تفسیر سوره‌ی هود آیه‌ی 123-100

سوره‌ی هود آیه‌ی 123-100

(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَیْکَ مِنْهَا قَائِمٌ وَحَصِیدٌ (١٠٠) وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَکِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَمَا أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ لَمَّا جَاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَمَا زَادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ (١٠١) وَکَذَلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَهِیَ ظَالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ (١٠٢) إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ذَلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذَلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ (١٠٣) وَمَا نُؤَخِّرُهُ إِلا لأجَلٍ مَعْدُودٍ (١٠٤) یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعِیدٌ (١٠٥) فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَشَهِیقٌ (١٠٦) خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ إِلا مَا شَاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِمَا یُرِیدُ (١٠٧) وَأَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ إِلا مَا شَاءَ رَبُّکَ عَطَاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ (١٠٨) فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِمَّا یَعْبُدُ هَؤُلاءِ مَا یَعْبُدُونَ إِلا کَمَا یَعْبُدُ آبَاؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ غَیْرَ مَنْقُوصٍ (١٠٩) وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ (١١٠) وَإِنَّ کُلا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (١١١) فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَکَ وَلا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (١١٢) وَلا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ (١١٣) وَأَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَى لِلذَّاکِرِینَ (١١٤) وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ (١١٥) فَلَوْلا کَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُو بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الأرْضِ إِلا قَلِیلا مِمَّنْ أَنْجَیْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَا أُتْرِفُوا فِیهِ وَکَانُوا مُجْرِمِینَ (١١٦) وَمَا کَانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ (١١٧) وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ (١١٨) إِلا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لأمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ (١١٩) وَکُلا نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَکَ وَجَاءَکَ فِی هَذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ (١٢٠) وَقُلْ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنَّا عَامِلُونَ (١٢١) وَانْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ (١٢٢) وَلِلَّهِ غَیْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَیْهِ یُرْجَعُ الأمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ)(123)

این  پایان  سورۀ  هـود  است  ...  مشـتمل  بـر  تعلیقات  و  تعقیبات‌ گوناگونی  است‌،  و  به  همان  منوال  و  روالی  به  پیش  می‌رود که  قـبلاً  در  روند  سوره  در د‌یـباچه  و  داستانها  گذشت  ...  این  تعلیقات  و  تعقیبات‌ گذشته  از  این  که  پیوند  استواری  با  چیزهائی  دارد که  در  روند  سوره  از  آنها  سخن  رفته  است‌،  در  ادای  اهداف  و  مقاصد  نـیز  مکمّل  مطالب  و  مفاهیم  سوره  است‌.

پیرو  نخستین  این  تعلیقات  و  تعقیبات  در  این  درس که  بدون  واسطه  بر  داستانها  زده  می‌شود،  این  چنین  است‌: 

(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَیْکَ مِنْهَا قَائِمٌ وَحَصِیدٌ (١٠٠) وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَکِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَمَا أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ لَمَّا جَاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَمَا زَادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ (١٠١) وَکَذَلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَهِیَ ظَالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ) (١٠٢)

این  از  خبرهای  شهرها  و  آبادیهائی  است  که  ما  برای  تو  (‌ای  پیغمبر!)  بازگو  می‌کنیم  (‌تا  قوم  حود  را  بـدانـها  پـند  دهی‌،  و  به  یاری  خدا  اطمینان  حاصل  کنی‌)‌.  برخی  از  این  شهرها  و  آبادیها  هنوز  برپا  و  برجایند  (‌و  آثاری  از  آنها  مانده  و  درس  عبرت  همگانند.)  و  بـرخـی  درویـده  (‌و  از  میان  رفته‌اند  همانند  کشتزار  درو  شده‌)‌.  ما  بدانان  ستم  نکردیم  (‌و  بیهوده  نابودشان  ننمودیم‌)  و  بلکه  خودشان  (‌با  کفر  و  فساد  و  پرستش  بتها  و  غـیره‌)  بـر  خویشتن  سـتم  روا  داشـتند  و  مـعبودهائی  را  که  بـغیر  از  خدا  می‌پرستیدند  و  به  فریاد  می‌خوانـدند،  کمترین  سـودی  بدانان  نرساندند  و  هیچ گونـه  کمکی  نتوانستند  بـدیشان  بـنمایند  (‌و  مـثلاً  آنـان  را  از  هـلاک  و  نـابودی  برهانند)  بدانگاه  که  فرمان  (‌هلاک  ایشان  از  سوی‌)  پروردگارت  صادر  گردید،  و  جز  بر  هلاک  و  زیـانشان  نـیفزودند  (‌و  تنها  مایۀ بدبختی  و  نابودی  ایشان  شدند  و  بس‌)‌.  عقاب  پروردگار  تو  این  چنین  است  (‌که  دربارۀ  قوم  نوح  و  عاد  و  ثمود  و  مدین  و  غیره  گذشت‌)  هر گاه  که  (‌بر  اثر  کفر  و  فســاد،  اهـالی‌)  شـهرها  و  آبـادیهائی  را  عقاب  کـند  کـه  ستمکار  باشند.  به  راستی  عقاب  خدا  دردنـاک  و  سـخت  است.

پیرو  دوم  از  عذابی  سخن  می‌گوید که ‌گریبانگیر  مردمان  شهرها  گردیده  است‌.  در ضمن  اشاره  دارد  به  تـرس  و  هراسی‌ که  در  صحنۀ  برجسته  و  آشکاری  از  صحنه‌های  آخرت  نشان  داده  می‌شود:

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ذَلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذَلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ (١٠٣) وَمَا نُؤَخِّرُهُ إِلا لأجَلٍ مَعْدُودٍ (١٠٤) یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعِیدٌ (١٠٥) فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَشَهِیقٌ (١٠٦) خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ إِلا مَا شَاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِمَا یُرِیدُ (١٠٧) وَأَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ إِلا مَا شَاءَ رَبُّکَ عَطَاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ) (١٠٨)

به  حقیقت  در  این  (‌مجازات  و  نابودی  ملّتهای  ستمگر،  و  در  این  روایات  و  اخبار  گذشتگان‌)  عبرت  بزرگی  است  برای  کسی  که  از  عذاب  آخرت  بهراسـد.  آن  روزی  کـه  مردمان  را  در  آن  (‌برای  حساب  و  کتاب‌)  گرد  می‌آورند،  و  روزی  است  کــه  (‌از  سـوی  مـردمان  و  فـرشتگان  و  پریان‌)  مشاهده  می‏‎گردد  (‌و  همگان  آن  را  خواهند  دید  و  ناظر  صحنه‌هایش  خواهند  شد)‌.  ما  چنین  روزی  را  فقط  تا  زمـان  اندکی  به  تأخیر  می‌اندازیم‌.  روزی  که  ایـن  روز  فرامـی‌رسد  کسـی  یـارای  سـخن  گفتن  و  دم  بـرآوردن  ندارد،  مگر  با  اجازۀ  خدا.  (‌در  چنین  روزی‌،  مردمان  دو  گروه  بیش  نیستند:‌)  دسته‌ای  از  آنان  (‌بـه  سـبب  کـفر  و  ضلال‌،  به  اشاع  عذاب  گرفتارند  و)  بدبختند،  و  دسته‌ای  (‌به  سبب  طاعت  و  عبادت‌،  عرق  در  نعتمهای  گوناگونند  و)  خوشبختند.  و  امّا  آنان  که  بدحال  و  بدبیارند  در  آتش  دوزخ  جای  دارند  و  در  آنجا  (‌در  دم  و  بازدم  خود)  ناله  و  فریاد  سر  می‌دهند.  آنان  در  دوزخ  جاودانه  می‌مانند  تـا  آنگاه  که  آسمانها  و  زمین  (‌آنجـا)  برپا  است‌.  (‌یـعنی  تـا  دوزخ‌،  دوزخ  است  در  آن  بسـر  مـی‌برند)  مگـر  ایـن  که  خدای  تو  بخواهد  (‌و  اوضاع  را  دگرگون  کند،  و  عذابی  را  جایگزین  عذاب  دیگری  گرداند)‌.  بیگمان  پروردگار  تـو    هــر  کــاری  را  که  بـخواهـد  انـجام  مـی‌دهد  (‌و  چیزی  نمی‌تواند  جلو  او  را  بگیرد  و  از  انجام  آن  کار  بازدارد)‌.  و  امّا  کسانی  که  (‌به  سبب  انجام  کارهای  نیکو)  خوشبخت  شـده‌انـد  (‌وارد  بـهشت  گشته  و)  در  بـهشت  جـاودانـه  می‌مانند،  مادام  که  آسمانها  و  زمین  برپا  است‌.  مگر  این  که  خدا  بخواهد  (‌و  اهل  تـوحید  بـزهکار  را  وارد  بـهشت  نسازد  و  به  دوزخشـان  درانـدازد  و  بـعدها  بـیرونشـان  آورد  و  به  بهشتشان  برد.  خداوند  به  افراد  خوشبخت‌)  عطیّۀ  عظیمی  می‌دهد  که  گسیختنی  (‌و  کاستی  پذیرفتنی‌)  نیست.

به  دنبال  این  پیرو،  پیرو  دیگری  می‌آید که  از  سرنوشت  شوم  شهرها  و  از  صحنۀ  دلخراش  قیامت  مدد  می‌گیرد،  تا  بیان  دارد  مشرکانی  که  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  با  آنان  رویاروی  می‌گردد،  وضع  و  حالی  مانند گذ‌شتگان  دو گروه  پیش  از  خود  در  انتظارشان  است‌.  اگر  عذاب  ریشه‌کن  در  زمین  بر  آنان  نازل  نمی‌شود  و گریبانگیرشان  نمی‌گردد،  این  به  خاطر  فرمودۀ  یزدان  است‌ که  عذاب  ایشان  تا  وقت  خود  به  تأخیر  افتد،  همان‌ گونه‌ که  عذاب  قوم  موسی  تا  وقت  خود  به  تأخیر  افتاد  با  وجود  این ‌که  دربارۀ  مطالب‌ کتابی  که  برایشان  آمده  بود  اختلاف  داشتند.  امّا  هم  اینان  و  هم  آنان  بالأخره ‌کیفر  اعمال  خود  را  قطعاً  به  تمام  و کمال  خواهد  دید.  پس  ای  پیغمبر  هم  تو  و  هم  پیروان  تو که  به  سوی  خدا  برگشته‌اند  بر  راه  خود  راست  و  اسـتوار  بمانید،  و  بر  ستمگر‌ان  و  مشرکان  تکیه  نکنید،  و  نماز  را  بگزار  و  شکیبائی  کن‌،  و  بدان  که  یزدان  سبحان  پـاداش  خوبان  و  نیکوکاران  را  ضائع  نمی‌کند  و  هدر  نمی‌دهد:

(فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِمَّا یَعْبُدُ هَؤُلاءِ مَا یَعْبُدُونَ إِلا کَمَا یَعْبُدُ آبَاؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ غَیْرَ مَنْقُوصٍ (١٠٩) وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ (١١٠) وَإِنَّ کُلا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ (١١١) فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَکَ وَلا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (١١٢) وَلا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ (١١٣) وَأَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَى لِلذَّاکِرِینَ (١١٤) وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ) (١١٥)

 (‌ای  پیغمپر!  دربارۀ  قوم  بت‌پرست  خود)  شکّ  و  تر‌دیدی  بــه  خـویشتن  راه  مـده  که  ایـنان  هـمان  چـیزهائی  را  می‌پرستند  و  همان  عبادتی  را  می‏کنند  که  پدران  ایشـان  در  گذشته  آنها  را  مـی‌پرستیدند  و  بدانگونه  پرستش  مــی‌نمودند.  (‌سـرنوشت  دنـیا  و  آخرت  بت‌پـرستان  و 

منحرفان  پیشین  را  هم  برایت  روایت  کـردیم  و  دانسـتی  کــه  بـر  سـرشان  چـه  آمـد  و  چـه  مـی‌آید)  و  ما  بـهرۀ 

(‌استحقاقی  جزا  و  سزای‌)  اینان  را  نـیز  بی کم  و  کـاست  خواهیم  داد.  ما  کتاب  (‌آسـمانی  تـورات‌)  را  بـه  موسی  دادیـم  و  سپس  دربارۀ  آن  (‌از  سوی  پیروان  در  تفسیر  و  معنی  آن  برحسب  اهواء  و  شهوات  ایشان‌)  اختلاف  شد  (‌و  بسـیاری  از  حـقّ  بـه  دور  گشـتند  و  دسته  دسـته  و  پراکنده  شدند)  و  اگر  سخن  پروردگارت  از  پیش  بر  این 

نرفته  بود  (‌که  عذاب  کافران  و  مجازات  شدید  مبطلان  تا 

روز  رستاخیز  به  تأخیر  انداخته  شود)  دربـارۀ  «‌چیزی  که  در  آن  اختلاف  پیدا  کرده  بودند  (‌با  تمییز  حقّ  از  باطل‌،  و  برجای  داشـتن  محقّ  و  نـابود  کردن  مـبطل‌)  د‌اوری  مـی‌شد  (‌و  مسألۀ  کفر  و  نفاق  خاتمه  می‌یافت‌،  چرا  کـه  از  ترس  نابودی  آنـی‌،  اختیار  که  رمـز  تکامل  و  پیشرفت 

است  از  میان  برمی‌خاست  و  جبر  مطلق  بر  جامعه  حاکم  می‌شد.  امّا  چون  مجازات  آنی  مخالف  سرشت  انسـانی  است‌،  خدا  چنین  نکرد  )‌.  آنان  (‌که  تورات  را  از  پدران  خود  به  ارث  برده‌اند)  دربارۀ  کتاب  (‌آسمانی  خود)  به  شکّ  و  تردید  شگفتی  گرفتار  آمده‌اند  (‌و  از  حقیقت  فرسنگها  به  دور  افتاده‌اند)‌.  پروردگارت  حتماً  (‌پـاداش  و  پـادافره‌)  اعمال  همگان  را  بی کم  و  کاست  می‌دهد  و  او  آگاه  از  هـر  آن  چیزی  است  کـه  مـی‌کنند.  بنابرایـن‌،  هـمان‌گو‌نه  که  فرمان  یافته‌ای  (‌در  راه  تبلیغ  و  ارشاد  و  مبارزه  و  پیکار  و  پــیاده  کردن  تـعلیمات  قـرآن‌)  اسـتقامت  کن  هـمراه  کسانی  که  (‌از  کفر  و  شرک  دست  کشیده‌اند  و)  با  تو  (‌به  سوی  خدا)  برگشته‌اند  و  (‌ایمان  آورده‌انـد،  و  از  حدود  قوانین  خدا)  تجاوز  نکنید  (‌و  از  جـادۀ  اعـتدال  بـه  کـنار 

نروید  و  راه  افراط  و  تفریط  مپوئید)  چرا  که  خدا  می‌بیند  چیزی  را  که  می‌کنید  (‌پس  مواظب  پندار  و  گفتار  و  کردار  خود  باشید)  و  به  کافران  و  مشرکان  تکیه  مکنید  (‌که  اگر  چنین  کنید)  آتش  دوزخ  شما  را  فرو  می‏‎گیرد،  و  (‌بـدانـید  که‌)  جز  خدا  دوستان  و  سرپرستانی  ندارید  (‌تا  بتوانـند  شما  را  در  پناه  خود  دارند  و  شرّ  و  بلا  و  زیان  و  ضرر  را  از  شـما  بـه  دور  نـمایند)  و  پس  از  (‌تکیه  بـر  کـافران  و  مشرکان‌،  دیگر  از  سوی  خدا)  یـاری  نـمی‌گردید  و  (‌بـر  دشمنان‌)  پیروز  گردانده  نـمی‌شوید.  در  دو  طـرف  روز  که  وقت  نماز  صبح  و  عصر  است‌)  و  در  اوائل  شب  (‌که  وقت  نماز  مغرب  و  عشاء  است‌)  چنان  که  بـاید  نـمار  را  بجای  آوریـد.  بی‏گمان  در  ایـن  (‌سفارشها  و  قـانونهای  آسمانی‌)  اندرز  و  ارشاد  کسانی  است  که  پند  می‌پذیرند  و  خدای  را  یاد  می‏کنند  و  به  یاد  می‌دارنـد.  و  (‌در  بـرابـر  سختیهای  چیزهائی  که  به  تو  دسـتور  داده  شـده  است‌)  شکیبائی  کن  که  خداونـد  پـاداش  نـیکوکاران  را  ضـائع  نـخواهـد  کرد  (‌و  رنـج  آنـان  را  در  دنـیا  و  آخرت  هـدر  نخواهد  داد  )‌.

سپس  روند  قرآنـی  بـه  قـرنهای  گـذشته  بـازمی‌گردد،  قرنهائی  که  در  آنها  کمتر  کسانی  در  میان  مردمان  بودند  که  از  فساد  و  تباهی  در  زمین  نهی‌ کـنند  و  دیگـران  را  بازدارند.  بیشترین  مردمان  سرگرم  انجام  کارهای  خـود  بودند  و  آنچه  می‌خواسـتند  مـی‌کردند،  و  لذا  سـزاوار  نابودی  شدند.  سنّت  و  عادت  پروردگارت  چنین  نـبوده  است‌ که  شهرها  و  آبادیها  را  ستمگرانه  ویـران  کـند،  در  حالی ‌که  ساکنان  آنجاها  متمسّک  به  حـقّ  و  مـلتزم  بـه  فضائل  بوده  و  در  صدد  اصـلاح  حـال  خود  و  دیگـران  برآمده  باشند:

(فَلَوْلا کَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُو بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الأرْضِ إِلا قَلِیلا مِمَّنْ أَنْجَیْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَا أُتْرِفُوا فِیهِ وَکَانُوا مُجْرِمِینَ (١١٦) وَمَا کَانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ) (١١٧)

چرا  نمی‌بایست  که  در  میان  ملّتهای  (‌گـذشتۀ‌)  پیش  از  شما  فرزانگانی  باشند  که  از  فساد  در  زمین  نهی  کنند  (‌تا  دیگران  را  از  گرفتار  آمدن  به  عذاب  و  نابود  شدن  رهائی  بـخشند؟‌)  مگـر  مـردمان  کمی  کـه  (‌بـه  وظیفۀ  امـر  بـه  معروف  و  نـهی  از  منکر  عمل  کردند  و)  مـا  نـجاتشان  دادیم‌،  و  (‌امّا  در  همان  حال‌)  کافرانی  مـی‌زیستند  که  از  خوشگذرانی  و  تنعّم  و  تلذّذی  پیروی  می‌کردند  که  آنان  را  مغرور  و  فاسد  کرده  بود،  و  دائماً  گناه  می‌ورزیدند  (‌و  هیچ ‌وقت  بــه  دعـوت  پـیغمبران  و  خیرخواهان  گوش  نمی‌دادند  و  از  فساد  و  تباهی  دست  نمی‌کشیدند.  سنّت  و  عادت‌)  پروردگارت  چنین  نـبوده  است  کـه  شــهرها  و  آبادیها  را  ستمگرانه  ویران  کند،  در  حـالی  که  سـاکنان  آنجاها  (‌متمسّک  به  حقّ  و  ملتزم  به  فضائل  بوده  و)  در  صدد  اصلاح  (‌حال  خود  و  دیگر‌ان‌)  برآمده  باشند.

سپس  از  این  قانون  و  سنّت  خـدا  سـخن  می‌گوید کـه  مردمان  در  کـردار  و  رفـتار  و  بــرنامه‌ها  و  رویکـردها  گوناگون  هستند.  اگر  خدا  می‌خواست  هـمۀ  انسـانها  را  یک  ملّت  می‌کرد،  ولی  اراده  و  مشیّت  خدا  بر  این  بوده  است ‌که  اندک  اختیاری  به  مردمان  دهد:

(وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ (١١٨) إِلا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لأمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ) (١١٩)

 (‌ای  پیغمبری  که  آزمند  بـر  ایـمان  آوردن  قوم  خود  و  مـتأسّف  بـر  روی‌گردانـی  ایشان  از  دعـوت  آسمانی  هستی‌!  بدان  که‌)  اگر  پروردگارت  می‌خواست  مـردمـان  را  (‌همچون  فرشتگان  در  یک  مسیر  و  بر  یک  برنامه  قرار  می‌داد  و)  ملّت  واحدی  مـی‌کرد  (‌و  پـیرو  آئـین  یگانه‌ای  می‌نمود،  و  آنان  در  مادیّات  و  در  معنویّات  و  در  انتـخاب  راه  حقّ  یا  راه  باطل  اختیار  و  اخـتلافی  نـمی‌داشـتند.  آن  وقت  جـهان  بــه  گـونۀ  دیگری  درمـی‌آمد)  ولی  (‌خدا  مردمان  را  مختار  و  با  اراده  آفریده  و)  آنان  همیشه  (‌در  همه  چیز،  حتّی  در  گـزینش  دیـن  و  اصـول  عقائد  آن‌)  متفاوت  خواهند  ماند.  (‌مردمان  بنا  به  اختلاف  استعداد،  در  همه  چیز  حتّی  در  دینی  که  خدا  برای  آنان  فرستاده  است  متفاوت  می‌مـانند)  مگر  کســانی  که  خدا  بـدیشان  رحم  کرده  باشد  (‌و  در  پرتو  لطـف  او  بـر  احکـام  قطعی  الدّلالۀ  کتاب  خدا  متّقق  بوده‌،  هر چند  در  فهم  معنی  ظنّی  الدّلالۀ  آن  که  منوط  بـه  اجتهاد  است‌،  اختلاف  داشـته  باشند)  و  خداوند  برای  همین  (‌اختلاف  و  تحقّق  اراده  و  رحمت‌)  ایشان  را  آفریده  است‌،  و  سخن  پروردگار  تو  بر  این  رفته  است  که‌:  دوزخ  را  از  جملگی  جنّیها  و  انسانهای  (‌پیرو  نفس  امّاره  و  اهریمن  مکّاره‌)  پر  می‌کنم‌.

در  پایان‌،  روند  قرآنی  هدفی  از  اهداف  این  داستانها  را  می‌گوید  و  می‌نگارد  و  آن  قویدل  کردن  و  دل  دادن  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است  و  به  او  فرمان  مـی‌دهد کـه  سـخن  بازپسین  خود  را  به  مشرکان  بگوید،  و  آنان  را  به  غیب  خدائی ‌که  چشم  به  راه  ایشان  است  بسپارد.  همچنین  بدو  دستور  داده  می‌شود که  خدا  را  بپرستد  و  بر  او  توکّل کند،  و  سزا  و  جزا  دادن  مـردمان  را  در  بـرابر ‌کـارهائی  کـه  می‌کنند  بدو  واگذارد:

(وَکُلا نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَکَ وَجَاءَکَ فِی هَذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ (١٢٠) وَقُلْ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنَّا عَامِلُونَ (١٢١) وَانْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ (١٢٢) وَلِلَّهِ غَیْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَیْهِ یُرْجَعُ الأمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (١٢٣)

این  همه  از  اخبار  پیغمبران  بر  تو  فرو  مـی‌خوانیم‌،  کلّاً  برای  این  است  که  بدان  دلت  را  برجای  و  استوار  بداریم  (‌و  در  برابر  مشکلات  تبلیغ  رسالت‌،  آن  را  تقویت  نمائیم‌)‌.  برای  تو  در  ضمن  این  (‌سـوره  و  اخبار  مـذکور  در  آن‌،  بیان‌)  حقّ  آمده  است  (‌همان  حقّی  که  پیغمبران  دیگران  را  بدان  می‌خواندند)  و  برای  مؤمنان  پند  و  یادآوری  مهمّی  ذکر  شده  است  (‌که  می‌توانند  همچون  ایمانداران  پیشین  از  آن  سود  جویند  و  راه  سعادت  پویند)‌.  بگو  به  کسـانی  که  ایمان  نمی‌آورند:  هر چه  در  قدرت  دارید  بکنید  (‌و  در  راه  خود  بروید)  که  ما  نیز  آنچه  می‌توانیم  می‌کنیم  (‌و  در  راه  خود  می‌رویم‌،  ولی  بدانید  سرانجام  شما  شکست  و  بدبختی‌،  و  عاقبت  مـا  پـیروزی  و  خـوشبختی  است‌)‌.  و  چشم  به  راه  باشید  (‌که  به  مـا  چه  چیز  مـی‌رسد  از  آنـچه  فکر  می‌کنید  که  می‌رسد)  و  ما  هم  چشـم  بـه  راه  هسـتیم  (‌که  برابر  وعدۀ  خدا،  دعوت  آسمانی  پیروز  و  اسلام  بر  شما  و  بر  همۀ  دشمنان  دین  غلبه  کند.  آگاهی  از)  غیب  آسمانها  و  زمین  ویژۀ  خدا  است‌،  و  کارها  یکسره  بـدو  برمی‏گردد  (‌و  امور  جهان  به  فرمان  او  می‌چرخد)‌،  پس  او  را  بپرست  و  بر  او  تکیه  کن  و  (‌بدان  کـه‌)  پـروردگارت  از  چیزهائی  که  می‌کنید  بی‌خبر  نیست‌.

(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَیْکَ مِنْهَا قَائِمٌ وَحَصِیدٌ (١٠٠) وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَکِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَمَا أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ لَمَّا جَاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَمَا زَادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ (١٠١) وَکَذَلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَهِیَ ظَالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ) (١٠٢)

این  از  خبرهای  شهرها  و  آبادیهائی  است  که  ما  برای  تو  (‌ای  پیغمبر!)  بازگو  می‌کنیم  (‌تا  قوم  خود  را  بدانـها  پـند  دهی‌،  و  به  یاری  خدا  اطمینان  حاصل  کنی‌)‌.  برخی  از  این  شهرها  و  آبادیها  هنوز  برپا  و  برجایند  (‌و  آثاری  از  آنها  مانده  و  درس  عبرت  همگانند)  و  بـرخـی  درویده  (‌و  از  میان  رفته‌اند  همانند  کشتزار  درو  شده‌)‌.  ما  بدانان  ستم  نکردیم  (‌و  بیهوده  نابودشان  ننمودیم‌)  و  بلکه  خودشان  (‌با  کفر  و  فساد  و  پرستش  بـتـها  و  غیره‌)  بر  خویشتن  سـتم  روا  داشـتند  و  مــعبودهائی  را  که  بغیر  از  خدا  می‌پرستیدند  و  به  فریاد  می‌خوانـدند،  کـمترین‌؟  سودی  بدانان  نرساندند  و  هیچ ‌گونه  کمکی  نتوانستند  بدیشان  بـنمایند  (‌و  مـثلاً  آنــان  را  از  هـلاک  و  نـابودی  بـرهانند)  بدانگاه  که  فرمان  (‌هلاک  ایشان  از  سوی‌)  پروردگارت  صادر  گردید،  و  جز  بر  هلاک  و  زیـانشان  نیفزودند  (‌و  تنها  مایۀ  بدبختی  و  نابودی  ایشان  شدند  و  بس‌)‌.  عقاب  پروردگار  تو  این  چنین  است  (‌که  دربارۀ  قوم  نوح  و  عاد  و  ثمود  و  مدین  و  غیره  گذشت‌)  هر گاه  که  (‌بر  اثر  کفر  و  فســاد،  اهـالی‌)  شـهرها  و  آبـادیهائی  را  عقاب  کند  که  ستمکار  باشند.  به  راستی  عقاب  خدا  دردنـاک  و  سخت  است‌. 

جایگاه‌های  نابودی  اقوام‌،  و  صحنه‌های  زندگی  ایشان‌،  بر  پردۀ  اندیشه  و  جان‌،  به  نمایش  درمی‌آید،  و  سراپای  هستی  انسان  را  به  خود  مشغو‌ل  می‌نماید. گـروهی  از  ایشان  در  میان  امواج  کوه‌پیکر  طوفان  فراگیر  غرق  شده‌اند.  دسته‌ای  از  ایشان  با  گرد  باد  توفنده  و  کوبنده  برافتاده‌اند.  برخی  از  آنان  با  رعد  و  برق  و  غرّش  آن  از  پای  درآمده‌اند.  بعضی  از  ایشان  نیز  خودشان  و  خانه  و  کاشانۀ  آنان  یکجا  به  دل  زمین  فرورفته‌اند.  برخی  هـم  قوم  خود  را  در  دنیا  به  سوی  آتش  دوزخ  رهبری‌ کرده‌اند  و  ایشان  را  در  آخرت  بدان  انداخته‌اند  ...  در  اینجا  که  روند  قرآنی  به  ژرفای  دلها  فرورفته  است  و  عواطف  را  برانگیخته  است‌،  و  انسان  را  بالای  سرزمینهای  نابودی  آن  اقوام  نگاه  داشته  است  و  به  دیدن  صحنه‌های  زندگی  ایشان  وادار  نموده  است‌،  و  چیزهائی  که  در  دنیا  کرده‌اند  پیش  چشمهای  خیال  به  تماشا گذاشـته  است‌،  همچون  پیروی  می‌آید:

(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَیْکَ مِنْهَا قَائِمٌ وَحَصِیدٌ) (١٠٠)

این  از  خبرهای  شهرها  و  آبادیهائی  است  که  ما  برای  تو  (‌ای  پیغمبر!)  بازگو  می‌کنیم  (‌تا  قوم  خود  را  بـدانها  پند  دهی‌،  و  به  یاری  خدا  اطمینان  حاصل  کنی‌)‌.  برخی  از  این  شهرها  و  آبادیها  هنوز  برپا  و  برجایند  (‌و  آثاری  از  آنها  مانده  و  درس  عبرت  همگانند)  و  بــرخـی  درویده  (‌و  از  میان  رفته‌اند  همانند  کشتزار  درو  شده‌)‌.

(ذَلِکَ مِنْ أَنْبَاءِ الْقُرَى نَقُصُّهُ عَلَیْکَ ).

این  از  خبرهای  شهرها  و  آبادیهائی  است  که  ما  برای  تو  بازگو  می‌کنیم‌.

تو که  از  داستانهای  زندگی  آنان  آگاهی  نداشتی‌.  بلکه  این  وحی  است که  تو  را  از  غیب  نهان  در  لابلای  دفـتر  روزگـاران  مـطّلع  مـی‌سازد  ...  برخی  از  مقاصد داستانسرائیها  در  قرآن  همین  است‌.[1]

(مِنْهَا قَائِمٌ).

برخی  از  این  شهرها  و  آبادیها  هنوز  برپا  و  برجـایند  (‌و  آثاری  از  آنها  مانده  است  و  درس  عبرت  همگان  شـده  است‌)‌.

آثار  برخی  از  آن  شهرها  و  آبادیهای  ویــران  هـنوز  به  ســبب  تــوان  سازندگان  و  سـاکـنان  آن  درکـارهای  ساختمانی  و  عمران‌،  دیده  می‌شود،  همچون  آثار  جای  ماندۀ عاد  در  احقاف،  و  ثمود  در  حجر  ...  و  آثار  برخی  از  آن  شهرها  و  آبادیها:

(وَحَصِیدٌ )(١٠٠)

درویده  (‌و  از  میان  رفته‌اند،  همانند  کشتزار  درو  شده‌)‌.

  آثار  برخی  از  آنها  تباه  و  ویـران  گـردیده  است‌.  بسان  کشتزاری ‌که  درو  شده  باشد.  از  روی  زمین  برچیده  شده  است  و  روی  زمین  از  آنها  لخت  و  خالی  مـانده  است‌.  همان‌گونه‌ که  قوم  نوح  یا  قوم  لوط  این  چنین  شده‌اند  و  جز  نامی  در  دفتر  ایام  چیزی  از  خود  برجای  ننهاده‌اند.  اقوام  کیانند؟  آبادانی  چـیست‌؟  ...  مـردمان  بسـان  کشـتزارهایند.  همچون‌ کشـتزارها  مـی‌رویند  و  درو  می‌شوند!  برخی  از کـشتزارها  سبز  می‌شوند  و  می‌بالند  و  سودمند  می‌گردند! برخی  از  آنها  هم  سبز  می‌شوند  و  می‌بالند  ولی  ناپاک  و  بی‌بهره  می‌شوند.  کشتزارهائی  رشد  و  نمو  می‌کنند  و  پدیدار  و  آشکار  مـی‌شوند،  و  کشتزارهائی  هم  می‌پژمرند  و  نابود  می‌شوند!..

(وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَکِنْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ).

ما  بدانان  ستم  نکردیم  (‌و  بیـهوده  نابودشان  ننمودیم‌)  و  بلکه  خودشان  (‌با  کفر  و  فساد  و  پرستش  بتها  و  غیره‌)  بر  خویشتن  ستم  روا  داشتند.

آنان  فهم  و  شعور  خود  را  بیکاره‌  گذاشتند،  و  از  رهنمون  و  رهنمود  الهی  رویگردان  شدند،  و  آیـات  و  مـعجزات  پیغمبران  را  دروغ  و  نادرست  پنداشتند،  و  تهدید  و  بیم  ایشان  را  به  تمسخر گرفتند  و  مورد  استهزاء  قرار  دادند.  تا  به  سرنوشتی‌ گرفتار  آمدند که‌ گرفتار  آمدند،  و  چنان  شدند که  شدند.  ایشان  خودشان  به  خویشتن  ستم‌  کردند،  نه  این‌ که  بدیشان  ستم  شود  و  ستم  رود.

(فَمَا أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِی یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ لَمَّا جَاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَمَا زَادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ )(١٠١)

معبودهائی  را  که  بغیر  از  خدا  می‌پرستـدند  و  بـه  فریاد  مــی‌خوانـدند،  کـمترین  سـودی  بدانان  نـرساندند  و  هیچ ‌گونه  کمـکی  نتوانستند  بدیشان  بنمایند  (‌و  مثلاً  آنان  را  از  هلاک  و  نابودی  برهانند)  بدان  گاه  که  فرمان  (‌هلاک  ایشان  از  سوی‌)  پروردگارت  صادر  گردید،  و  جز  بـر  هــلاک  و  زیانشان  نیفزودند  (‌و  تـنها  مـایۀ  بـدبختی  و  نابودی  ایشان  شدند  و  بس‌)‌.

این  هدف  دیگری  از  اهداف  ایـن  داسـتانها  است‌.  ایـن  سوره  با  تهدید کردن  و  بیم  دادن  کسانی  آغاز گردیده  است‌،  کسانی‌ که  جز  خداوند  سبحان  را  پرستیده‌اند  و  در  برابر  جز  یزدان  جهان  کرنش  برده‌اند.  این  تهدید کردن  و  بیم  دادن  توسّط  هر  پیغمبری  تکرار گردیده  است‌،  و  به  همچون  کسانی  گفته‌اند:  این  خداگونه‌های  دروغین  ایشــان  را  از  ختم  و  شکنجۀ  یـزدان  بازنمی‌دارد  و  نمی‌رهاند  ...  هان‌!  هم‌ اینک  فـرجام  کار،  پیغمبران  را  تصدیق  می‌نماید،  و  خداگـونه‌هایشان  اصـلاً  کاری  برایشان  نـمی‌توانند  بکنند،  و  چون  فرمان  یـزدان  در رسیده  است  به  هیچ‌ وجه  نتوانسته‌اند  عذاب  را  دفـع  کنند  و  به  نجاتشان  کوشند.  خدا گونه‌ها  نه ‌تنها  ایشان  را  رهائی  نبـخشیده‌اند،  بلکه  جز  زیان  و  نابودی  چیزی  بهره  آنان  ننموده‌اند  ...  واژۀ  «‌تتْبیپ‌:  هلاک  ساختن‌.  زیانمند  کردن‌«  با  ساختار  واژگانی  و  آهنگ  بلندی ‌که  دارد،  تأثیر  خاص  خود  را  می‌بـخشد.  بدین  منی ‌که  آنـان  -  خداگونه‌هایشان  تکیه‌ کرده‌اند،  بر  بیشرمی  و  بی‌آبروئی  و  تکذیب  ایشان  افزوده  است‌،  و  بدین  سبب  مایۀ  عذاب  و  نابودی  بی‌شمار  و  ناگوارشان  گردیده  است‌.  این  است معنی‌: 

(وَمَا زَادُوهُمْ ).

برای  ایشان  نیفزودند.

چه  خداگونه‌ها  نمی‌توانند  بدیشان  زیـانی  برسانند،  و  نمی‌توانند  سودی  عائدشان  گردانند.  امّا  به  سبب  آنـها  زیان  چندین  برابر،  و  نابودی  سخت  و  عذاب  شـدید،  بدیشان  رسیده  است  و  دامنگیرشان  گردیده  است‌.

(وَکَذَلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذَا أَخَذَ الْقُرَى وَهِیَ ظَالِمَةٌ ).

عقاب  پروردگار  تو  این  چنین  است  (‌که  دربارۀ  قوم  نوح  و  عاد  و  ثمود  و  مدین  و  غیره  گذشت‌)  هرگاه  که  (‌بر  اثر  کفر  و  فساد،  اهالی‌)  شهرها  و  آبادیهائی  را  عقاب ‌کند    که  ستمکار  باشند.

بدان  صورت  که  داستانهای  ستمگران  را  روایت  کردیم‌،  و  بدا‌ن  شکل‌ که  عذاب  و  عـقاب  و  هـلاک  و  نابودی  ستمگران  را  بر  تو  خواندیم  و گفتیم  پروردگار  تو  چگونه  شهرها  و  آبادیها  را  با  تازیانۀ  عذاب  سرکوب  می‌نماید  و  درهم  می‌کوبد  وقتی‌ که  اهالی  آنجاها  ظلم  و  ستم ‌‌کنند.  «ظالمة»  بیانگر  دو  مـعنی  در  راسـتای  هـمدیگر‌.  است‌.  یکی  به  معنی  مشرک‌،  و  آن  وقتی  است ‌کـه  م‌ـردمان  ربـوبیّت  را  جـز  بـرای  خـدا،  بلکه  از آن  دیگران  هـم  می‌دانند.  دوم  به  معنی  ستمکار،  و  آن  بدان  سب‌ـ  است  کـه  مـردمان  بـا  شـرک‌ورزی  و  فسـاد  در  ز‌مـین  و  روی‌گردانـی  از  دعـوت  یگـانه‌پرستی  و  اصـلا‌ح‌،  بـه  خودشان  ستم  می‌کنند.  هر  وقت  هم  ستمگری  د‌ر  جهان  فراگیر  شود،  و  ستمگران  بر  آن  چیره‌گردند،  مردمان  باید  در  انتظار  عقاب  و  عذاب  خدا  باشند.

(إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ) (١٠٢)                                                          

قطعاً  عذاب  و  عقاب  خدا  دردناک  و  سخت  است  .

این  عذاب  و  عـقاب  دردناک  و  سـخت  خدا  وقـتی  فرامی‌رسد که  خدا  به  مردمان  مهلت  و  فرصت  داده  باشد  و  ایشان  را  با  خوشیها  و  ناخوشیها  آزموده  باشد،  و  بعد  از  این‌ که  خدا  به  و‌سیلۀ  پیغمبران  ایشان  را  آگا‌ه‌ کرده  و  با  دلائل  آنان  را  قانع  نموده  باشد. گذشته  از  این‌ ها  ظلم  و  زور  خود  فراگیر گردد  و  ستمگران  بر  زمین  سیطره  پیدا  کــرده  بــاشند،  و  روشــن  گـردد  کـه  دعـوت‌کنندگان  اصلاح‌طلبی ‌که  دیگـران  را  بـه  سـوی  حقّ  و  حـقیقت  می‌خوانند  اندک  و گوشه‌گیر  گردیده‌اند  و  بـه  کـنجی  خزیده‌اند،  و  آنان  در  زندگی  گروه  ستمگرانی  که  سر  در  گمراهی  نهاده‌اند،  هیچگونه  تأثیری  ندارند  ...  گذشته  از  این  هم‌،‌گروه  مؤمنان  از  قوم  سر  در گمراهی  نهادۀ  خود  ببرند  و  قطع  رابطه ‌کنند،  و کاملاً  بدانند  کـه  خـودشان  مــلّت  هستند  و  بس‌،  ملّتی ‌کـه  دارای  آئین  خود  و  پروردگار  خود  و  رهبری  مؤمن  خود  هستند،  و  در  میان  خود  از  دوستی  و  سرپرستی  خـاصّ  خـود  برخوردار  می‌باشند،  و  همۀ  این  چیزها  را  به  مـلّت  مشـرک  خـود  اعلان‌ کنند،  و  آن‌گاه  بگذارند  قوم  مشرک  ایشـان  راه  خود  را  بسپرند،  و  به  سرنوشتی  رسند که  یـزدان  بـرای  آنان  مقدّر  و  مقرّر  می‌فرماید،  برا‌بر  قانون  و  سنّتی ‌که  در  طـول  زمـان  تخلّف ‌ناپذیر  بـوده  است  و  تـخلّف‌ناپذیر  خواهد  بود.

ایـــن  چــنین  گـرفتار  سـاختن  سـخت  و  فــرود  آوردن  تازیانه‌های  شدید  عذاب  بـر  سر  ستمگران،  نشانۀ  گرفتار  آمدن  ایشان  به  عذاب  آخرت  است‌. کسانی  این  نشانه  را  می‌بینند که  از  عذاب  آخرت  هراسناک  و  بیمناک  باشند.  یعنی  آن‌ کسانی‌ که  بینش  بازدارند  و  با  چشم  بصیرت  به  جهان  می‌نگرند،  می‌فهمند  و  می‌بینند  خدائی  که  شهرها  و  آبادیها  را  به  گناهانشان  گرفته  است  و  بر اثر گناهان  و  ستمگریهایشان  در  همین  جهان  بر  سرشان  تاخته  است‌،  در  آخـرت  نـیز  بـه‌ گـناهانشان  می‌گیرد  و  بـه  سبب  ستمگریهایشان  دچار  عذابشان  می‌سازد.  این  است  کـه  مؤمنان  بینادل  و  بیناچشم  مـی‌ترسند  و  خـویشتن  را  از  خشم  و  عذاب  سخت  آن  سرای  می پایند  ...  روند  قرآنی  در  اینجا  دل  آدمی  را  از  صحنه‌های  زمینی  به  صحنه‌های  قیامت  می برد.  این  روش  قرآن  است  که  بدون  هیچ ‌گونه  فاصله‌ای  دو کوچ  این  سرای  و  آن  سـرای  را  در  رونـد  خود  به  هم  متّصل  می‌کند  و  به  یکدیگر  می‌پیوندد:

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ذَلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذَلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ (١٠٣) وَمَا نُؤَخِّرُهُ إِلا لأجَلٍ مَعْدُودٍ (١٠٤) یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعِیدٌ (١٠٥) فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النَّارِ لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَشَهِیقٌ (١٠٦) خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ إِلا مَا شَاءَ رَبُّکَ إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِمَا یُرِیدُ (١٠٧) وَأَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ إِلا مَا شَاءَ رَبُّکَ عَطَاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ )(١٠٨)

به  حقیقت  در  این  (‌مجازات  و  نابودی  ملّتهای  ستمگر،  و  در  این  روایات  و  اخبار  گذ‌شتگان‌)  عبرت  بزرگی  است  برای  کسی  که  از  عذاب  آخرت  بــهراسـد.  آن  روزی  که  مردمان  را  در  آن  (‌برای  حساب  و  کتاب‌)  گرد  می‌آورند،  و  روزی  است  کــه  (‌از  سـوی  مـردمان  و  فرشتگان  و  پریان‌)  مشاهده  می‏‎گردد  (‌و  همگان  آن  را  خواهند دید  و  ناظر  صـحنــه‌هایش  خواهند  شد)‌.  ما  چنین  روزی  را  فقط  تا  زمان  اندکی  به  تأخیر  می‌اندازیم‌.  روزی  که  ایـن  روز  فرا می‌رسد  کسـی  یــارای  ســـخـن  گفتن  و  دم  بـرآوردن  ندارد،  مگر  با  اجازۀ  خدا.  (‌در  چنین  روزی‌،  مردمان  دو  گروه  بیش  نیستند:‌)  دسته‌ای  از  آنان  (‌بـه  سـبب  کفر  و  ضلال‌،  به  انواع  عذاب  گرفتارند  و)  بدبختند،  و  دسته‌ای  (‌به  سبب  طاعت  و  عبادت‌،  غرق  در  نعتمهای گوناگون )  خوشبـختند.  و  امّا  آنان  که  بدحال  و  بدبیارند  در  آتش  دوزخ  جای  دارند  و  در  آنجا  (‌در  دم  و  بازدم  خود)  ناله  و  فریاد  سر  می‌دهند.  آنان  در  دوزخ  جاودانه  می‌مانند  تـا  آن‌گاه  که  آسمانها  و  زمین  (‌آنجا)  بـرپا  است‌.  (‌یـعنی  تـا  دوزخ‌،  دوزخ  است  در  آن  بسـر  مـی‌برند)  مگـر  ایـن  که  خدای  تو  بـخـواهد  (‌و  اوضاع  را  دگرگون  کند،  و  عذابی  را  جایگزین  عذاب  دیگری  گرداند)‌.  بیگمان  پروردگار  تـو  هــر  کـاری  را  کـه  بـخواهـد  انجام  مـی‌دهد  (‌و  چیزی  نمی‌تواند  جلو  او  را  بگیرد  و  از  انجام  آن  کار  بازدارد)‌.  و  امّا  کسـانی  که  (‌به  سبب  انجام  کارهای  نیکو)  خوشبخت  شـده‌اند  (‌وارد  بـهشت  گشـته  و)  در  بـهشت  جاودانه  می‌مانند،  مادام  که  آسمانها  و  زمین  برپا  است‌.  مگر  این  که  خدا  بخواهد  (‌و  اهل  تـوحید  بـزهکار  را  وارد  بهشت  نسازد  و  به  دوزخشـان  درانـدازد  و  بـعدها  بیرونشان  آورد  و  به  بهشتشان  برد.  خداوند  به  افراد  خوشبخت‌)  عطیّۀ  عظیمی  می‌دهد  که  گسیختنی  (‌و  کاستی  پذیرفتنی‌)  نیست.

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ).

به  حقـیقت  در  این  (‌مجازات  و  نابودی  ملّتهای  ستمگر، و در  این  روایات  و  اخبار  گذشتگان‌)  عبرت  بزرگی  است  برای  کسی  که  از  عذاب  آخرت  بهراسد.

در  این  به  عـذاب  دردنـاک  و  سـخت‌،  گرفتار  کـردن‌،  مشابهتی  به  عذاب  آخرت  وجود  دارد،  مشـابهـی  کـه  ســرای  دیگــر  را  یــادآور  مـی‌کند.  و  از  آن  بـیمناک  می‌گرداند.

هر چند که  همچون  مشابهتی  را کسی  مشـاهده  نمی‌کند،  مگر  آنان  که  از  آخرت  می‌هراسـند،  و  بـینشهایشان  در  پرتو  همچون  هراسی  بازمی‌گردد،  هراسی‌ که  بصیرتها  و  دلهـــا  را  بـینائی  مـی‌بخشد  ...  کسـانی  کـه  از  آخـرت  نمی‌ترسند  دلهایشان  سخت  می‌گردد  و  در  برابر  آیه‌های  یزدان  نمی‌گشاید،  و  فلسفه  آفـرینش  در  ایـن  جـهان  و  فلسفۀ  رستاخیز  در  آن  جهان  را  نمی‌داند،  و  جـز  واقعیّت  نزدیک  این  دنیا  را  نمی‏بیند،  و  عبرتهای  این  جـهان  در  آنها  احساسی  برنمی‌انگیزد  و  بدانها  اندرزی  نمی‌دهد  و  فهم  و  شعو‌ری  نمی‌بخشد.

سپس  روند  قرآنی  به  معرّفی  آن  جهان  می‌پردازد:

(ذَلِکَ یَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذَلِکَ یَوْمٌ مَشْهُودٌ )(١٠٣)

آن  روزی  که  مردمان  را  در  آن  (‌برای  حسـاب  و  کتاب‌)  گرد  می‌آورند،  و  روزی  است  که  (‌از  سـوی  مردمان  و  فرشتگان  و  پریان‌)  مشــاهده  می‏‎گردد  (‌و  همگان  آن  را  خواهند  دید  و  ناظر  صحنه‌هایش  خواهند  شد)‌.

در  اینجا  صحنۀ  همایش  ترسیم  می‌شود،  صحنه‌ای‌ کـه  جملگی  آفــریدگان  را  دربـر  مـی‌گیرد،  بـدون  ایـن ‌کـه  خودشان  بخواهند که ‌گرد  آیند،  بلکه  همگان  را به سوی  آن  نمایشگاه  دیدنی  می‌رانند  و  رهنمود  می‌کنند.  همگان  در  آن  حاضر  می‌شوند،  و  همگان  منتظر  چیزی  می‌مانند  که  خواهد  شد.

(یَوْمَ یَأْتِ لا تَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلا بِإِذْنِهِ ).

روزی  که  این  روز  فرامی‌رسد  کسی  یارای  سخن  گفتن  و  دم  برآوردن  ندارد،  مگر  با  اجازه  خدا.

خاموشی  هراسناکی  همگان  را  فرامی‌گیرد،  و  وحشت  همه ‌جاگیری  بر  صحنه  و  بر  حاضران  در  صحنه‌، خـیمه  می‌زند.  سخن  با  اجازه‌ گفته  می‌شود،  کسی  جـرأت  درخواست  سخن ‌گفتن  را  ندارد  ولی  خدا  به  هر کس‌ که  بخواهد  اجازه  می‌دهد  و  او  با  اجازۀ خدا  سکوت‌،  خود  را  می‌شکند  ...  سپس  کار  جداسازی  و  تـفکیک  شـروع  می‌شود:

(فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَسَعِیدٌ )(١٠٥)

 (‌در  چـنین  روزی‌،  مـردمان  دو  گروه  بـیش  نـیستند:‌)  دسته‌ای  از  آنان  (‌به  سبب  کفر  و  ضلال‌،  به  انواع  عذاب  گرفتارند  و)  بـدبختند،  و  دسـته‌ای  (‌بـه  سـبب  طـاعت  و  عبادت‌،  غرق  در  نعمتهای  گوناگونند  و)  خوشبختند.  از  لابلای  تعبیر  قرآنی‌ کسانی  را  می‌بینیم‌:

(الَّذِینَ شَقُوا ).

کسانی  که  بدبخت  شده‌اند.

آنان  را  در  آتش  می‌بینیم‌ که  نـفسهایشان  برنمی آید. 

(لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَشَهِیقٌ )(١٠٦)

در  آنجا  (‌در  دم  و  بازدم  خود)  ناله  و  فریاد  سر می‌د‌هند  از گرما  و  تنگی  و  سختی‌،  خر  و  پف  سر  می‌دا‌ند  و  ناله  و  آه  می‌کشند.

کسانی  را  هم  می‌بینیم‌:

(الَّذِینَ سُعِدُوا ).

کسانی  که  خوشبخت  شده‌اند.

آنـان  را  در  بـهشت  می‏‎بینیم.  ایشـان  در  آنجا  عطیّۀ  هـمشگی  و  بخشش  پیوسته‌ای  دارند،  عطیّۀ   و  بخششی  که  قطع  و  منع  نمی‌گردد.

هم  اینان  و  هم  آنان  جاودانه  در  آنجائی ‌که  هستند:

(مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأرْضُ ).

مادام  که  آسمانها  و  زمین  برجا  و  برپا  است‌.

این  تعبیری  است ‌که  صفت  دوام  و  استمرار  ر‌ا  به  ذهن  ساندازد.  تعبیرها  دارای  سایه‌هائی  هستند.  ســایه  ایـن  تعبیر  در  اینجا  مقصـود  و  مراد  است‌:  دوام  و  استمرار. 

روند  قرآنی  ماندگاری  و  استمرار  را  در  هر  دو  حالت  به  مشیّت  و  خواست  خدا  واگذ‌ار کرده  است‌.  بلی  هر  قرار  و  مدار  و  هر  سنّت  و  قانونی  در  نهایت  به  مشیت  و  ارادۀ  خدا  واگذار  و  حواله  می‌گردد.  چه  مشیت  و  ارادۀ  خدا  است‌ که  مقتضی  سنّت  و  قانون  است‌.  مشیّت  و  ارادۀ خدا  مقیّد  و  محدود  به  سنّت  و  قانون  یا  در  سنّت  و  قـانون  نیست‌.  بلکه  مشیّت  و  ارادۀ  خدا  آزاد  است  و  هر  وقت  خدا  بخواهد  سنّت  و  قانون  را  دگرگون  می‌سازد  و  تغییر  می‌دهد:

(إِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِمَا یُرِیدُ) (١٠٧)

بیگمان  پروردگار  تو  هـر  کاری  را  کـه  بـخـواهد  انـجام  می‌دهد  (‌و  چیزی  نمی‌تواند  جلو  او  را  بگیرد  و  از  انـجام  آن  بازدارد)‌.

روند  قرآنی  در  بخش  سعادتمندان  چیزی  را  اضـافه  می‌کند که  ایشان  را  مطمئن  مـی‌سازد،  و  آن  این ه  مشیّت  و  ارادۀ خدا  مقتضی  این  بوده  است  و  بر  این  رفته  است ‌که  عطاء  او  بدیشان  ناگسیختنی  است‌،  به  فرض  این  که  اقامت  آنان  را  در  بهشت  تغییر  دهد.  ایـن  هـم  تنها  فرض ‌کردن  و  انگاشتن  است  و  محض  آزادی  مشیّت  و  اراده  است‌ که  چه ‌بسا  گمان  برده  شـود  مشـیّت  و  ارادۀ  یزدان  هم  مقیّد  و  محدود  به  چیزی  از  قبیل  زمان  و  مکان  است‌.

* 

روند  قرآنی  پس  از  ادامۀ  سـخن  در  بارۀ  سـرنوشت  مردمان  در  آخرت‌ که  به  مناسبت  بیان  سرنوشت  اقوام  در  این  جهان‌،  و  به  مناسبت  مشابهت  موجود  میان  عذاب  دنیا  و  عذاب  آخرت‌،  و  به  تـصویرکشیدن  چیزی‌ که  د‌ر  انتظار  تکذیب‌ کنندگان  در  اینجا  یا  آنجا،  و  یا  هم  در  اینجا  و  هم  در  آنجا  است‌،  به  میان  آمده  بود،  دیگر  باره  چنان  که  از  داستانها  و  صحنه‌ها  استفاده  می‌شود  به  سـوی  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   و  جماعت  اندک  مؤمنانی‌ که  در  مکّه  در  خدمت  او  بوده‌اند  بر می‏گردد  تا  ایشان  را  دلداری  دهد  و  ثــابت‌ قدم  و  اسـتوار  بدارد،  و  هـمچنین  به  سـوی  تکذیب‌کنندگان  قـوم  او  برمی‏گردد  تـا  بیشتر  و  بـهتر  مطـالب  را  برای  ایشان  بیان  دارد  و  آنان  را  بیم  دهـد  و  برحذر کند  ...  در  این  شکّ  نیست که  قوم  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   چیزهائی  را  می‌پرستیدند که  پدران  و  نیاکانشان  پرستش  می‌کرده‌اند.  کار  ایشان  درست  به  کار  کسانی  می‌ماند  که  قـهرمانان  آن‌چــنان  داسـتانهائی  بوده‌اند  و  چـنان  سرنوشتهائی  داشته‌اند،  و  لذا  به  تمام  و  کمال  به  ایـنان  همان  می‌رسد که  بدانان  رسیده  است‌.  اگر  عذاب  اینان  به  تأخیر  افتاده  است‌،  عذاب  ریشه ‌کن  قوم  موسی  نیز  به  تأخیر  افتاده  است  پس  از  اختلافشان  در  آئینشان  به  علّت  کاری‌ که  خدا  در  مهلت  بدیشان  در نظر  داشته  است‌.  ولی  قوم  موسی  و  قوم  محمّد  صلّی الله علیه و آله وسلّم  ‌هر  دو  پس  از  ســپری  شدن  عمرشان‌،  در  وقت  مشخص  خود  بدانچه  سـزاوار  آن  هستند  خواهند  رسید  و  اگر  عذاب  قوم  پـیغمبر  به  تأخیر  می‌افتد  بدان  خاطر  نیست‌ که  بر  حـقّ  و  حـقیقت  پایدار  و  ماندگارند.  نخیر  آنان  بر  بـاطل  قـرار  دارند،  درست  همان  باطلی  که  پدران  و  نیاکانشان  بر  آن  قرار  داشتند:

(فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِمَّا یَعْبُدُ هَؤُلاءِ مَا یَعْبُدُونَ إِلا کَمَا یَعْبُدُ آبَاؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ غَیْرَ مَنْقُوصٍ (١٠٩) وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ (١١٠) وَإِنَّ کُلا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ) (١١١)

 (‌ای  پیغمبر!  دربارۀ  قوم  بت‌پرست  خود)  شکّ  و  تردیدی  بـه  خـویشتن  راه  مـده  کـه  ایـنان  هـمان  چیزهائی  را  می‌پرستند  و  همان  عبادتی  را  می‌کنند  که  پدران  ایشـان  در  گذشته  آنها  را  مـی‌پرستیدند  و  بدانگونه  پـرستش  مـی‌نمودنده  (‌سـرنوشت  دنـیا  و  آخرت  بت‌پـرستان  و  منحرفان  پیشین  را  هم  برایت  روایت  کردیم  و  دانسـتی  کـه  بـر  سـرشان  چـه  آمـد  و  چـه  مـی‌آید)  و مـا  بـهرۀ  (‌استحقاقی  جزا  و  سزای‌)  اینان  را  نـیز  بی کم  و  کـاست  خواهیـم  داد.  ما  کتاب  (‌آسمانی  تـورات‌)  را  بـه  مـوسی  دادیم  و  سپس  دربارۀ   آن  (‌از  سوی  پیروان  در  تفسیر  و  معنی  آن  برحسب  اهواء  و  شهوات  ایشان‌)  اختلاف  شد  (‌و  بســیاری از  حـقّ  به  دور  گشـتند  و  دسـته  دسته  و  پراکنده  شدند)  و  اگر  سخن  پروردگارت  از  پیش  بر  این  نرفته  بود  (‌که  عذاب  کافران  و  مجازات  شدید  مبطلان  تا  رور  رستاخیز  به  تأخیر  انداخته  شود)  دربـارۀ  چیزی  که  در  آن  اختلاف  پیدا  کرده  بودند  (‌با  تمییز  حقّ  از  باطل‌،  و  برجای  داشـتن  محقّ  و  نـابود  کردن  مبطل‌)  داوری  می‌شد  (‌و  مسألۀ  کفر  و  نفاق  خاتمه  می‌یافت‌،  چرا  که  از  ترس  نابودی  آنی‌،  اختیار  که  رمـز  تکـامل  و  پیشرفت  است  از  میان  برمی‌خاست  و  جبر  مطلق  بر  جامعه  حاکم  می‌شد.  امّا  چون  مجازات  آنی  مخالف  سرشت  انسـانی  است‌،  خدا  چنین  نکرد)‌.  آنان  (‌که  تورات  را  از  پدران  خود  به  ارث  برده‌اند)  دربارۀ کتاب  (آسمانی  خود)  به  شکّ  و  تردید  شگفتی  گرفتار  آمده‌اند  (‌و  از  حقیقت  فرسنگها  به  دور  افتاده‌اند)‌.  پروردگارت  حتماً  (‌پـاداش  و  پـادافره‌)  اعمال  همگان  را  بی کم  و  کاست  می‌دهد  و  او  آگاه  از  هـر  آن  چیزی  است  که  می‏‎کنند.

به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   فرمان  می‌رسد که  دربارۀ تباهی  عبادت  مشرکان  قوم  خود  شکّی  به  دل  راه  نـدهد.  درست  است  که  خطاب  به  پـیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   است  ولی  مـراد  بـرحـذر  داشتن  و  بیم  دادن  قوم  او  اسـت‌.  این  شیوۀ بیان  در  برخی  از  مواقع  تأثیر  بیشتری  در  دل  و  درون  انسان  دارد.  زیرا  چنان  می‌نماید  مسأله‌ای  است‌ که  خدا  برای  پـیغمبرش  روشن  می‌کند  و  توضیح  می‌دهد،  و  جدال  بـا کسـی  و  خـطاب  بـه‌ کسی  نـیست‌ کـه  همچون  مسأله‌ای  گریبانگیرشان  است‌،  تا  وانمود  شود  که  آنان  آن  اهمّیّت  را  ندارند که  بدیشان  خطاب‌ گردد،  و کم‌تر  از  آن  هستند  که  بدانان  پرداخته  شود.  بدین  هنگام  کـه  جـانب  آنـان  فرو گذاشته  شده  است  و  توجّهی  بدیشان  نشده  است‌،  آن  حقیقت  خالص  و  پالوده  از  ناروا  بهتر  در  ایشـان  مـؤثّر  می‌افتد  و  بیشتر  توجّه  ایشـان  را  به  خـود  مــعطوف  می‌دارد،  از  این  که  آنان  مستقیماً  مورد  خطاب  قرار  بگیرند.

(فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِمَّا یَعْبُدُ هَؤُلاءِ مَا یَعْبُدُونَ إِلا کَمَا یَعْبُدُ آبَاؤُهُمْ مِنْ قَبْلُ ).

شکّ  و  تردیدی  بـه  خـویشتن  راه  مـده  کـه  ایـن‌ آن  همان  چیزهائی  را  می‌پرستند  و  همان  عبادتی  را  می‌کنند  کـه  پــدران  ایشــان  در  گذشته  آنــها  را  مـی‌پرستیدند  و  بدانگونه  پرستش  می‌نمودند.

در  این  صورت  سرنوشت  اینان  همچون  سرنوشت  آنان  خواهد  بود  ...  آن  چیزی ‌که  به  هـر  دوی  ایـنان  و  آنـان  می‌رسد  عذاب  است  ...  روند  قرآنی  در  اینجا  از  عقاب  با  واژۀ  عذاب  سخن  به  میان  نیاورده  است‌،  بله  برای  همگامی  با  شیوۀ  تعبیر،  آن  را  در  لابلای  سخن‌،  پیچیده  است  و  با  لفظ  «‌نصیب‌«  بدان  اشاره  کرده  است‌:

(وَإِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَصِیبَهُمْ غَیْرَ مَنْقُوصٍ )(١٠٩)

و  ما  بهرۀ  (‌استحقاقی  جزا  و  سزای‌)  اینان  را  نیرز  بی کم  و  کاست  خواهیم  داد. 

بهرۀ  اینان  از  بهرۀ  اقوام  پیش  از  ایشان  پـیدا  و  هـویدا  است‌.  نمونه‌ها  و  صحنه‌هائی  از  بهرۀ ‌گذشتگار،  را  قـبلاً  دیدیم!

چه‌ بسا  عذابی‌ که  ریشه‌ کن‌ کننده  باشد  به  قوم  تو  در  این  جهان  نرسد،  همان‌گونه که  قبلاً  به  قوم  موسی  نرسید: 

(وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ فَاخْتُلِفَ فِیهِ ).

ما  کتاب  (‌آسمانی  تورات‌)  را  بـه  مـوسی  دادیم  و  سـپس  دربـارة  آن  (‌از  سـوی  پـیروان  در  تـفسیر  و  مـعنی  آن  برحسب  اهواء  و  شهوات  ایشان‌)  اختلاف  شد.

اتحادشان  از  هـم  پاشید  و  اعتقادات  و  عباداتشان  دگرگون  گردید،  ولی  فرمان  یزدان  بر  این  رفته  بود که  محاسبه  کامل  ایشان  در  روز  قیامت  صـورت  پذیرد:

(وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ ).

و  اگر  سخن  پروردگارت  از  پیــش  بر  این  نرفته  بود  (‌کـه  عذاب  کافران  و  مجازات  شدید  مبطلان  تا  روز‌  رستاخیز  به  تأخیر  انداخته  شود)  دربارۀ  چیزی  که  در  آن  اختلاف  پیدا  کرده  بودند  (‌با  تمیز  حقّ  از  باطل‌،  و  برا‌ی  داشتن  محقّ  و  نابود  کردن  مبطل‌)  داوری  می‌شد.فرمان  خدا  به  سبب  فلسفۀ  ویژه‌ای  از  پیش  بر  این  رفته  است‌،  و  عذاب  ریشه‌کن  کننده  بدیشان  نـرسیده  است‌.  همچنین  بدین  جـهت  عـذاب  ایشـان  را  از  بـیخ  و  بـن  درنمی‌آورد  کـه  آنـان  دارای  کـتاب  آسـمانی  هسـتند.  کسانی  که  از  پیروان  پـیغـبران‌ کـتاب  آسـمانی  داشته  باشند  همۀ  آنان  تا  روز  قیامت  مهلت  داده  می‌شوند  و  به  طور کلّی  نابود  و  از  بیخ  و  بن  پرکنده  نمی‌شوند.  چـون  کتاب  آسمانی  ایشان‌ که  جا  است  مایۀ هـدایت  آنـان  است‌،  و  نسلهای  آینده  نیز  می‌توانند  آن  را  بررسی‌ کنند  و  دربارۀ  مطالب  و  مقاصد  آن  بیندیشند،  بسان  نسلی ‌که  آن ‌کتاب  بر  ایشان  نازل‌ گردیده  است  و  مخاطب  مستقیم  آن  کتاب  بوده‌اند.  امّا  معجزات  و  خوارق  عادات  مـادی  این  چنین  نیست‌.  تنها  یک  نسل  آنها  را  می‏بینند.  ایـن  نسل  هـم  یا  بدانها  ایمان  می‌اورند،  و  یا  این‌ که  بدانـها  ایمان  نمی‌آورند  و  عذاب  ایشـان  را  دربـر  می‌گیرد...  تورات  و  انجیل  کتابهای  کاملی  بوده‌اند  و  در  دسـترس  نسلهای  فراوانی  مانده‌اند  تا  کتاب  آسـمانی  واپسـین  یعنی  قرآن  آمده  است  و  تورات  و  انجیل  پیش  از  خود  را  تصدیق  کرده  است‌.  قرآن‌ که  واپسن ‌کتاب  آسمانی  است  برای  همۀ  مردمان  آمده  است  و  همگان  به  پـذیرش  آن  دعـوت  مـی‌شوند،‌،  و  جـملگی  مـردمان  بـراساس  آن  محاسبه  می‌شوند  و  مورد  پرس  و  جو  قرار  می‌گیرند،  از  جمله  پیروان  تـورات  و  پـیروان  انـجیل  بـاید  از  قـرآن  متابعت  نمایند  ... «انّهـمْ‌:  ایـن‌ کـه  ایشـان‌« یـعنی  قـوم 

موسی  ...

(لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ )(١١٠)

آنـان  (‌کـه  تـورات  را  از  پدران  خود  پـه  ارث  بـرده‌ابـد)  دربارۀ  کتاب  (‌آسمانی  خود)  بـه  شکب  و  تـردید  شکـفتی  گرفتار  آمده‌اند  (‌و  از  حقیقت  فرسنگها  به  دور  افتاده‌اند)‌.  قوم  موسی  دربـارۀ‌ کتاب  موسی  به  شکّ  و  تردید  عجیبی  گرفتار  شده‌اند،  چـون  کتاب  آنان  پس  از  گذشت  نسلها  نوشته  شده  است‌،  و  روایتها  دربارۀ  آن  پراکنده  و  پـریشان  است‌،  و  قـابل  اعـتماد  و  دارای  یـقین  بـرای  پیروانش  نیست‌.

هرچند  که  عذاب  به  تأخیر افـتاد‌ه  است‌،  قـطعاً  هـمگان  پاداش  و  پادافره  نـیک  و  بد  اعـمال  و  افـعال  خـود  را  خواهند  گرفت‌.  خداوند  دانای  آگاه  سزا  و  جزای  رفتار  و  کردارشان  را  بیگم  و کاست  می‌دهد،  و  چیزی  از  اعمال  و  افعال  ایشان  ضائع  نمی‌گردد  و  هدر  نمی‌رود:

(وَإِنَّ کُلا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمَالَهُمْ إِنَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ خَبِیرٌ )(١١١)

پروردگارت  حتماً  (‌پاداش  و  پادافره‌)  اعمال  همگان  را  بی کم  و  کاست  می‌دهد  و  او  آگاه  از  هر  آن  چـیزی  است  که  می‌کنند.

در  این  تـعبیر  قرآنی  تأکیدهای  گوناگونی  است  تا  بر اثر  مهلت  دادن  و  به  تأخیر  انداختن  عذاب‌،  کسی  دچار  شکّ  و  تردید  نشود.  همچنین  دربارۀ  باطل  بودن  چیزی‌ که  آن  قوم  معتقد  بدان  هستند  شکّ  و  تـردیدی  بـه  خود  راه  ندهد،  و  بداند  معتقدات  ایشان  همان  شرکی  است ‌که  قبلاً  همه  مشرکان  بر  آن  بوده‌اند.

واقعیّت  زندگی  جنبش  اسلامی  در  آن  دوره  از  زمان  این  همه  تأکیدها  را  می‌طلبیده  است‌.  مشرکان  در  برابر  جنبش  اسلامی  و  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم ‌ و گروه  اندک  مؤمنانی ‌که  در  خدمت  او  هستند،‌کینه‌توزانه  و  سرکشانه  ایستاده‌اند.  دعوت  آسمانی  تقریباً  راکد  بر  جای  خود  ایستاده  است‌.  در  صورتی ‌که  عذابی‌ که  خدا  وعده  داده  است  به  تأخیر  افتاده  است  و  هنوز  روی  نداده  است‌.  اذیّت  و  آزار  نیز  بر  سرگروه  مؤمنان  می‌آید  و  مؤمنان  در  ورطۀ  شکنجه  و  عقاب  افـتاده‌انـد  و  در  مـیان  عـذاب  می‌لولند،  ولی  دشــمنان  جـنبش  اسـلامی  نـجات  یـافته‌انـد  و  آزاد  و  بی‌دردسر  راه  می‌روند!..  ایـن  دوره‌،  دوره‌ای  است  کـه  برخی  از  دلها  در  آن  به  لرزه  می‌افتد.  حتّی  دلهای  استوار  و  نیرومند  نیز  دچار  وحشت  می‌گردد،  و  به  همچون  دلداری  و  غمزدائی  و  ثابت  قدم  داشتن  و  پایدار  نمودنی  نیاز  پیدا  می‌کند.

پایدار  نمودن  دلهای  با  ایمان  با  چیزی  میسر  نـمی‌گردد  همان‌گونه ‌که  پـایدار  می‌شود  به  وسیلۀ  تأکید  ایـن  موضوع  که  دشمنان  آنها،  دشـمنان  یـزدان  است!  و  آن  دشمنان  بر  باطلی  ماندگار  هستند کـه  شکّـی  در  باطل  همچنین  ثابت  و  استوار  داشتن  دلهای  با  ایمان  با  چیزی  انجام  نمی‌گیرد  هـمچون  جـلوه‌گـر  ساختن  حکـمت  و  فلسفه‌ای که  یزدان  در  مهلت  دادن  ستمکاران  و  به  تأخیر  انداختن  طاغیان  تا  روز  معلوم  قیامت  قرار  داده  است  و  نهان  داشـته  است‌،  و  آنـان  در  آن  روز  به  کـیفر  خـود  خواهند  رسید  و گریزی  و گزیری  از  آن  ندارند!

بدین  منوال  و  بر  این  روال  مقتضیات  حرکت  و  جنبش  اسلامی  در  نصوص  قرآنی  خواهیم  یافت  و  خواهیم  دید  که  چگونه  این  عـقیده  را  بـاید  پـیش  برد،  و  مشـاهده  خواهیم ‌کرد که  چگونه  این  قرآن  گروه  مسلمانان  را  به  کـارزار  مــی‌برد  و  به  پیکار  مـی‌نشاند،  و  چگـونه  نشانه‌های  راه  را  بدیشان  نشان  مـی‌دهد  و  برای  آنـان  آشکار  و  روشن  می‌گرداند!

*

سخن ‌گفتن  با  این  تأکید،  به  جان  و  دل  انسان  می‌اندازد  که  سنّت  و  قانون  ثابت  و  استوار  یزدان‌،  قـطعاً  دربـارۀ  آفریدگان  و  آئین  و  وعد  و  وعیدی  که  داده  است  اجراء  می‌گردد.  در  این  صورت  مؤمنان  باید  بر  آئـین  یـزدان  ماندگار  بمانند،  و  دعوت‌کنندگان  به  سوی  خدا  راستای  راه  خـود  را  ثـابت‌ قدم  و  راست ‌قـامت  ادامـه  بـدهند،  بدان‌گونه  که  بدیشان  دستور  داده  شده  است‌.  نه  در  آئین  خود  غلو  و  زیاده‌روی‌ کنند،  و  نه  بر  آن  بیفزایند.  و  بـر  ستمگران  تکیه  نکنند  هر  اندازه  هم  ستمگران  از  نیرو  و  توان  برخوردار  باشند.  و کسی  جز  خدا  را  پرستش  نکنند  و  برای  جز  او کرنش  نبرند،  هـر  انـدازه  هـم  راه  بری  ایشان  به  درازا  کشد  و  طولانی  شود.گذشته  از  اینها،  با  تـوشه  راه کـه  انـجام  عـبادات  در  اوقـات  خـود  است  خویشتن  را  مجهز  و  مهیا کنند،  و  شکیبائی  و  اسـت‌قامت  ورزند  تا  آن  زمان‌ که  سنّت  و  قانون  خدا  تحقق  می‌یابد  و  پیاده  می‌شود،  بدان‌گاه  که  خدا  می‌خواهد:

(فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَکَ وَلا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (١١٢) وَلا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ (١١٣) وَأَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَى لِلذَّاکِرِینَ (١١٤) وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ )(١١٥)

بنا  بر  این‌،  همانگونه  که  فرمان  یافته‌ای  (‌در  راه  تبلیغ  و  ارشاد  و  مبارزه  و  پیکار  و  پیاده  کردن  تـعلیمات  قرآن‌)  استقامت  کن  همراه  کسانی  که  (‌از  کـفر  و  شـرک‌،  دست  کشیده‌اند  و)  با  تو  (‌به  سوی  خدا)  برگشته‌اند  و  (‌ایـمان  آورده‌اند،  و  از  حدود  قوانـین  خدا)  تـجاوز  نکنید  (‌و  از  جادۀ  اعتدال  به  کنار  نروید  و  راه  افراط  و  تفریط مپوئید) 

چرا  که  خدا  می‌بیند  چیزی  را  که  مـی‌کنید  (‌بس  مواظب  بندار  و  گفتار  و  کـردار  خـود  بـاشید)  و  بـه  کافران  و  مشرکان  تکیه  مکنید  (‌کـه  اگر  چنین  کنید)  آتش  دوزخ  شما  را  فرو  می‏‎گیرد.  و  (‌بدانید  که‌)  جز  خدا  دوستان  و  سرپرستانی  ندارید  (‌تـا  بـتوانـند  شـما  را  در  پـناو  خود  دارند  و  شر  و  بـلا  و  زیـان  و  ضـرر  را  از  شـما به  دور  نمایند)  و  پس  از  (‌تکیه  بر  کـافران  و  مشـرکان‌،  دیگر  از  سوی  خدا)  یـاری  نـمی گردید  و  (‌بـر  دشـمنان‌)  پـیـروز  گردانده  نـمی‌شوید.  در  دو  طرف  روز  که  وقت نـماز  صـبح  و  عصر  است‌)  و  در  اوائـل  شب  (‌کـه  وقت  نـماز  مغرب  و  عشاء  است‌)  چنان  که  باید  نماز  را  بجای  آورید.  بیگمان  در  این  (‌سفارشها  و  قانونهای  آسمانی‌)  اند‌رز  و  ارشاد  کسانی  است  که  پـند  مـی‌پذیرند  و  خدای  را  یـاد  مـی‌کنند  و  بـه  یـاد  مـی‌دارنـد،  و  (‌در  بـرابـر  سختیهای  چیزهائی  که  به  تو  دستور  داده  شده  است‌)  شکیبائی  کن  که  خداوند  پاداش  نیکوکاران  را  ضائع  نخواهـد  کـرد  (‌و  رنج  آنان  را  در  دنیا  و  آخرت  هدر  نخواهد  داد)‌.

این  دستوری  است که  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   ‌و  به ‌کسانی  داده  می شود که  از کفر  و  شرک  دست ‌کشیده‌اند  و  به  سوی  خدا  برگشته‌اند:

(فَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ ).

همانگونه  که  فرمان  یافتـه‌ای  (‌در  راه  تـبلیغ  و  ارشـاد  و  مبارزه  و  پیکار  و  پیاده  کردن  تعلیمات  قرآن‌)  اسقامت  کن‌. 

پیغمبر  صلّی اللع علیه و آله وسلّم   هراس  و  شکوه  این  فرمان  را  به‌ گونه‌ای  احساس‌ کرد که  با  اشارۀ  بدین  آیه  فرمود:

(شیبتنی هود ).

سورۀ  هود  مرا  پیر  کرد  ....

استقامتی‌ که  خواسته  شده  است  به  معنی  اعتدال‌،  و  عبور  در  راستای  راه  بدون  انحراف  بدین  سو  و  آن  سو  است‌.  این  چنین  چـیزی  هـم  نـیاز  بـه  بـیداری  و  هوشیاری  همیشگی‌،  تدبّر  و  تـفکّر  دائـمی‌،  بازبینی  و  بـازنگری  پیوستۀ  مرزهای  راه‌،  و  جـلوگیری  از  انـفعالات  بشـری  است ‌که ‌کم  و  بیش  رویکرد  رایج  می‌کند  و  به  انحراف  می‌کشاند  ...  به  همین  جهت  استقامت  کـاری  است‌ کـه  پیوسته  در  هر  حرکتی  از  حرکات  زندگی  ضرورت  دارد.  آنچه  در  اینجا  شایان  ذکر  است  و  باید  بدان  توجّه  داشت  این  است ‌که  نهی  بعد  از  امر  به  استقامت‌،  نهی  از  قصور  و کوتاهی  در کار  و  تقصیر  و  تفریط  نیست‌،  بلکه  نهی  از  زیاده‌روی  و  افراط  و  از  حدّ گذشتن  و  طغیان  و  سرکشی  است  ...  این  بدان  جهت  است  که  امـر  بـه  اسـتقامت  و  بیداری  و  هوشیاری  و  پرهیزگاری  که  به  دنبال  اجـرای  ایـن  فـرمان  در  درون  پـیدا  مـی‌شود،  گـاه  بـه  غـلوّ  و  زیاده‌روی  می‌انجامد،  و  این  دین  را  از  سادگی  و  آسانی  خود  به  سختی  و  دشواری  تبدیل  می‌کند.  خدا  دین  خود  را  آن‌ چنان  می‌خواهد  که  آن  را  بدان‌ گـونه  نـازل  کـرده  است‌،  و  استقامت  را  در  چیزی  که  بدان  امر کـرده  است  بدون  افراط  و  غلوّ  می‌خواهد،  چه  افراط  و  غلوّ  این  دین  را  از  سرشت  خود  بیرون  می‌برند،  همان‌ گونه‌ که  تفریط  و  تقصیر  آن  را  از  سرشت  خود  بیرون  می‌برند.  این  هـم  نگرشی  است  که  ارزش  بسیار  گرانبهائی  دارد،  و  مـایۀ  آن  می‌شود که  مسلمانان  بر  راه  راست  بمانند،  و  نه  بـه  افراط  و  غلوّ  بگرایند،  و  نه  سستی  و  تنبلی ‌کنند.

(إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ) (١١٢)

قطعاً  خدا  مـی‌بیند  چیزی  را  که  مـی‌کنید  (‌پس  مـواظب  پندار  و  گفتار  و  کردار  خود  باشید)‌.

«‌بَصیرٌ:  بینا»  از  «‌بـصیرت‌:  بـینش‌«  در  ایـنجا  مـناسب  می‌نماید.  چرا که  در  اینجا  بصیرت  و  بینش  و  خـوب  و نیکو  درک  و  فهم ‌کردن  و  سـنجیدن  فرمانروا  است  ...  بنابراین  همان‌ گونه  کـه  فـرمان  یـافته‌ای  ای  پیغمبر  استقامت ‌کن  همراه  با کسانی ‌که  با  تو  به  سوی  خدا  برگشته‌اند.

(وَلا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ ).

و  به  کافران  و  مشرکان  تکیه  مکنید  (‌که  اگر  چنین  کـنید  آتش  دوزخ  شما  را  فرو  می‏‎گیرد.

به  ستمگران  تکیه  نکنید  و  بدیشان  اطمینان  ننمائید.  به  زورمداران  یاغی  و  سرکش  و  ستمگری  تکیه  و  اعتماد  نکنید که  در  زمین  از  سلطه  و  قدرت  برخوردارند‌،  آن  کسانی‌ که  با  زور  و  قدرت  خود  بندگان  را  مغلوب  و  مقهور  می‌کنند  و  ایشان  را  بندگان  غیر  خدا  می‌سازند  ...  بدیشان  تکیه  نکنید،  چه  تکیه ‌کردن  بر  ایشان  به  مـعنی  ماندگار کردن  آنان  بر  این  کار  بسیار  زشت  و  ناپسندی  است  که  انـجام  می‌دهند  و  بدان  دست  می‌یازند،  و  همچنین  به  معنی  شریک  ایشان  شدن  در گناه  آن‌ کـار  بسیار  زشت  و  ناپسند  است‌.

(فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ ).

چه  (‌اگر  چنین  کنید)  آتش  دوزخ  شما  را  فرو می‌گیرد. 

این  هم‌ کیفر  همچون  انحراف  و کجروی  است‌.

(وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ) (١١٣)

جر  خدا  دوستان  و  سرپرستانی  ندارید  (‌تا  بتوانند  شما  را  در  پناه  خود  دارند  و  شرّ  و  بلا  و  زیان  و  ضـرر  را  از  شـما  بـه  دور  نـمایند)  و  پس  از  (‌تکـیه  بــر  کافران  و  مشرکـان‌،  دیگر  از  سوی  خدا)  یـاری  نمی‏‎گردید  و  (‌بر  دشمـان‌)  پیروز  گردانده  نمی‌شوید.

اسـتقامت  بر  راه  در  همچون  دوره‌ای‌ کار  سخت  و  مشکلی  است  و  به  توشه‌ای  نیاز  دارد که ‌کمک‌ کند  و  یاری  برساند.

یزدان  سبحان  پـیغمبر  خود  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  و گــروه  انـدک  مسلمانانی  را که  با  او هسـتند  به  تو‌شۀ  راه  رهنمون  می‌فرماید:

(وَأَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ ).

در  دو  طرف  روز  (‌که  وقت  نماز  صبح  و  عصر  است‌)  و  در  اوائل  شب  (‌که  وقت  نماز  مغرب  و  عشاء  است‌)  چنان  که  باید  نماز  را  بجای  آورید.

خدا  می‌دانسته  است‌ که  این  توشه‌ای  است‌ که  مـی‌ماند  هنگامی‌ که  هر  توشه‌ای  تمام  می‌گردد  و  از  میان  می‌رود.  توشه‌ای  است ‌که  بنیۀ  روحی  را  اسـتوار  و  پـایدار  می‌دارد.  دلها  را  بر  حقّ  و  حقیقت  نگاه  می‌دارد،  حـقّ  و  حقیقتی‌ که  وظائف  و  تکالیف  آن  بسی  سخت  و  دشوار  است‌.  زیرا  این  توشه  این  دلها  را  به  خداوندگار  مهربان  و  نزدیک  و  پاسخگو  و  فریادرس  پیوند  می‌دهد،  و  بر  دلها  نسیم  انس  و  الفت  را  وزان  می‌کند  بدان  هنگام‌ که  دلها  در  وحشت  و  عزلت  همچون  جاهلیّت  نـامبارک  و  کینه‌توزی  بسر  می‌برند

آیه  در  اینجا  دو  طرف  روز  را  بیان  می‌دارد که  اول  و  آخر  روز  است‌.  و  بخشی  از  شب  را  بیان  می‌نماید کـه  نزدیک  به  شب  مراد  است‌.  آیه  بدین  وسیله  اوقـات  نمازهای  واجب  را  بیان  می‌دارد،  بدون  این ‌کـه  شمارۀ  آنها  را  معیّن‌ کرده  باشد.  عدد  و  وقت  خاص  هر  نمازی  به  وسیلۀ  سنّت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  مقرّر  و  مشخّص ‌گردیده  است‌.

نصّ  قرآن  به  دنبال  فرمان  به  ادای  نماز  به ‌گونۀ کامل  و  لازم  خود،  این  چنین  پیروی  را  می‌زند:

(إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ).

بیگمان  نیکیها  (‌و  از  جمله  نمازهای  پنجگانه‌)  بدیها  را  از  میان  می‌برد. 

این  نصّ  عام  است  و  شامل  هر  نوع  نـیکی  و  خوبی  می‌گردد.  نماز  از  بزرگ‌ترین  نیکیها  و  خوبیها  است‌،  و  به  طریق  اَولی  مندرج  در  حکم  آیه  است‌.  امّا  نه  ایـن ‌که  نماز  تنها  نیکی  و  حسنه‌ای  باشد  - ‌همان‌ گونه ‌که  برخی  از  مفسّران ‌گفته‌اند  - ‌که  سینه  و  بدی  را  بزداید  و  محو  نماید:

(ذَلِکَ ذِکْرَى لِلذَّاکِرِینَ) (١١٤)

بیگمان  در  این  (‌سفارشها  و  قانونهای  آسمانی‌)  اندرز  و  ارشاد  کسانی  است  که  پـند  مـی‌پذیرند  و  خدای  را  یـاد  می‌کنند  و  به  یاد  می‌دارند.

 نماز  در  اصل  خود  یاد  و  یادآوری  است‌،  بدین  جـهت  همچون  پیروی  با  آن  مناسبت  دارد.  استقامت  نیاز  به  شکیبائی  دارد.  همچنین  به  انتظار  مدّت  زمانی  بودن  تا  سنّت  خدا  دربارۀ  تکذیب‌کنندگان  تـحقّق  یـابد  و  پـیاده  گردد  نیز  نیاز  به  شکیبائی  دارد.  بدین  خاطر  است  پیروی  که  بر  فرمان  به  استقامت  و  بر  چیزی ‌که  پیش  از  آن  آمده  است  زده  می‌شود،  این  چنین  است‌:

(وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ) (١١٥)

و  (‌در  برابر  سختیهای  چیزهائی  که  به  تو  دستور  داده  شده  است‌)  شکیبائی  کن  که  خداوند  پـاداش  نـیکوکاران  را  ضائع  نخواهد  کرد  (‌و  رنج  آنان  را  در  دنـیا  و  آخرت  هدر  نخواهد  داد)‌.

استقامت  نیکی  است‌.  به  تمام  و  کمال  خواندن  نیاز  در  اوقات  خود  نیکی  است‌.  شکیبائی  بر  نـیرنگ  تکذیب  نیکی  است  ...  خـدا  هـم  پـاداش  نـیکوکاران  را  ضـائع  نمی‌کند  و  هدر  نمی‌دهد.

*

آن‌ گـاه  رونـد  قـرآنـی  بـرای  تکمیل  حـاشیه  و  پـیرو  برمی‌گردد  به  سوی  جایگاه‌های  هلاک  و  نابودی  شهرها  و  آبادیها  و  مردمان  آنجاها.  نیـم‌ نگاهی  می‌اندازد  به  این  که  اگر  در  میان  همچون  مردمانی  خیرخواهان  فرزانه‌ای  بودند  در  پیشگاه  خدا  بـرای  خویشتن  خـیر  و  خوبی  اندوخته  می‌کردند  و  برجای  می‌داشتند.  برای  نیل  بدین  امر  دیگـران  را  از  فسـاد  در  زمـین  نــهی  مـی‌کردند  و  بــازمی‌داشتند،  و  جـلو  ستمگران  را  از  ستمگری  می‌گرفتند،  آن  وقت  خدا  این  شهرها  و  آبادیها  را  ویران  نـمی‌نمود  و  سـاکـنان  آنـجاها  را  نـابود  و  بـه  عذاب  ریشه‌کن ‌کننده  گرفتار  نـمی‌کرد.  چه  یـزدان  شـهر‌ها  و  آبادیها  را  ظالمانه  گرفتار  عذاب  نـمی‌سازد،  وقتی  کـه  مردمان  آنجاها  اصـلاحگر  بـاشند.  یـعنی  اصـلاحگران  آنجاها  قدرت  این  را  داشته  باشند که  در  میان  ساکنا‌ن  آن  اقطار  و  دیار  جلو  ستمگری  و  تباهی  را  بگیرند.  در  آن  شهرها  و  آبادیها  گروه  انـدکی  از  مـؤمنان  بـودند،  ولی  هیچ‌ گونه  نفوذ  و  قدرتی  نداشتند.  خدا  ایشان  را  نجات  داد  در  آنـــجاها  گـروه  بیشماری  از  افـراد  دارای  خوشگذران‌،  و  پیروان  بدون  چون  و  چرای  ایشان  وجود  داشتند.  این  بود که  خدا  شـهرها  و  آبـادیها  و  مـردمان  ستمگر  آنجاها  را  نابود کرد:         

(فَلَوْلا کَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُو بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الأرْضِ إِلا قَلِیلا مِمَّنْ أَنْجَیْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَا أُتْرِفُوا فِیهِ وَکَانُوا مُجْرِمِینَ (١١٦) وَمَا کَانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ) (١١٧)

چرا  نمی‌بایست  که  در  میان  مـلّتهای  (‌گذشتۀ‌)  پـیش  از  شما  فرزانگانی  باشند  که  از  فساد  در  زمین  نهی  کنند  (‌تا  دیگران  را  از  گرفتار  آمدن  به  عذاب  و  نابود  شدن  رهائی  بـخشند؟‌)  مگـر  مـردمان  کمی  کـه  (‌بـه  وظیفۀ  امـر  بـه  معروف  و  نــهی  از  مـنکر  عـمل  کردند  و)  ما  نـجاتشان  دادیم‌،  و  (‌امّا  در  همان  حال‌)  کافرانی  مـی‌زیستند  که  از  خوشگذرانی  و  تنعّم  و  تلذّذی  پیروی  می‌کردند  که  آنان  را  مغرور  و  فاسد  کرده  بود،  و  دائماً  گناه  می‌ورزیدند  (‌و  هیچ ‌وقت  بـه  دعوت  پـیغمبران  و  خیرخواهـان  گوش  نمی‌دادند  و  از  فساد  و  تباهی  دست  نمی‌کشیدند.  سنّت  و  عادت‌)  پروردگارت  چنین  نـبوده  است  که  شـهرها  و  آبادیها  را  ستمگرانه  ویران  کند،  در  حـالی  کـه  سـاکنان  آنجاها  (‌متمسّک  به  حقّ  و  ملتزم  به  فضائل  بـوده  و)  در  صدد  اصلاح  (‌حال  خود  و  دیگران‌)  برآمده  باشند.

 این  اشاره  پرده  برمی‌دارد  از  سنّت  و  قانونی  از  سنّتها  و  قانونهای  یزدان  که  جاری  و  ساری  در  میان  ملّتها  است‌.  ملّتی‌ که  فساد  و  تباهی  در  میان  ایشان  به  سـبب  بـنده  گرداندن  مردمان  برای  غیر  یزدان  به  شکلی  از  اشکـال  را‌ئج  می‌گردد،  و  کسانی  در  آن  میان  پـیدا  مـی‌شوند  و  برای  دفع  همچون  تباهی  و  فسادی  به  پا  می‌خیزند  و  به  تلاش  می‌ایستند،  این  چنین  ملّتی  نجات  پیدا  می‌کند،  و  خدا  آن  را  به  عذاب  و  هلاک‌ گرفتار  نمی‌سازد.  ملّتی‌ که  ستمگران  در  میانشان  به  ستم  می‌پردازند،  و  تباهکاران  به  تباهی  می‌نشینند،  و  کسانی  هم  در  ایـن  مـیان  پـیدا  نمی‌شوند که  برای  دفع  ظلم  و  فساد  برخیزند  و  به  تلاش ایستند،  یا  کسانی  در  این  میان  پیدا  مـی‌شوند کـه  این  بیداد  و  تباهی  را  زشت  و  ناپسند  بشمارند،  ولی  نیرو  و  توانی  آن  چنانی  ندارند که  واقعیّت  زندگی  تباه  شده  را  دریابند  و  در  آن  تأثیر  بگذارند،  در  حقّ  چنین  ملّتی  سنّت  و  قـانون  خـدا  اجـراء  و  روان  مـی‌شود  و  دامـنگیرش  می‌گردد،  یا  نابود  و  ریشه‌کن  می‌شود  و  برمی‌افتد،  و  یا  دچار  فروپاشی  یا  پریشانی  و  نابسامانی  می‌گردد.

بنابراین،  کسانی‌ که  مردمان  را  به  سوی  ربوبیّت  خدای  یگانه  دعوت  می‌کنند،  و  در  اصلاح  جامعه  و  زدودن  آن  از  تباهی  و  فسادی  می‌کوشند که  به  سبب  پرستش ‌کردن  غیرخدا  و  کرنش  بردن  برای  دیگران  پدید  آمـده  است‌،  این‌ گونه  کسانی  دروازه‌بان  امن  و  امان  ملّتها  و  جامعه‌ها  هسـتند.  از  هـمین‌ جا  ارزش  مـبارزۀ  رزمـندگان  در  راه  استقرار  ربوبیّت  خدای  یگـانۀ  جـهان‌،  و  ایسـتادگان  در  مقابل  ستم  و  تباهی  به  هر  شکلی  از  اشکال ‌کـه  هست‌،  نمودار  و  پدیدار  می‌گردد  ...  ایـن‌ گونه  کسـانی  نه‌ تنها  وظیفۀ  خود  را  در  برابر  پروردگار  و  آئـین  خـود  انـجام  می‌دهند،  بلکه  از  این  راه  مانع  آن  می‌شوند که  ملّتها  و  جامعه‌های  ایشان  دچار  خشـم  خـدا  شـوند  و  سـزاوار  عذاب  و  هلاک  گردند.

*

واپسین  پیرو  دربارۀ  اختلاف  و  فرقی  است ‌که  انسانها  با  یکدیگر  دارند.  دسته‌ای  راه  هدایت  می پویند،  و گروهی  به  راه  ضلالت  می‌روند.  دخالت  مستقیم  و  قانون  خدا  در  رویکرد  بندگان  بدین  جهت  و  یا  آن  جهت‌:

(وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ (١١٨) إِلا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لأمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ) (١١٩)

 (‌ای  پیغمبری  که  آزمـند  بـر  ایـمان  آوردن  قـوم  خود  و  مـتأسّف  بـر  روی‌ گـردانـی  ایشـان  از  دعوت  آسـمانی  هستی‌!  بدان  که‌)  اگر  پروردگارت  می‌خواست  مـردمان  را  (‌همچون  فرشتگان  در  یک  مسیر  و  بر  یک  برنامـه  قرار  می‌داد  و)  ملّت  واحدی  مـی‌کرد  (‌و  پـیرو  آئـین  یگانه‌ای  می‌نمود،  و  آنان  در  مادیات  و  در  معنویات  و  در  انتخاب  راه  حقّ  یا  راه  باطل  اختیار  و  اختلافی  نـمی‌داشـتند.  آن  وقت  جــهان  بــه  گــونۀ  دیگری  درمـی‌آمد)  ولی  (‌خدا  مردمان  را  مختار  و  با  اراده  آفریده  و)  آنان  همیشه  (‌در  همه  چیز،  حتّی  در  گزینش  دیـن  و  اصول  عقائد  آن‌)  متفاوت  خواهند  ماند.  (‌مردمان  بنا  به  اختلاف  استعداد،  در  همه  چیز  حتّی  در  دینی  که  خدا  برای  آنان  فرستاده  است  متفاوت  می‌مانند)  مگر  کسـانی  کـه  خدا  بـدیشان  رحم  کرده  باشد  (‌و  در  پرتو  لطف  او  بـر  احکـام  قطعی  الدّ‌لالۀ  کتاب  خدا  متّفق  بوده‌،  هر چند  در  فهم  معنی  ظنّی  الدّلالۀ  آن  که  منوط  بـه  اجتهاد  است‌،  اختلاف  داشـته  باشند)  و  خداوند  برای  همین  (‌اختلاف  و  تـحقّق  اراده  و  رحمت‌)  ایشان  را  آفریده  است‌،  و  سخن  پروردگار  تو  بر  این  رفته  است  که‌:  دوزخ  را  از  جملگی  جنّیها  و  انسانهای  (‌پیرو  نفس  امّاره  و  اهریمن  مکاره‌)  پر  می‏کنم.

اگر  خدا  می‌خواست  جملگی  مردمان  را  بـر  یک  روال  می‌آفرید،  و  همگان  را  با  اسـتعداد  یکسان  بـه  جـهان  می‌آورد  ...  همۀ  مردمان  نسخه‌های  مکرّری  می‌شدند  و  هیچ ‌گونه  تفاوت  و  تباین  و  جدائی  و  دگرگونی  با  یکدیگر  نمی‌داشتند.  این  هم  سرشت  این  زندگی  مقدّر  و  مقرّر  بر  روی  زمین  نیست‌،  و  با  سرشت  این  آفریدۀ  انسان  نامی  نمی‌خواند که  خدا  او  را  در  زمین  خلافت  بخشیده  است  و  جانشین  کرده  است‌.

خدا  خواسته  است  که  ایـن  آفریدۀ  انسان  نام  دارای  استعدادات  و  تمایلات  و  رویکـردها  و  گـرایشـهای  گوناگون  و  جوراجوری  باشد،  و  خدا  به  آدمی  قدرت  آن  را  بخشیده  است ‌که  آزادانه  راه  خود  را  انتخاب  نماید،  و  به  اختیار  خود  جهتگیری ‌کند،  و  جوابگوی  این  انتخاب  و  اختیار  باشد،  و  بار  مسؤولیّت  اعمال  و  اقوال  و  افکـار  خویش  را  بر  دوش  کشد،  و  خدا  در  برابر گزینش  هدایت  یا  ضلالت  بدو  پاداش  و  پادافره  دهد  ...  سنّت  و  قـانون  خدا  چنین  اقتضاء‌ کرده  است‌،  و  مشیّت  و  ارادۀ  خدا  بـر  این  بوده  و  بر  این  رفته  است‌.  آن‌ کس‌ کـه  هـدایت  را  انتخاب  می‌کند،  و  آن ‌کس ‌که  ضلالت  را  اختیار  می‌کند،  عملکرد  هر  دو  تای  آنان  برابر  سنّت  و  قانون  سا‌ری  و  جاری  یزدان  دربارۀ  بندگانش  بوده  است‌،  و  مـوافـق  و  مطابق  با  مشیّت  و  ارادۀ  ایزد  سبحان  صورت  پذیرفته  است‌.  چرا که  آفریدگار  جهان  خواسته  است‌ که  انسـان  حقّ  اختیار  و  انتخاب  را  داشته  باشد،  و  جزا  و  سز‌ای  راه  و  روشی  را  که  برگزیده  است  دریافت  دارد.

خدای  منّان  چنین  خواسته  است  که  انسـانها  یک  ملّت  نشوند.  این  یک  ملّت  نبودن  هم  می‌طلبد که  با  یکدیگر  تفاوت  و  جدائی  داشته  باشند  و  جوراجور  و گوناگـون  شوند.  این  اختلاف  و  افتراق  گاهی  به  اصول  عقیده  هـم  سر  می‌کشد  -‌ مگر  آنان‌ که  رحمت  خدا  ایشان  را  دریابد  و  دربرشان‌ گیرد  -  و  آنان‌ کسانیند که  به  حقّ  و  حقیقت    دسترسی  پیدا  کرده‌انـد  -  حقّ  و  حقیقت  نـیز  تعدّد  و  چندگانگی  ندارند  -  ایـن  چنین  انسـانهائی  در  اصول  عقیده  متّفق  می‌شوند  و  اتّفاق  نظر  پیدا  می‌کنند.  این  هم  این  را  نفی  نمی‌کند که  ایشان  با گمراهان  متفاوف  بوده  و  دوگانگی  و  جدائی  دارند:

طـرف  مقابلی  را  این  نصّ  برای  راه  یافتگان  ذکر‌  ‌کرده است:

(وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لأمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ) (١١٩)

و  سخن  پروردگار  تو  بر  این  رفته  است  که‌  دوزخ  را  از  جملگی  جنّیها  و  انسانهای  (‌پیرو  نفس  امّـاره  و  اهـریمن  مکّاره‌)  پر  می‌کنـم‌.

چنین  فهم  و  درک  می‌گردد کسانی‌ که  در  حقّ  و  حقیقت  به  هم  می‌رسند،  و  رحمت  خدا  ایشان  را  دربر  می‌گیرد،  آنان  سرنوشت  دیگری  و  جایگاه  جداگانه‌ای  دارند  کـه  بهشت  است  و  بهشت  از  ایشان  بر  می‌گردد،  همان‌ گونه  که  دوزخ  از گمراهان  مقابل  اهل  حقّ  و  حقیقت  پـر  می‌گردد،  گمراهانی  که  دارای  گروه‌ها  و  دسته‌های  باطل  گوناگون‌،  و  برنامه‌های  فراوان  گمراه  و  گمر‌اهساز هستند.

*

سخن  بازپسین  در  این  سوره،  خطاب  به  پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  است  و  دربارۀ  فلسفۀ  روایت  داستانها  به‌ ویژه  برای  او  و  به  طور  عام  بـرای  مؤمنان  است‌.  کسـانی  کـه  ایـمان  نمی‌آورند  پیغمبر  واپسـین  سخن  خود  را  با  ایشـان  بگوید،  و  قاطعانه  با  آنان  قطع  رابطه ‌کند،  و  ایشان  را  به  چیزی  واگذارد که  نهان  در  پس  پردۀ  غـیب  است  و  در  انتظارشان  است‌.  آن‌ گاه  رهنمود  می‌شود که  خدا  را  بپرستد  و  بر  او  توکّل‌ کند،  و  بگذارد  قوم  او  هر کاری  را  که  می‌خواهند  بکنند:      

(وَکُلا نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَکَ وَجَاءَکَ فِی هَذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ (١٢٠) وَقُلْ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنَّا عَامِلُونَ (١٢١) وَانْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ (١٢٢) وَلِلَّهِ غَیْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَیْهِ یُرْجَعُ الأمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) (١٢٣)

این  همه  از  اخبار  پیغمبران  بر  تو  فرو  مـی‌خوانـیم‌،  کـلّاً  برای  این  است  که  بدان  دلت  را  برجای  و  استوار  بداریم  (‌و  در  برابر  مشکلات  تبلیغ  رسـالت‌،  آن  را  تقویت  نمائیم‌)‌.  برای  تو  در  ضمن  این  (‌سـوره  و  اخبار  مـذکور  در  آن‌،  بیان‌)  حقّ  آمده  است  (‌همان  حقّی  که  پیغمبران  دیگران  را  بدان  می‌خواندند)  و  برای  مؤمنان  پند  و  یادآوری  مهمّی  ذکر  شده  است  (‌که  می‌توانند  همچون  ایمانداران  پیشین  از  آن  سود  جویند  و  راه  سعادت  پویند)‌.  بگو  به  کسـانی  که  ایمان  نمی‌آورند:  هر چه  در  قدرت  دارید  بکنید  (‌و  در  راه  خود  بروید)  که  ما  نیز  آنچه  می‌توانیم  می‌کنیم  (‌و  در  راه  خود  می‌رویـم‌،  ولی  بدانید  سرانجام  شـما  شکست  و  بدبختی‌،  و  عاقبت  مـا  پـیروزی  و  خوشبختی  است‌)‌.  و  چشم  به  راه  باشید  (‌که  به  ما  چه  چیز  مـی‌رسد  از  آنـچه  فکر  می‌کنید  که  می‌رسد)  و  ما  هم  چشـم  بـه  راه  هسـتیم  (‌که  برابر  وعدۀ  خدا،  دعوت  آسمانی  پیروز  و  اسلام  بر  شما  و  بر  همۀ  دشمنان  دین  غلبه  کند.  آگاهی  از)  غیب  آسمانها  و  زمین  ویژۀ  خدا  است‌،  و  کارها  یکسـره  بـدو  برمی‏گردد  (‌و  امور  جهان  به  فرمان  او  می‌چرخـد)‌،  پس  او  را  بپرست  و  بر  او  تکیه  کن  و  (‌بدان  که‌)  پروردگارت  از  چیزهائی  که  می‌کنید  بی‌خبر  نیست‌.

خدا  پاداش  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   را  بدهاد  چه  مشکلاتی‌ که  از  سوی  قوم  خود  می‌دیده  است!  و  چه  اندازه  انـحرافات  درونها  و کجروی  انسانها  را  مشاهده‌ کرده  است‌!  و  چه  مقدار  بارهای  سنگین  دعوت  را  بـر  دوش  خود  حـمل  نموده  است‌.  آن  اندازه  دشـواریـها  و  کـژراهـه‌رویها  و  سنگینیها  را  دیـده  است ‌که  بـه  دلداری  و  غمزدائـی  پروردگارش  نیاز  پیدا  نموده  است  و  لازم  آ‌مده  است‌ که  آفریدگارش  او  را  ثابت‌ قدم  و  استوار  بدارد،  در  عین  حال ‌که  او  ثابت‌ قدم  و  شکیبا  بوده  و  به  خداوندگار  خود  اطمینان  و  توکّل  داشته  است‌:

(وَکُلا نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَکَ ).

این  همه  از  اخبار  پیغمبران  بر  تـو  فـرومی‌خوانـیم‌،  کـلّاً  برای  این  است  که  بدان  دلت  را  برجای  و  استوار  بداریم‌.

(وَجَاءَکَ فِی هَذِهِ الْحَقُّ ).

برای  تو  در  ضمن  این  (‌سـوره  و  اخبار  مـذکور  در  آن‌،  بیان‌)  حقّ  أمده  است  (‌همان  حقّی  که  پیغمبران  دیگران  را  بدان  می‌خواندند)‌. 

یعنی  در  این  سوره‌،  حقّ  و  حقیقت  دعـوت‌،  داسـتانهای  پیغمبران‌،  سنّتها  و  قانونهای  یزدان‌،  و  تـصدیق  مـژده  و  بشارت،  و  راست  بودن  و  تهدید کردن  و  بیم  دادن‌،  آمده  است  .

(وَمَوْعِظَةٌ وَذِکْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ 9(١٢٠)

و  برای  مؤمنان  پند  و  اندرز  و  یاد  و  یادآوری  مهمّی  ذکر  شده  است  (‌که  می‌توانند  همچون  ایـمانداران  پـیشین  از  آن  سود  جویند  و  راه  سعادت  پویند)‌.

این  سوره  آنان  را  با  چیزهائی‌ که  بر  سر  مردمان  نسلهای  گذشته  آمده  است  پند  و  انـدرز  می‌دهد،  و  ایشان  را  متوجّه  سنّتها  و  قانونهای  یزدان  می‌کند،  و  به  یاد  اوامر  و  نواهی  خدا  می‌اندازد.

کسانی ‌که  پس  از  این  ایمان  نیاورند،  دیگر  اندرز  و  یاد  و  یادآوری  برای  ایشان  نیست‌.  بلکه  با  آنـان  قـاطـانه  قطع  رابطه  می‌گردد:

(وَقُلْ لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنَّا عَامِلُونَ )(١٢١) (وَانْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ) (١٢٢)

بگو  به  کسانی  که  ایـمان  نـمی‌آورند.  هـرچـه  در  قدرت  دارید  بکنید  (‌و  در  راه  خود  بـروید)  که  مـا  نـیز  آنـچه  می‌توانیم  می‌کنیم  (‌و  در  راه  خود  می‌رویم‌،  ولی  بدانـید  سرانجام  شما  شکست  و  بدبختی‌،  و  عاقبت  ما  پـیروزی  و  خوشبـتی  است‌)‌.  و  چشم  به  راه  باشید  (‌که  به  ما  چه  چیز  می‌رسد  از  آنچه  فکر  می‌کنید  که  می‌رسد)  و  ما  هم  چشم  به  راه  هستیم  (‌که  برابر  وعدۀ  خدا،  دعوت  آسمانی  پیروز  و  اسلام  بر  شما  و  بر  همۀ  دشمنان  دین  غلبه  کند.  این  سخنی  است‌که  ی  از  برادران  انبیاء  ییشین  تو که  در  این  سوره  داستان  ایشان  آمده  است  آن  را  به  قوم  خود گفته  است  و  به  ترک  ایشان ‌گفته  است  و  آنان  را  به  سرنوشتی  واگذار کـرده  است  کـه  در  انـتظارشان  بـوده  است‌[2]...  آنچه  در  انتظارشان  بوده  است  در  پـن  پردۀ  غیب  یزدان  نهان  بوده  است‌:

(وَلِلَّهِ غَیْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ ).

(‌آگاهی  از)  غیب  آسمانها  و  زمین  ویژۀ  خدا  است‌.  کارها  یکسره  بدو  برمی‌گردد،  هم  کـار  تو  و  هـم‌ کـار  مؤمنان‌،  و  هم  کار کسانی ‌که  ایمان  نمی‌آورند،  و  هم ‌کار  و  بار  این  آفریدگان  همه‌،  آنچه  در  دل  غیب  او  نـهان  و  پنهان  است‌،  و  آنچه  در  آینده  خواهد  بود  و  خواهد  شد:

(فَاعْبُدْهُ).

پس  او  را  بپرست‌. 

چه  تنها  او  شایان  برستش‌ کردن‌،  و  برای  او کرنش  بردن  است‌.

(وَتَوَکَّلْ عَلَیْهِ).

 و  بر  او  تکیه  کن‌. 

زیرا  ولی  و  نصیر  و  یاور  و  مددکار  او  است  و  بس‌.  او  آگاه  از  هر  آن  چیزی  است‌ که  می‌کنید  چه  خوب  باشد  و  چه  بد،  و  سزا  و  جزای‌ کسی  ضـائع  نـمی‌شود  و  هدر  نمی‌رود:

(وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ )(١٢٣)

و  (‌بدان  که‌)  پروردگارت  از  چیزهائی  که  می‌کنید  بی‌خبر نیست.

* 

بدین  منوال  و  بر  این  روال  ایـن  سـوره  بـا  تـوحید  در  عبادت‌،  و  توبه  و  پشیمانی  و  برگشت  به  یزدان  در   پایان  کار،  خاتمه  می‌پذیرد،  همان‌گونه  که  با  پرستش  خدا  و  تنها  توجّه  و  روی‌کردن  به  خـدا،  و  درنـهایت  گشت  و  گذار،  برگشتن  بدو،  آغاز گردیده  بود.  این  کار  بعد  از  گشت  و  گذار  زیاد  در  آفاق  و  اقطار  جهان‌،  و  فرورفتن  به  ژرفـاهای  درون‌،  و  دور  زدن  در  لابـلای  اعصار  و  قرون‌،  صورت  پذیرفته  است‌.

بدین‌گونه  زیبائی  هماهنگی  هنری  در  آغاز  و  در  انجام  به  همدیگر  می‌رسد،  و  در  همنوائـی  مـیان  داستانها  و  روند  قرآنی  به  چشم  مـی‌خورد،  بـا  ظـرافت  دید‌گاه  و  اندیشه  و  رویکردی‌ که  به  تمام  و  کمال  در  ایـن  قـرآن  موجود  است‌.  اگر  قـرآن  از  سـوی  غـیر  یـزدان  جهان  می آمد،  مردمان  در  آن  اختلاف  فراوان  و  ضدّ  و  نقیض  بسیاری  رآ  پیدا  می کردند.

*

گذشته  از  این  مطالب  و  مقاصدی  که  بیان‌ گردید،  کسی  که  روند  این  سوره  را  به  تمام  و کمال  پژوهش ‌کند،  بلکه  روند  همۀ  قرآن  مکّی  را  بررسی‌  کند،  دریافت  خواهـد  کرد  که  خطّ  سیر  اصلی  استوار  و  فراخ  و  ژرفی  وجـود  دارد،  و  این  سوره  بر  آن  می‌رود  و  بدان  تکیه  می‌کند،  و  همان  محوری  است‌ که  پیرامون  آن  می‌چرخـد،  و  هـمۀ  خطّ  سیرهای  دیگر  بدان  برمی‌گردند،  و  هـمۀ  بندها  و  تارها  نیز  بدان  می‌پیوندند  ...  این  محور  خطّ  سیر  عقیده  است‌.  محوری  است‌ که  این  آئین  به‌ طور کلّی  بر  آن تکیه  می‌کند  ...  این  محور،  محور  عقیده  است‌،  محوری  است  که  این  برنامۀ  یزدانی  که  بـرای  زنـدگی  انسـانها  است  اندک  و  بیش  و  جزء  و کلّ  آن  دور  آن  می‌چرخد.

ما  در  پیرو  اجمالی  این  سوره  نیاز  خواهیم  داشت  تا به این  که  باز  هم  توقّفهای  مختصری  در  برابر  این  خطّ سیر  و  در  برابر  این  محور  داشته  باشیم  -  همان‌گونه‌ که  در  روند  سوره  پیدا  است  -‌در کنار  برخی  از  آنها  قبلاً  توقّفهای  کوتاهی  و  نگاه‌های  گـذرائـی  داشـته‌ایـم‌،  ولی  در  هـر  صورت  در  این  پیرو  اجمالی  به  نگرش  و  بازبینی  نـیاز  پیدا  خواهیم‌ کرد،  تـا  جزئیات  ایـن  پـیرو  واپسـین  به  یکدیگر  ارتباط  حاصل ‌کند  و  پیوند  بخورد:

*

حقیقت  نخستینی‌ که  در  سراسر  سوره  پیدا  و  نمایان  است  ....  چه  در  دیباچۀ  سوره ‌که  مضمون‌ کتابی  را  بیان  می‌کند  که  همراه  با  محمّد  صلّی الله علیه و آله وسلّم   فرستاده  شده  است‌،  و  چه  در  داستانی‌ که  خط  سیر  جنببش  عقیدۀ  اسلامی  را  در  طول  تــاریخ  بــیان  مــی‌کند،  و  چـه  در  پـیرو  پـایانی  کـه  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   را  برای  رویاروئی  با  مشرکانی  رهـنمود  می‌کند  و  از  او  خواسته  می‌شود که  با  نتائج  حـاصله  از  این  داستانها  و  از  مضمون  کتابی  کـه  در  نـهایت  بـرای  ایشان  آمده  است  به  پیکارشان  رود  ...  حقیقت  نخستینی  که  در  سراسر  سوره  پیدا  و  نمایان  است‌،  تمرکز  بر  فرمان  به  عبادت  یزدان  یگانه‌،  و  نهی  از  عبادت  غیر  او  است  ...  و  همچنین  بیان  این  است‌ که  همچون  چیزی  هـمۀ  دیـن  است  ...  آن‌گاه  استوار  و  پایدار  کردن  وعد  و  وعـید،  و  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزا،  و  عقاب  و  عذاب‌،  بر  این  بنیاد  یگانه ‌گستردۀ  فراگـیر  است  ...  هـمان‌گونه  کـه  در  دیباچۀ  سوره‌ گفتیم  و  در  موارد  متعدّد  تـفسیر  آن  بـیان  داشتیم‌.

آنچه  می‌ماند  در  اینجا  این  است  پیش  از  هر  چیز  شیوۀ  برنامه  قرآنی  در  بیان  این  حقیقت  را  و  ارزش  این  شیوه  را  روشن  گردانیـم‌:

حقیقت  وحید  عبادت  یزدان‌،  در  دو گـفتار  ایـن  چـنین است:

(یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ ).

 ای  قوم  من‌!  خدا  را  بپرستید  (‌و  بدانید  که‌)  جز  او  معبودی  ندارید.   (هود/50و65و84 )                                               

(أَلا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ) (٢)

(‌ای  پیغمبر!  بدیشان  بگو:‌)  این  که  جز  خدا  را  نـپرستید.  بیگمان  من  از  سوی  خدا  بـیم‌دهندۀ  (‌کـافران  بـه  عذاب  دوزخ‌)  و  مژده‌دهندۀ  (‌مؤمنان  به  نعمت  بهشت‌)  هستم‌.  (‌هود/2)

 اختلاف  این  دو گفتار  روشن  است‌،  یکی  به  صورت  امر،  و  دیگری  به  شکل  نهی  آمـده  است  ...  آیـا  مـدلول  و  مفهوم  آن  دو  یکی  است‌؟  ...  مـدلول  و  مـفهوم‌ گـفتار  نخستین‌،  امر  به  عبادت  یـزدان  است‌،  و  بـیان  مـی‌دارد  معبودی ‌که  پرستیده  شود  جز  یزدان  در  میان  نـیست  ...  مدلول  و  مفهوم  گفتار  دوم‌،  نهی  از  عبادت  جـز  یـزدان  است  ...

مدلول  و  مفهوم  دوم‌،  مقتضی  مدلول  و  مفهوم  نـخست  است  ...  ولیکن  اوّلی  «‌منطوق» و گویا  است‌،  و  دومـی  «‌مفهوم‌« و  برداشت  ...  حکمت  خدا  در  بیان  این  حقیقت  بزرگ  مقتضی  این  بوده  است کـه  در  نـهی  از  عـبادت  غیرخدا،  به  مفهوم  بسنده  نشود،  و  بیان  این  نهی  از  راه  منطوق  گویای  مستقلّی  باشد،  هرچند  که  در ضمن  امـر  اوّل  مفهوم  و  معلوم  است‌!

این  سخن  ما  را  متوجّه  اشارۀ  ژرفـی  به  ارزش  چـنین  حقیقت  بزرگی  می‌سازد،  و  سنگینی  آن  را  در  تـرازوی  یزدان  سبحان  می‌نمایاند.  به  گونه‌ای  که  سزاوار  است  به  مفهوم  ضمنی  امر  به  عبادت  یزدان‌،  و  به  بیان  ایـن  که  معبودی  جز  او  وجود  ندارد  تا  پـرستیده  شـود،  بسنده  نگردد.  بلکه  نهی  از  عبادت  جز  خدا  در  منطوق  گویای  مستقلّی  بیابد که  متضمّن  نهی  مستقیم  بوده‌،  امّا  نه  با  مفهوم  ضمنی  باشد  و  نه  با  مقتضی  لازم‌!

همچنین  شیوۀ  برنامه  قرآنی  در  بیان  این  حقیقت  با  هر  دو  جنبۀ  آن  که  عبادت  یزدان‌،  و  عدم  عبادت  دیگران  است‌،  به  ما  چنین  می‌فهماند:  انسان  نیاز  به  نصّ  قاطعی  با  دو  بخش  این  حقیقت  به‌ طور  یکسان  دارد.  درکنار  آن  هـم  نباید  به  امر  به  عبادت  یزدان‌،  و  بیان  این  که  جز  او  هیچ  معبودی  نیست  بسنده‌ کرد.  بلکه  بـاید  نـهی  صـریح  از  عبادت  جز  او  را  به  مفهوم  ضمنی  امر  به  عبادت  خدای  یگانه  افزود  ...  زیرا  زمانی  خواهد  آمد  که  مردمان  خدا  را  انکار  نمی‌کنند،  و  به  ترک  عبادت  خدا  هم  نمی‌گویند،  ولی  آنان  با  وجود  این  جز  او  را  با  او  می‌پرستند،  و  به  شرک  می‌افتند  و  انباز  می‌ورزند،  و گمان  هم  می‌برند که  ایشان  مسلمانند!

بدین  جهت  است‌ که  تعبیر  قرآنی  دربارۀ  حقیقت  توحید،  یکجا  به  صورت  امر  و  به  صورت  نهی  آ‌مده  است‌،  تـا یکی  دیگری  را  تأکید کند،  تاکیدی‌ که  با  آن  سوراخ  و  سنبه‌ای  نماند  و  شرک  از  آنجا  نـتواند  به  شکلی  از  اشکال  فراوانی  که  دارد  نفوذ  کند.

همچون  چیزی‌،  در  تعبیر  قـرآنـی  در  جـاهای  مـختلفی  تکرار  گردیده  است‌.  این  هم  نمونه‌هائی  از  آن  در  ایـن  سوره  و  در  سوره‌های  دیگر  است‌:

1-(الر کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ (١) أَلا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ) (٢)

الف‌.لام‌.را.  (‌ایـن  قـرآن‌)  کــتاب  بزرگواری  است  کـه  آیه‌های  آن  (‌توسّط  خدا)  منظّم  و  محکم  گردیده  است  (‌و  لذا  تناقض  و  خلل  بدان  راه  ندارد)  و  نیز  آیات  آن  از  سوی  خداوند  (‌جهان‌)  شرح  و  بیان  شـده  است  کـه  هـم  حکیم  است  و  هــم  آگاه  (‌و  کـارهایش  از  روی  کــاردانـی  و  فرزانگی  انجام  می‌پذیرد.  ای  پیغمبر!  بدیشان  بگو:‌)  ایـن  کـه  جز  خدا  را  نپرستید.  بیگمان  مـن  از  سـوی  خدا  بـیم‌دهندۀ  (‌کـافران  بــه  عـذاب  دوزخ‌)  و  مـژده‌دهثدۀ  (‌مؤمنان  به  نعمت  بهشت‌)  هستم‌.   (‌هود/1و2)   

2-(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ إِنِّی لَکُمْ نَذِیرٌ مُبِینٌ (٢٥) أَنْ لا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ أَلِیمٍ )(٢٦)

 (‌هـمان‌گونه  کـه  تو  را  بـه  پـیش  قومت  فرستاده‌ایـم  و  گروهی  به  دشمنانگی  و  سرکشی  پرداختند)  نوح  را  (‌هم‌)  به  پـیش  قومش  فرستادیم  (‌و  او  بـدیشان  گفت‌:‌)  مـن  بیـم‌دهثدۀ  (‌شما  از  عذاب  خدا  و)  بیانگر  (‌راه  نجات‌)  برای  شما  می‌باشم‌.  (‌همچنین  بدیشان  گفت‌:‌)  جز  الله  (‌یـعنی  خدای  واحد  یکتا)  را  نپرستید.  بیگمان  من  از  عذاب  روز  پررنج  (‌قیامت‌)  بر  شما  می‌ترسم‌.   (‌هود/25و26 )

3-(وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلا مُفْتَرُونَ )(٥٠)

  (‌مـا  بــه  عــنوان  پیغمبر)  هـود  را  بـه  سـوی  قو‌م  عـاد  فرستادیم  که  از  خودشان  بود.  (‌هود  بدیشان‌)  گفت‌:  ای  قوم  من‌!  خدا  را  بپرستید  که  جز  او  معبودی  نداری.  شما  (‌کـه  بـه  خـدایـان  مـتعدّدی  مـعتقدید،  در  ادّعای‌)  خود)  دروغگویانی  بیش  نیستید. (هود/50)                  

4-(لا تتخذوا إلهین اثنین . إنما هو إله واحد . فإیای فارهبون).  

خـدا  گـفته  است  کـه  دو  مــعبود  دوگانه  بـرای  خود  بـرنگزینید،  بـلکه  خدا  مـعبود  یگانه‌ای  است  (‌کــه  مـنم  آفریدگار  کائناتم‌)  و  تنها  و  تنها  از  من  بترسید  و  بس‌. 

5-(ما کان إبراهیم یهودیا ولا نصرانیا . ولکن کان حنیفا مسلما . وما کان من المشرکین).

ابراهیم  نه  یهودی  بود  و  نه  مسیـحی‌،  ولیکن  (‌از  ادیـان  باطله  بیزار  و  منصرف  و)  بر  (‌دین‌)  حقّ  و  منقاد  (‌فرمان‌)  خدا  بود،  و  از  زمرۀ  مشرکان  (‌و  کافرانی  چون  قریش  و 

همگنان  ایشان‌)  نبود.    (آل عمران‌/67)

6-(إنی وجهت وجهی للذی فطر السماوات والأرض حنیفا . وما أنا من المشرکین). . .

بیگمان  من  رو  به  سـوی  کسـی  مـی‌کنم  کـه  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌،  و  مـن  (‌از  هـر  راهـی  جز  راه  او)  بکنارم  و  از  زمرۀ  مشرکان  نیستم‌.                    (‌انعام‌/79)

 این  برنامۀ  مستمرّ  و  پیاپی  تعبیر  قرآنی  راجع  به  حقیقت  توحید  است‌.  بدون  شکّ  مفهوم  و  معنی  ویژۀ  خود  را  دارد،  چه  در  جلوه‌گر  ساختن  ارج  و  ارزش  این  حقیقت‌،  و  چه  در  روشن  ساختن  سترگی  و  سترگی‌ای ‌که  ای‌،  حقیقت  می‌طلبد که  در  هر  جانبی  از  جوانب  آن  به  مفهومهای  ضمنی  و  به  مقتضیّات  لازمه  تکیه  نشود  و  حو‌اله  داده  نشود.  بلکه  قرآن  در  هر  جانبی  از  جوانب  آن  نصّ  صریح  و گویا  دارد.  همچنین  در  راهیابی  انسان  با  سرشتی  کـه  دارد  به  رهنمود  این  شیوۀ ‌گفتار  بر  دانش  ایزد کر‌دگار،  و  به  سبب  نیازی‌ که  انسان  به  بیان  همچون  حقیقت  بزرگی  دارد،  و  برای  نگاهداری  آن  در  احساس  و  در  اندیشه‌اش  از  هر گونه  شکّ  و  شبهه‌ای  و  از  هـر  نوع  تـاریکی  و  ابهامی،  ضرورت  دارد  تعبیر  دقیق  و  روشنی  دربارۀ  آن  گفته  شود،  بدان  منوال  و  بر  آن  روالی  که  قبلاً  گذشت‌،  منوال  و  روالی ‌که  قصد  و  عمد  در  آن  آشکار  شود  و  جلوه‌گر  آید  ...  خدا  دارای  پند  و  اندرز  رسـا  و  بسـنده  است‌.  خدا  بهتر  از  هر کسی  آگاه  از  حال  آفریدگان  خود  است‌.  او  بسیار  دقیق  و  بسیار  اگاه  است‌.

در  مقابل  مدلول  و  مفهوم  اصطلاح  «‌عبادت‌«  می‌ایستیم‌،  اصطلاحی  که  در  این  سوره‌،  و  در  سراسر  قـرآن  آمـده  است‌.  تا  ما  آنچه  را که  در  فراسوی  تمرکز  بـر  امـر  بـه  عبادت  خدای  یگانه‌،  و  نهی  از  عبادت  غیرخدای  یگانه  نهفته  است  دریابیم‌،  و  خوب  بدانیم  کـه  در  فـراسـوی  عنایت  موجود  در  تعبیر  از  دو  بخش  این  حقیقت  با  نصّ  صریح  و گویا،  و  در  عدم  اکتفاء  به  دلالت  ضمنی  مفهوم‌،  واقعاً  چه  حکمت  و  فلسفه‌ای  وجود  دارد.

قبلاً  در  لابلای  پیرو  بر  داستان  هود  و  قوم  او  -  در  این  سوره  -  روشن ‌کردیم ‌کـه  مـدلول  و  مـفهوم  اصطلاح  «‌عبادت‌«  چیست‌،  اصطلاحی ‌که  سزاوار  این  همه  بر  آن  تکیه‌ کردن  و  این  همه  بدان  عـنایت  نـمودن  مـی‌گردد.  همان‌ گونه  هم  شایان  این  می‌شود  که  کـاروان  پـیغمبران  بزرگوار  این  همه  تلاش  و  رنـج  برای  آن  بکشـند،  و  دعوت‌ کنندگان  به  سوی  خدای  یگـانه  در  طـول  تــاریخ  برای  تبلیغ  عبادت  او  این  همه  عذاب  و  درد  بچشند...[3]

  هم ‌اینک  بر  آن  پیرو  برخی  از  نگرشها  را  می‌افزائیم‌:  استعمال  اصطلاح  «‌عبادات‌«  بر  شعائر  و  مراسم  آئینی  و  بر  عملکردی  که  میان  بنده  و  خدا  صورت  می‌پذیرد،  و  در  مقابل  آن  اصطلاح  «‌معاملات‌«  اطلاق  مـی‌شود  بـر  عملکردی  که  میان  خود  مردمان  انجام  مـی‌گیرد،  ایـن  اصطلاحات  در  زمان  نزول  قرآن  مجید  نـبوده  است  و  بعدها  رواج پیدا  کرده  است‌،  و  این  تقسیم‌بندی  در  دورۀ  نخستین  اسلام  معروف  و  مشهور  نبوده  است‌.

قبلاً  در کتاب  «‌خصائص ‌التصور  الاسلامی  و  مقوماته‌«  مقداری  دربارۀ  تاریخ  این  مسأله  نوشته‌ایـم‌.  بندها  و  بخشهائی  را  از  آن‌ گلچین  می‌نمائیم‌:

«‌تقسیم  فعالیتهای  انسان  به  «‌عبادات‌«  و  «‌معاملات‌«  مسأله‌ای  است  نوخاسته  که  پس  از  تـدوین  «‌فـقه‌«  به  وجود  آمده  است‌.  با  آن  که  در  آغاز  مقصود  از  این  کار  یک  تقسیم  «‌فنی‌«  بوده  است که  قالب  تأ‌لیف  علمی  است‌،  ولی  متأسّفانه  بعدها  آثار  بدی  در  جهان‌بینی،  و  سپس  بعد  از  مدّت  زمانی  در  تمام  حـیات  اسـلامی  از  خود  باقی ‌گذاشته  است‌.  چرا که  در  اندیشۀ  مردمان  چنین  نقش  بست‌ که  صفت  «‌عبادت‌«  به  نـوع  اول  فعّالیّتها  اختصاص  دارد،  و  « فقه  عبادات‌«  مشتمل  بر  آن  است‌.  در  صورتی  که  صفت  «‌عبادات‌«  نسبت  به  فعّالیّتهای  دستۀ  دوم‌ که  «‌فقه  معاملات‌«  شـامل  آن  مـی‌گردد  جـاری  و  صادق  نیست‌!  این  اعتقاد  بدون  شکّ  تحریف  جهان‌بینی  اسلامی  است‌،  و  انحراف  همه  جانبه‌ای  در  زندگی  جامعۀ  اسلامی  به  دنبال  دارد.

در  جـهان‌بینی  اسـلامی  یک  فـعّالیّت  اسـلامی  یـافته  نمی‌شود که  معنی  «‌عبادت‌«  بر  آن  منطبق  نگردد،  و  یـا  پیاده ‌کردن  این  صف  در  آن  منظور  و  مـقصود  نـباشد.  برنامۀ  اسلامی  سراسر  آن  از  آغاز  تا  انجام  هدفش  پیاده  کردن  معنی  عبادت  است‌.

در  برنامۀ  اسلامی‌،  حقو‌ق  اسـاسی‌،  و  حـقوق  مـالی‌،  و  قوانین  جزائی‌،  و  قوانین  مدنی‌،  و  قوانـین  خـانواده‌،  و  سائر  قوانینی که  این  برنامه  آنها  را  دربر  دارد،  هدفی  جز  پیاده  کردن  معنی  «‌عبادت‌«  در  زندگی  انسان  ندارند  ...  فعّالیّتهای  انسانی  هم  بدین  صفت  مـتّصف  نـمی‌گردد  و  این  هدف  را  پیاده  نمی‌کند  -  هدفی ‌که  قرآن  آن  را  هدف  وجود  انسانی  می‌شمارد  -  مگر  آن ‌گاه‌ که  ایـن  فعّالیّتها  مطابق  برنامۀ  خدائی  انجام  پذیرد.  بدین  وسیله  است‌ که  الوهیّت  منحصر  به  یزدان  سبحان  می‌گردد،  و  به  بـندگی  یگانۀ  او  اعتراف  می‌شود  ...  در  غیر  این  صورت  بیرون  رفتن  از  عبادت  صورت  می‌پذیرد،  چون  بیرون  رفتن  از  بندگی  صورت  پذیرفته  است  یعنی  بیرون  رفتن  از  هدف  وجود  انسانی  است  بدان ‌گونه ‌که  خدا  خواسته  است‌!  و  آن  هم  بیرون  رفتن  از  آئین  یزدان  بشمار  است‌!

انواع  فعّالیّتهائی  که  فقهاء  نام  «‌عبادات‌«  بدانها  داده‌اند،  به  ویژه  بدین  صفتی‌ که  با  مفهوم  جهان‌بینی  اسـلامی  نمی‌خواند  -  وقتی‌ که  در  قرآن  به  مـوارد  آن  مـراجعه  می‌گردد  -‌ حقیقت  برجسته  و  آشکاری  جلوه‌گر  می‌شود  و  نباید  آن  را  از  یاد  برد.  این  بـخش  جـدا  و  برکنار  از  انواع  فعّالیّتهای  دیگری  نیست ‌که  نام  «‌معاملات‌«  بدانها  داده‌اند  ...  بلکه  هم  این  و  هم  آن  در  روند  قـرآنـی  به  یکدیگر  مرتبط  هستند،  و  در  برنامه  رهنمود  اسلامی  با  همدیگر  پیوند  خورده‌اند  چرا که  این  بسان  آن‌،  بخشی  از  برنامۀ  «‌عبادت ‌»  است‌،  عبادت  که  هدف  وجود  انسانی  است‌،  و  معنی  بندگی  را  تحقّق  می‌بخشد،  و  مـعنی  انحصار  یزدان  سبحان  به  الوهیّت  را  پیاده  می‌کند.

این  تقسیم‌بندی  -  به  مرور  زمان  -‌ به  برخی  از  مردمان  چــنین  فـهمانده  است  کـه  آنان  بـا  انـجام  فعّالیّتهای  «‌عبادات‌«  نام  برابر  احکام  اسلام‌،  می‌توانند  «‌مسلمان‌«  بشمار  آیند،  هر چند  هم  همۀ  فعّالیّتهای  «‌مـعاملات‌«  را  طبق  برنامه  دیگری  انجام  دهند!..  آنان  قوانین  معاملات  را  از  یزدان  سبحان  دریافت  نمی‌دارند،  و  بلکه  آنها  را  از  خدای  دیگری  دریافت  می‌دارند!..  این  خدای  دروغین  برای  ایشان  دربارۀ  امور  زندگی  چیزی  را  مقرّر  می‌دارد  که  یزدان  جهان  بدان  اجازه  نداده  است‌!

ایــن  گـمان  بزرگی  است‌.  چه  اسـلام  وحدتی  است  ناگسیختنی  و  جداناشدنی‌.  هر کس  که  اسـلام  را  به  دو  بخش  تقسیم‌ کند  -  بدین  شیوه‌ای‌ کـه  گـذشت  -  چـنین  کسی  از  این  وحدت  بیرون  می‌رود،  یا  به  تعبیر  دیگری‌:  از  این  آئین  بیرون  می‌رود.

این  حقیقت  بزرگی  است  و  هر  مسلمانی‌ که  می‌خواهـد  اسلام  خود  را  پیاده  و  محقّق‌ کند  و  مسلمان  بودن  خویش  را  اثبات  نماید،  و  در  عین  حال  می‌خواهد  هدف  وجود  انسانی  خویشتن  را  تحقّق  بخشد،  باید که  بدان‌ گوش  دل فرادهد»‌.[4] 

هم  اینک  بدین  بندها  و  بخشها  چیزی  را  می‌افزائیم ‌کـه  قبلاً  در  این  جزء‌ گفته‌ایم‌.  آن  چـیز  ایـن  است  که  یک  انسان  عرب  وقتی  که  برای  نخستین  بار  مـخاطب‌  ایـن  قرآن  می‌گردید،  و  به  انـجام  آن  دسـتور  داده  می‌شد،  مدلول  و  مفهوم  این  واژه‌،  منحصر  بـه  ادای  شعائر  و  مراسم  پرستشی  و  بندگی  نمی‌گردید  ...  بلکه  روزی ‌که  در  مکّه  برای  نخستین  بار  با  قرآن  مخاطب  می گردید،  هنوز  شعائر  و  مراسم  پرستشی  و  بندگی  واجب  نگردیده  بود!  آنچه  یک  فرد  عرب  وقتی ‌که  مخاطب  قرآن  واقع  می‌گردید  می‌فهمید  این  بود که  هدف  این  واژه  «‌کرنش‌«  بردن  برای  خدای  یگانه  و  «‌پرستش‌«  او  در  هم  چیز  و  در  همه‌ کار،  و کرنش  نبردن  برای  غیر  خـدا  و  پرستش  نکردن  جز  او  در  تـمام  امـور  و  شـؤون  زنـدگی  است‌.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  «‌عبادت‌«  را  با  نصّ  فرموده‌های  خود  تفسیر  نمود  و  آن  را  «‌اتباع‌«  و  پیروی  معنی‌ کرد  و  شعائر  و  مراسم  پرستشی  و  بندگی  ننامید.  در  آن  حال‌ که  برای  عدی  پسر  حاتم  دربارۀ  یهودیان  و  مسـیحیان  توضیح  می‌داد  و  ایشان  را  پـرستشگر  احـبار  و  رهـبان‌،  یعنی  پیشوایان  دینی  یهودی  و  مسیحی  قلمداد  می‌فرمود:

(بلى إنهم أحلوا لهم الحرام , وحرموا علیهم الحلال , فاتبعوهم فذلک عبادتهم إیاهم).

بـلی  (‌کـه  احـبار  و  رهـبان  خود  را  خدایـان  خویش  می‌کرده‌اند)‌.  پیشوایان  آئینی  ایشان  برای  آنان  حرام  را  حلال‌،  و  حلال  را  حرام  می‌کرده‌اند  و  آنان  هـم  از  ایشـان  پیروی  می‌نموده‌انـد،  و  ایـن  کـار  پـرستش  یهودیان  و  مسیحیان  برای  احبار  و  رهبان  خودشان  بشمار  است‌.  واژۀ  «‌عبادت‌«  بر  «‌شعائر  و  مراسم  پرستشی  و  بندگی‌«  اطلاق  گردیده  است  بدان  خاطر که  عـبادت  شکـلی  از  اشکال‌ کرنش  بردن  برای  خدا  و  پرستش  او  در کاری  از  کارها  است‌.  شکلی  است  که  مدلول  و  مفهوم  عبادت  را  به‌ طور کـلّی  فـرانـمی‌گیرد  و  بـیانگر  هـمۀ  مدلولها  و  مـفهومهای  آن  نـمی‌شود.  بـلکه  عـبادت  شـاخه‌ای  از  شاخه‌های  کـرنش  بردن  و  پرستش  نمودن  یزدان  است  نه  تنه  و  همه  چیز  آن‌!.. 

* 

قبلاً  در  این  جزء‌ گفته‌ایم‌:  «‌ واقعیّت  ا‌ین  است  اگر  حقیقت  عبادت  تنها  شعائر  و  مراسم  آئینی  بود،  شایسته  نبود  این  همه ‌کاروانیان  بزرگوار  پیغمبران  و  پیغمبریها  بـرای  آن  بیایند.  سزاوار  این  نبود که  این  همه  تلاشها  و کوششهای  رنــج‌آور  و  طـاقت‌فرسای  پـیغمبران  -  صـلوات  الله  و  سلامه  علیهـم  -‌ صرف  آن‌ گردد.  سزاوار  این  نبود که  این  همه  شکنجه  و  عذاب  و  این  همه  درد  و  رنج ‌گریبانگیر  دعوت‌کنندگان  و  مؤمنان‌،  در  طـول  تـاریخ  دور  و  دراز  گردد.  آن  چیزی  که  سزاوار  این  همه  بـهای  سـنگین  و  کمرشکن  است  بیرون  آوردن  جملگی  انسانها  از  پیروی  بندگان‌،  و  برگرداندن  ایشان  به  پیروی  از  یزدان  یگانۀ  سبحان  در  همۀ  کار  و  بار  خودشان‌،  و  در  سراسر  برنامۀ  زندگی  این  جهان  و  آن  جهان  آنان  به ‌طور  یکسان  است‌.  توحید  الوهیّت‌،  توحید  ربوبیّت‌،  توحید  قیمومت‌،  توحید  حاکمیّت‌،  توحید  منبع  شریعت‌،  توحید  برنامۀ  زندگی‌،  و  توحید  جهتی‌ که  مردمان  به  تمام  و کمـال  از  آن  پیروی  می‌کنند،  این  چنین  توحیدی  سزاوار  این  است ‌که  همگی  پیغمبران  برای  آن  روانه  شوند،  و  در  راه  آن  ایـن  هـمه  تلاشها  و کوششها  مبذول  شود،  و  برای  تحقّق  بخشیدن  و  پیاده‌ کردن  آن  همۀ  این  شکنجه‌ها  و  عذابها  و  دردها  و  رنجها  در  طول  تاریخ  تحمّل  گردد  ...  نه  بدان  خاطر که  یزدان  سبحان  نیازمند  بدان  است‌.  خداوند  متعال  بی‌نیاز  از  همۀ  جهانیان  است‌.  بلکه  بـدان  خـاطر کـه  زنـدگی  انسانها  روبراه  نمی‌گردد  و  شایسته  و  بایسته  نمی‌شود  و  اوج  نمی‌گیرد  و  زندگی  لائق  «‌انسان‌«  نمی‌شود  مگر  با  این  توحیدی  که  تأثیر  آن  در  زندگانی  بشـریّت  در  هـر  زاویه‌ای  از  زوایای  آن  بی‌اندازه  و  خارج  از  شمار  است  ...»‌. 

اکنون  بـه ‌گـونۀ  چکــیده  ارزش  حـقیقت  تـوحید  را  در  زندگی  انسانها  از  هر  نـظر  و  از  هـر  زاویـه‌ای  بـه‌ طور یکسان  بیان  می‌داریم‌:

1-نخست  به  تأثیر  حقیقت  توحید  -‌ بدین  شیوۀ  فراگیر  -  در  هستی  خود  آدمـی  از  زاویـۀ  وجـود  ذاتـی  و  نـیاز  سرشتی  و  ترکیب‌بند  بشری  او  می‌نگریم  ...  تأثیر  حقیقت  توحید  را  در  جهان‌بینی  او،  و  تأثیر  این  جهان‌بینی  در  هستی  او  را  ورانداز  می‌کنیم‌:

این  جهان‌بینی  از  آنجا  که  همۀ  امور  را  بدین  شـیوۀ  همه‌ جا گستر  فرا  می‌گیـرد  -‌ با  تمام  معانی  همه‌ جا گستری  -  هستی  انسان  را  با  همۀ  زوایـائی‌ کـه  دارد،  و  بـا  هـمۀ  دلبستگیها  و  شوق  و  ذوقها،  و  با  همۀ  نیازها  و  خواستها،  و  با  همۀ  رویکردها  و گرایشهائی‌ که  دارد،  مخاطب  قرار  می‌دهد،  و  آن  را  به  یک  سمت  و  سو  برمی‌گرداند،  سمت  و  سوئی ‌که  کعبه  اعمال  و  آمال  او  است‌.  در کنار  ایـن  کعبه  همه  چیز  را  می‌یابد.  همه  چیز  خود  را  متوجّه  ایـن  کعبه  می‌کند.  یگانه‌ کعبه‌ای  است ‌که  بدان  امید  می‌بندد  و  از  آن  می‌هراسد،  و  امید  و  بـیم  او  تـنها  بـدان  و  از  آن  است‌.  خود  را  از  خشم  آن  می‌پرهیزد  و  خشنودی  آن  را  می‌طلبد.  این‌ کعبه  برای  او  همه  چیز  را  می‌تواند  انــجام  بدهد  و  همه  چیز  را  بدو  بدهد،  زیرا  این‌ کعبه‌،  آفریدگار  هـمه  چـیز  است‌،  و  خـداونـدگار  همه  چیز  است‌،  و  اداره‌ کننده  و گردانندۀ  همه  چیز  است‌.

این  جهان‌بینی  همچنین  هستی  انسان  را  بـه  سـرچشـمۀ  یگانه‌ای  برمی‌گرداند.  از  این  سرچشمۀ  یگانه‌،  اندیشه‌ها  و  برداشتها،  و  ارزشها  و  معیارها،  و  قوانین  و  مـقرّرات  خود  را  دریافت  می‌دارد،  و  پاسخ  همۀ  پرسشها  را که  بر  دلش  بگذرد  در  نزد  آن  می‌یابد،  پرسشهائی‌ که  برای  او  پیش  می‌آید  بدان  هنگام‌ که  با  جهان  و  زندگی  و  انسان  رویاروی  می‌شود،  و  در  برخورد  با  آنها  هر یک  از  آنها  نشانه‌های  پرسشی  و  علائم  استفهامی  برمی‌انگیزد.  در  این  وقت  است‌ که  هستی  انسان  جمع  و  جور  و  راست  و  ریز  می‌شود  ...  احسـاس  و  شـعور،  روش  و  رفـتار،  اندیشیدن  و  پذیرفتن‌،  و  شنیدن  و  پاسخ ‌گفتن  او  راجع  به  عقیده  و  برنامه،  یاری  جستن  و  د‌ریافت‌ کردن‌،  زندگی  و  مرگ،  تلاش  و  جنبش‌،  تندرستی  و  روزی‌،  و  سائر  امور  دنیا  و  آخرت،  جمع  و  جور  و  راست  و  ریز  می‌شد.  وقتی  هستی  انسان  بدین‌ گونه  متمرکز  گردید،  دیگر  صـدپاره  نمی‌گردد  و  پـریش  و  پـریشان  نمی‌شود،  و  راه‌هـای  گوناگون  درپیش  می‌گیرد،  و  به  کرانه‌های  جوراجـور  نمی‌رود  و  نمی‌دود،  و  بی‌اندیشه  و  ناخودآگاه  گـام  بر  جاده‌های  ناهموار  و  ناهمگون  نمی‌گذ‌ارد  و  در  آنها  قدم  برنمی‌دا‌رد.

هستی  انسان  وقتی‌ که  بدین ‌گونه  جمع  و  جور  و  راست  و  ریز  شد،  بهترین  حالت  از  حالات  خود  را  پیدا  مـی‌کند.  زیرا  بدین  هنگام  در  حالت  ‌«‌وحدت‌«  قرار  خواهد گرفت  که  قالب  حقیقت  و  نشانۀ  واقعیّت  در  تمام  جولانگاه‌های  حقیقت  و  واقعیّت  است  ...  چه  وحدت‌،  حقیقت  آفریدگار  سبحان  است‌.  وحدت  حقیقت  این  جهان  و کیهان  است  با  تمام  نمادها  و  شکلها  و  حالتهای‌ گوناگون  و  جوراجوری  که  دارد.  وحدت  حقیقت  زندگی  و  زندگان  است‌،  با  همۀ  انواع  و  اجناسی  که  دارند.  وحدت  حقیقت  انسانها  است،  با  تمام  افراد  و  اسـتعدادات  مـختلفی  کـه  آنان  دارنـد.  وحدت  هدف  وجود  بشری  است ‌که  عبادت  است  با  همۀ  جولانگاه‌ها  و  شکلها  و  سیماهائی  کـه  عـبادت  دارد.  و  وحدت  است  هر  اندازه  و  تا  هر کجا  که  انسان  حـوصله  کند  و  دربارۀ  حقیقت  موجود  در گسترۀ  این  جهان  هستی  پژوهش  و  بررسی  نماید!

وقتی‌ که  هستی  انسان  در  وضع  و  حالتی  قرار گرفت ‌که  در  تمام  جولانگاه‌ها  همگام  و  مطابق  با  «‌حقیقت‌«  باشد،  در  اوج  نیروی  ذاتی  خود،  و  نیز  در  اوج  هماهنگی  خود  با  «‌حقیقت‌«  این  جهان  و کیهانی  قرار  خواهد  گرفت  که  در  آن  زندگی  می‌کند  و  با  آن  سودا  و  معامله  دارد  و  بالأخره  با  «‌حقیقت‌«  هر  چیزی  همراه  و  دوشادوش  خواهد  شد که  در  این گسترۀ  فراخ  هستی  است‌،  چـه  چیزهائی  که  از  هستی  متأثّر  می‌گردند  و  چه  چیزهائی‌ که  در  هستی  تأثیر  می‌گذارند  ...  این  هماهنگی  است  که  به  انسـان  اجـازه  می‌دهد  که  بزرگ‌ترین  و  سترگ‌ترین  آثـار  را  پـدید  آورد،  و  بزرگ‌ترین  و  سترگ‌ترین  نقشها  را  بازی  کند.  هنگامی ‌که  این  حقیقت  در  مجموعۀ  برگزیدۀ  مسلمانان  صدر  اسلام  به  اوج  خود  رسید،  یزدان  با  دستهای  ایشان  در  زمین  نقشهائی  را  بازی‌ کـرد  که  در  سـاختار  هسـتی  انسانی‌،  و  در  ساختار  تـاریخ  انسانی‌،  آثـار  ژر‌فی  و  تأثیرات  عمیقی  داشت‌.

وقتی‌ که  دیگر  باره  این  حقیقت  پدیدار گردد  -‌ و  قطعاً  هم  با  اجازۀ  خدا  پدیدار  می‌گردد  -  خداوند  با  این  حـقیقت  کارهای  بسـیاری  را  بـه  انجام  مـی‌رساند  و  چیزهای  بسیاری  را  به‌ وجود  می‌آورد،  موانـع  و  مشکلات  هـر  اندازه  هم  بر  سر  راه  آن  باشد.  زیرا  وجود  ایـن  حـقیقت  خود  به  خود  نیروئی  را  پدید  می‌آورد که  با  آن  مقاومت  مـمکن  نیست‌،  چون  از  اصـل  نـیروی  ایـن  هسـتی  برجوشیده  است‌،  و  همچنین  رو  به ‌نیروئی  حرکت‌  می‌کند  که  این  جهان  را  از  نیستی  به  هستی  آورده  است.

این  حرکت  اهمّیّتش  تنها  در  تصحیح  جهان‌بینی  ایــمانی  نیست  و  بس‌.  هر چند که  این  تصحیح  خود  به  خو‌د  هدف  سترگی  است‌ که  سـاختار  زنـدگی  هـمه  و  هـمه  بـر  آن  استوار  و  پایدار  می‌گردد.  بلکه  اهمّیّت  آن  هـمچنین  در  خوب  درک‌ کردن  و  زیبا  مزه ‌کردن  زندگی‌،  و  رسـیدن  این  خوب  درک ‌کردن  و  زیبا  مزه‌ کردن  به  بـالاترین  و  والاترین  درجات  کمال  و  هماهنگی  است‌.  آخر  ارزش  زندگی  بشریّت  خودش  بالا  می‌رود  و  والا  می‌شو‌د  وقتی  که  سراسـر  آن  بـه  عـبادت  و  پـرستش  یـزدان  تـبدیل  می‌گردد،  و  زمانی‌ که  همۀ  فعّالیّتها  و  تکاپوها  در  زندگی  -‌ کوچک  باشد  یا  بزرگ  -  جزئی  از  این  عبادت،  یا  همۀ  این  عبادت  می‌شود،  هنگامی‌ که  ما  با  دیدۀ  بصیرت  بـه  معنی  بزرگ  نهفته  در  فعّالیّتها  و  تکـاپوها  می‌نگریم‌.  معنی  بزرگ  نهفته‌ای  که  انحصار  الوهـیّت  به  یـزدان  سبحان‌،  و  اعتراف  به  عبودیّت  و  بندگی  برای  ایزد  یگانۀ  جهان  است  ...  این  هم  مقامی  است‌ که  انسان  به  مقامی  بالاتر  از  آن  دستیابی  پیدا  نمی‌کند  و گـام  -‌می‌نهد،  و  انسان  به‌ کمال  انسانیّت  خود  نمی‌رسد  مگـر  با  تـحقّق  بخشیدن  و  حـاصل  آوردن  آن‌.  ایـن  مـقامی  است ‌کـه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدان  دست  یافته  است  زمانی‌ که  به  سوی  بالاترین  و  والاترین  مقام  خود  فرارفته  است‌، مقامی  که  هم  مقام  دریافت  وحی  از  یزدان  است،  و  هم  مقام  معراج  است‌:

(تبارک الذی نزل الفرقان على عبده لیکون للعالمیین نذیرا ).

والامــقام  و  جاوید  کسـی  است  کــه  قـرآن‌،  (‌یـعنی  جداسازندۀ  حقّ  از  باطل‌)  را  بر  بندۀ  خود  (‌محمّد)  نـازل  کرده  است‌،  تا  این  که  جهانیان  را  (‌بدان‌)  بیم  دهد  (‌و  آن  را  به  گوش  ایشان  برساند)‌.(‌فرقان‌/1)

(سبحان الذی أسرى بعبده لیلا من المسجد الحرام إلى المسجد الأقصى الذی بارکنا حوله . لنریه من آیاتنا , إنه هو السمیع البصیر).

تسبیح  و  تـقدیس  خدائـی  را  سـزا  است  کـه  بندۀ  خود  (‌محمّد  پسر  عبدالله‌)  را  در  شبی  از  مسجدالحرام  (‌مکّه‌)  به  مسجد  الاقصی  (‌بیت‌المقدّس‌)  برد،  آنجا  که  دور  و  بر  آن  را  پربرکت  (‌از  اقوات  مادی  و  معنوی‌)  ساختـه‌ایم‌.  تا  (‌در  این  کوچ  یک  شبۀ  زمینی  و  آسمانی‌)  برخی  از  نشانه‌های  (‌عظمت  و  قدرت  خداوندی‌)  خود  را  بدو  بنمایانیم  (‌و  بـا  نشان  دادن  فراخی  گستره  جهان  و  بخشی  از  شگفتیهای  آن‌،  او  را  از  بند  دردها  و  رنجهای  زمینیان  برهانیـم  و  بـا  دل  و  جرأت  بیشتر  به  میدان  مبارزۀ  حقّ  و  باطل  روانـه 

گردانیم‌)‌.  بیگمان  خداونـد  بس  شـنوا  و  بـینا  است‌.  (‌نـه  سخنی  از  او  پـــنهان  و  نــه  کــاری  از  او  نــهان  می‌ماند)‌. ...[5] (‌اسراء/1)

  ٢-  به  ارزش  دیگری  از  ارزشهای  توحید  عـبادت  بـه  معنی ‌کرنش  بردن  و  پـرستش  کـردن  یـزدان  یگـانه‌،  و  تأثیرهای  آن  در  زندگی  بشریّت  منتقل  می‌شویم‌:

کرنش  بردن  و  پرستش‌ کردن  یزدان‌،  انسان  را  از کرنش  بردن  و  پرستش‌ کردن  دیگران  آزاد  و  رها  می‌گرداند،  و  مردمان  را  از  پرستش  بندگان  بـیرون  مـی‌آورد  و  بـه  پرستش  یزدان  یگانۀ  جهان  می‌رساند.  و  بدین  وسـیله  کرامت  و  شـرافت  حقیقی  انسـان‌،  و  حـرّیّت  و  آزادی حقیقی  انسان  را  برای  انسان  تحقّق  می‏بخشد  و  پـیاده  می‌گرداند.  این  حرّیّت  و  آن‌ کرامتی‌ که  تضمین  آنها  در  سایۀ  هر  نظام  و  سیستم  دیگری  بجز  نـظام  و  سیستم  اسلامی  ناشدنی  و  ناممکن  است‌.  زیرا  در  هر  نـظام  و  سیستمی  جدای  از  نظام  و  سیستم  اسلامی‌،  مردمان  در  آن  برخی‌ برای  بعضی  بندگی‌ می‌کنند به  شکلی  از  اشکال  فراوانی ‌که  بندگی  دارد  ....  چه  این  بندگی  بندگی  اعتقاد،  با  بندگی  شعائر  و  مراسـم  آئینی‌،  و  یا  بندگی  قوانین  و  مقرّرات  باشد  ...  زیرا  همۀ  اینها  بندگی  است‌،  و  یکی  همچون  دیگری ‌گردنها  را  برای  غـیر  خدا  کج  می‌گرداند  و  به‌ کرنش  می‌کشاند،  و  برای  دریافت  فرمان  در کاری  از کارهای  زندگی  در  برابر  نه  یـزدان  بلکه  دیگران‌،  چم  و  خـم  می‌سازد  و  به  خضوع  و  خشوع  وامی‌دارد.

مردمان  نمی‌توانند  بدون‌ کرنش  بردن  و  پرستش‌ کـردن  زندگی‌ کنند!  قطعاً  آنان  باید کرنش  و  پرستش  داشته  باشند.  کسانی  کـه  بر‌ای  یزدان  یگانۀ  جـهان  کرنش  نمی‌برند  و  پرستش  نمی‌کنند،  فوراً  به  بدترین  انواع  کرنش  بردن  و  پرستش‌ کردن  جز  خدا  در  هر گوشه‌ای  از  گوشه‌های  زندگی‌ گرفتار  می‌آیند!

مردمان  نخجیرهای  هواها  و  هوسها  و  شهوتها  و  لذّتهای  بی حدّ  و  حصر  و  قاعده  و  قانون  خود  می‌گرد‌ند.  بدین  خاطر  ویژگی  انسانیّت  خویش  را  از  دست  می‌دهند  و گم  می‌کنند  و  به  جهان  چهارپایان  می‌افتند  و  از  جملۀ  آنها  برشمرده  می‌شوند:

(والذین کفروا یتمتعون ویأکلون کما تأکل الأنعام , والنار مثوى لهم).

کافران  (‌چند  روزی  از  نعمتهای  زودگذر  جهان‌)  بهره  و  لذّت  می‌برند  و  همچون  چهارپایان  (‌بـی‌خبر  و  غـافل  از  سرانجام  کار)  می‌چرند  و  می‌خورند،  و  (‌پس  از  بـدرود  حیات  و  گام  نهادن  به  آخرت‌)  آتش  دوزخ  جایگاه  ایشان  است‌.

انسان  هر چه  را  از  دست  بدهد  و  ببازد،  زیان  آن  به  پای  از  دست  دادن  و  باختن  انسـانیّت  خود،  و  به  جهان  چهارپایان  افتادن  و  همسان  آنها  بشمار  آمدن  نمی‌رسد‌.  انسانیّت  خود  را  باختن  و  به  جهان  چهارپایان  افتادن  هم  قطعاً  رخ  می‌دهد  به  محض  این ‌که  انسان  از کرنش  بردن  و  پرستش‌ کردن  یزدان  یگانه  بیرون  برود،  و  به  دام  کرنش  بردن  و  پرستش ‌کرد‌ن  هواها  و  هوسها  و  شهوتها  و  لذّتها  بیفتد.

گذشته  از  این‌،  مردمان  نـخجیرهای  انـواع  بندگیها  و  پرستشهای  بندگان  خواهند  شد  ...  آنان  به  بدترین  انواع  بندگیها  و  پرستشهای  فـرمانروایـان  و  سردستگانی  می‌افتند که‌ کار  و  بار  ایشان  را  برابر  قوانین  و  مقرّرات  ساخته  و  پرداختۀ  خود  می‌چرخانند  و  آنان  را  بدین  سو  و  آن  سو  می‌گردانند،  قوانین  و  مقرّراتی ‌که  هیچ  نظم  و  نظامی  و  هیچ  طرح  و  هدفی  ندارد  مگـر  حـمایت  از  مصالح  خود  قانونگذاران‌،  همه  ایـن  قـانونگذ‌اران  در  شخص  فرمانروا،  یا  در  طبقۀ  حاکمه  و  چین  فرمانفرما،  و  یا  در  نژاد  حاکم  و  غالب‌،  مجسّم  و  جلوه‌گـر  شوند،  در اصل  قضیّه  یکسان  است‌.  نگاهی  به  سطح  بشری  فراگیر  انداختن  و  از  بام  آدمیّت  همگانی‌،  جهان  انسانها  را  ورانداز کردن‌،  پرده  از  این  پدیده  در  هر  حکومتی  برمی‏دارد،  حکو‌متی‌ که  از  یزدان  یگانه  کمک  و  یـاری  نمی‌طلبد،  و  مقیّد  به  شریعت  ایزد  سبحان  نمی‏باشد  و  بلکه  از  آن  درمی‌گذرد.

امّــا  بندگی  و  پـرستش  تنها  به  بندگی  و پرستش  فـرمانروایـان  و  سردستگان  و  قانونگذاران  محدود  نمی‌گردد  ...  چه  این  نوع  بندگی  و  پرستش  شکل  آشکا‌ر  و  نمایانی  است‌،  ولی  همه  چیز  و  همۀ  اشکال  آن  نیست  ...  بندگی  و  پرستش  بندگان  به  شکلهای  نهانی  دیگری  جلوه‌گر  می‌آید،  و لیکن  چه ‌بسا  نیرومندتر  و  ژرف‌تر  و  خشن‌تر  از این  شکل  باشند!  مثالی  برای  این  نوع  بندگی  و  پرستش  مــی‌زنیم‌.  ایـن  مثال  بندگی  و  پـرستش  سازندگان  مدها  و  جامه‌ها  است‌!  اینان  چه  سلطه  و  قدرتی  بر گلّه‌های  فراوانی  از  انسـانها  دارنـد؟‌...  آن  انسانهائی ‌که  ایشان  را  متمدّن  می‌نامند!..  جامه‌هائی  که  خدایان  جامه‌ها  -  در  پوشاکها،  یـا  در  ماشینها،  یـا  در  ساختمانها،  یا  در  منظره‌ها،  یا  در  جشنها،  و  یا  در  سـائر  چیزهای  دیگر  ...  واجب  می‌گردانند که  بیانگر  بندگی  و  پرستش  قاطعانه‌ای  است  و  هیچ  مرد  جاهلی  و  هیچ  زن  جاهلی  را  نسزد که  از  آن  درگذرد  و  از  آن  بگریزد،  یا  دربارۀ  نافرمانی  از  آن  بیندیشد)  اگر  مردمان  -  در  این  جـاهلیّت  «‌مـتمدّنانه‌«  - کـمی  از  ایـن  کـرنش  بـردن  و  پرستش  کردن  سازندگان  جامه‌ها  را  بـرای  خدا  می‌بردند  و  می‌کردند،  بندگان  مخلص  بریده  ا‌ز  جهان  و  جهانیان  و  به  خدا  رسیدگانی  می‌شدند!..  بـندگی  و  پـرستش  چـه  خواهد  بود  اگر  این  مد  و  مد‌گرائـی  و  ایـن  اطاعت  و  فرمانبرداری  از  سازندگان  جـامه‌ها  بـندگی  و  پـرستش  بشمار  نیاید؟  حاکمیّت  و  فــرمانروائـی‌،  و  ربوبیّت  و  خداوندگاری‌،  چه  خواهد  بود،  اگـر  ایـن  حـاکمیّت  و  فرمانروائی‌،  و  این  ربوبیّت  و  خداوندگاری  سـازندگان  جامه‌ها  نـیز  حاکـمیّت  و  فـرمانروائـی‌،  و  ربوبیّت  و  خداوندگاری  بشمار  نیاید؟‌!

این  جز  یک  مثال  از  بندگی  و  پرستش  رسـواکـننده  و  خوارکننده‌ای  از  مـثالهای  فـراوان  زمـانی  نیست  کـه  مردمان  در  آن  برای  خدا کـرنش  نمی‌برند  و  پـرستش  نمی‌کنند،  و  بلکه  برای  بندگان‌ کرنش  می‏‎برند  و  پرستش  مـی‌کنند  ...  حاکـمیّت  و  فـرمانروائـی  سـردستگان  و  فرمانروایان‌،  یگانه  شکل  زشت  خوارکنندۀ  فرمانروائی  انسانها  بر  انسانها،  و  بندگی  و  پـرستش  انسا‌نها  برای  انسانها  نیست‌.

این  امر  ما  را  به  ارزش  توحید کرنش  بردن  و  پـرستش  کردن  در  حفظ  جـانها  و  نـاموسها  و  دارائی‏‏ها‏‏  رهـنمود  می‌گرداند.  قطعاً  جانها  و  ناموسها  و  دارائیها  همه  و  همه  بدون  محافظ  و  نگهبان  می‌مانند  وقتی  که  بند‌گان  برای  بندگان‌ کرنش  ببرند  و  پرستش  بکنند  به  شکلی  از  اشکال  کرنش  بردن  و  پرستش ‌کردن  ...  چه  این  کرنش  بردن  و  پرستش ‌کردن  به  شکل  حاکمیّت  قانونگذاری‌،  یا  به  شکل  حاکمیّت  عرفها  و  تقلیدها  و  آداب  و  رسوم‌،  و  یا  به  شکل  حاکمیّت  ا‌یدئولوژی  و  جهان‌بینی  باشد.

کرنش  بردن  و  پـرستش  کـردن  غیرخدا  در  اعـتقاد  و  جهان‌بینی‌،  معنی  آن  به  چنگالهای  گمانها  و  افسانه‌ها  و  خــرافـه‌هائی  گـرفتار  آمـدن  است  کـه  پایان‌ناپذیرند.  چیزهائی  هستند  که  جـاهلیّتهای  بت‌پـرستی  گـوناگـون  شکلهائی  از  آنها  را  نشان  می‌دهد،  و گمانهای  عوامـانۀ  گوناگون  شکلهائی  از  آنها  را  پدیدار  می‌گردانـد،  و  در  آنها  نذرها  و  قربانیهائی  از  اموال  -  و گـاهی  از  اولاد  -  تحت  فشار  عقیدۀ  فـاسد  و  جـهان‌بینی  مـنحرف  انجام  می‌پذیرد،  و  مردمان  به  سبب  وجود  آنها  از  خداگونه‌های  گوناگون  خیالی‌،  و  از  پرده‌داران  و کاهنان  مرتبط  بدین  خداگونه‌های  خیالی‌،  از  جادوگران  مـتّصل  بـه  جـنّها  و  دیوها،  و  از  مشایخ  و  مقدّس  مآبـهائی‌ کـه  رازدانـان  و  آگاهان  از  ا‌سرار  و  رموزند!  در  تـرس  و  هـراس  بسـر  می‌برند  ...  و  از  ...  و  از  ...  از  اوهام  و  خیالاتی  می‌ترسند  که  مردمان  هـمیشه  از  آنـها  در  تــرس  و  هـراس  بسر  می‌برند،  و  پیوسته  به  شیوه‌های  گوناگون  بدانها  تـقرّب  می‌جویند  و  امید  می‌ورزند،  تا گردنهایشان  می‌شکند،  و  تلاشها  و  فعّالیّتهایشان  پخش  و  پـراکـنده  می‌شود،  و  نیروها  و  توانهایشان  در  همچون  غـوغاها  و  فـریادهای  بیجائی  از  هم  می پاشد!

در  سورۀ  اعراف  برای  مشکلات  و  زحمات  کرنش  بردن  و  پـرستش  کـردن  بــرای  غـیرخـدا  و  دشـواریــها  و  گرفتاریهای  پیروی  از  خداگونه‌های  جامه‌ها  و  مدها  مثال  زدیم‌.  اکنون  لازم  است  بدانیم  چه  اندازه  اموال  و  سعی  و  تلاش  -‌ گذشته  از  نوامیس  و  اخلاق  -  در  راه  بـرآورده  کردن  اهداف  این  خداگونه‌ها  هـدر  مـی‌رود  و  ضـائع  می‌شود!

خانواده‌ای  که  دارای  درآمد  متوسّط  است‌،  برای  خـرید  روغنها  و  عطرها  و  رنگها،  و  برای  آرایش  و  پیرایش  و  فـــر  زدن  مـوها  و  تـهیّه‌ کـلاه‌ گـیسها،  و  بـرای  خـرید  پارچه‌های  لباسهای  مدی‌ که  سال  به  سال  تغییر  می‌کند  و  به  شکلی  درمی‌آید،  و  برای  خرید  کفشهای  مناسب  بـا  مد  روز،  و  زینت ‌آلات  و  زیورهای  هماهنگ  با  جامه‌ها  و  موها  و کفشها،  و  برای  تهیّۀ  چیزهای  دیگری‌ که  ایـن  خداوندگاران  پلشت  و  بدبیار  بدانـها  حکـم  مـی‌کنند  و  فرمان  می‌رانند،  همچون  خانواده‌ای  نیمۀ  درآمد  خود  را  و  نیمۀ  سعی  و  تلاش  خود  را صرف  و  خرج  می‌کند  تا  با  هواها  و  هوسهای  پوچ  و  نادرست  و  متغیّر  و  متقلّب  این  خداگونه‌ها  همگام  و  همراه  شود.  در  فراسوی  این  گونه  کــارها  یــهودیان  ســرمایه‌دار  قـرار  گــرفته‌انــد  و  سرمایه‌هایشان  در  صنایع  ویژۀ  دنیای  این  خـداگـونه‌ها  صرف  و  هزینه  می‌شود!  نه  مرد  و  نه  زن  لحظه‌ای  در  این  رنج  و  درد  طاقت‌فرسا  نمی‌توانند  بایستند  و  به  چـیزی  پاسخ  ندهند که  چنین  کـرنش  بردن  و  پـرستش ‌کـردن  نامبارک  و  بدبیاری  مـی‌طلبد،  و  تـلاشها  و  دارائیها  و  ناموسها  و  اخلاق  ایشان  را  یکسان  پایمال  آرزوهـا  و  خوا‌ستهای  خود  می‌کند!

در  این  اواخر  وظائف  و  مشکـلات  بـندگی  و  پـرستش  حاکمیّت  قوانین  و  مقرّرات  ساختار  بشری  به  میان  آمده  است  ...  فداکاریها  و  قربانیهائی  که  پرستشگران  یـزدان  در  راه  یزدان  مبذول  می‌دارند،  کسانی  که  برای  غیر  خدا  کرنش  می‏‎برند  و  پرستش  می‌کنند  چندین  بـرابـر  ایـن  فداکاریها  و  قربانیها  را  در  راه  خداگـونه‌های  فـرمانروا  مبذول  می‌دارند  و  از  بذل  مال  و  جان  و  ناموس‌ کوتاهی  نمی‌کنند!

بتهائی  به  نام  «‌‌میهن‌«  و  «‌قوم‌«  و  «‌نـژاد»  و  ‌«‌طبقه‌«  و  «‌تولید»  و  جز  اینها  برپا  و  بـرجـا  مـی‌گردند،  و  بتهای  گوناگون  و  خداگونه‌های  جوراجور  نمودار  و  آشکـار  می‌شوند.

برای  این  بتها  و  خداگونه‌ها  طبلها  به  صدا  درمی‌آید،  و  پرچـمها  بـرافراشته  مـی‌گردد،  و  از  پـرستشگران  و  پرستندگان  این  بتها  و  خداگونه‌ها  خواسته  می‌شود  کـه  بی‌درنگ  در  راه  آنـها  جـانها  و  دارائیها  بـذل ‌کنند  و  ببخشند  ...  درنگ  در  ایـن  راه  خـیانت  بشـمار  است  و  سراپا  ننگ  و  عار  است‌!‌..  حتّی  اگر  خواستهای  این  بتها  و  خداگونه‌ها  با  آبرو  و  ناموس  ناسازگار  باشد،  باید  که  آبرو  و  ناموس  را  فدا  کرد!  چرا که  ایـن‌ کـار کـرامت  و  شرافت  است  و  باید  در  راه  آن  خون  خود  را  ریـخت  و  جان  باخت‌!  همان‌ گونه‌ که  از  بوقهائی‌ که  پیرامون  آن  بتها  نصب  شده‌اند  چنین  فریادهائی  برمی‌آید،  و  در  فراسوی  بتها  فرامـانروایـان  خداگـونه  همچون  فـداکـاریها  و  جان‌نثاریهائی  را  فریاد  می‌دارند!

همۀ  فداکاریها  و  جان‌نثاریهائی  کـه  جـهاد  در  راه  خـدا  می‌طلبد  تا  خدای  یگـانه  در  زمین  پـرستیده  شـود،  و  انسانها  از  پرستش  طاغوتها  و  بتها  رها  و  آزاد گردند،  و  زندگی  بشریّت  به‌ کرانۀ  ارزشمند  و  والائی  بـرسد کـه  یزدان  برای  انسان  خواسته  است‌،  همۀ  این  فداکاریها  و  جان‌نثاریهائی ‌که  جهاد  در  راه  خدا  می‏طلبد،  مثل  آنها  را  و  یا  بیشتر  از  آنها  را  انجام  می‌دهند  کسانی‌ که  برای  غیر  خدا  کرنش  می‌برند  و  غیرخدا  را  می‌پرستند!  کسانی‌ که  می‌ترسند  که  اگر  در  راه  خدا  جهاد کنند  باید  عـذاب  و  شکنجه  و  اذیّت  و  آزار  ببینند  و  جان  و  مال  و  فرزند  از  دست  بدهند،  بر  ایشان  واجب  است‌ که  بـیندیشند  اگـر  برای  غیر  خدا کرنش  برند  و  غیر  خدا  را  پرستش‌ کـنند،  همچون‌ کرنش  بردن  و  پرستش‌ کردنی  چه  مشکلات  و  زحمات  و  فداکاریهای  جـانی  و  مـالی  را  مـی‌طلبد  و  چگونه  باید  اولاد  را  قربان  آن  کرد‌،‌ گذشته  از  فدا  کردن  اخلاق  و  نوامیس  ...

وظائف  و  تکالیف  و  مشکلات  و  زحمات  جـهاد  در  راه  خدا  با  طاغوتهای  سراسر  روی  زمین‌،  به  پای  وظائف  و  تکالیف  و  مشکلات  و  زحماتی  نمی‌رسد که‌ کرنش  بردن  و  پرستش ‌کردن  غیرخدا  می‌طلبد،  و  افزون  بر  همۀ  این  دشواریها  و  ناگواریها،  خواری  و  رسوائی  و  زشـتی  و  پلشتی  و  ننگ  و  عار  هم  به  همراه  دارد!

٣-  در  پایان  باید  گفت‌:  توحید  پرستش ‌کردن  و کرنش  بردن  برای  خدای  یگانه‌،  و  ترک  پرستش ‌کردن  و کرنش  بردن  برای  غیر  خدای  یگانه‌،  دارای  ارزش  فراوانـی  در  حفظ  سعی  و  تلاش  بشری  است‌،  حفظ  آن  از  این‌ که  در  راه  الوهیّت  بخشیدن  به  خداگونه‌های  پوچ  و  نـادرست  صرف  شود.  تا  بدین  وسـیله  انسـانها  هـمۀ  پـویش  و  کوشش  خود  را  صرف  آبادانی  زمین  و  پیشرفت  و  ترقّی  زندگی  در  آن‌ کنند.

پدیده  آشکار  مکرّری  در  میان  است ‌که  ما  قبلاً  در  این  جزء  بدان  اشاره  کرده‌ایم  ...  و  آن  این  است‌،‌،  هر  زمان  بندهای  از  بندگان  یزدان  برخاسته  است  تا  از  خـود  طاغوتی  را  بسازد،  طاغوتی‌ که  مردمان  را  بندۀ  خویش  بجای  خدا  گرداند،  این  طاغوت  نیاز  پیدا  کرده  است  که  از  او  اطاعت  و  پیروی‌ گرد‌د  تا  همۀ  نیروها  و  توانـها  را  نخست  برای  حمایت  از  شخص  خود،  و  دوم  برای  خدا  نمودن  خود،  مسخّر  سازد!  همچنین  نیاز  پیدا کر‌ده  است  به  اطرافیان  و  حواشی  و  دستگاه‌ها  و  بوقهائی ‌که  به  ستایش  او  بپردازند،  و  نام  او  را  فریاد  دارند،  و  به  پیکرۀ  «‌بندگی‌«  لاغر  او  بدمند،  تا  بیاماسد  و  جای  «‌الوهیّت‌«  بزرگ  را  اشغال‌ کند!  و  یک  لحظه  هم  از  دمیدن  در  این  پیکرۀ  بندگی  بازنایستند  و  پیوسته  ترانـه‌ها  و  سرودها  پیرامون  او  بخوانند،  و  با  وسائل  مختلف  و  از  راه‌هـای  گوناگون‌ گروه‌ها  و  دسته‌ها  را  برای  تسبیح  و  تقدیس  نام  او،  و  انجام  شعائر  و  مراسم  پرستش  او  گرد  آورند!..  این  تلاش  رنج‌آوری  است‌ که  هرگز  پایان  نمی‌گیرد.  زیرا  پیکرۀ  بندگی  لاغر  او  پیاپی  چروکیده  می‌شود  و  فراهـم  می‌آید  و کوچک  و  ضعیف  می‌گردد،  هر  وقت‌ که دمیدن  و  طبل  زدن  و  ترانه‌ها  و  سرودها  و  عطرها  و  عودها  و  تسبیحها  و  تقدیسها  آرام‌ گیرند  و  فروکش‌ کنند‌.  دیگر  باره  نیاز  پیدا  می کند  بد‌ان  تلاش  رنج‌آور  و  طاقت‌فرسا!..

در  این  تلاش  رنج‌آور  و  طاقت‌فرسا  نیروها  و  دارائیها  -  و گاهی  جانها  و  ناموسها  -‌صرف  می‌شود که  اگر  برخی  از  آنها  در  راه  آباد‌انی  زمین  صـرف  مـی‌شد،  و  بـرای  تولیدات  و  مـحصولات  هـزینه  مـی‌گردید،  تـا  زنـدگی  انسانها  پـیشرفت ‌کند  و  بی‌نیاز گردد،  خیر  و  بر‌کت  و  نعمت  فراوانی  را  به  بشریّت  ارمغان  می‌داشت  ...  و لیکن  این  نیروها  و  دارائیها  - ‌و گاهی  جانها  و  ناموسها  -‌در  این  راه  خوب  و  ثمربخش  صـرف  و  هزینه  نمی‌شود،  مادام  که  مردمان  تنها  برای  یزدان  یگانۀ  جـهان  کرنش  نبرند  و  پرستش  نکنند،  و  بلکه  بجای  او  برای  طاغوتها  کرنش  ببرند  و  پرستش  بکنند.

از  این  نگاه  گذرا  اندازۀ  ضرر  و  زیان  انسانها  در  نیروها  و  توانها  و  دارائیها  و  آبادانی  و  تولید  پدیدار  می‌گردد،  ضرر  و  زیانی‌ که  بر اثر  سرباز  زدن  ایشان  از کرنش  بردن  و  پرستش‌ کردن  یزدان‌،  و کرنش  بردن  و  پرستش‌ کردن  دیگران  بجای  ایزد  سبحان،  گریبانگیر  آنان  می‌شود  ...  اینها گذشته  از  ضرر  و  زیان  جانها  و  ناموسها  و  ارزشها  و  اخلاق‌،  و  جدای  از  خواریها  و  شکستها  و  پلشتیها  و  ننگهای  حاصل  از  آن  است‌!

این  ضررها  و زیانهای  مادی  و  معنوی  مربوط  به  نظام  و  سـیستم  زمینی  خاصی  نـیست  تـا  سـائر نـظامها  و  سیستمهای  دیگر  زمینی  را  برکنار  و  زدوده  از  آن  دید  و  شمرد،  بلکه  همۀ  نظامها  و  سیستمهای  زمینی  این  چنین  هستند،  هر چند که  احوال  و  اوضاع  فرق  داشته  بـاشد،  و  انواع  و  اقسام  فداکاریها  و  جان‌نثاریها  مختلف  باشد.  «‌چنین  روی  داده  است  کسانی‌ که  از کرنش  بردن  و  پرستش‌ کردن  یزدان  یگانه  جهان  سرکشی  کرده‌اند  و  از  اشخاصی  از  خود  فرمانبرداری  نموده‌اند  و  قبول  کرده‌اند  که  این  اشخاص  با  شریعت  و  قانونی  جدای  از  شریعت  و  قانون  خدا  بر  آنان  فرمان  برانند،  در نهایت  به  بدبختی  بندگی  غیر  خدا گرفتار  آمده‌اند.  بندگی‌ای  که  انسـانیّت  ایشان  را  و کرامت  و  حرّیّت  آنان  را  می‌خورد  و  از  میان  می‏‎برد،  هر  اندازه  هم  اشکال  نظامها  و  سیستمهائی ‌که  بر  ایشان  حکو‌مت  می‌کند  مختلف  و  متفاوت  باشد،  نظامها  و  سیستمهائی  که  گمان  برده‌اند  که  برخی  از  آنـها  انسانیّت  و  حرّیّت  و کرامت  را  برایشان  تضمین  می‌کنند.  اروپا  از  خداپرستی  گریخت‌،  بدانگاه  که  از کلیسای  طاغی  ستمگر  گریخت‌،‌ کلیسای  یاغی  ستم‌ پیشه‌ای  که  با  آئین  نادرستی  بر  مردمان  فرمان  می‌راند.[6] اروپـا  بـر  خدا  شورید،  در  آن  هنگام‌ که  بر کلیسائی  شورید که  همۀ  ارزشـهای  انسـانی  را  در  سـرآغـاز  قدرت  و  سلطۀ  ستمگرانۀ  خود  پایمال  و  نابود کرد!  آن‌ گاه  مردمان  اروپا  گمان  بردند که  انسانیّت  و  حرّیّت  و کرامت  خویش  را  و  همچنین  مصالح  خویش  را  می‌توانند  در  سایۀ  نظامها  و سیستمهای  فردی‌،  یعنی  «‌دموکراسی‌«  به‌ دست  آورنـد.  همۀ  آرزوهای  خود  را  آویـزۀ  آزادیـها  و  تضمینهائی  کردند  که  قوانین  سـاختار  مـردمان‌،  اوضـاع  و  احوال  نمایندگی  مـجلس‌،  آزادیـهای  مـجله‌ها  و  روزنـامه‌ها،  تــضمینهای  قـضائی  و  قــانونگذاری‌،  و  حکومت  بـرگزیدگان  مـلّت  ...  و  دیگـر  چـیزهائی ‌کـه  هـمچون  نظامهائی  را  در  هاله‌هائی  از  تقدّس  می‌پیچند،  و  مردمان  آنجا  خیال  می‌کنند  همچون  چیزهائی  آرزوهای  ایشان  را  برآورده  می‌کنند  ...  آیا  عاقبت  چه  شد؟  عاقبت  طغیان  و  سرکشی  «‌سـرمایه‌داری‌«  پـدیدار  آمـد.  آن  طغیان  و  سرکشی‌ای‌ که  همۀ  ایـن  تضمینها  و  هـمۀ  ایـن  دم  و  دستگاه‌ها  و  تشکیلات  و  سـازمانها  را  به  تـابلوها  و  نوارهای  بسته‌بندیها  و  خیالها  و گمانها  تبدیل  کرد!  بدین  هنگام  اکثریّت  مردم‌ که  له  و  لورده  و  خـرد  و  خـمیر  و  لگدمال  نظامها  و  رژیمها  شده  بودند  به  بندگی  بسـیار  پست  اقلیّت  طاغی  و  یاغی‌ای  درافتادند که  سـرمایه  را  در  اختیار  داشتند  و  سرمایه‌دار  بودند،  و  در  سایۀ  سرمایه  ا‌کثریّت  پارلمان  را  به  زیر  چنگ  و  تـحت  نـفوذ  خـود  درآوردند!  و  قوانـین  سـاختار  بشـری  را،  و  آزادیـهای  مطبوعات  و  مجلات  و  روزنامه‌ها  را،  و  سائر  ضمانتهای  اجتماعی  را  به  زیر  فرمان  خود کشیدند  که  مردمان‌ گمان  می‌بردند  در  اروپا  ضامن  انسانیّت  و  حرّیّت  و  کـرامت  ایشان  خواهند گردید  اگر  از  یزدان  سبحان  دوری ‌گزینند  و  او  را  در  میان  خود  نبینند!!! ‌

پس  از  آن‌،  دسته‌ای  از  مردمان  اروپا  از  دست  نظامهای  فردی  و  سازمانهائی  گریختند  که  در  آنها  «‌سـرمایه‌«  و  «‌چین  و  طبقه‌«  طغیان  و  سرکشی  می‌کرد.  آنان  به  سوی  نظامهای  اجـتماعی  و  سـیستمهای  گـروهی  گـریختند!  خوب  چه‌ کار کردند؟  آنان‌ کرنش  و  پرستش  طبقه  و  چین  «‌سرمایه‌داران‌«  را  با  کرنش  و  پـرستش  «‌زحمتکشان‌«  عوض‌ کردند!  یا  به  عبارت  دیگر،  آنان ‌کرنش  و  پرستش  سرمایه‌داران  و  شرکتها  را  به‌ کرنش  و  پرستش  دولت  و  حکومتی  تبدیل ‌کردند که  هم  ثروت  را  در  اختیار  داشت  و  هم  قدرت  و  سلطه  را!  این  چنین  دولت  و  حکومتی  از  طبقه  و  چین  سرمایه‌داران  بسی  خطرناک‌تر گردید!

  در  هر  حالی  و  در  هر  وضعی  و  در  هر  نظامی‌ که  انسانها  برای  انسانها کرنش  ببرند  و  ایشـان  را  پرستش ‌کـنند،  مالیات  سنگین  و کمرشکنی  را  در  اموال  و  ارواح  خود  باید  به  اربابان  گوناگون  بپردازند!

بندگی  و  پرستش  باید  باشد!  اگر  بندگی  و  پرستش  یزدان  یگانۀ  جهان  نباشد،  بندگی  و  پرستش  برای  غیر  او  خواهد  شد  ...  تنها  بندگی  و  پرستش  یزدان  است‌ که  مردمان  را  آزاد  و  بزرگوار  و  والا  می‌گرداند  ...  بندگی  و  پـرستش  غیرخدا  انسانیّت  انسانها  و  آزادیها  و  فضیلتهای  ایشـان  را  نابود  مـی‌کند،  و گـذشته  از  آن  در نـهایت  امـوال  و  مصالح  مادی  آنان  را  نیز  تباه  و  ویران  می‌کند!

به  همین  خاطر  است ‌که  مسألۀ  الوهیّت  و  عـبودیّت‌،  در  رسالتهای  یزدان  سبحان  و  در کتابهای  او  این  همه  عنایت  و  توجّه  بدان  می‌شود  ...  این  سـوره  نمونه‌ای  از  ایـن  عنایت  و  توجّه  است  ...  چه  این  مسأله  تنها  مربوط  بـه  بندگان  و  پرستشگران  بتها  و  خداگونه‌های  سـاده  کـهن  نیست‌.  بلکه  این  مسأله‌،  متعلّق  به  جملگی  انسانها  در  هر  زمانی  و  در  هر  مکانی  است‌،  و  مربوط  به  همۀ  جاهلیّتها  است  ...  جاهلیّتهای  ماقبل  تاریخ‌،  و  جاهلیّتهای  سراسـر  تاریخ‌،  و  جاهلیّت  قرن  بیستم‌،  و  متعلّق  به  هر  جـاهلیّتی  است ‌که  بر اساس  بندگی  و  پرستش  بندگان  برای  بندگان  استوار  و  پابرجا  می‌گردد»‌.[7]

چکیده‌ای  که  سخن  در  این  مسأله  بدان  می‌انجامد  ایـن  است  که‌:  آشکارا  از  فرموده‌های  قرآنی  به‌ طور کلّی  -  و  این  سوره  نـمونه‌ای  از  آنـها  است  -  چـنین  برمی‌آید  مسألۀ ‌کرنش  بردن  و  پرستش ‌کردن  و  پیروی  نمودن  و  فرمانروائی  کردن  -‌ که  در  این  سوره  از  آن  به  عـبادت  تعبیر  شده  است  -  مسألۀ  عقیده  و  ایمان  و  اسلام  است‌،  و  مسألۀ  فقه  یا  سیاست  و  یا  نظام  و  سیستم  نیست‌.

این  مساله‌،  مسألۀ  عقیده‌ای  است ‌که  برجا  می‌گردد  یـا برجا  نمی‌گردد  و  مسألۀ  ایمانی  است‌ که  یافته  می شود  یا  یــافته  نـمی‌شود.  و  مسألۀ  اسـلامی  است ‌کـه  تـحقّق  می‌پذیرد  و  پیاده  می‌گردد  یا  تحقّق  نـمی‌پذیرد  و  پـیاده  نمی‌گردد  ...  مسأله  افزون  بر  این  -  بعد  از  این  نه  پیش  از  این  - ‌مسألۀ  برنامۀ  زندگی  واقعی  و  عملی  است‌،‌ که  در  شـریعت  و  نـظام  و  احکـام‌،  و  در  اوضاع  و  احوال  و  همایشها  و گردهمآئیهائی  جلوه‌گر  می‌آید،  هـمایشها  و  گردهمآئیهائی‌ که  در  آنها  و  بر  دست  اعضاء  آنها  شریعت  و  نظام  اسلامی  تحقّق  پذیرد  و  پیاده ‌گردد،  و  احکـام  و  قوانین  الهی  اجراء  شود.

همچنین  مسألۀ  «‌عبادت‌«  مسألۀ  شعائر  و  مراسم  آئـینی  نیست‌.  بلکه  مسألۀ کـرنش  بردن  و  پـرستش ‌کر‌دن  و  پیروی  نمودن  و  نظام  و  سیستم  و  شریعت  و  فقه  و  احکام  و  اوضاع  در  واقـعیّت  زنـدگی  است  ...  و  چـون  مسأله  بدین  اندازه  مهمّ  و  گسترده  است‌،  سـزاوار  ایــن‌  همه  عنایت  در  برنامۀ  ربّانی  مجسّم  در  ایـن  آئـین  ‌گردیده  است  ...  و  سزاوار  این  همه  پیغمبران  و  پیغمبریها  شـده  است‌.  و  شایان  این  بوده  است ‌که  این  هـمه  عذابـها  و  شکنجه‌ها  و  رنجها  و  دردها  و  فداکاریها  و  جان‌نثاریها  در  راه  آن  تحمّل  شود.

هم ‌اینک  برمی‌گردیم  به  دنبال  کـردن  داسـتانها  در  ایـن  سوره‌،  و  مدلول  و  مفهوم  آنها  را  در  خطّ  سـیر  جـنبش  عقیدۀ  اسلامی  در  تاریخ  بشریّت  پی  می‌گیریم‌:

قبلاً  در  پیرو  داستان  نـوح[8] ‌بـیان  داشـتیم  کـه  اسـلام  نخستین  عقیده‌ای  بوده  است ‌که  بشریّت  آن  را  توسّط  آدم  علیه السّلام  ابوالبشر  اوّل‌،  و  توسّط  نوح  علیه السّلام  ابوالبشر  دوم  شناخته  است‌...  و  پس  از  آن  توسّط  هر  پیغمبری  با  آن  آشنا  گردیده  است  ...  اسلام  یـعنی  تـوحید  الوهیّت  از  لحاظ  اعتقاد  و  جهان‌بینی‌،  و  با  عبادت  و  شعائر  و  مراسم  آئینی  رو  به  خدا کـردن‌،  و  تـوحید  ربوبیّت  از  لحاظ  کرنش  بردن  و  پرستش‌ کردن  و  پیروی  نمودن  و  اطاعت  کردن‌.  یعنی‌:  توحید  قیمومت  و  حاکمیّت  و  رویکرد  و  قانونگذاری‌.

سپس  بیان  داشتیم ‌که  جاهلیّت  -  چه  جـاهلیّت  اعـتقاد  و  جهان‌بینی  و  عبادت  و  شعائر  و  مراسم  باشد،  یا  جاهلیّت  کرنش  بردن  و  پرستش‌ کردن  و  اطـاعت  و  خشوع  و  خضوع  نمودن‌،  و  یا  هر  دو  تای  اینها  همراه  با  یکـدیگر  باشد،  پس  از  آشنائی  مردمان  با  اسلام  توسّط  پیغمبران  -  علیهم  صـلوات  الله‌  و  سـلامه  -‌ گـریبانگیر  بشـریّت  می‌گردیده  است  و  عقائد  و  جهان‌بینیهای  ایشان  را  تباه  می‌کرده  است‌،  همان‌ گونه  که  زندگی  و  اوضاع  و  احوال  حیات  ایشان  را  تباه  می نموده  است‌.  این  کار  به  وسـیلۀ  کـرنش  بردن  و  پرستش  کردن  غیر  یزدان  سبحان  انـجام  می‌گرفته  است‌.  کـرنش  بردن  و  پرستش  کردن  توتمها  یا  سنگها  یا  درختها  یا  ستاره‌ها،  یا  روحهای‌ گوناگون  انجام  مــی‌پذیرفته  است‌،  و  یـا  انسـانهائی  آدمـیزادگـانی  را  می‌پرستیده‌اند  و  در  برابرشان  کـرنش  مـی‌برده‌اند،  از  قبیل‌:  کاهنان  یا  جادوگران  و  یا  فرمانروایان  ...  همۀ  اینها  در  مدلول  و  مفهوم  انحراف  از  توحید  به  شـرک‌،  و  در  بیرون  رفتن  از  اسلام  و  ورود  به  جـاهلیّت‌،  یکسان  و  برابرند.

از  این  پیجوئی  و  پژوهش  تاریخی‌،  پیجوئی  و  پژوهشی  که  یزدان  سبحان  آن  را  در کـتاب  خود  قـرآن  روایت  فرموده  است‌،  قرآنی  که‌:

(لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه).

هیچگونه  بـاطلی‌،  از  هیچ  جهتی  و  نـظری‌،  مـتوجّه  آن  نمی‏گردد.(فصلت/42)                                                           

خطا  و  اشتباه  برنامه‌ای  آشکار  و  پدیدار  مـی‌گردد  کـه  دانشمندان  سنجش  و  مقایسۀ  ادیان  دنبال  می‌کنند،  و  خطا  و  اشتباه  نتائجی  پیدا  و  هریدا  می‌شود کـه  آنـان  از  راه  سنجش  و  مقایسۀ  ادیان  بدانها  می‌رسند.

خطا  و  اشتباه  برنامه  در  این  است‌ که  خطّ  سیر  جاهلیّتها  را  برمی‌گزیند  و  در پیش  می‌گیرد،  جاهلیّتهائی‌ که  بشریّت  آنها  را  شناخته  است‌،  و  خطّ  سیر  تـوحیدی  را  درپـیش  نمی‌گیرد که  پیغمبران  -  صلوات  الله‌ و  سلامه  علیهم  -  با  خود  به  ارمغان  آورده‌اند.  حتّی  دانشـمندان  سـنجش  و  مقایسۀ  ادیان  در  پیجوئی  و  پیگرد  خطّ  سیر  جاهلیّتها  جز  به  چیزی  برنمی‌گردند  و  سر  نمی‌زنند که  آثار  روزگاران  جاهلیّتی  آن  را  در  خـود  حفظ  کـرده  است‌ کـه  تـاریخ  پیرامون  آن  می‌گردد  و  دور  می‌زند  -  تاریخ‌،  آن‌ کودکی  که  از  پیدایش  بشریّت  جز  اندکی  را  نـمی‌دانـد،  و  ایـن  اندک  چیزی  را  هـم‌ که  می‌داند  تنها  از  راه  حدس  و گمان  و  ترجیح  دادن  و گـزینش  کـردن  است‌!  -  و  حـتّی  ایـن  دانشمندان  وقتی  که  می‌رسند  به  اثری  از  آثار  توحیدی  که  رسالتهای  آسمانی  با  خود  به  ارمـغان  آورده‌انـد  و  برای  مثال  در  یکی  از  جـاهلیّتهای  تـاریخی  بـه  شکـل  توحید  آمیخته  و  نابسامانی  همچون  توحید  اخناتون  در  دیانت  کهن  مصر،  آنان  اثـر  رســالت  تـوحید  را  نـادیده  می‌گیرند  و  از  آن  درمـی‌گذرند،  و  حـتّی  بـه  صـورت  احتمال  هم  بـیان  نـمی‌کنند!  اخـناتون  در  مـصر  پس  از  دوران  یوسف  علیه السّلام  و  مژدۀ  او  به  توحید  پای  بـه  جـهان  گذاشته  است‌.  قرآن  مجید  در  سورۀ  یوسف  حکایتی  را  از  زبان  یوسف  برای  دو  نفری  نـقل  می‌کند کـه  بـا  او  زندانی  می‌شوند.  در  این  داستان  سخن  از  توحید  است‌: 

(إنی ترکت ملة قوم لا یؤمنون بالله , وهم بالآخرة هم کافرون . واتبعت ملة آبائی إبراهیم وإسحاق ویعقوب , ما کان لنا أن نشرک بالله من شیء , ذلک من فضل الله علینا وعلى الناس , ولکن أکثر الناس لا یشکرون . یا صاحبی السجن أأرباب متفرقون خیر أم الله الواحد القهار ? ما تعبدون من دونه إلا أسماء سمیتموها أنتم وآباؤکم ما أنزل الله بها من سلطان إن الحکم إلا لله , أمر ألا تعبدوا إلا إیاه , ذلک الدین القیم , ولکن أکثر الناس لا یعلمون).

مـن  از  کــیش  گروهی  دست  کشـیده‌ام  کــه  بـه  خدا  نمی‌گروند  و  به  روز  بازپسین  ایمان  ندارند  و  من  از  آئین  پدران  (‌و  نـیاکان‌)  خود  ابـراهـیم  و  اسـحاق  و  یـعقوب  پیروی  کرده‌ام  (‌و  به  دنبال  ایشان  رفته‌ام‌)‌.  ما  (‌انبیاء‌)  را  نسـزد  کــه  چیزی  را  انـباز  خدا  کنیم‌.  ایـن  (‌تـوحید  و  یگانه‌پرستی‌)  لطف  خدا  است  در  حقّ  ما  (‌انبیاء  که  افتخار  تبلیغ  آن  را  پیدا  کرده‌ایم‌)  و  در  حقّ  همۀ  مردمان  (‌که  بـا  پــذیرش  آن  راه  بــهشت  را  مــی‌سپرند)  و  لیکـن  بیشتر  مــردمان  سپاسگزاری  (‌چنین  لطفی  را)  نـمی‌کنند  (‌و  چیزهائی  را  انباز  خدا  می‌نمایند  که  کاری  از  آنها  ساخته  نیست‌)‌.  ای  دوستـان  زندانی  من‌!  آیا  خدایان  پراکـنده  (‌و  گوناگونی  که  انسـان  بـاید  پـیرو  هـر یک  از  آنـها  شـود)  بهترند  یا  خدای  یگانۀ  چیره  (‌بر  همه  چیز  و  کس‌؟‌)‌.  ایـن  مـعبودهائی  کـه  غیر  از  خدا  مـی‌پرستید،  چیزی  جز  اسمهائی  (‌بی‌مسمّی‌)  نیست  که  شما  و  پدرانـتان  آنـها  را  خدا  نامیده‌ایـد.  خداونـد  حـجـّت  و  بـرهانی  بـرای  (‌خدا  نامیدن‌)  آنها  نازل  نکرده  است  (‌و  وحـی  و  پـیامی  بـرای  معبود  بودن  آنها  ارسـال  نـنموده  است‌)‌.  فرمانروائـی  از آن  خـدا  است  و  بس‌.  (‌ایـن  او  است  کـه  بـر  کـائنات  حکومت  مـی‌کند  و  از  جمله  عقائد  و  عبادات  را  وضـع  می‌نماید)‌.  خدا  دستور  داده  است  که  جز  او  را  نپرستید.  این  است  دین  راست  و  ثابتی  (‌که  ادلّه  و  براهین  عقلی  و  نقلی  بر  صدق  آن  رهبرند)  ولی  بیشتر  مردم  نمی‌دانـند  (‌که  حقّ  این  است  و  جز  این  پوچ  و  ناروا  است‌)‌.(‌یوسف/34-40) 

این  چنین  دانشمندای  همچون  کاری  را  کنند،  زیـرا  برنامۀ  ایشان  پیش  از  هر  چیز  بر  پایۀ  دشمنانگی  و  ترک  برنامۀ  دینی  استوار گردیده  است‌.  این  هم  به  سبب  آتش  کارزاری  است‌ که  میان‌ کلیسای  اروپا  و  میان  پـژوهش  عـلمی  در  همۀ  زمینه‌های  خود  در  دوره‌ای  از  ادوار  تاریخ  شعله‌ور گردیده  است‌.  برنامۀ  سنجش  و  مـقایسۀ  ادیان  آ‌غاز  گردید،  در  حالی  کـه  طرفداران  آن  مـصمّم  بودند  به  جائی  برسند که‌ گـمانهای‌ کـلیسا  را  از  بـنیاد  تکذیب  نمایند  و  دروغ  معرّفی ‌کنند  تا  بدانجا که  خود  کلیسا  را  نیز  درهم  فرو ریزند.  بدین  خاطر  ایـن  چـنین  برنامه‌ای  از  آغاز  شروع  به  کار  برنامه  مـنحرفی  بوده  است‌،  زیرا  پیشاپیش  رسیدن  به  نتائج  معیّنی  را  در  مـدّ  نظر  داشته  است  و  عمداً  طرح  آن  را  درانـداخته  است  پیش  از  این‌ که  بررسی  و  پژوهش  را  بیاغازد!

حتّی  وقتی ‌که  شـدّت  جـنگ  بـا کـلیسا  پس  از  در هـم شکستن  سلطۀ  علمی  و  سیاسی  و  اقتصادی  ستمگرانـه  آن  آرام  گرفت‌،  این  برنامه  به  راه  خود  ادامـه  داد.  چـه  نتوانست  از  اساس ‌کار  خود که  بر  آن  استوار گردیده  بود  خویشتن  را  دور  گردانـد،  و  از  آداب  و  رسـومی  دست  بکشد که  بر  آن  اساس  انباشته  و  اندوده  شده  بود،  تا  بدانجا  که  همچون  آداب  و  رسوم  تقلیدی‌،  جزو  اصول  برنامه  گردیده  بود!

معلوم  است  اشـتباه  نـتائج  به‌ طور  ضـروری  و  قطعی  در اصل  مترتّب  بر  اشتباه  برنامه  است‌.  این  اشتباهی  است  که  همۀ  نتائج  برنامه  را  با  همچون  قالبی  قالبریزی  کرده  است‌.

برنامه  هر چه  باشد،  و  نتائجی  که  برنامه  بدانها  می‌رسد  هر چه  بـاشد،  بیانات  ایـن  بـرنامه  بـا  بـیانات  الهـی  -  بدان ‌گونه ‌که  قرآن  مجید  بازگو  می‌کند  -  مخالفت  اساسی  دارد  ...  اگر  برای  غیر  مسلمان  جـائز  بـاشد  نـتائجی  را  بپذیرد  که  صریح  و  آشکار  با  فرمودۀ  آفریدگار  سبحان  در  مسأله‌ای  از  مســائل  مــخالفت  دارد،  قـطعاً  بـرای  پژوهشگری ‌که  پژوهش  خو‌د  را  برای  مردمان  به  عنوان  یک  «‌مسلمان‌«  بازگو  می‌کند  درست  نخواهد  بود  کـه  همچون  نتائجی  را  بپذیرد.  چرا  که  سخنان  قرآنی  دربارۀ  مسألۀ  اسلام  و  جاهلیّت‌،  و  سبقت  اسلام  بر  جاهلیّت  در  تـاریخ  بشـری‌،  و  سبقت  توحید  و  یگـانه‌پرستی  بـر  دوگانه ‌پرستی  و  چندگانه ‌پرستی‌،  قاطعیّت  دارد  و  جـای  شکّ  و گمان  و  تعبیر  و  تفسیر  نیست  ...  این  امر  از  جملۀ  چیزهائی  است  دربارۀ  آنها گفته  می‌شود:  آن  از  دیـن  معلوم  بالضروره  است‌.  کسی  که  نتائج  دانش  سنجش  و  مقایسۀ  ادیان  را  در  این  باره  مـی‌پذیرد،  بـاید  از  مـیان  فرمودۀ  یزدان  سبحان  و  گفتار  دانشمندان  ادیان‌،  یکی  را  انتخاب‌ کند.  یا  به  تعبیر  دیگری‌:  او  باید  اسلام  را  یا  غیر  اسلام  را  انتخاب  نماید!  زیرا  فرمودۀ  یزدان  دربارۀ  این  مسأله  منطوق  و  صریح  است‌،  و  به  صورت  ضـمنی  و  مفهوم  نیست‌!

به  هر  حال  این  چیز  موضوع  مـا  در  این  واپسین  پیروی  نیست ‌که  به  دنبال  آن  هستیم  ...  هدفی ‌که  در  اینجا  به  دنبال  آن  می‌باشیم  مشاهدۀ  خـطّ  سـیر  جنبش  عقیدۀ  اسلامی  در  تاریخ  بشری  است‌.  اسلام  و  جاهلیّت  هر یک  به  نوبه  خود  را  به  انسانها  می‌نمایانند  و  بشریّت  را  فرامی‌گیرند.  اهریمن  هم  از  ضعف  بشری  و  از  سـرشت  دو  بعدی  و  دو  سویۀ  این  آفریده  بــهره‌برداری  و  سـوء  استفاده  می‌کند،  و  انسانها  را  پس  از  آشنائی  با  اسلام  از  اسلام  دور  و  رویگردان  مـی‌کند،  و  ایشـان  را  از  فـراز  اسلام  به  نشیب  جاهلیّت  سرازیر  می‌گرداند.  هر وقت  این  جاهلیّت  به  مـنتهای  خـود  رسـید،  یــزدان  جـهان  برای  مردمان  پیغمبری  روانه  می‌کند  تـا  آنـان  را  بـه  اسـلام  برگرداند  و  از  جاهلیّت  رها  گرداند.  نخستین  چیزی  کـه  مردمان  را  از  اسلام  بیرون  می آورد  و  به  سوی  جاهلیّت  برمی‌کشد،  کرنش  بردن  و  پرستش  کردن  خداگـونه‌های  مختلفی  بجای  یزدان  سحان  است  ...  نخستین  چیزی  هم  که  مردمان  را  از  جاهلیّت  بیرون  می آورد  و  بـه  سـوی  اسلام  برمی‌کشد،  کرنش  بردن  و  پرستش  کردن  خـدای  یگانه  در  همۀ  کار  و  بار  خودشان  است‌،  نه  فقط  کرنش  بردن  و  پرستش ‌کردن  یزدان  یگانۀ  جـهان  در  شـعائر  و  مراسم  آئینی،  و  در  اعتقاد  قلبی  و  درونی  و  بس‌.

امروزه  انسانها  جملگی  دچار  عقبگرد  فراگیری  به  سوی  جـاهلیّت  شــده‌انــد!  جـاهلیّتی‌  کـه  آخـرین  پـیامبر،  محمد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ایشان  را  از  آن  بیرون  آورده  بود.  جاهلیّت  نوین  به  شکلهای  گوناگون  خودنمائی  می‌کند:

برخی  از  جاهلیّتها  در  انکـار  یـزدان  سـبحان  جـلوه‌گـر  می‌شود  ...  این  جاهلیّت‌،  جاهلیّت  در  اعتقاد  و  جهان‌بینی  است‌،  همچون  جاهلیّت  کمونیستها.

برخی  از  جاهلیّتها  جلوه‌گر  می‌آید  در  اعتراف  پریشان  و  آلوده‌ای  به  وجود  یزدان  سبحان‌،  و  انحراف  در  شعائر  و  مراسـم  آئـینی  و  در کـرنش  بـردن  و  پـرستش‌ کـردن  و  پـیروی  نـمودن  و  اطـاعت  کـردن‌،  هـمچون  جـاهلیّت  بت‌پرستان  هندی  و  جز  ایشان  ...  و  نیز  همچون  جاهلیّت  یهودیان  و  مسیحیان‌.

بعضی  از  جـاهلیّتها  هـم  نـمودار  مـی‌گردد  در  اعـتراف  صحیح  و  اقرار  درست  به  وجود  یـزدان  سـبحان‌،  و  اداء  شعائر  و  مراسم  دینی‌،  همراه  با  انــحراف  خـطرناکـی  در  جهان‌بینی  راجع  به  معنی  و  دلالت  لا  اله  الا  الله‌،  و  محمد  رسول  الله‌.  و  توأم  با  شرک‌ کاملی  در کـرنش  بـردن  و  پرستش ‌کردن  و  پیروی  و  اطاعت  نمودن‌.  مثل  جاهلیّت  کسانی  که  خـویشتن  را  «‌مسـلمان‌«  مـی‌نامند  و گـمان  می‏‎برند  که  آنان  اسلام  را  پذیرفته‌اند  و  صفت  اسلام  و  حقوق  آن  را  به  دست  آورده‌اند،  به  محض  این‌ که‌ گواهی  لا  اله  الا  الله‌،  و  محمّد  رسول  الله  را  بر  زبان  رانده‌اند،  و  شعائر  و  مراسم  آئینی  را  انجام  داده‌اند،  هر چند که  معنی  درست  لا  اله  الا  الله‌،  و  محمّد  رسـول  الله  را  نـادرست  فهمیده‌اند  و  بد  دریافت  کرده‌اند.  و  هر چـند  کـه  تسـلیم  غیرخدا  گردیده‌اند  و  بجای  کرنش  بردن  و  پرستش‌ کردن  یزدان  برای  بندگان  کرنش  برده‌اند  و  پرستش  کرده‌اند!  همۀ  اینها  جاهلیّت  است‌.  همۀ  اینها  هـمچون  گـروه‌های  پیشین  خدای  را  انکار کرده‌اند  و کفر  ورزیده‌اند.  یا  مثل  دیگران  انبازهائی  را  شریک  خدا  کرده‌اند[9]‌...

مشاهدۀ  واقعیّت  بشریّت  بدین  منوال  آشکـار  و  بدین  روال  پدیدار،  برای  ما  مؤکّد  می‌کند که  بشریّت  جملگی  به  جاهلیّت  فراگیری  برگشته  است‌،  و  رنج  واپسگرائـی  بدبیار  و  شـومی  را  مـی‌چشد،  و  عـقبگرد  مـی‌کند  به  جاهلیّتی ‌که  اسلام  بارها  و  بارها  انسانها  را  از  آن  نجات  داده  است‌.  آخرین  باری‌ که  اسلام  انسانها  را  از  جاهلیّت  رهانیده  است  زمانی  است‌ که  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اسلام  را  با  خود  به  ارمغان  آورده  است  ...  این  هـم  بـه  نوبه  خـود  سرشت  نقش  اساسی  طلایه‌داران  اسلامی  را  می‌نمایاند،  و  وظیفۀ  اساسی  و  بنیادینی  را  معیّن  می‌دارد کـه  باید  بشریّت  بر  آن  استوار  و  پایدار گردد،  و  نـقطۀ  شـروع  قاطعانه‌ای  را  مشخّص  می‌سازد  کـه  برای  انـجام  ایـن  وظیفۀ  مهمّ  بنیادین  باید  از  آنجا  آغاز کرد.

بر  طلایه‌داران  و  پیشتازان  لازم  است  که  از  نو  مردمان  را  به  اسلام  فراخوانند،  و  در  بیرون  آمدن  آنان  از  ایـن  جاهلیّت  بدشگون  و  بدبیاری ‌کـه  بدان  بـرگشته‌انـد  و  گرفتار  آمده‌اند  ایشان  را  رهنمود گردانند.  در  این  راستا  مدلول  و  مفهوم  اساسی  اسلام  را  برایشـان  مشخّص  و  روشن  نمایند که  اعتقاد  به  الوهیّت  یزدان  یگانۀ  جـهان‌،  انجام  شعائر  و  مراسم  بندگی  ایزد  یکتای  سبحان‌،  کرنش  بردن  و  پرستش  کردن  آفریدگار  منّان‌،  و  پیروی ‌کردن  و  اطاعت  نمودن  و  خضوع  و  خشوع  در  برابر  فرمان  یزدان‌،  در  همۀ  امور  زندگی  است  ...  و  بدیشـان  بـفهمانند کـه  بدون  همۀ  این  معانی  و  مفاهیم  ورود  به  اسلام  صورت  نمی‌گیرد  و  اتمام  نمی‌پذیرد،  و  صفت  مسلمان  به  مردمان  داد‌ه  نمی‌شود،  و  حقوقی ‌که  اسلام  آن  را  در  جان  و  مال  برایشان  در نظر  می‌گیرد  بدیشان  تعلّق  نمی‌یابد.  و  آنان  را  همچنین  متوجّه  سازند که  تـخلّف  از  یکایک  ایـن  مدلولها  و  مفهومها  به  منزلۀ  تخلّف  از  همۀ  آنها  است‌،  و  مردمان  را  از  اسلام  بیرون  می‌آورد  و  به  جاهلیّت  داخل  می‌گرداند،  و  قطعاً  ننگ ‌کفر  یا  داغ  شرک  بهرۀ  ایشـان  می‌کند  و  بدیشان  می‌زند.

این  جاهلیّت  دوره‌ای  از  ادوار  جاهلیّتی  است  که  پس  از  اسلام  آمده  است  و  جـایگزین  آن  گـردیده  است‌.  لازم  است  دوره‌ای  از  ادوار  اســلام  با  همچون  جـاهلیّتی  رویاروی‌ گردد  و  بر  آن  بتازد  و  آن  را  از  میدان  بــه  در  کند،  اسلامی ‌که  پیوسته  بر  جاهلیّتها  می‌تازد  تا  مردمان  را  بار  دیگر  به  سوی  یزدان  بـرگردانـد،  و  ایشـان  را  از  پرستش  بندگان  بیرون  بیاورد  و  به  پرستش  یزدان  یگانۀ  جهان  برگشت  دهد.

کار  باید  بدان  سطحی  از  قاطعیّت  و  وضوح  در  نـفوس  گــروه  مســلمانانی  بــرسد که  بدان  اشـارت  رفت‌،  مسلمانانی ‌که  رنج  رویـاروئی  با  جـاهلیّت  فـراگـیر  و  همه‌ جا گستر  را  بر  خود  هموار  می‌کنند،  و  در  این  برهه  بدشگون  و  بدنهاد  از  زندگی  انسانها  با  جان  و  مـال  بـا  جاهلیّت  می‌رزمند  و  افتخارات  می‌آفرینند  ...  بدون  این  قاطعیّت  و  این  وضوح‌،  طلایه‌داران  و  پیشتازان  رستاخیز  اسلامی  از  ادای  وظـیفۀ  خـود  در  ایـن  دورۀ  سـخت  و  دشوار  از  تاریخ  بشریّت  درمانده  و  ناتوان  می‌گردند،  و 

در  برابر  جامعۀ  جاهلی‌ که  آن  را  جامعۀ  اسـلامی  گمان  می‌برند  متردّد  و  متزلزل  می‌شوند،  و  اهداف  حقیقی  خود  را  نمی‌توانند  مشخّص  سـازند  و  چـهارچـوب  مـقاصد  خویش  را  روشن  گردانند  و  درست  حرکت  کنند.  زیـرا  آنان  نقطۀ  آغاز  را گم  می‌کنند  و  نمی‌دانند  بشریّت  عملاً  در کجا  مـی‌ایسـتد  و  مـوضع  مـی‌گیرد،  نـه  ایـن ‌کـه  طلایه‌داران  و  پیشتازان  رستاخیز  اسلامی  گمان  برند  و  بینگارندا! مسافت  میان  گمان  بردن  و  واقعیّت  هم  زیـاد  است  ...  واقعاً  فاصلۀ  میان  آن  دو  بسیار  است‌.

* 

در  این  واپسین  پیرو،  برای  آخرین  بار  در  جلو  مـوضع  پیغمبران  در  مقابل  اقوامشان  می‌ایسـتیم‌،  اقـوامی  کـه  پیغمبران  به  سویشان  روانه  شده‌اند.  اختلاف  این‌  موضع  را  در  آغــاز  و  انــجام  ورانـداز  مـی‌کنیم‌،  و  در  پـرتو  داستانهای  پیغمبران  در  این  سوره  بدان  می‌نگریم‌:

هر  پیغمبری  به  سوی  قوم  خود  فرستاده  شـده  است‌.  در  آغاز  دعوت‌،  پیغمبر  یکی  از  افراد  قوم  خود  بوده  است‌.  ایشان  را  به  سـوی  اسـلام  دعـوت  کـرده  است  بسـان  دعوت  برادری  که  برادران  خود  را  دعوت  کند،  و  بـرای  ایشان  همان  خوبی  و  خیری  را  خواسته  است ‌که  برادری  برای  برادران  خود  می‌خواهد  خوبی  و  خیری  که  خدا  او  را  بدان  رهنمون  فرموده  است  و  در  درون  خود  از  سوی  پروردگارش  بر  آن  حجّت  و  دلیلی  یافته  است‌.

این  موضع  هر  پیغمبری  با  قوم  خود  در  آغاز  نقطه  شروع  بوده  است  ...  و لیکن  این  موضع  هر  پیغمبری  در  انجام  کار  نبوده  است‌!

دسته‌ای  از  قوم  هر  پیغمبری  بدو  پاسخ  مثبت  داد‌ه‌اند  و  رهنمود  او  را  پذیرفته‌اند  و  به  چیزی  ایمان  آورده‌اند  که  آن  را  از  جانب  خدا  با  خود  به  ارمـغان  آورده  است  ...  خدای  یگانه  را  پرستیده‌اند  بدان  گونه  که  پیغمبرشان  از  ایشان  خواسته  است‌،  و  ربقۀ  کـرنش  بـردن  و  پرستش  کردن  هر  کسی  از  آفریدگان  یـزدان  را  از گـردنهایشان  کنده‌اند  و  به  دور  افکنده‌اند...  بـدین  وسـیله  مسلمان  گردیده‌اند  ...  «‌ملّت  مسلمان‌«  شده‌اند  ...

دستۀ  دیگری  از  قوم  هر  پیغمبری  هم  بدو  پاسخ  مـثبت  نداده‌اند  و  رهنمود  او  را  نپذیرفته‌اند  و  به  چیزی  ایـمان  نیاورده‌اند که  آن  را  از  جانب  خدا  با  خود  به  ارمـغان  آورده  است  ...  کفر  ورزیده‌انـد  و  بـر کـرنش  بردن  و  پرستش  کردن  خود  برای  غیر  یزدان  جهان  مـانده‌انـد  و  بندگان  را  بجای  یزدان  پرستیده‌اند!  و  بر  جاهلیّت  خویش  ماندگار گردیده‌اند  و  از  آن  بیرون  نیامده‌اند  و  به  اسلام  داخل  نگردیده‌اند  ...  بدین  سبب  «‌ملّت  مشرک‌«  شده‌اند.  یک  قوم  واحد  در  مقابل  دعوت  پیغمبر  خود  به  دو  ملّت  تقسیم  شده‌اند:  ملّت  مسلمانی  و  ملّت  مشـرکی‌.  دیگـر  یک  قوم  واحد،  یک  ملّت  واحد  نمانده  است‌،  همان ‌گونه  که  پیش  از  رسالت  آن  پیغمبر  یک  مـلّت  واحـد  بـوده  است‌،  هر چند  از  لحاظ  نـژاد  و  تـخمه  یک  قـوم  واحـد  بشمار  آمده  است  ...  ولی  دیگر  پیوند  نژاد  و  تـخمه‌،  و  پیوند  زمین  و  مصالح  مشترک‌،  دیگر  بر  روابط  ایشـان  حاکم  نگردیده  است  هـمان‌ گونه ‌کـه  پـیش  از  رسـالت  پیغمبرشان  حاکـم  بوده  است  ...  بـا  پـیدایش  رسـالت  پیغمبرشان  پیوند  دیگری  پدیدار  گردیده  است  و  یک  قوم  واحد  را گرد  هم  آورده  است  و  مـتّحدشان  نـموده  است‌،  و  یا  یک  قوم  واحد  را  پراکنده‌ کرده  است  و  متفرّق  نموده  است  ...  این  پیوند،  پیوند  عقیده  و  برنامه  و کرنش  بردن  و  پرستش‌ کردن  است‌.  این  پیوند  است‌ که  یک  قوم  واحد  را  متفرّق‌ کرده  است  و  دو  ملّت  مختلفی ‌کرده  است  که  به  هم  نمی‌رسند  و  با  یکدیگر  همزیستی  نمی‌کنند!  این  بدان  سبب  است‌ که  پس  از  ظهور  جدائی  میان  عقیدۀ  هر یک  از  این  دو  ملّت‌،  پیغمبرشان  و  ملّت  مسلمانی‌ که  در  خدمت  او  بوده‌اند،  بر اساس  عقیده  و  برنامه  و کرنش  بردن  و  پرستش‌ کردن‌،  از  قوم  خود  فاصله‌ گرفته‌اند  و  با  آنان  قطع  رابطه  کـرده‌انـد.  از  مـلّت  مشـرکی  فـاصله  گرفته‌اند  و  با  آنان  قطع  رابـطه  کـرده‌انـد  کـه  پـیش  از  رسالت  پیغمبرشان  این  ملّت  قوم  ایشـان  بوده  است  و  ملّت  و  اصل  آنان  بشمار  آمده  است  ...  چون  دو  برنامه‌،  جدا  شده  است‌،  دو  نژاد  مختلف  و  متفاوت‌ گردیده  است‌،  و  از  یک  قوم  واحد  دو  ملّت  نوپا  و  نورس  پدید  آمده  است‌،  دو  ملّتی‌ کـه  بـه  هــم  نـمی‌رسند  و  با  یکـدیگر  همزیستی  نمی‌کنند!

آن  وقت‌ که  مسلمانان  از  قوم  خود  فاصله  می‌گیرند  و  با  ایشان  قطع  رابطه  می‌کنند  به  سبب  عقیده  و  بـرنامه  و  کرنش  و  پرستشی‌ که  دارند،  یزدان  جهان  میان  مسلمانان  و  دیگران  داوری  می‌کند  و کار  را  با  هلاک  ملّت  مشرک  و  با  رستگاری  ملّت  مسلمان  فیصله  مـی‌بخشد...  ایـن  قاعده  و  قانون  در  طول  تـاریخ  بـر  دوام  بـوده  است  و  استمرار  داشته  است‌،  همان ‌گونه ‌که  در  این  سوره  دیدیم‌.  کاری  که  طلایه‌داران  و  پیشتازان  رستاخیز  اسـلامی  در  هر کجا که  هستند  باید  بدان  یقین  داشته  باشند،  این  است  که‌:  خداوند  هرگز  میان  مسلمانان  و  قوم  دشمنان  داوری  نمی‌کند  و کار  را  فیصله  نمی‌دهد،  مگر  این‌ که  مسلمانان  از  دشمنانشان  فاصله  بگیرند  و  با  ایشـان  قـطع  رابطه  کنند،  و  دوری  از  دشمنانشان  را  بـه  سـبب  شـرکی‌ کـه  می‌ورزند  بدیشان  اعلان ‌کنند،  و  آشکارا  بدانان  بگویند  که  ما  برای  یزدان  یگانۀ  جهان کرنش  و  پرستش  می‌کنیم‌،  و  برای  خـداگـونه‌های  پـوچ  و  نـادرستشان  کـرنش  و  پرستش  نمی‌کنیم‌،  و  از  طـاغوتهای  سـلطه‌گـر  پـیروی  نمی‌نمائیم  و  در  زندگی  با  ایشان  شرکت  نـمی‌جوبیم  و  همراهی  نمی‌کنیم‌،  و  در  جامعه‌ای  بسر  نمی‌بریم  که  این  طاغوتها  با  قوانین  و  مقرّرات  ساختار  خود  بر  آن  فرمان  می‌رانند  و  حکومت  می‌کنند،  قوانـین  و  مـقرّراتـی  کـه  یزدان  یگانۀ  جهان  بدان  اجازه  نداده  است‌،  این  قوانین  و  مقرّرات  مربوط  به  اعتقاد  یا  مربوط  به  شعائر  و  مراسم  آئینی‌،  و  یا  مربوط  به  قواعد  و  ضوابط  باشد.

دست  خدا  مسـتقیماً  برای  نـابودی  سـتمگران  دخـالت  نمی‌کند،  تا  وقتی ‌که  مسلمانان  با  دشمنانشان  قطع  رابطه  می‌کنند  ...  مادام‌ که  مسلمانان  با  قوم  دشـمنشان  تـرک  مراوده  و  قطع  رابطه  نکنند،  و  از  ایشان  بیزاری  و  دوری  نجویند،  و  جدائی  آئین  خود  از  آئین  ایشان‌،  و  جدائـی  برنامۀ  خود  از  برنامۀ  ایشان‌،  و  جدائی  راه  خـود  از  راه  آنان  را  بدیشان  اعـلام  و  اعـلان  نکـنند،  دست  خـدای  سبحان  یـقۀ  ایشـان  را  نـمی‌گیرد  و  مـیان  مسـلمانان  و  دشمنانشان‌ کار  را  فیصله  نمی‌دهد  و  یکسره  نمی‌کند،  و  مسلمانان  را  پیروز  و  ستمگران  را  نابود  نمی‌سازد.

این  قاعده  همیشگی  و  مستمرّ  است ‌که  باید  طلایه‌داران  و  پیشتازان  رستاخیز  اسلامی  از  آن  اطّلاع  داشته  باشند  و  آن  را  خوب  درک  و  فهم‌ کـنند،  و  حـرکت  و  جـنبش  خویش  را  بر  بنیاد  و  اساس  آن  استوار  و  پایدار  سازند،  ونخستین  گام  با  دعوت  مـردمان  بـه  پـذیرش  اسـلام‌،  و  کرنش  بردن  و  پرستش  کردن  برای  یزدان  یگانۀ  جـهان  بدون  هیچ‌ گونه  شریک  و  انبازی،  و  دور  انداختن  هر  نوع  و  هر  شکلی  از کرنش  بردن  و  پرستش‌ کرد‌ن  هر  شخصی  و  هر کسی  و  هر  چیزی  از  آفریدگان  خداونـد  سـبحان‌،  آغاز  می‌گردد.  آن ‌گاه  یک  قوم  واحد  به  دو  دسته  و  دو  گروه  تقسیم  می شود،  و  مسلمانان  یکتاپرستی‌ که  تـنها  برای  یزدان  یگـانۀ  جـهان‌ کـرنش  می‏‎برند  و  پـرستش  می‌کنند  در  صفی  - ‌یا  ملّتی  -  می‌ایستند،  و  مشرکانی‌ که  برای  شخصی  و کسی  و  چیزی  از  آفریدگان  ایزد  سبحان  کرنش  می‏‎برند  و  پرستش  مـی‌کنند  در  صـف  دیگـری  می‌ایستند  ...  بعد  از  آن  مـؤمنان  از  مشـرکان  فـاصله  می‌گیرند  و  با  ایشان  قطع  رابطه  می‌کنند  ...  آن ‌گاه  وعدۀ  یزدان  مبنی  بر  پیروز کردن  مؤمنان  و  نابودی  مشـرکان  سر  می‌رسد  ...  همان‌ گونه ‌که  در  طول  تاریخ  بشری  یک  قانون  مستمرّ  و  همیشگی  بوده  است‌.  این  چـنین  بـوده  است  و  این  چنین  رفته  است‌.

دوران  دعوت  پیش  از  قطع  رابطۀ  عملی  چه  بسا  به  طول  می‌کشد.  ولی  قطع  رابطۀ  عقیدتی  درونی  باید  از  همان  لحظۀ  اول  به  تمام  و کمال  صورت  پذیرد.

اغلب  قطع  رابطه  و  جدائی  دو  ملّت  نوپا  و  نوبنیادی‌ که  از  یک  قوم  واحد  به‌ وجود  می‌آیند،  به  کندی  صـورت  مـی‌گیرد،  و  قـربانیها  و  شکـنجه‌ها  و  دردهـا  و  رنجها  گــریبانگیر  نســلی  و  یــا  چـند  نسـلی  از  نسـلهای  دعوت‌کنندگان  به  سوی  خـداپرستی  مـی‌گردد  ...  ولی  وعدۀ  خدا  به  فیصله  دادن  و  جدا  ساختن  حقّ  از  باطل‌،  و  پیروزی  مؤمنان  و  شکست  مشرکان‌،  بـاید  در  قـلوب  گروه  مؤمنان  و  در  جـهان  درون  ایشان  راست‌تـر  از  واقعیّت  ظاهر  و  جهان  بیرون  نسلی  با  نسلهائی  از  ایشان  باشد  ...  وعدۀ  یزدان  قطعاً  سـر  مـی‌رسد  و  تـحقّق  پـیدا  می‌کند،  و  یزدان  هرگز  خلاف  وعده‌ای  نمی‌کند  که  قانون  و  سنّت  او  در  طول  تاریخ  بشری  بر  آ‌ن  بوده  است  و  بر  آن  رفته  است‌.

همچنین  ورانداز کردن  این  قانون  و  مشاهدۀ  این  سنّت‌،  بدین  شیوۀ  قاطعانه  و  بدین  روال  آشکار،  برای  جنبش  اسلامی  در  رویاروئی  و  نبرد  با  جاهلیّت  فراگیر  و  همه‌جا  گستر  بشری،  ضروری  و  لازم  است‌.  چه  این  قانون  و  سنّت  مقیّد  به  زمانی  و  یا  مکانی  نـیست  ...  مادام‌ که  طلایه‌داران  و  پیشتازان  رستاخیز  اسلامی‌،  امروزه  با  حـال  و  وضـعی  از  احوال  و  اوضـاع  مکرّر  جاهلیّت  رویاروی  می‌شوند،  و  با  اسلحۀ  همان  عـقیده‌ای‌  با  آن  رویاروی  می‌گردند  که  پیغمبران  -  علیهم  صلوا‌ت  الله‌ و  سلامه  - ‌با  آن  با  جاهلیّت  رویاروی  می‌شده‌اند  هر  زمان  که  انسانها  به  جاهلیّت  برمی‌گشته‌انـد،  و  بـه  جاهلیّتی‌ -  همچون  این  جاهلیّت  سرنگون  درمی‌افتاده‌اند،  باید  گروه  مسلمانان  راه  خود  را  بپیمایند  و  نقطۀ  آغاز  و  نقطۀ  انجام  را  روشن  و  آشکار  پیش  چشم  دارند،  و  فاصلۀ  زمـانی  این  دو  نقطه  هم  برای  ایشان  آشکار  باشد،  و  یقین  داشته  باشند که  قانون  و  سنّت  خدا  مسیر  خود  را  می‌پیماید  و  سپری  می‌نماید،  و  فرجام  کار  از آن  پرهیزگاری  است‌.

 *

در  پایان  باید  گفت‌:  از  لابلای  این  ایستادنها  در  برابر  داستانهای  قرآنی  در  این  سوره‌،  سرشت  برنامۀ  این  آئین  برای  ما  روشن  می‌گردد،  بدان‌ گونه‌ که  در  قـرآن  مـجید  نمودار  و  پدیدار  می‌شود  ...  این  سرشت  جنبشی  است  که  با  واقعیّت  بشری  به  وسـیلۀ  ایـن  قـرآن  رویاروی  می‌گردد،  رویاروئی  واقعی  و  عملی‌.

این  داستانها  در  مکّه  بر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نازل  می‌گردید،  و  خودش  و گروه  اندک  مؤمنانی‌ که  در  خدمت  او  بودند  هنوز  در  درّه‌های  مکّه  محصور  بودند.  دعوت  اسلامی  هم  در  آنجا  راکد  و  جامد  مانده  بود.  راه  نیز  سخت  و  دشوار  و  طولانی  بـود  و  مسـلمانان  پـایانی  بـرای  آن  نمی‌دیدند!  این  داستانها  پایان  راه  را  بدیشان  می‌نمود،  و  در  هـمۀ  منازل  راه‌،  نشـانه‌های  راه  را  بد‌یشان  نشـان  می‌داد.  دست  آنان  را  می‌گرفت  و گامهایشان  را  در  این  راه  برمی‏داشت  و  به  جلو  می‌گذاشت‌.  این  راه  با  کاروان  بزرگوار  دعوت  در  طول  تاریخ  بشری  روشن  و  صـاف  گردیده  است  و  متّصل  شده  است  و  مـنفصل  نگـردیده  است‌،  و  توسّط  این  کاروان  گرانمایه  و  گران‌ سـنگ‌،  راه  پرانس  و  الفتی  شده  است  و  وحشـتناک  و  هــراسـناک  نگردیده  است‌!..  کاروانیان  دعوت‌،  گروه‌هائی  از  کاروان  متّصل  و  پیوسته‌ای  در  راه  شناخته  شده‌ای  بوده‌اند.  آنان  دسته‌های  رمندۀ  سر در گمی  در  بیابان  بی نشان  و  اثـری  نبوده‌اند!  آنان  از  آغاز  راه  به  سوی  انـجام  راه  بـرابـر  قانون  و  سنّت  جاری  و  سـاری  خـدا  حـرکت  مـی‌کنند.  ایشان  ناسنجیده  و  خـودسرانـه  حـرکت  نـمی‌کنند  و  از  تصادف  و  پیشامد  ناگهانی  پیروی  نمی‌کنند  و  بی‌گدار  به  آب  نمی‌زنند.

قرآن  این‌ گونه  در  صف  مسلمانان  به  تکـان  و  جـنبش  می‌پرداخت‌،  و  صف  مسلمانان  را  در  راه  ترسیم  شده  و  ایمنی  حرکت  می‌داد.

قرآن  این  چنین  امـروز  و  فردا  ممکن  است  در  میان  طلایه‌داران  و  پیشتازان  رستاخیز  اسـلامی  به  تکـان  و  جنبش  بپردازد،  و  طـلایه‌داران  و  پـیشتازان  رستاخیز  اسلامی  را  در  راه  ترسیم  شده  و  ایمن  دعوت‌،  حـرکت  بدهد  و  به  پیششان  ببرد.

این  طلایه‌داران  و  پیشتازان  بدین  نیازمند  هستند  که  بـا  این  قرآن  باشند  و  از  آن  الهام  و  پیام  دریـافت ‌کـنند  و  رهنمون  و  رهنمود  بخواهند.  از  قرآن  الهام  بگیرند  در  برنامه  حرکت  و گامها  و  مـنزلهای  آن‌.  از  قرآن  پـیام  دریافت  دارند  در  پاسخهائی  که  در  این  گامها  و  منزلها  بدیشان  داده  می‌شود،  و  در  فرجـامی  کـه  در  پـایان  راه  منتظرشان  است‌.

قرآن  -  بدین  شکل  و  صورت  -‌ تنها کلامی  نخواهد  بود  که  برای  برکت  تلاوت  شود.  بلکه  زنده  و  پویا  همین  لحظه  برای  گروه  کوشای  مسلمانان  نازل  می‌شود،  تا  با  آن  بجنبند  و  از  رهنمودهایش  پیروی ‌کنند،  و  وعدۀ  خدا  در  آن  را  انتظار  بکشند.

این  چیزی  است‌ که  مراد  ما  است  در  این  کـه  مـی‌گوئیم  این  قرآن  پـرده  از  اسـرار  خود  بـرنمی‌دارد  و  دریـچۀ  رازهای  خود  را  باز  نمی‌کند  مگر  برای  گروه  مسـلمانی  که  با  این  قرآن  بجنبد  تا  مدلول  و  مفهوم  آن  را  در  جهان  واقعیّت  تحقّق  بخشد  و  پیاده  کند.  قرآن  پرده  از  اسـرار  خود  را  به‌ کنار  نمی‌زند  و  دریچۀ  رازهای  خود  را  بـاز  نمی‌کند  برای کسانی‌ که  قرآن  را  تلاوت  مـی‌کنند  تـنها  برای  بررسی  هنری  یا  علمی  و  بس‌،  و  یا  آن  را  بررسی  می‌کنند  تنها  برای  پی  بردن  به  طرز  ادای  بیانی  آن‌!

اینها  جملگی  چیز  قابل  ذکری  از  ایـن  قـرآن  را  درک  و  فهم  نمی‌کنند.  چه  این  قرآن  نازل  نگردیده  است  تا  مادۀ  پژوهش  بدین‌ گونه  و  شـیوه  باشد.  بـلکه  قـرآن  نـازل  گردیده  است  تا  مادۀ  جنبش  و  رهنمود گردد.

کسانی  که  با  اسـلام  راسـتین  به  رویـاروئی  جاهلیّت  سرکش  می‌پردازند،  و  کسانی  که  با  انسانهای  سرگردان  و گمراه  به  جهاد  می‌نشینند  تا  ایشان  را  از  نو  به  اسلام  برگردانند،  و کسانی  که  با  طـاغوت  در  زمـین  مبارزه  می‌کنند  تـا  مـردمان  را  از  بـندگی  و  پـرستش  بندگان  برهانند  و  به  بندگی  و  پـرستش  یـزدان  یگـانۀ  جـهان  برگردانند،  تنها  این‌ کسانند که  این  قرآن  را  درک  و  فهم  می‌کنند.  چرا که  ایشان  در  فضائی  زندگی  مـی‌کنند کـه  قـرآن  در  آن  نـازل  گردیده  است‌،  و  همان  تلاش  و  پیکاری  را  می‌آغازند که ‌کسانی  آن  تلاش  و  پـیکار  را  می‌آغازیدند  که  برای  نخستین  بار  قرآن  بـرای  ایشـان  نازل  می‌گردیده  است‌،  و  در  اثنای  حرکت  و  جهاد  چیزی  را  مزه  می‌کرده‌اند  و  می‌چشیده‌انـد  کـه  مـواد  نـصوص  قرآن  بوده  است‌.  زیرا  آنان  این  معانی  و  مفا‌هیم  را  در  گرماگرم  حوادث  و  در  جرگۀ  وقائع  مجسّم  می‌دیده‌اند  و  جلوه‌گر  می‌یافته‌اند  ...  این  تنها  پاداش  همۀ  آن  عذابها  و  شکــنجه‌ها  و  دردهـا  و  رنـجهائی  است ‌کـه  بـدیشان  می‌رسیده  است‌.  آیا  می‌گویم‌:  پاداش‌؟‌!  هرگز!  هرگز.  به  خدا  سوگند،  این  فضل  و  لطف  بزرگ  و  سترگی  از  سوی  خدا  در  حقّ  ایشان  است  ...

(قل:بفضل الله وبرحمته فبذلک فلیفرحوا هو خیر مما یجمعون).

بگو:  به  فضل  و  رحمت  خدا  -‌ به  همین  (‌نه  چیز  دیگری‌)  -  باید  مردمان  شادمان  شوند.  این  بهتر  از  چیزهائی  است  کــه  (‌از  حـطام  دنیا)  گـرد  مـی‌آورند  (‌و  روی  همدیگر  می‌گذارند. (‌یونس‌/58)

  سپاس  خداوند  بزرگواری  را  سزا  است‌ که  دارای  فضل  و  لطف  بزرگ  و  سترگ  است‌.

---

[1] ‌برای اطلاع بیشتر از اهداف داستانها مراجعه شود به‌کتاب‌: «‌التـصویر الفنی فی القرآن‌»  فصل‌: «‌القصة  فی‌القرآن». 

[2] مراد شعیب و قوم مدین است‌. (‌نگا:  هود/٩٣)   

[3] مراجعه شود به جزء دوازدهم‌، صفحات 631-637 

[4] کتاب‌: «‌خصائص التصور الاسلامی و مقوماته‌»‌، صفحۀ  129 و  130.

[5] گلچینهائی از کتاب‌: «‌خصائص التصور الاسـلامی و مـقوماته‌» فـصل‌:  «‌‌شمول‌»  صفحۀ  126 -‌131 

[6] مراجعه شود به‌ کتاب‌: «‌‌المستقبل لهذا الدین‌» فصل‌: «‌الفصام النکد»‌. 

[7] گلچینی از جزء یازدهم صفحات ٢١٧  -  ٢٢٠ در پیرو بر سورۀ یـونس‌. این‌ گلچـین خود به خود  در اینجا می‌تواند پیرو سورۀ هود نیز باشد. 

[8] مراجعه شود به جزء دوازدهم صفحات‌: 586-597

[9] مراجعه شود به کتاب‌: «‌‌معالم فی الطریق» فصل‌: «‌لا اله الا الله مـنهج حیاه‌»‌.