگی  خدایان  چرا؟‌...  آن‌ کسی‌ که  سزاوار  است ‌که  خداوندگاری  باشد که  پـرستش ‌گردد  و  از  فرمان  او  اطاعت  و  از  شرع  او  پیروی  شود،  یزدان  یگانۀ  چیره  است‌.  هر  وقت  معبود  یکی  شد  و  قدرت  و  سلطۀ  چیره  او  در گسترۀ  هستی  مقرّر گردید،  به  تبعیّت  از  آن  باید کـه  خداوندگار  و  سلطه  و  قدرت  چیرۀ  او  در  زندگی  مردمان  یکی  شود  نه  بیش.  یک  لحظه  هم  درست  نخواهد  بود که  مردمان  بدانند که  خدا  یکی  است‌،  و او  چیره  بر  همه  چیز  و کس  است‌،  ولی  با  این  وجود  برای  غیر  خدا کـرنش  برند  و  پرستش‌ کنند  و فرمانبرداری  نمایند،  و  با  ایـن  کارها  غیر  از  خدا  را  خداوندگار  خود  قرار دهند،  و  با  خدا  خدایان  دیگـری  را گمان  برند  ...  خداوندگار  باید  معبودی  باشد که  این  جهان  هستی  را  دارا  باشد  و  آن  را  اداره ‌کند  و  امور  آن  را  بچرخاند. کسی  یا  چیزی ‌که  از  گرداندن  و  اداره  کردن  سراسر  این  جهان  هستی  نـاتوان  باشد،  نباید  و  نشاید که  خداوندگار  مردمان  باشد  و  برابر  دستور  و  فرمان  خود  بر  آنان  چیره  گردد  و  فرمانروائـی  نماید.  وقتی‌ که  او  بر  سراسر  جهان  هستی  چیره  نیست  و  فرمان  نمی‌رانـد،  کـی  سـزاوار  است  کـه  خـداونـدگار  مردمان  باشد؟‌! 

مردمان  باید  برای  خدای  یگانۀ  جـهان ‌کـرنش  بـرند  و  پرستش ‌کنند  و  ربوبیّت  او  را  بپذیرند،  نه  این که برای  خداگونه‌های  پراکنده‌ای  کـرنش  برند  و  پرستش  کنند  که  دارای  هواها  و  هوسهای  مختلف  هستند  و  جاهل  و کورند  و  آن  سوی  دیدنیهای  نزدیک  را  نـمی‌بینند  و  بـیش  از  نماد  پدیدار  پدیده‌ها  را  نمی‌دانند  -  این‌ کار  و  توان  همۀ  خدایان  خیالی  بجز  خدای  حقیقی  جـهان  است  -  هرگز  انسانها  با  چیزی  همچون  پرستش  خدایان‌ گوناگـون‌،  و  پــراکـنده  شـدن  بندگان  مـیان  هواها  و  هوسها  و  کشمکشهای  جوراجور  این  خداگونه‌ها،  بدبخت  نشده‌اند  و  به  گردن  درنیفتاده‌اند  ...  چه  این  خدایان  گوناگون  زمینی‌،  قدرت  و  سلطۀ  یزدان  جهان  را،  و  ربوییّت  ایزد  سبحان  را  غصب  می‌کنند،  و  یا  جاهلهای  دوران  جاهلیّت  قدیم  و  جدید،  به  پیروی  از  وهم  و  خیال  و  خرافـات  و  افسانه‌ها،  یا  تحت  تأثیر  زور  و  نیرنگ  و  تبلیغ  دیگران‌،  این  سلطه  و  ربوبیّت  را  بدیشان  می‌دهند!..  این‌  خدایان  زمینی  یک  لحظه  هم  نـمی‌توانـند  از  سـلطۀ  هواهـا  و  هوسهای  خود،  و  از  زیر  بار  حـرص  و  آز  بـر  حـفظ  و  ماندگاری  خود،  و  از  جذبۀ  رغبت  و  علاقۀ  به  نگاهداری  و  پایداری  و  تقویت  سلطۀ  خویش‌،  بیرون  بیایند،  و  در  اندیشۀ  نابودی  همۀ  نیروها  و  توانهائی  نباشند که  زود  یا  دور  ایـن  سـلطه  و  قـدرت  ایشـان  را  تـهدید  کـنند،  و  نکوشند که  همۀ  این  نیروها  و  توانها  را  در  تمجید  سلطه  و  قدرت  خود  به  راه  نیندازند  و  طبلها  و  دهلها‌ی  آنها  را  در  مدح  سلطه  و  قدرت  خویش  به  صدا  درنـیاورند،  و  سازها  و  آوازهای  آنها  را  در  پردۀ  زنده  بادها  و  آفرین  بادهای  خویشتن  به  زمزمه  و  نوا  درنیندازند،  و  بدانـها  دستور  ندهند که  باد  در کعبهایشان  بدمند  و  فوت ‌کنند  تا  پیکرهای  آماسیده  و  بادکـردۀ  ‌گول‌زنندۀ  آنان  پنچر  نشود  و  بادشان  بیرون  نرود  و  پوچ  و  چروکیده  نگردد!...

خداوند  یگانۀ  چیره  بر  همه  چیز  و  همه  کس‌،  بی‏نیاز  از  جهانیان  است‌.  ایزد  سبحان  از  جهانیان  جز  پرهیزگاری  و  صلاح  و  عمل  و  آبادانی  برابـر  بـرنامۀ  آسـمانی  خـود  نمی‌خواهد.  همۀ  اینها  را  نیز  برایشـان  عـبادت  حساب  می‌کند.  حتّی  یزدان  شعائر  و  مراسم  آئینی  را  هـم‌ که  بـر  مردمان  فرض  و  واجب  می‌فرماید،  برای  اصلاح  دلها  و  احساسات  آنان‌،  و  برای  خوب‌ کردن  و  اوج  بخشیدن  به  زندگی  و  واقـعیّت  حـیات  ایشـان  است  ...  والّا  خـدای  سبحان‌،  بی‏نیاز  از  همۀ  بندگان  و  جهانیان  است‌:

 (یا أیها الناس أنتم الفقراء إلى الله , والله هو الغنی الحمید(.

ای  مردم‌!  شما  (‌در  هر  چیزی،  محتاج  و)  نیازمند  خدائید،  و  خــــدا  بــــی‌نیاز  (‌ار  عــبادت  شـما  اسـت‌)  و  ســـتوده  است  . (فاطر/15)                                                                                   

فاصلۀ  بسیاری  است  میان  کرنش  بردن  و  پرستش  کردن 

برای  خداونـد  یکـتای  چـیره‌،  و  مـیان‌ کـرنش  بـردن  و  پرستش  کردن  برای  خداگونه‌های  گوناگون  و  پراکنده‌.[1] 

سپس  یوسف  علیه السّلام گام  دیگری  را  برای  نـابودی  عـقائد  جاهلیّت  و  اوهام  سست  آن  برداشت‌:

(مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلا أَسْمَاءً سَمَّیْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُکُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ).

این  معبودهائی  که  غیر  از  خدا  می‌پرستید،  چیزی  جز  اسمهائـی  (‌بی‌مسمّی‌)  نیست  کـه  شمـا  و  پدرانـتـان  آنــها  را  خدا  نامیده‌ایـد.  خداونـد  حـجّت  و  بـرهانی  برای  (‌خدا  نامیدن‌)  آنها  نازل  نکرده  است  (‌و  وحـی  و  پـیامی  بـرای  معبود  بودن  آنها  ارسال  ننموده  است‌)‌.

این  خداگونه‌ها  -  چه  آنهائی ‌که  انسـان  هسـتند،  و  چـه  آنهائی‌ که  انسان  نیستند  و  از  زمرۀ  ارواح  و  شیاطین  و  فرشتگان  و  نیروهای  جهانی  مسخّر  به  فــرمان  یـزدان  هستند  -  هیچ ‌گونه  بـهره‌ای  از  ربوبیّت  نـدارنـد،  و  از  حقیقت  ربوبیّت‌ کمترین  سهمی  بدیشان  داده  نشده  است‌.  چه  ربوبیّت  متعلّق  به  یزدان  یگانۀ  چیره  است  و  بس‌.  آن  خدائی‌ که  می‌آفریند  و  بر  هـمۀ  بندگان  چیره  است  ...  مردمان  به  این  خداگـونگان  ویـژگیهائی  مـی‌دهند.  در  پیشاپیش  همۀ  این  ویژگیها،  ویژگی  سلطه  و  حـاکـمیّت  است  ...  در  صورتی‌ که  یزدان  جهان  بـدانـها  سـلطه  و  قدرتی  نداده  است‌،  و  دلیل  و  برهانی  بر  حـقانیّت  آنـها  نازل  نفرموده  است‌. 

در  اینجا  یوسف  علیه السّلام  آخرین  ضربۀ  کاری  و  برّندۀ  خود  را  وارد  می‌کند  و  روشن  می‌گرداند که  سلطه  و  قـدرت  باید  متعلّق  به  چه‌ کسی  بـاشد.  چـه‌ کسـی  بـاید  دارای  حکومت  و  فرماندهی  باشد.  باید  از  چه  کسی  اطاعت  و  فرمانبرداری‌ کرد  ...  یا  به  عبارت  دیگر،  چه‌ کسی  را  باید  «‌عبادت  و  پرستش‌«  کرد.

(إِنِ الْحُکْمُ إِلا لِلَّهِ أَمَرَ أَلا تَعْبُدُوا إِلا إِیَّاهُ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ) (٤٠)

فرمانروائی  از آن  خدا  است  و  بس‌.  (‌این‌،  او  است  که  بـر  کائنات  حکومت  می‌کند  و  از  جمله  عقائد  و  عبادات  را  وضع  مـی‌نماید)‌.  خدا  دسـتور  داده  است  کـه  جز  او  را  نپرستید.  این  است  دین  راست  و  ثابتی  (‌که  ادلّه  و  براهین  عقلی  و  نقلی  بر  صـدق  آن  رهـبرند)  ولی  بـیشتر  مـردم  نمی‌دانند  (‌که  حقّ  این  است  و  جز  این  پوچ  و  ناروا  است‌)‌. 

فرمانروائی  جز  خدا  را  نسزد.  تنها  خدا  است ‌کـه  چـون  الوهیّت  منحصر  بدو  است‌،  فـرمانروائـی  مـتعلّق  به  او  است‌.  چه  حاکمیّت  و  فرمانروائی  از  ویژگیهای  الوهیّت  است‌.  کسی ‌که  در  حاکمیّت  و  فرمانروائی  ادّعـای  حـقّ  کند،  با  دادار  باری  تعالی  دربـارۀ  نـخستین  ویـژگی  از  ویژگیهای  الوهـیّت  کشمکش‌ کـرده  است‌.  چه  فـردی  همچون  ادّعائی  را  داشته  باشد،  یا  طبقه‌ای‌،  یا  حزبی‌،  یا  گروهی‌،  یا  ملّتی‌،  و  یا  جملگی  مردمان  بـه  شکـل  یک  ســازمان  جــهانی‌.  هــر کس  در  نـخستین  و  مـهمّ‌ترین  ویژگیهای  الوهیّت  با  ایزد  سبحان  کشمکش ‌کند  و  آن  را  برای  خـود  ادّعـاء  نـماید،  قطعاً  کـافر گـردیده  است  و  آشکارا  خدا  را  نفی‌ کرده  است  و  انکار  نموده  است‌)  و  با  این  کارش‌،  کفر  و  انکارش‌،  به ‌طور  ضروری  مـعلوم  از  مفهوم  آئین  اسلام  است‌،  حتّی  اگر  تنها  در  ایـن  راسـتا  همین  یک  آیۀ  قرآنی  در  دست  باشد  و  بس‌.

ادّعای  این  حقّ  به  یک  شکل  و  صورت  نـیست  و  بس‌،  آن  ادّعائی  که  مدّعی  را  از  دائرۀ  آئین  راستین  و  پایدار  آفریدگار  خارج  می‌کند  و  او  را  جنگندۀ  با  خدا  بـر  سـر  نخستین  و  مهم‌ّ‌ترین  ویژگی  از  ویژگیهای  یزدان  سبحان  قلمداد  می‌نماید.  چه  ضرورت  نـدارد  مـدّعی  الوهـیّت  بدان‌ گونه ‌که  فرعون  آشکارا  می‌گفت‌،  او  نیز  بگوید: 

(ما علمت لکم من إله غیری ).

من  خدائی  جز  خودم  برای  شما  سراغ  ندارم‌!.(قصص/38) 

(أنا ربکم الأعلى ).

من  والاترین  معبود  شما  هستم‌!. (نازعات/24)

تا  او  را  خارج  از  دین  خدا  بدانیم.  بلکه  هر کس  ادّعـای  این  حقّ  را  بکند  و  بر  سر آن  با  یزدان  به ‌کشمکش  بپردازد،  بدین  معنی ‌که  شریعت  خدا  را  از  حاکمیّت ‌کنار  بزند،  و  قوانین  را  از  سرچشمۀ  دیگری  بخواهد  و  بر‌گیرد،  خارج  از  آئین  خدا  بشمار  می‌آید.  همچنین‌ کسی که  مقرّر  دارد  آن  سوئی‌ که  می‌تواند  صاحب  حاکمیّت‌  باشد،  یعنی  آن  جهتی‌ که  می‌تواند  سرچشمۀ  سلطه‌ها  و  قدرتها  گردد،  سوئی  و  جهت  دیگری  غیر  خدای  سبحان  است‌،  هر چند  این  سو و  جهت  مجموع  ملّت  یا  مجموع  بشریّت  باشد،  خارج  از  آئین  اسلام  قلمداد  می شود  ...  ملّت‌  است  که  در  نظام  و  سیستم  اسلامی  حاکم  و  فرمانروا  را  برمی‏گزیند،  و  بدو  حقّ  می‌دهد  با  اجرای  شریعت‌  خدا  حکو‌مت ‌کند.  ولی  باید  خود  این  ملّت  هم  بد‌اند که  سرچشمۀ  حاکمیّتی  نیست‌ کـه  قوانین  را  مشروعیّت  می‏بخشد.  بلکه  سرچشمۀ  حاکمیّت  تنها  خدا  است  و  بس  ...  مردمان  زیادی  حتّی  در  میان  پژوهشگران  مسلمان  وجود  دارند که  به  دست ‌گرفتن  سلطه  و  قدرت  را  آمیزۀ  سرچشمۀ  سلطه  و  قدرت  می‌سازند.  مردمان  اصلاً  نمی‌توانند  حقّ  حاکمیّت  داشته  باشند،  بلکه  حقّ  حاکمیّت  از آن  خدای  یگانه  است  و  بس.  مردمان  فقط  می‌توانند  قوانینی  را که  یزدان  با سلطه  و  قدرت  خود  وضع  و  تعیین  فرموده  است  پیاده  و  اجراء ‌کنند.  چیزی‌ که  یزدان  آن  را  وضع  و  تعیین  نفرموده  باشد،  نه  دارای  سلطه  و  قدرت  است‌،  و  نه  مشر‌وع  و  مقبول  است‌،  و  یزدان  دلیل  و  برهانی  بر  حقّانیّت  آن  نازل  نکرده  است‌.

یوسف  علیه السّلام  علّت‌ گفتار  را  این  چنین  بیان  می‌کند که  حاکمیّت  تنها  از آن  یزدان  یگانۀ  جـهان  است‌.  در  ایـن  راستا  می‌گوید:

(أَمَرَ أَلا تَعْبُدُوا إِلا إِیَّاهُ ).

دستور  داده  است  که  جز  او  را  نپرستید. 

این  توجیه  را  چنان‌ که  باید  نمی‌فهمیم‌،  مگر  زمانی ‌کـه  معنی  «‌عبادت‌«  را  بدانگونه  فهم‌ کنیم‌ که  فرد  عرب  فهم  می‌کند،  عبادتی ‌که  ویژۀ  خدای  یگانۀ  جهان  است  و  بس. 

«‌عَبَدَ:  پرستش‌ کرد»  در  لغت  به  معنی ‌: ‌کـرنش  برد.  خضوع  و  خشوع‌ کرد.  خوار  و  حقیر  شد  ...  است‌.  معنی  عبادت  در  اصطلاح  اسلامی‌،  در  اوائل‌ کار،  انجام  شعائر  و  مراسم  دینی  نبوده  است  ...  بلکه  خود  معنی  لغوی  و  واژگانی  مراد  بوده  است  ...  زیرا  زمانی ‌که  این  آیه  نازل  گردیده  است  هنوز  چیزی  از  شعائر  و  مراسم  دینی  واجب  نشده  است  تا  لفظ  عبادت  بر  آن  اطلاق ‌گردد.  بلکه  در  آن  وقت  مقصود  از عبادت  معنی  لغو‌ی  و  واژگانی  آن  بوده  است‌ که  بعدها  معنی  اصطلاحی  خود  را  پیدا کرده  است  و  در  معنی‌ کنونی  به‌ کار  رفته  است‌.  بلکه  در  آن  ایّام  مقصود  از  عبادت  معنی  لغو‌ی  و  واژگانی  بوده  و  در  مفهوم  کرنش  بردن  و  پرستش‌ کردن  خـدای  یگانه‌،  و  خضوع  و  خشوع  در  برابر او،  و  پیروی‌ کردن  از  فرمان  و  دستور  او  به‌ کار  رفته  است‌،  این  فرمان  و  دستور  چه  مربوط  به‌شعائر و مراسم‌ پرستشی  باشد، ‌یا  مربوط  به  رهنمود  اخلاقی‌،  و یا  مربوط  به  قوانین  و  مقرّ‌رات  زندگی.  چه‌ کرنش  بردن  و  پرستش ‌کردن  برای  یـزدان  یگانۀ  جهان  در  همۀ ‌اینها،  مدلول  و  مفهوم  عبادتی  است  که  خداوند  سبحان  آن  را  به  خودش  اختصاص  داده  است‌،  و  آن  را  برای ‌کسی  از  آفریدگانش  مقرّر  نفرموده  است‌.  هنگامی ‌که  معنی  عـبادت  را  بدین  شیوه  دانسـتیم‌،  می‌فهمیم ‌که  مـرا  یوسف  علیه السّلام  اختصاص  عبادت  به  یزدان  را  علّت  حکو‌مت‌ کردن  و  فرمانروائی  نمودن‌ کرده  است‌.  چه  عبادت  -‌ یعنی‌کرنش  بردن  و  پرستش کردن  -‌ برجا  و  پابرجا  نمی‌گردد  و  انـجام  نمی‌پذیرد  و  بجای  آورده  نمی‌شود،  وقتی‌ که  حکو‌مت‌ کردن  و  فرمانروائی  نمودن  در  دست  غیرخدا  باشد  ...  فرقی  ندارد  چه  این  حکـم  و  حکو‌مت‌،  حکم  و  حکو‌مت  جبری  و  قـهری  جاری  در  زندگی  مردمان  و  در  نظام  هستی  باشد،  و  چه  حکم  و  حکو‌مت  شرعی  ارادی  و  اختیاری  به ‌ویژه  در  زنـدگی  مردمان  باشد.  زیرا  همۀ  اینها  حکم  و  حکومت  است  و  با  وجود  آن  کرنش  بردن  و  پرستش  کردن  تـحقّق  حـاصل  می‌کند  و  پیاده  می‌شود.

بار  دیگر  می‌بینیم ‌که  کسی‌ که  با  خدا  در  حکومت  کردن  و  فرمانروائی  نمودن  به  جدال  و  نـزاع  بـرخـیزد،  ایـن  کشمکش  و  ستیز  مجادله  و منازعه‌ کننده  را  از  دین  خارج  می‌سازد  - ‌و  این  به  طور  ضروری  معلوم  از  مفهوم  آئین  اسلام  است  -  چه  این  کار  همچون  کسـی  را  از  عـبادت  خدای  یگانه  خارج  می‌گرداند  ...  این  هم  همان  شرکی  است‌ که  قطعاً  مشرکان  را  به  سبب  خود  از  آئین  یـزدان  خارج  می‌سازد.  همچنین  کسانی  هم  از  دین  خدا  خارج  می‌گردند که  ستیزه‌ کننده  و کشمکش‌کنندۀ  با  خدا  را  در  ادّعایش  سزاوار  می‏بینند  و  برجا  و  استوارش  می دارند،  و  از  او  اطـاعت  مـی‌کنند،  و  دلشـان  غـصب  سـلطه  و  ویژگیهای  خدا  توسّط  ایشان  را  ناپسند  نمی‌داند  ...  بلی  همۀ  اینها  در  میزان  و  معیار  خدا  یکسان  است  و  در  ترازوی  او  همسان‌. 

یوسف  علیه السّلام  بیان  می‌دارد  اختصاص  یـزدان  سـبحان  بـه  حاکمیّت  و  فرمانروائـی‌،  برای  پـیاده  کردن  و  تـحقّق  بخشیدن  عبادت‌،  آئین  راستین  و  پـابرجـا  تـنها  هـمین  است  و  بس‌: 

(ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ ).

این  است  دین  راست  و  ثابتی  (‌که  ادلّه  و  براهین  عقلی  و  نقلی  بر  صدق  آن  رهبرند)‌. 

این  تعبیری  است ‌که  بر  انحصار  دلالت  دارد.  هیچ  دیـن  راست  و  استواری  نیست  مگر  این  دین‌،  دینی ‌که  در  آن  اختصاص  یزدان  به  حاکمیّت  تحقّق  پیدا  می‌کند،  برای  تحقّق  بخشیدن  یزدان  به  عبادت  و  پرستش‌.

(وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ) (٤٠)

ولی  بیشتر  مردم  نمی‌دانند  (‌که  حقّ  این  است  و  جز  ایـن  پوچ  و  ناروا  است‌. 

چون  آنان  «‌لا  یَعلمُون‌:  نمی‌دانند»  بر  آئین  راست  و  ثابت  خدا  قرار  ندارند.  کسی‌ که  چیزی  را  نمی‌داند  نمی‌تواند  بدان  هم  اعتقاد  داشته  باشد  و  آن  را  پیاده‌ گرداند  و  تحقّق  بخشد  ...  هر گاه  مردمانی  یافته  شوند که  حقیقت  دین  را  ندانند،  عقل  و  واقعیّت  به  ما  می‌گویند که  ممکن  نیست  همچون‌ کسانی  را  مسلمان  نامید  و گفت‌:  آنان  پای‌بند  و  پیرو  این  آئین  هستند،  و  نادانی  و  ناآگاهی  ایشان  برای  آنان  عذر  و  بهانه‌ای  می‌گردد  تا  صفت  اسلام  را  بدیشان  داد  و  خلعت  آنان  را  بر  تن  ایشان  چست ‌کرد.  زیرا  نادانی  و  ناآگاهی  پیش  از  هر  چیز  چنین  صفتی  را  از  ایشـان  سلب  می‌کند.  چون  اعتقاد  به  چیزی  فرع  اطّلاع  و  آگاهی  از  آن  چیز  است  ...  منطق  عقل  و  واقعیّت  ایـن  است  ...  بلکه  منطق  بدیهی  بودن  آشکار  و  پـدیدار  نیز  همین است. 

واقعاً  یوسف  علیه السّلام  با  این  واژه هـای  انـدک  و  روشـن  و  قاطع  و  روشنگر،  همۀ  نشانه‌های  این  آئـین  را،  و  هـمۀ  ارکان  و  اصول  این  عقیده  را  به  تصویر کشید.  همچنین  همۀ  پایه‌ها  و  ستونهای  شرک  و  طاغوت  و  جـاهلیّت  را  سخت  تکان  داد  و  به  لرزه  درآورد.

قطعاً  طاغوت  در  زمـین  وقـتی  کـه  پـدیدار  مـی‌گردد،  ویژه‌ترین  ویژگیهای  الوهیّت  را  ادّعاء  می‌کند که  ربوبیّت  است‌.  یعنی  حقّ  بنده‌ گرداندن  مردمان  در  برابر  امر  و  قانون  خود،  و  به ‌کرنش  و  پرستش  واداشتن  ایشـان  در  برابر  اندیشه  و  قانون  خود.  چرا که  طاغوت  وقتی ‌که  این  کار  را  در  جهان  واقعیّت  به  دست  می‌گیرد  آن  را  ادّعـاء  می‌کند  - ‌هر چند  هم  به  زبان  آن  را  نگفته  باشد.  زیر‌ا  عمل  و کردار،  دلیل  نیرومندتری  از  قول  و گفتار  است‌.

قطعاً  طاغوت  برجا  و  پایدار  نمی‌شود  مگر  آئین  راست  و  ثابت  در  میان  نباشد،  و  عقیدۀ  خالص  از گسترۀ  دلهای  مردمان  بکوچد.  قطعاً  طاغوت  ممکن  نـیست  برجای  بماند  وقتی  که  عملا ً در  اعتقاد  مردمان  جایگزین  گردیده  است ‌که  حاکمیّت  از آن  خدای  یگانه  است  و  بس‌،  زیـرا  عبادت  جز  برای  خدای  یگانه  نـمی‌شود،  و  اطـاعت  از  حاکمیّت  و  فرمانروائی  عبادت  است‌،  بلکه  حـاکمیّت  در اصل  مدلول  و  مفهوم  عبادت  است‌.

تا  اینجا  یوسف  علیه السّلام  به  نهایت  درسی  رسیده  است‌ کـه  داده  است‌.  در  سرآغاز  این  درس  توجّه  داد  به  کاری  که  دل  دو  دوست  همزندانی  او  را  به  خود  مشغول‌ کرد‌ه  بود.  در  اینجا  برمی‏گردد  به  تعبیر  خوابی ‌که  دیده  بودند‌  و  در  پایان  درس  آمده  بود.  خواب  آنان  را  تعبیر  می‌کند  تا  بر  اطمینان  ایشان  نسبت  به ‌گفتارش  و  چیزهای  پیرامرون  آن  بیفزاید  و  آنان  را  بیشتر  به  خود  جلب  نماید:

(یَا صَاحِبَیِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُکُمَا فَیَسْقِی رَبَّهُ خَمْرًا وَأَمَّا الآخَرُ فَیُصْلَبُ فَتَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْ رَأْسِهِ ).

ای  دوستان  همزندانی  من‌!  (‌اینـک  تعبیر  خواب  خود  را  بشنوید)  امّا  یکی  از  شما  (‌که  در  خواب  دیـده  است  کــه  انگور  برای  شراب  مـی‌فشارد،  آزاد  می‏‎گردد  و    دوبـاره  ساقی  مجلس  می‌شود  و)  به  سرور  خود  شراب  می‌دهد،  و  امّا  دیگری  (‌که  در  خواب  دیده  است  که  نان  بر  سر  دارد  و  مرغان  از  آن  می‌خورند،  آزاد  نمی‏گردد  و)  به  د‌ار  زده  می‌شود  و  پرندگان  از  (‌گوشت‌)  سر  او  می‌خورند. 

معیّن  نکرد که  مژده  مخصوص‌ کدام  یک  از  آن  دو  است‌،  و  سرنوشت  بد  مخصوص  کدام‌.  تا  دلسوزی  و  مهربانی  خود  را  نشان  داده  باشد،  و  در  این  بـاره گـرفتاری  هـم  برایش  پیش  نیاید.  ولی  بدیشان  تأکید کرد  و  به  صراحت  گفت‌ که  حکم  بر  این  رفته  است  و  قضای  خدا  چنین  است  و  چنین  هم  خواهد  شد.  از گفتۀ  خود  مطمئن  است  و  از  روی  دانشی  صحبت  می‌کند که  یزدان  بدو  ارمغان  داشته  است‌: 

(قُضِیَ الأمْرُ الَّذِی فِیهِ تَسْتَفْتِیَانِ) (٤١)

این  چیزی  است  که  از  من  دربارۀ  آن  نظر  خواسـتید  و  قطعی  و  حتمی  است‌. 

کار  از کار گذشته  است  و  فرمان  بـر  ایـن  رفـته  است‌،  همان ‌گونه  می‌شود که  خدا  مقدّر  فرموده  است‌.  یـوسف  که  بیگناه  زندانی  شده  بود،  و  شـاه  بدون  بررسی  و  پژوهش  دستور  داده  بود  او  را  زندانی ‌کنند،  و گناه  او  تنها  این  بود که  برخی  از  چاکران  و  اطرافیان  شاه  چه ‌بسا  سخن‌چینی  و  بدگوئی‌ کرده  بـاشند  و  حـادثۀ  زن  عـزیز  مصر  و  حادثۀ  زنان  مجلس  را  وارونه  جلوه  داده  باشند،  همان‌ گونه‌ که  عادت  این  چنین  کسانی  و  رسم  این  چنین  جاهائی  است‌،  یوسف  خواستگار  و  بار  خود  را  به ‌گوش  شاه  برساند  تا  راجع  به ‌کار  و  بار  او  پرس  و  جو کند: 

(وَقَالَ لِلَّذِی ظَنَّ أَنَّهُ نَاجٍ مِنْهُمَا اذْکُرْنِی عِنْدَ رَبِّکَ ).

(‌یوسف  خطاب‌)  بـه  یکی  از  آن  دو  که  مـی‌دانست  آزاد  می‏‎گردد  گفت‌:  مـرا  در  پیش  سـرور  خود  (‌یـعنی  شـاه  مصر)  یادآور  شو  (‌و  شرح  حال  مرا  بدو  بگو.  باشد  که  از  زندان  رهایم  کند)‌. 

حال  و  وضع  و  حقیقت کار  مرا  در  پیش  سرور  خـود  و  حاکم  خود  بازگو کن‌،  سرور  و  حاکمی‌ که  قـانون  او  را  گردن  می‌نهی  و  حاکمیّت  او  را  می‌پذیری‌.  چون  قانون  او  را گردن  می‌نهی  و  حاکمیّت  او  را  مـی‌پذیری‌،  او  ربّ‌،  یعنی  خداوندگار  تو  است‌.  چه  ربّ  به  مـعنی  آقـا  و  فرمانروا  و  چیره  و  قانونگذار  است  ...  در  ایـن  مسأله‌،  تأکید  معنی  ربوبیّت  در  اصطلاح  اسلامی  است‌.  از  جملۀ  چیزهائی  که  قابل  ملاحظه  است  ایـن  است  کـه  شـاهان  سلسلۀ  چوپانان  همچون  سـلسلۀ  فرعونیان‌،  در گفتار  ادّعای  ربوبیّت  نمی‌کردند،  و  همچون  فرعونیان  خود  را  منسوب  به  خداگونه‌ای  یا  خداگونه‌هائی  نمی‌نمودند.  و  از  سیما  و  نمادهای  ربوبیّت  چیزی  نداشتند  مگر  حاکمیّت  ...  حاکمیّت‌،  در  معنی  ربوبیّت،  نصّ  بشمار  است‌.

در  اینجا  روند  قرآنی  از  معنی  پیدا کردن  تعبیر  خـواب  سکو‌ت  می‌کند،  و  نمی‌گوید که‌ کار  چنان  شد که  یوسف  تعبیر کرده  بود.  در  اینجا  محلّ  خالی  و  شکافی  را  باقی  می‌گذارد.  از  همین  محلّ  خالی  و  شکاف  درمی‌یابیم  که  همۀ  این  امور  صورت‌ گرفته  است‌.  آن‌ کسی‌ که  یوسف  گمان  می‏‎برد  نـجات  پـیدا  مـی‌کند  نـجات  یـافت‌،  ولی  سفارش  یوسف  را  عـملی  نکرد.  چون  درسی  را که  یوسف  بدو  داده  بود  فراموش ‌کرد،  و  ذکـر  خدای  خود  را  از  یاد  برد  وقتی‌ که  به  مـیان  ازدحـام  زندگی  قـصر  و  سرگرمیها  و  بی‌خبریهای  آنجا  برگشت  و  به  جـنجال  و  هیاهوی  دوبارۀ  همچون  محیطی  افتاد.  لذا  یوسف  و کار  یوسف  را  نیز  فراموش‌ کرد.

(فَأَنْسَاهُ الشَّیْطَانُ ذِکْرَ رَبِّهِ ).

امّا  اهریمن  آن  را  از  یادش  ببرد  که  در  پـیش  سـرورش  بازگو  کند.

(فَلَبِثَ فِی السِّجْنِ بِضْعَ سِنِینَ) (٤٢)

لذا  یوسف  چند  سالی  در  زندان  بماند.

ضمیر  مستتر  در  ‌«‌لَبثَ‌:  ماند»  بـه  یـوسف  بـرمی‌گردد.  خدای  او  خواست  بدو  بیاموزد که  چگونه  دست  از  همۀ اسباب  و  علل  بردارد  و  به  سبب  یگانه‌ای  چنگ  بزند.  با  دست  بنده‌ای  و  با  سببی‌ که  به  بنده‌ای  مرتبط‌ گردد  نیاز  یوسف  را  برآورده  نکرد.  این  هم  به  علّت‌ گـزینش  او  و  احترام  بدو  بود.  بندگان  مخلص  باید  که  مـخلصانه  از آن  خدا گردند،  و  زمام  امور  خود  را  تـنها  بدو  سـپارند  و  تسلیم  دارند،  و  بگذارند  یزدان  سبحان  گامهای  ایشان  را  به  هر  سوئی  که  خودش  خواست  بردارد.  هـنگامی‌ کـه  برابر  ضعف  بشری  در  سرآغاز کار  از  انتخاب  ایـن  راه  ناتوان  شدند،  خداوند  سبحان  ایشان  را  وادار  به  سپری  کردن  این  راه  می‌کند،  تا  از  روی  اطاعت  و  خشنودی  و  علاقه  دوباره  آن  راه  را  بشناسند  و  مزۀ  خوشیهای  آن  را  بچشند  و  در  راستای  آن  بمانند  و  بروند  ...  بدین  وسیله  فضل  و  لطف  ایزد  منّان  بر  ایشـان  به  تـمام  و کمال  می‌رسد. 

* 

اکنون  ما  در  مجلس  شاه  هستیم‌.  شاه  خوابی  دیده  است  که  او  را  اندیشناک  و  هراسناک‌ کرده  است‌.  تعبیر  آن  را  از  درباریان  و  چاکران  و کاهنان  و  غیبگویان  درخواست  می‌کند:

(وَقَالَ الْمَلِکُ إِنِّی أَرَى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ[2] وَسَبْعَ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ یَابِسَاتٍ یَا أَیُّهَا الْمَلأ أَفْتُونِی فِی رُؤْیَایَ إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّؤْیَا تَعْبُرُونَ[3] (٤٣) قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلامٍ وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِیلِ الأحْلامِ بِعَالِمِینَ) (٤٤)

شاه  (‌مصر)  گفت‌:  من  در  خواب  هفت  گاو  چاق  را  دیـدم  که  هفت  گاو  لاغر  آنها  را  مـی‌خوردند،  و  هفت  خوشۀ  سـبز  و  (‌نـارس‌،  و  هـفت‌)  خـوشۀ  خشک  (‌و  رسـیده‌)  را دیدم  (‌که  خشکها  بر  سـبزها  مـی‌پیچند  و  آنـها  را  نـابود  می‌کنند)‌.  ای  بزرگان!  (‌علماء  و  حکماء‌)  اگر  ‌خوابـها  را  تعبیر  می‌کنید  (‌و  در  این  فنّ  سر  رشته  دارید)  نظر  خود  را  دربارۀ  خوابم  برایم  بیان  دارید.  گفتند:  (‌این  خواب  از  زمرۀ‌)  خواب‏های  پریشان  و  پراکنده  است  (‌و ‌جزو  اوهام  و  خیالات  آشفته‌ای  است  که  معنی  ندارند)  و  ما  از  تعبیر  (‌این‌گونه‌)  خیالپردازیها  آگاه  نیستیم‌. 

شاه  تعبیر  خواب  خود  را  درخواست‌ کرد.  درباریا‌ن  او که  از  چاکران  و کاهنان  و  غیبگویان  تشکیل  شده  بودند  از  تعبیر  آن  خواب  درماندند.  یا  احساس  کـردند  که  ایـن  خواب  بیانگر  رخـداد  بـدی  است  و  نـتواسـتند  آن  را  رودرروی  شاه  بیان  بکنند،  همان‌ گونه ‌که  شیوۀ  درباریان  و  اطرافیان  شاه  است‌.  آنان  چیزهائی  را  بیان  می کنند  و  اظهار  می‌دارند  که  حاکمان  و  فرماندهان  را  مسرور  سازد  و  مایۀ  شادی  خاطرشان  شود،  و  چیزهائی  را  پنهان  می‌دارند  و  نمی‌گویند  که  مایۀ  نگرانی  و  هراس  حاکمان  و  فرماندهان ‌گردد.  از  این  خواب  چیزی  نگفتند  و  دربارۀ  آن  دم  نزدند.  تنها گفتند  این  خواب‌:

(أَضْغَاثُ أَحْلامٍ ).

(‌این  از  زمرۀ‌)  خوابهای  پریشان  و  پراکنده  است  (‌و  جزو  اوهام  و  خیالات  بی‌سر  و  ته  و  آشفته‌ای  است  که  مـعنی  ندارند)‌. 

یعنی  این  خواب‌،  آمیزه‌های  اوهام  و  خیالات  ایشان  است  و  خواب  تامّ  و کاملی  نیست ‌که  بتواند  تعبیر  داشته  باشد. 

(وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِیلِ الأحْلامِ بِعَالِمِینَ) (٤٤)

و  ما  از  تعبیر  (‌این‌گونه‌)  خیالپردازیها  آگاه  نیستیم‌.  آمیزه‌ای  از  خاطره‌ها  و  خـیالهای  بی‏سر  و  ته  است  و  بیانگر  چیزی  نیست‌! 

اکنون  که  از  خواب‏های  سه‌گانه‌،  یعنی  خواب  یوسف‌،  و  خواب  دو  یار  همزندانی  یوسف‌،  و  خواب  شـاه  آگاه  شده‌ایم  و  دیده‌ایم  هر  بار  تعبیر  آنها  خواسته  شده  است  و  بدانها  اهمّیّت  داده  شده  است‌،  از  محیط  و  فضای  آن  زمان  به  طور کلّی  در  مصر  و  در  خارج  از  مصر،  در  ذهن  تصویری  پدید  آمده  است  -‌همان ‌گونه‌ که  قبلاً گفتیم  -  و  برای  ما  معلوم‌ گردیده  است ‌که  موهبت  و  عطائی‌ که  خدا  به  یوسف  داده  است‌،  متناسب  با  روح  و  فضای  زمـان  خود  او  بوده  است  -‌هـمان‌ گونه‌ کـه  ما  از  مـعجزات  پیغمبران  دریافت  می کنیم  -  آیا  این  کـار،  یعنی  تـعبیر  خوابها  معجزۀ  یوسف  بوده  است‌؟  جای  این  پـژوهش  و  بررسی  در  این ‌کتاب  فی  ظلال  القرآن  نیست‌.  پس  بگذار  هم  اینک  سخن  از  خواب  شاه  را  تکمیل ‌کنیم‌!

  در  اینجا  بود که  یکی  از  دو  یار  همزندانی  یـوسف‌،  آن  کسی ‌که  نجات  یافته  بود،  و  اهریمن  یاد  پروردگارش  را  از  خاطر  او  زدوده  بود،  ناگهان  یوسف  را  در  چرخۀ ‌گیر  و  دار  قصر  و  در  میان  غوغای  درباریان  و  سر  و  صـدای  فشردن  انگور  و  تهیّۀ  عرق  و  شراب  به  یاد  آورد  ...  در  اینجا  بود که  آن  دوست  همزندانی  یوسف‌،  کسی  را  بـه  خاطر  آورد  که  خواب  او  و  خواب  دوست  همزندانی  او  را  تعبیر کرده  بود  و  تعبیر  آن  تحقّق  پیدا  نموده  بود:

(وَقَالَ الَّذِی نَجَا مِنْهُمَا وَادَّکَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ[4] أَنَا أُنَبِّئُکُمْ بِتَأْوِیلِهِ فَأَرْسِلُونِ) (٤٥)

کسی  که  از  میان  آن  دو  (‌نفر  زندانـی‌،  از  زنـدان‌)  نجات  یافته  بود  و  بعد  از  مدّتها  (‌سـفارش  یـوسف  را)  بـه  یـاد  آورد،  گفت‌:  من  شـما  را  از  تـعبیر  چنین  خوابـی  مطّلع  می‌گردانم‌.  مرا  بـفرستید  (‌تـا  آن  جوان  یـوسف  نـام  را  ببینم  که  او  در  این  کار  ماهر  و  استاد  است‌)‌.

  * 

من  شمـا  را  از  تـعبیر  آن  خواب  آگاه  می‌سازم‌.  مرا  بفرستید  ...  در  اینجا  پرده  فرومی‌افتد،  تا  پرده  در  زندان  برای  یوسف  و  این  دوستش  به‌ کنار  رود  و  از  او کسب  خبر  از  تعبیر  خواب‌ کند:

(یُوسُفُ أَیُّهَا الصِّدِّیقُ أَفْتِنَا فِی سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ یَابِسَاتٍ لَعَلِّی أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَعْلَمُونَ) (٤٦)

ای  یوسف‌!  ای  بسیار  راستگو!  از  تـعبیر  خواب‌،  مـا  را  آگاه  کن  که  (‌شاه  دیده  است‌:‌)  هفت  گاو  لاغر،  هفت  گاو  چاق  را  خورده‌اند،  و  هفت  خوشۀ  خشک‌،  و  هفت  خوشۀ  سـبز  (‌بـه  هـم  پـیچیده‌اند  و  رسـیده‌ها  نـارسها  را  تـباه  کرده‌اند)‌،  تا  این  که  من  به  سوی  مردم  برگردم  (‌و  تعبیر  تو  را  برای  ایشان  بیـان  دارم‌)‌.  امید  است  که  آنان  (‌تعبیر  خواب  را)  بدانند  و  (‌با  علم  و  فضل  تو  آشنا  شوند)‌. 

ساقی  مجلس  شاه  یوسف  را  با  لقب  «‌صدیق‌«  مخاطب  قرار  می‌دهد که  به  مـعنی  راسـتگوئی  است ‌کـه  بسیار  راست  بگوید  و  بسیار  درست  باشد.  چرا که  قبلاً  خودش  این  راستگوئی  و  راستکاری  را  دربارۀ  او  آزموده  است‌. 

(أَفْتِنَا فِی سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ ).

از  تعبیر  خواب‌،  ما  را  آگاه  کن  که  (‌شاه  دیده  است‌:  هفت 

گاو  لاغر)  هفت  گاو  چاق  را..‌. 

ساقی  مجلس  شاه‌، ‌کلمات  شاه  را  به  طور کامل  بیان  داشت‌،  زیرا  تعبیر  آنها  را  می‌خواست‌.  او  در  نقل  واژه‌ها  دقیق  بود.  روند  قرآنی  هم  آنها  را  بار  دیگر  ثبت  و  ضبط  کرده  است  تا  این  دقّت  را  نخست  نشان  دهد،  و  بعد  از  آن  این  تکرار  با  تعبیری ‌که  بلافاصله  پس  از  آن  می‌آید  در  کنار  یکدیگر  قرار گیرند:

ولی  سخن  یوسف  در  اینجا  تعبیر  مستقیم  صر‌ف  نیست‌.  بلکه  تعبیر  است  و  به  همراه  آن  دلسوزی  و  رهنمود  به  آینده نگری  و  مبارزه  با  عواقب  آن  خواب  است‌.  ایـن  سخن‌،‌ کامل‌تر  از  تعبیر  صرف  است‌:

(قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَبًا ).

(‌یوسف‌)  گفت‌:  باید  هفت  سال  پیاپی  (‌بـا  تـلاش  هر چه  بیشتر،  گندم  و  جو)  بکارید. 

یعنی‌:  هفت  سال  متوالی  و  پشت  سر  هم‌.  این  سالها  هفت  سال  سرسبز  و  خرّمی  است ‌که  با گاوهای  چاق  بدانـها  اشاره  گردیده  است‌.

(فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِی سُنْبُلِهِ ).

و  آنچه  را  که  درو  می‌کنید  (‌جز  اندکی  که  می‌خورید)  در  خوشۀ  خود  نگاه  دارید. 

یعنی  آن  را  در  خوشه‌های  خود  نگاه  دارید،  تا  آن  را  از  بید  و  سائر  حشرات  و  تأثیرات  جوی  درامان  بدارید. 

(إِلا قَلِیلا مِمَّا تَأْکُلُونَ) (٤٧)

جز  اندکی  که  می‌خورید.

آن  مقداری  را که  می‌خورید  از  خوشه‌ها  بیرون  بیاورید  و  از  پوسته‌ها  جدا  کنید.  بـقیّۀ  دیگـر  را  برای  سـالهای  دیگری  نگـاه  داریـد  کـه  خشکسـالیهائی  است  کـه  بسا  گاوهای  لاغر  بدانها  اشاره  شده  است‌.

(ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ سَبْعٌ شِدَادٌ ).

پس  از  آن  (‌سالهای  خوش‌)  هفت  سال  سخت  درمی‌رسد  (‌و  قحطی  می‌شود)‌. 

هیچ‌ کشت  و  زرعی  در  آن  سالها  نخواهد  شد.

0یَأْکُلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ ).

(‌ایـن  ســالهای  سخت‌)  آنــچه  را  کــه  بـه  خـاطرشان  اندوخته‌اید  از  میان  برمی‌دارند.

انگار  این  سالهای  سخت  خودشان  می‌خورند  هر آنچه  را  برای  آنها  ذخیره  و  اندوخته  شده  است  و  بدانها  تـقدیم  گردیده  است  به  سبب  اشتهای  پـرخوری  و گـرسنگی  فراوانی  که  دارند.

(إِلا قَلِیلا مِمَّا تُحْصِنُونَ) (٤٨)

مگر  مقدار  کمی  را  (‌که  برای  بذر)  محفوظ  می‌نمائید.  یعنی  مگر  اندکی  را که  از  آن  محصولات  نگاه  می‌دارید  و  مراقبت  و  محافظت  می‌نمائید  از  یکباره  غورت  دادن  و  بلعیدن  آن  سالها.

(ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ عَامٌ فِیهِ یُغَاثُ النَّاسُ وَفِیهِ یَعْصِرُونَ) (٤٩)

سـپس،  بــعد  از  آن  (‌سـالهای  خشک  و  سـخت‌)  سـالی  فرامی‌رسد  که  بارانهای  فراوان  برای  مردم  بارانده  و  به  فریادشان  رسیده  مـی‌شود  و  در  آن  شـیرۀ  (‌انگور  و  زیتون  و  دیگر  میوه‌ها  و  دانه‌های  روغنی‌)  را  می‌گیرند  (‌و  به  نعمت  و  خوشی  می‌افتند).

یعنی  بعد  از  آن‌،  این  سالهای  سخت  و  شدید  و  خشک  به  پایان  می‌آید،  سالهائی  که  به  سوی  آنچه  در  سالهای  پرنعمت  و  سبز  و  خرّم  اندوخته‌ایـد  و  انـبار  کـرده‌ایـد  می‌روند.  پس  از  پایان  گرفتن  این  سالها  سـال  خوشی  سرمی‌رسد،  با  کشت  و  زرع  و  آب  بـه  فـریاد  مردمان  رسیده  می‌شود،  و  تاکستانها  رشد  مـی‌کنند  و  مردمان  شیرۀ  آنها  را  می‌گیرند  و  شراب  تهیّه  می‌کنند. کنجد  و  کاهو  و  زیتون  ایشان  فراوان  می‌شود  و  از  آنها  روغـن  تهیّه  می‌کنند. 

در  اینجا  ملاحظه  می‌کنید که  این  سال  خوش  و  پرنعمت  در  خواب  شاه  رمزی  در  مقابل  آن  نـیست  و  اشاره‌ای  بدان  نرفته  است‌.  در  این  صورت  بیان  همچون  سالی  در  پرتو  علمی  است‌ که  یزدان  به  یوسف  آمـوخته  است‌،  و  یوسف  ساقی  شاه  را  بدان  مژده  می‌دهد  تا  به  شاه  و  بـه  مردمان  خبر  خوش  آن  را  برساند  و  بگوید  که  نجات  از  خشکسالی  و  قحطی  و گرسنگی  با  فـرارسـیدن  سـالی  انجام  می‌پذیرد که  پرنعمت  و  خوشی  و  برکت  است‌. 

* 

در  اینجا  هم  روند  قرآنی  به  صحنۀ  بـعدی  مـی‌پردازد.  میان  دو  صحنه  شکافی  و  جای  خالی  برجای  می‌گذارد  تا  خیال  حرکت  و  جنبشی  را  تکمیل‌ کند که  در  میان  بـوده  است  و  انجام ‌گرفته  است‌.  بار  دیگر  پرده  از  مجلس  شاه  کنار  می‌رود.  روند  قرآنی  تعبیر  خوابی  را  کـه  ساقی  برای  شاه  روایت  کرده  است‌،  و  هـمچنین  چـیزی  را  کـه  دربارۀ  یوسفی ‌گفته  است ‌که  خواب  را  تعبیر کرده  است‌،  حذف  می‌کند،  و  از  زندانی  شدن  یوسف  و  اسباب  و  علل  آن  و  حالی‌ که  او  در  آن  بسر  می‌برد  چیزی  نگفته  است  ...  روند  قرآنی  همۀ  اینها  را  از  صحنه  حذف  می‌کند،  تا  نتیجۀ  آن  را  بشنویم‌ که  رغبت  و  شور  شاه  برای  دیـدن  یوسف‌،  و  فرمان  احضار  یوسف  در  پیشگاه  او  است‌: 

(وَقَالَ الْمَلِکُ ائْتُونِی بِهِ ).

شاه  گفت‌:  یوسف  را  به  پیش  من  بیاورید.

برای  بار  سوم‌،  روند  قرآنی  جزئیّات  تفصیل  اجراء  فرمان  را  حذف  می‌کند.  امّا  یوسف  را  می‌بینیم ‌که  به  قاصد  شاه  پـاسخ  ردّ  مـی‌دهد،  قـاصدی ‌کـه  او  را  نـمی‌شناسیم  و  نمی‌دانیم‌ که  او  همان  ساقی  شاه  است‌ که  نخستین  بار  به  پیش  او  آمده  بود،  و  یا  مأمور  اجراء  است  که  عهده‌دار  این  چنین  کاری  گردیده  است‌.  می‌بینیم  یوسف  زندانـی  که  زندان  او  به  درازا  کشیده  است‌،  عجله‌ای  برای  بیرون  رفتن  از  زندان  نشان  نمی‌دهد  پیش  از  تحقیق  و  روشن  شدن  قضیّۀ  وی‌،  و  روشن  شدن  حقّ  و  حقیقت  موقعیّت  او،  و  اعــلان  پـاکـی  او  در  حـضور  دیگـران  از  هـمۀ  سخن‌چینیها  و  نیرنگها  و  تهمتهائی‌ که  در  دل  تـاریکیها  راجع  بدو  کرده‌اند  و  زده‌اند  ...  خـدایش  او  را  پـرورده  است  و  آموزش  داده  است‌.  این  پرورش  و  آموزش  به  دلش  آرامش  و  ایمان  و  اعتماد  و  اطمینان  بخشیده  است‌.  این  است ‌که  شتاب‌زده  و  شتابگر  نیست‌.

تأثیر  تربیت  ربّانی  کاملاً  روشن  است  در  فرق  میان  دو  موقعیّت‌:  موقعیّتی ‌که  یـوسف  در  آن  به  چـاکـر  شـاه  می‌گوید:

(اذْکُرْنِی عِنْدَ رَبِّکَ ).

مرا  در  پیش  سرور  خود  (‌یعنی  شاه  مصر)  یادآور  شـو  (‌و  شرح  حال  مرا  بدو  بگو.  باشد  که  از  زندان  رهایم  کند)‌.

(ارْجِعْ إِلَى رَبِّکَ فَاسْأَلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ اللاتِی قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ).

به  سوی  سرور  خود  بـازگرد  و  از  او  بپرس‌:  مـاجرای  زنانی  که  دستـهای  خود  را  بریده‌اند  چه  بوده  است‌؟‌.  (‌یوسف‌/ 50) 

میان  این  دو  موقعیّت  فرق  بسیار  زیادی  است‌.

(قَالَ ارْجِعْ إِلَى رَبِّکَ فَاسْأَلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ اللاتِی قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ إِنَّ رَبِّی بِکَیْدِهِنَّ عَلِیمٌ) (٥٠)

گفت‌:  بـه  سـوی  سـرور  خود  بـازگرد  و  از  او  بـپرس‌:  ماجرای  زنانی  که  دستهای  خود  را  بریده‌انـد  چه  بـوده  است‌؟  بی‏گمان  پروردگار  من  بس  آگاه  از  نیرنگ  ایشـان  است. 

یوسف  فرمان  شاه  را  با  این  درخواست  خود  ردکرد،  تا  شاه  ازکار  و  بار  او  اطمینان  پیدا  کند.  خواستار  آن  شد  که  در کار  زنانی ‌که  دستهای  خود  را  بریدند  تحقیق  شود  ...  با  این  قید،  یادآور  حادثه  و  شرائط  و  ظـروف  آن  و  نیرنگ  برخی  از  زنان  در  حقّ  برخی  دیگر  در  این  واقعه‌،  و  بعد  از  آن  نیرنگ  زنان  در  حقّ  خـودش  گـردید  ...  خواستار  آن  گردید که  این  تحقیق  در  غیاب  او  باشد  تا  حقیقت  حال  آن ‌گونه‌ که  هست  جلوه‌گر  آید،  بدون  این ‌که  او  در  دفاع  و  جدال  مسأله  دخالت  کند  ...  همۀ  این‌ کارها  بدان  خاطر  بود که  یوسف  به  خود  اطمینان  داشت  و  پاکی  و  بیگناهی  خویش  را  می‌دانست‌.  مطمئن  بود که  حقّ  و  حقیقت  مدّت  زیادی  پنهان  نـمی‌ماند  و  خـوار  و  حقیر  نمی‌گردد. 

قرآن  از  یوسف  اسـتعمال  واژۀ  «‌رب‌ّ»  را  با  مدلول  و  مفهوم ‌کامل  آن  نقل  می‌کند،  نسبت  به  خود  یـوسف‌،  و  نسبت  به  قاصد  شاه‌ که  به  پیش  او  آمده  است‌.  چه  شاه  «‌ربّ‌«  و  خداوندگار  این  قاصد  است‌،  به  علّت  این ‌کـه  حاکم  و  فرمانروای  او  است‌،  و  وی  در  برابر  سـلطه  و  قدرت  شاه‌ کرنش  می‌برد  و  از  فرمان  او  اطاعت  می‌کند.  خدا  هم  «‌ربّ‌«  و  خداوندگار  یوسف  است‌،  به  علّت  این  که  حاکم  و  فرمانروای  یوسف  است‌،  و  او  در  برابر  سلطه  و  قدرت  خدا  کـرنش  می‏‎برد  و  از  فـرمان  او  اطـاعت  می‌کند. 

قاصد  برگشت  و  از  آنچه  دیده  و  شنیده  بود  به  شاه  خبر  داد.  شاه  زنان  را  حاضر  آورد  و  از  ایشان  بازخواست  و  بازجوئی ‌کرد  -  روند  قرآنی  این  تفش  را  حـذف  کـرده  است  تا  آن  را  از  چیزهائی  برداشت‌ کنیم ‌که  به  دنبال  آن  می‌آیند -  :

(قَالَ مَا خَطْبُکُنَّ إِذْ رَاوَدْتُنَّ یُوسُفَ عَنْ نَفْسِهِ ؟).

(‌شاه  بدیشان‌)  گفت‌:  جریان  کـار  شما  -  بدانگاه  کـه  یوسف  را  به  خود  خواندید  - ‌چگونه  است‌؟  (‌آیا  به  شـما  گرائید  و  خواست  شما  را  پاسخ  گفت‌؟‌)‌. 

«‌خطَْب‌:  پیشامد»‌:  کار  بزرگی  کـه  دربـارۀ  آن‌ گـفتگو  می‌شود.  پیشامد  ناگوار  ...  انگار  شاه  بررسی  و  پژوهش  لازم  را کرده  است  و  پیش  از  این ‌که  با  زنان  رویاروی  شود  پیشامد  ایشان  را  فهمیده  است  و  از  آن  اطّلاع‌ کامل پیدا کرده  است‌.  در  همچون  اموری ‌کار  هم  بر  ا‌ین  روال  است‌.  معمولاً  در  این  احوال  و  اوضاع‌،  عادت  چنین  است  و  چنین  می‌طلبد،  تا  شاه  راجـع  بدان  امور  و  شؤون  روشن  شده  باشد  و  مستدلّانه  با  مسائل  برخورد کند،  و  پیش  از  شروع  پرسش  و  پاسخ  دربارۀ  قضایا  شرائـط  و  ظروف  را  خوب  بداند  و  نیـک  بشناسد.  زیرا  شاه  با  آن  زنان  رویـاروی  می‌گردد  و  اتّـهام  بدیشان  را  مطرح  می‌کند،  و  به  قضیّه‌ای  اشاره  می‌کند که  نسبت  بد‌انـان  مهمّ  و  پر سر و صدا  است‌:

(مَا خَطْبُکُنَّ إِذْ رَاوَدْتُنَّ یُوسُفَ عَنْ نَفْسِهِ ؟).

جریان  کار  شما  -‌ بدان‌ گاه  که  یوسف  را  به  خود  خواندید - چگونه  است‌؟‌. 

از  این  سخنان‌،  چـیزهائی  را  مـی‌فهمیم‌ کـه  آن  روز  در  جشن  مهمانی  و  پذیرائی  در  خانۀ  وزیر گذشته  است‌،  و  زنان  به  یوسف  چه ‌گفته‌اند  و  به  چه  چیزی  اشاره  ‌کرده‌اند  و گوشه  زده‌اند  و  با کنایه  درخواست  نموده‌اند،  و  چگونه  اظهار  شیفتگی  و  دلباختگی  و کامجوئی  و کـامخواهی  کرده‌اند  و  به  تحریک  و  ترغیب  او  پرداخته‌اند،  تا  بدانجا  که  به  مرز  وصال  و  زناشوئی  نزدیک ‌گردیده‌اند‌.  از  این  واقعه  می‌توانیم  تصویری  از  محیط  و  مردان  و  زنان  را  پیش  چشم  داریم  و  متوجّه  شویم  حتّی  در  آن  ر‌وزگاران  کهن  تاریخی  چه  چیزهائی  بوده  است  و  شده  است‌.  چه  جــاهلیّت  هــمیشه  جـاهلیّت  است‌.  هـر وقت  و  هـر کجا  خوشگذرانی  و  رفاه  بوده  است‌،  و کـاخها  و  چـاکـران  بوده‌اند،  سسـتی  و  بـی‌بند  و  بـاری  و  فسـق  و  فـجور  منعمانه  و  ثروتمندانه  غوغا  نموده  است  و  جا‌مۀ  اشراف  و  نجیب‌زادگان  را  به  تن‌ کرده  است‌!

چنین  می‌نماید  در  همچون  رویاروئی  با  اتّهام  د‌ر  بارگاه  شاه‌،  دیگر  مجال  و  فرصتی  بـرای  انکـار کـرد‌ن  بـاقی  نمی‌ماند: 

(قُلْنَ حَاشَ لِلَّهِ مَا عَلِمْنَا عَلَیْهِ مِنْ سُوءٍ ).

گفتند:  خدا  منزّه  (‌از  آن‌)  است  (‌که  بندۀ  نیک  خود  را  رهـا  کند  که  دامن  طهر  او  به  لوث  گناه  آلوده  گردد!)  ما  گناهی  از  او  سراغ  نداریم‌. 

این  حقیقتی  است ‌که  انکار  آن  دشوار  است‌،  حتّی  برای  آن ‌گونه  زنان  خوشگذران‌.  کار  و  بـار  و  وضـع  و  حـال  یوسف  آن  اندازه  روشن  و  معلوم  بوده  است ‌که  جدال  و  ستیزی  راجع  بدان  درنگرفته  است‌.

در  اینجا  بود که  زن  عزیز  مصر که  دل  در گرو  یـوسف  داشت  و  از  او  نومید  شـده  بـود،  ولی  نـمی‌توانست  از  عشقی‌ که  بدو  داشت  خود  را  نجات  دهد  و  رهائی  بخشد،  جلو  می‌آید.  جلو  می‌آید  تا  آشکارا  همه  چیز  را  بگوید: 

(قَالَتِ امْرَأَةُ الْعَزِیزِ الآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ أَنَا رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِینَ) (٥١)

زن  عزیز  (‌مصر)  گفت‌:  هم  اینک  حقّ  آشکار  می‌شود.  این  من  بودم  که  او  را  به  خود  خواندم  (‌ولی  نیرنگ  من  در  او  نگرفت‌)  و  او  از  راستان  (‌در  گفتار  و  کردار)  است‌. 

زن  عزیز  مصر  بر  این  مطالب  چیزهائی  افزود که  نشـان  می‌دهد  هنوز  دل  او  از  ترجیح  دادن  و  برتر  نهادن  یوسف  نبریده  است‌،  و  چشم  امید  به  نگاهی  و  سلامی  و کلامی  از  جانب  یوسف  دوخته  است‌،  بعد  از  آن  همه  سـال  و  زمانی‌ که ‌گذشته  است‌)  همچنین  چیزهائی  گفت  و  نمود  که  می‌رساند  عقیدۀ  یوسف  به  دل  او  راه  پیدا کرده  است  و  ایمان  آورده  است‌:

(ذَلِکَ لِیَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیْبِ وَأَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی کَیْدَ الْخَائِنِینَ) (٥٢)

این  (‌اعتراف  من‌)  بدان  خاطر  است  که  (‌یوسف‌)  بداند  من  در  غیاب  (‌او،  جز  حقّ  نمیگویم  و  نبودن  او  را  برای  خود  مغتنم  نـمی‌شمرم  و)  بـدو  خـیانت  نـمی‌کنم‌،  و  خداونـد  بیگمان  نیرنگ  نیرنگبازان  را  (‌به  سوی  هدف‌)  رهنمود  نمی‌کند  (‌و  به  هدف  نمی‌رساند،  و  بلکه  بـاطل  و  بـیهوده  می‌گرداند)‌. 

این  اعتراف  و  چیزهائی‌ که‌ گذشته  از  آن  روند  قرآنـی  آنها  را  در  اینجا  با  واژه‌های  الهامگرانـه‌ای  به  تصویر  می‌کشد،  اشاره  به  فعل  و  انفعالات  و  احساساتی  دارد که  در  فراسوی  واژه‌ها  نهفته‌اند،  همان‌ گونه ‌که  پردۀ  نـازک  چیزهائی  را  می‌نمایاند  که  در  فراسوی  آن  قرار  دارد.  البتّه  این  معانی  و  مفاهیم‌،  با  رفعت  و  حشمت  و زیبا  و  گیرا،  بیان  می‌گردد:

(أَنَا رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِینَ) (٥١)

این  من  بودم  که  او  را  به  خود  خواندم  (‌ولی  نیرنگ  من  در  او  نگرفت‌)  و  او  از  راستان  (‌در  گفتار  و  کردار)  است‌.

 گواهی کاملی  بر  پاکی  و  بیگناهی  و  راستی  و  درستی  یوسف  است‌.  زن  عزیز  مصر  اهمّیّت  نمی‌دهد  پس  از  این  اقرار  و  اعتراف‌،  بر  سر  او  چه  می‌آید  و  چه  چیزی  دامنگیر  او  می‌گردد  ...  آیا  تنها  حقّ  و  حقیقت  است‌ که  این  زن  را  به  این  اقرار و  اعتراف  آشکار  و گویا  در  پیشگاه  شـاه  و  در  حضور  درباریان  وامی‌دارد  و  برمی‌انگیزد؟

روند  قرآنی  به  انگیزۀ  دیگری  اشـاره  دارد،  و  آن  ایـن  است ‌که  مرد  مؤمنی ‌که  به  زیبائی  و  دلربائی  جسـمانی  این  زن  ننگریسته  است  و  اهمّیّت  نداده  است‌،  او  آرزو  دارد که  حالا  بدو  احترام  بگذارد  و  وی  را  گرامی  دارد.  برای  او  احترام  بگذ‌ارد  و  وی  را گرامی  دارد،  بدان  خاطر  که  در  وقت  نبودن  یوسف  ایمان  آورده  است  و  راستی  و  درستی  نموده  است  و  دربارۀ  او  خیانت  نکرده  است  و  بلکه  امانت  را  از  هر  جهت  نگاه  داشته  است‌:

(ذَلِکَ لِیَعْلَمَ أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیْبِ ).

این  (‌اعتراف  من‌)  بدان  خاطر  است  که  (‌یوسف‌)  بداند  من  در  غیاب  (‌او،  جز  حقّ  نمیگویم  و  نبودن  او  را  برای  خود  مغتنم  نمی‌شمرم  و)  بدو  خیانت  نمی‌کنم‌.

سپس  این  زن  به  تلاش  و کوشش  و  برگشت  به  فضیلتی  که  یوسف  آن  را  دوست  می‌داشت  و  ارج  مـی‌نهاد،  به  پیش  می‌رود  و  می‌گوید:

(وَأَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی کَیْدَ الْخَائِنِینَ) (٥٢)

و  خداوند  بیگمان  نیرنگ  نیرنگبازان  را  (‌به  سوی  هدف‌)  رهنمود  نمی‌کند  (‌و  به  هدف  نمی‌رساند،  و  بلکه  باطل  و  بیهوده  می‌گرداند)‌. 

در  بیان  این  احساسات  پاک ‌گام  دیگری  را  پیش  می‌نهد  و  می گوید:

(وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ) (٥٣)

من  نفس  خود  را  تبرئه  نمی‌کنم  (‌و  خـویشتن  را  بیگناه  نمی‌دانم‌)  چـرا  که  نفس  (‌سـرکش  طبیعتاً  بـه  شـهوات  می‌گراید،  و  زشتیها  را  تزیین  می‌نماید  و  مردمان  را)  بـه  بــدیها  و  نـابکاریها  مـی‌خوانـد،  مگـر  نفس  کسـی  کـه  پر‌وردگارم  بدو  رحـم  نـماید  (‌و  او  را  در  کنف  حمایت  خود  مصون  و  محفوظ  فرماید)‌.  بیگمان  پـروردگارم  دارای  مغفرت  و  مرحمت  فراوانی  است‌.

این  زن‌،  عاشق ‌گردیده  است  و  دوست  داشته  است‌.  زنی  است‌ که  مردی  را  بزرگ  و  سترگ  می‌داند،  مردی ‌که  این  زن  در  جاهلیّت  و  اسلامیّت  خود  دلش  آویزۀ  او گردیده  است  و  بدو  تعلّق  خاطر  پیدا کرده  است‌.  این  زن کارش  به  جائی  رسیده  است‌ که  دلش  در گرو  سخنی  از  لبان  او  است‌،  یا  در گرو گذر  خیال  خوشی  است ‌که  بر  دل  آن  محبوب ‌گریزان  نسبت  بدین  عاشق  خرامان‌ گذشته  است  و  گویا  کم‌ترین  میلی  بدو  پیدا  کرده  است‌! 

بدین  منوال  و  بر  این  روال‌،  عنصر  انسـانی  در  داسـتان  جلوه‌گر  می‌آید،  داستانی  که  تنها  به  خاطر  هنر  روایت  نشده  است‌.  بلکه  نقل  آن  برای  عبرت  و  انــدرز  و  پـند  انجام  پذیرفته  است‌.  این  داستان  روایت  شده  است  تـا  مسألۀ  عقیده  و  دعوت  را  مورد  بحث  و  تحقیق  قرار  دهد،  و  با  تعبیر  هنری  تپشهای  احساسات  و  تکانهای  وجدان  را  زیبا  و  دلربا  و  لطیف  و  شفّاف  ترسیم ‌کند،  آن  هم  در  رخداد  کاملی  که  در  آن  همۀ  انگیزه‌ها  و  همۀ  و‌اقعیّتهای  موجود  در  زوایای  همچون  انسانهائی  که  در  سایۀ  چنین  محیطی  می‌زیند  و  عوامل  چنین  محیطی  در  آ‌نان  مؤثّر  واقع  می‌افتد،  هماهنگ  و  همآوا  است‌.

در  اینجا  است‌ که  رنج  زندان  و  رنج  اتّهام  پایان  می‌گیرد. 

از  این  پس  زنـدگی  یـوسف  خوش  و  خرّم  به  پـیش  می‌رود.  آزمایش  یوسف  از  این  به  بعد  با  برخورداری  از  آسایش  و  نعمت  است‌،  نه  با گـرفتاری  و  ناداری  و  شدّت‌.

بدین‌ جا  که  می‌رسیم‌،  در  این  جـزء  فـی  ظـلال  القـرآن  بازمی‌ایستیم‌،  و  داستان  راه  خـود  را  در  جـزء  بـعدی  -  ان‌شاء‌الله  -  در پیش  می‌گیرد.

پایان  جزء  دوازدهم 

پس  از  این  جزء  سیزدهم  است  و  با  این  فرمودۀ  یـزدان  سبحان  آغاز  می‌گردد:

(وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلا مَا رَحِمَ رَبِّی...).

---

[1] مراجعه شود به چـیزهائی ‌کـه در هـمین جـزء دربـارۀ ارزش پـرستش یزدان یگانه در واقعیّت  زندگی انسـانها، در صـفحات‌:  1938  -‌1943 بـیان گردیده است‌.

[2] عجاف از عجف است که پیدایش استخوانها بر اثر لاغری است‌. 

[3] تعْبرون‌: یعنی به نهایت آن می‌رسید و مآل آن را یاد می‌کنید. 

[4] «‌بعْد أمّة...»‌: پس از مدّتی از سـالها یـا زمـانها ... یـعنی‌: مجموعه ... مقصود تعدادی از  سالها میان سه تا نه سال است‌.