تفسیر سوره‌ی هود آیه‌ی 95-84

سوره‌ی هود آیه‌ی 95-84

(وَإِلَى مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ وَلا تَنْقُصُوا الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ إِنِّی أَرَاکُمْ بِخَیْرٍ وَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ مُحِیطٍ (٨٤) وَیَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ وَلا تَعْثَوْا فِی الأرْضِ مُفْسِدِینَ (٨٥) بَقِیَّةُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ (٨٦) قَالُوا یَا شُعَیْبُ أَصَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ مَا یَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِی أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ إِنَّکَ لأنْتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ (٨٧) قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَرَزَقَنِی مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا وَمَا أُرِیدُ أَنْ أُخَالِفَکُمْ إِلَى مَا أَنْهَاکُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِیدُ إِلا الإصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِیقِی إِلا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ (٨٨) وَیَا قَوْمِ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شِقَاقِی أَنْ یُصِیبَکُمْ مِثْلُ مَا أَصَابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ أَوْ قَوْمَ صَالِحٍ وَمَا قَوْمُ لُوطٍ مِنْکُمْ بِبَعِیدٍ (٨٩) وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُودٌ (٩٠) قَالُوا یَا شُعَیْبُ مَا نَفْقَهُ کَثِیرًا مِمَّا تَقُولُ وَإِنَّا لَنَرَاکَ فِینَا ضَعِیفًا وَلَوْلا رَهْطُکَ لَرَجَمْنَاکَ وَمَا أَنْتَ عَلَیْنَا بِعَزِیزٍ (٩١) قَالَ یَا قَوْمِ أَرَهْطِی أَعَزُّ عَلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَاتَّخَذْتُمُوهُ وَرَاءَکُمْ ظِهْرِیًّا إِنَّ رَبِّی بِمَا تَعْمَلُونَ مُحِیطٌ (٩٢) وَیَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنِّی عَامِلٌ سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذَابٌ یُخْزِیهِ وَمَنْ هُوَ کَاذِبٌ وَارْتَقِبُوا إِنِّی مَعَکُمْ رَقِیبٌ (٩٣) وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّیْنَا شُعَیْبًا وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَأَخَذَتِ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیَارِهِمْ جَاثِمِینَ (٩٤) کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیهَا أَلا بُعْدًا لِمَدْیَنَ کَمَا بَعِدَتْ ثَمُودُ) (٩٥)

این  هم  نقشی  از  نقشهای  رسـالت  یگـانه‌ای  است ‌کـه  عقیدۀ  جاودانه  را  با  خود  به  ارمغان  می‌آورد،  و  شعیب  موظّف  به  اجرای  همچون  نـقشی  در  مـیان  قوم  خـود  مردمان  مدین  است  ...  همراه  با  دعوت  به  عقیدۀ  توحید،  مسألۀ  دیگری  قرار  دارد،  و  آن  مسألۀ  امانت  و  رعایت  عدالت  در  معاملۀ  میان  مردمان  است‌ که  خود  ارتباط  محکمی  با  اعتقاد  به  خدای  یگانه‌،  و  تنها  اطاعت  از  یزدان  سبحان،  و  پیروی  نمو‌دن  از  شریعت  و  فر‌مان  او  دارد.  اهل  مدین  ایـن  سخن  را  با  دهشت  و  تعجّب  فراوانی  دریافت  داشتند  و  مایۀ  شگرف  و  شگفت  بسیار  ایشان‌ گردید،  و  ارتباط  میان  معاملات  مالی  و  مـیان  نمازی  را  درک  و  فهم  نکردند که  بیانگر  نیایش  خدا  و  پیروی  از  فرمان  بود.

داستان  به  همان  شیوه  و  روال  داستان  هود  با  قوم  عاد،  و  داستان  صالح  با  قوم  ثمود،  به  پیش  می‌رود  با  این  تفاوت  که  در  پایان  داستان  و  در  شیوۀ  عرضه‌،  شباهت  بیشتر  مشاهده  می‌گردد،  و  الفاظی  که  در  پایان  داستان  می‌آید  و  عبارتی ‌که  برای  مجسّم  ساختن  عـذاب  آمـده  است‌،  همان  است‌ که  در  د‌استان  صالح  آمده  است‌.

*

(وَإِلَى مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ ...).

شعیب  را  (‌نیز)  به  سوی  قوم  مدین  فرستادیم  که  از  خود  آنان  بود.  (‌شعیب  بـدیشان‌)  گفت‌:  ای  قوم  مـن‌!  خدا  را  بپرستید  (‌و  بدانید  که‌)  جز  او  معبودی  ندارید.

کرنش  بردن  برای  خدای  یگانه  و  پـیروی ‌کـردن  از  او  نخستین  پایۀ  عقیده  است‌،  و  نخستین  پایۀ  زندگی  است‌،  و  نخستین  پایۀ  شریعت  است‌،  و  نخستین  پایۀ  معاملات  است  ...  پایه‌ای‌ که  بدون  آن  نه  عقیده‌ای  و  نه  عبا‌دتی  و  نه  معامله‌ای  برجا  و  استوار  می‌گردد.

(وَلا تَنْقُصُوا الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ إِنِّی أَرَاکُمْ بِخَیْرٍ وَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ مُحِیطٍ (٨٤) وَیَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ وَلا تَعْثَوْا فِی الأرْضِ مُفْسِدِینَ (٨٥) بَقِیَّةُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ )(٨٦)

و  از  پیمانه  و  ترازو مکاهید.  من  شما  را  خوب  و  بـی‌نیاز  (‌از  کاستن  از  مقادیر  و  اوزان‌)  می‌بینم  (‌و  شایسته  نیست  که  با  وجود  ثـروتمندی  از  چیزهای  مـردم  بـدزدید  و  کم‌فروشی  بکنید.  اگر  ایـمان  نـیاورید  و  شکر  نـعمت  را  نگزارید)  من  بر  شما  از  عذاب  روز  فراگیر  می‌ترسم‌.  ای  قوم  من‌!  پیمانه  و  ترازو  را  از  روی  عدل  و  داد،  به  تمام  و  کمال  بسنجید  و  بپردازید  و  از  چیزهای  مردم  نکاهید  و  در  زمین  تباهکارانه  تباهی  نکنید.  (‌ای  قوم  من‌!)  چیزی  را  که  خداوند  (‌از  مال  حلال‌)  بـرایتان  بـاقی  می‏‎گذارد  (‌از  چــیزی  کــه  از  مال  حـرام  گرد  مـی‌آورید  و  روی  هـم  می‌اندوزید)  بهتر  است‌،  اگر  مؤمن  باشید  (‌و  حرف  مرا  و  وعدۀ  خدا  را  باور  می‌دارید.)  من  (‌تنها  مبلّغ  اوامر  خدایم  و)  محافظ  (‌اقوال  و  افعال‌)  شما  نمی‌باشم  (‌و  توانائی  جزا  و  سزای  رفتار  و  کردار  و  گفتارتان  را  ندارم‌)‌.

پس  از  مسألۀ  عقیده  و  پرستش‌،  مسألۀ  امانت  و  عدالت  در  اینجا  مطرح  می‌گردد.  یا  مسألۀ  شریعت  و  معاملات  است‌،  مسأله‌ای  کـــه  از  پـایۀ  عـقیده  و  پـرستش  برمی‌جوشند.  اهل  مدین‌ که  شهرهایشان  در  راه  حجاز  به  شام  قرار  داشت‌،  از  پیمانه  و  ترازو  می‌کاستند،  و  اشیاء  ایشان  را کم  می‌دادند،  یعنی  پول  اشـیاء  ایشـان  را  در  معاملات‌ کم  می‌دادند.  این  هم  صفت  پستی  بود  که  به  پاکی  دل  و  پاکی  دست  زیان  می‌رسانید،  هـمچنین  بـه  مروّت  و  شرافت  لطـمه  می‌زد.  موقعیّت  مسـاکن  و  منازلشان  به‌ گونه‌ای  بود که  می‌توانستند  راهزنی  بکنند  و  راه‌ کاروانهائی  را  بگیرند که  میان  شـمال  و  جنوب  جـزیره‌العـرب  در  رفت ‌و آمـد  بودند.  در  راه  قـافله‌ها  فرمانروائی  می‌کردند  و  هر گونه  معاملۀ  ستمگرانه‌ای  را  که  می‌خواستند  بر کاروانها  تحمیل  بکنند،  همان‌ گونه  که  خدا  در  این  سوره  بیان  فرموده  است‌.

بدین  جهت  پدید  می‌آید که  عقیدۀ  توحیدی  و  پرستش  خدای  یگانه‌،  بـا  امـانتداری  و  پـاکـی  و  دادگـری  در  معاملات‌،  و  با  بزرگواری  در  دریافت  کردن  و  پرداخت  نمودن‌،  و  با  مبارزه کردن  با  دزدی  نهانی‌،  ارتباط  دارد،  خواه  دزدی  را  افراد  انجام  دهند،  و  خـواه  دولتها  بـدان  دست  یازند.  بدین  وسیله  روشـن  می‌گردد که  عقیدۀ  توحیدی  و  پرستش  خدای  یگانه‌،  تنها  ضمانتی  است ‌که  تکیه  بر  هراس  از  خدا  و  جستن  خشنودی  او  دارد.  تکیه  بر  اصل  ثابت  و  بنیاد  استواری  دارد که  با  مصالح  و  هواها  و  شهوات‌،  جنبان  و  روان  نمی‌شود،  و  بدینجا  و  بدانجا  نمی‌آید  و  نمی‌رود.

معاملات  و  اخلاق  باید  بر  اصل  ثابت  و  بنیاد  استواری  تکیه  کند  که  به  انگیزه های‌ گذرا  و  به  عوامل  ناپایدار  و  تغییرپذیر  متعلّق  نباشد  ...  این  دیدگاه  اسلام  است‌.  این  دیدگاه  از  ریشه  با  همۀ  دیدگاه‌های  اجتماعی  و  اخلاقی  دیگـری  فـرق  دارد  که  بـر  انـدیشه‌های  انسـانها  و  جهان‌بینیها  و  اوضاع  و  مـصالح  ظـاهری  ایشـان  تکـیه  دارند.

دیدگاه  اسلام  چون  بر  آن  اصل  ثابت  تکـیه  مـی‌کند،  از  مصالح  مادی  نزدیک  متأثّر  نمی‌گردد،  همان‌گونه ‌کـه  از  محیط  و  عوامل  غالب  در  آن  و  فرمانروا  بر  آن  مـتأثّر  نمی‌شود.

آنچه  بر  اخلاق  مردمان  و  بر  قواعد  و  ارکان  مـعاملات  ایشان  از  لحاظ  اخلاقی  فرمان  می‌راند،  این  نیست  کـه  آنان  زندگی  کشاورزی  دارنـد،  یـا  از  راه  چـوپانی  و  گلّه‌داری  زندگی  را  سـپری  می‌نمایند،  و  یـا  ایـن  کـه  پیشه‌ورند  و  از  راه  صنعت  و  تکنولوژی  امـرار  مـعاش  می‌کنند  ...  این  عوامل  متغییر،  در  جهان‌بینی  اخلاقی  و  در  قواعد  معاملات  ا‌خلاقی  تأثیر  خود  را  از  دست  می‌دهند،  وقتی‌ که  سرچشـمۀ  قانونگذاری  برای  زنـدگی  بـه ‌طور  کلّی  شریعت  خدا  می‌گردد،  و  وقـتی ‌کـه  بنیاد  اخـلاق  خشنودی  یزدان  و  انتظار  ثواب  او  و  پرهیز  از  عقاب  او  می‌شود.  ه  یاوه‌سرائیهای  پیروان  مکتب‏های  زمینی ‌که  اخـلاق  را  تـابع  روابط  اقـتصادی  و  تـحوّل  و  تـرقّی  اجتماعی  ملّت  می‌دانند،  از  دیدگاه  اخلاق  اسلامی پوچ  بشمارند.[1]

(وَلا تَنْقُصُوا الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ إِنِّی أَرَاکُمْ بِخَیْرٍ).

 و  از  پیمانه  و  ترازو  مکاهید.  من  شما  را  خوب  و  بـی‌نیاز  (‌از  کاستن  از  مقادیر  و  اوزان‌)  می‌بینم  (‌و  شایسته  نیست  بــا  وجـود  ثــروتمندی  از  چـیزهای  مـردم  بدزدید  و  کم‌فروشی  بکنید)‌.

خداوند  به  شما  رزق  و  روزی  خوبی  عطاء  فرموده  است‌،  و  شما  نیازی  به  این  پستی  ندارید  تا  بدین  وسیله  بر  دارائی  خود  بیفزائید.  اگر  از  پیمانه  و  تـرازو  نکاهید  باعث  تـنگدستی  شـما  نـمی‌شود،  و  به  شـما  زیـانی  نمی‌رساند.  بلکه  لازم  است  بدانید که  خیانت  در  معامله‌،  و  یا  نادرستی  در  دریافت  و  پرداخت‌،  این  خیر  و  خوبی  رزق  و  روزی  را  تــهدید  مـی‌کند کــه  شــما  از  آن  بهره‌مندید.

(وَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ مُحِیطٍ) (٨٤)

من  بر  شما  از  عذاب  روز  فراگیر  می‌ترسم‌.

این  عذاب  فراگیر  و  همه  جانبه  یا  در  آخرت  از  سوی  خدا  به  شما  می‌رسد.  و  یا  این‌ که  همچون  عذابی  در می‌رسد  بدان‌گاه‌ که  این  خیانت  و  نادرستی  میوه‌های  تلخ  خـود  را  در  ا‌حوال  و  اوضاع  جامعه  و  در  تـلاش  و کـوشش  و  حرکت  و  فعالیت  بازرگانی  به  بار  می‌آورد،  و  وقتی ‌که  مردمان  برخی  با  برخی  درگیر  می‌شوند  و  مـی‌جنگند  و  بلای  جان  یکدیگر  می‌گردند  در  هر  حرکت  و  فعّالیّتی  از  حــرکات  و  فعّالیّتهای  روزانــه  و  در  هـر  مـعامله  و  برخوردی. 

بار  دیگر  شعیب  اندرز  و  دلسوزی  خـود  را  بـه  شکـل  مثبت  پس  از  شکل  نهی  منفی  تکرار  می‌کند:

(وَیَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ).

 ای  قوم  من‌!  پیمانه  و  ترازو  را  از  روی  عدل  و  داد،  به  تمام  و  کمال  بسنجید  و  بپردازید.

به  تمام  و کمال  پرداختن  پیمانه  و  ترازو،  نیرومندتر  از  نکاستن  و کم  ندادن  پیمانه  و  ترازو  است‌،  چرا که  به  تمام  و کمال  پرداختن‌،  مایۀ  افزایش  درآمد  بیشتر  است‌. 

عبارات  قرآنی  سایه‌هائی  می‌اندازند.  به  تـمام  و  کـمال  پرداختن  پیمانه  و  ترازو  برای  احساس  و  شـعور  سـایۀ  خوشایندتری  دارد.  سایۀ  آن  جدای  از  سایۀ  نکاستن  و  کم  ندادن  است‌.  زیرا  جوانمردی  و  وفاداری  بیشتری  به  همراه  دارد.

(وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ ).

و  از  چیزهای  مردمان  نکاهید.

این  قرآن  می‌گوید  از  چیزهای  مردمان  نکاهید،‌ کلّی‌تر  از  چیزهائی  است‌  که  به  پیمانه  زده  می‌شوند  و  یا  سنجیده  و  بر  کشیده  می‌شوند.  چرا  که  از  چیزهای  مردمان  نکاستن  شامل  خوب  ارزیـابی  کــردن  اشـیاء  مـردمان  است‌،  آن  اشیاء  از  هر  نوعی‌ که  باشند،  اعم  از  ارزیابی  پیمانه ‌کردن  یا  برکشیدن  و  وزن‌ کردن  یـا  قـیمت‌گذاری  نـمودن  یـا  سنجیدن  است‌.  گاهی  شامل  اعمال  و  صـفات  نیز  می شود،  و  ارزیابی  مادی  و  معنوی  را  دربر  می‌گیرد.  زیر‌ا  واژۀ «شی‌ء‌«  در  مواردی  برای  غیر  محسوسات  هـم  به  کـار  می‌رود.

کاستن  از  اشیاء  مردمان‌، ‌گذشته  از  این ‌که  ظلم  است،  در  جان  و  دل  مردمان  احساسات  بدی  را  هـمچون  در‌‌د،  یـا  کـینه‌توزی  و  یــا  نـاامـیدی  از  دادگـری  و خوبی  و  ارجگذاری‌،  برمی‌انگیزد  و  پدیدار  می‌گردانـد  ...  هـمۀ  اینها  احساسهائی  است  که  فضای  زندگی  و  معاملا‌ت  و  روابط  اجتماعی  و  جانها  و  درونها  را  تباه  می‌گرد‌اند  و  می‌آزارد،  و  در  زنـدگی  هـیچ  چـیز  خـوبی  را  برجای  نمی‌دارد  و  نمی‌گذارد.

(وَلا تَعْثَوْا فِی الأرْضِ مُفْسِدِینَ ).

و  در  زمین  تباهکارانه  تباهی  نکنید.

فعل  «وَلا تَعْثَوْا» از  «عثوّ»  است‌ که  به  معنی  فاسد  و  تباه  کردن  است‌.  پس  معنی  چنین  می‌شود:  تـباهی  و  فسـاد  نکنید  در  حالی  که  قصد  تباهی  ‌کردن  دارید  و  می‌خواهید  تباهی  رواج  پیدا  کند.  آن‌گاه  وجد‌ان  ایشـان  را  بـیدار  می‌سازد  و  آن  را  به  کار  خیری  برمی‌انگیزد  که  پایدارتر  و  ماندگارتر  از  درآمد  کسب  و  کار  ناپاکی  است  که  از  راه ‌کاستن  از  پیمانه  و  ترازو  و کم‌ کردن  و کم  دادن  اشیاء  مردمان  به  هنگام  سنجش  و  ارزیابی  به  دست  می‌اید: 

(بَقِیَّةُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

(‌ای  قوم  مـن‌!)  چیزی  را  که  خداونـد  (‌از  مـال  حـلال‌)  برایتان  باقی  می‏‎گذارد  (‌از  چیزی  که  از  مال  حرام  گرد  می آورید  و  روی  هم  می‌اندوزید)  بهـتر است‌،  اگر  مؤمن  باشید  (‌و  حرف  مرا  و  وعدۀ  خدا  را  باور  می‌دارید)‌.

آنچه  در  پیشگاه  خدا  می‌ماند  پایدارتر  و  بـرجـای‌تر  و  خوبتر  و  بهتر  است  ...  شـعیب  در  سـرآغـاز  سخنانش  ایشان  را  به  عبادت  و  پـرستش  خـدای  یگـانه  -  یـعنی  پیروی  از  فرمان  یزدان  بدون  هرگونه  شریک  و  انبازی  -  فراخواند،  و  در  اینجا  آن  را  بـدیشان  تــذّکر  مـی‌دهد  و  دوباره  یادآور  می‌شود،  همراه  با  بیان  خیری  کـه  بـرای  ایشان  در  پیشگاه  یزدان  باقی  و  برجای  مـی‌ماند،  اگـر  چنان  که  ایشان  را  دعوت ‌کرده  است  ایمان  آورده  باشند  و  از  اندرز  و  دلسوزی  او  در  معاملات  پـیروی  نـموده  باشند که  معاملات  خود  فرعی  از  فروع  آن  ایمان  است‌.

(بَقِیَّةُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

(‌ای  قوم  مـن‌!)  چیزی  را  کـه  خداونــد  (‌از  مـال  حـلال‌)  برایتان  باقی  می‌گذ‌ارد  (‌از  چیزی  که  از  مال  حـرام  گرد  می‌آورید  و  روی  هم  می‌اندوزید)  بهتر  است‌،  اگر  مؤمن  باشید  (‌و  حرف  مرا  و  وعدۀ  خدا  را  باور  می‌دارید)‌.

آن‌گاه  شعیب  ایشان  را  بـه  خـدائـی  حـواله  مـی‌دارد  و  وامی‌گذارد  که  آنان  را  به  سـوی  او  خـوانده  بـود،  و  برایشان  روشن  می‌سازد  که  کاری  برایشان  نـمی‌توانـد  بکـند  و  چـیزی  از  دست  او  برنمی‏آید،  و  هـمچنین  او  حافظ  و  نگاهدارشان  از  شرّ  و  بـلا  و  عـذاب  و  عـقاب  نیست‌،  و  او  نمی‌تواند  ایشان  را  از گمراهی  بپاید  و  بـه  دور  نماید،  و  اگر  آنان  گمراه  شوند  او  مسـوول  ایشـان  نخواهد  بود  وگناه  انان  را  بر  او  نـمی‌نویسند  و  مـورد  پرس  و  جو  از  ضلالت  ایشان  قرار  نخواهد  گرفت‌.  بلکه  تنها  و  تنها  آنچه  بر  او  است  تبلیغ  فـرمان  یزدان  و  رساندن  پیام  آسـمانی  است  و  بس‌.  آن  را  هـم  بـجای  آورده  است  و  به  وظیفۀ  خود  عمل‌کرده  است‌:

(وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ )(٨٦)

من  مراقب  (‌احوال  و  افعال‌)  شما  نمی‌باشم‌.

همچون  شیوه‌ای  از  سخن‌،  مخاطبان  را  متوجّه  عـظمت  کار  و  سنگینی  بار  مسؤولیّت  می‌سازد،  و  آنان  را  بدون  واسطه  و  محافظ  در  برابر  فرجام‌کار  نگاه  میدارد.

*

ولی  قوم  مدین  سرکشی ‌کردند،  و  به  انحراف  و  فساد  و  بهره‌برداری  ناشایست  و  استثمار  نابایست  خـو  گـرفته  بودند  و  عادت  کرده  بودند:

(قَالُوا یَا شُعَیْبُ أَصَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ مَا یَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِی أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ إِنَّکَ لأنْتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ) (٨٧)

گفتند:  ای  شعیب‌!  آیا  نمازهایت  به  تو  دستور  می‌دهد  که  ما  چیزهائی  را  ترک  کنیـم  که  پدرانمان  (‌از  قدیـم  و  نـدیم‌)  آنها  را  پرستیده‌اند؟‌!  (‌مگـر  مـی‌شود  عبادت  بـتهائی  را  رها  سازیم  که  از  دیرباز  نیاکانمان  را  بر  آن  دیـده‌ایـم  و  خود  نیز  بر  آن  رفته‌ایم‌؟‌!  یـا  نـمازهایت  بـه  تـو  دسـتور  می‌دهد  که  مـا  آزادی  خود  را  از  دست  بدهیم‌)  و  ما  نتوانیـم  به  دلخواه  خود  در  اموال  خویش  تصرّف  کنیم‌؟‌!  تو  که  مرد  شکیبا  و  خردمندی  هستی  (‌چرا  باید  چنین  سخنان  یاوه  و  پریشانی  بگوئی‌؟‌!)‌.

این  پاسخ  استهزاء‌آمیزی  است‌.  ریشخند کردن  و  مسخره  نمودن  در  بند  بند  آن  پیدا  و  هویدا  است‌.  هر چند که  این  تمسخر  و  استهزاء‌،  از  سـوی  نـادان  کـور،  و  از  جـانب  دشمن  و  سرکش  بـی‌دانش  و  ناآگاه  است‌:

(أَصَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ مَا یَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِی أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ إِنَّکَ لأنْتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ )(٨٧)

آیا  نمازهایت  به  تو  دستور  می‌دهد  کـه  مـا  چیزهائی  را  تـرک  کشیم  کــه  پـدرانـمان  (‌از  قدیم  و  نـدیم‌)  آنـها  را  پـرستیده‌انـد؟‌!  (‌مگر  مـی‌شود  عبادت  بـتهائی  را  رهـا  سازیم  که  از  دیرباز  نیاکانمان  را  بر  آن  دیده‌ایم  و  خود  نیز  بر  آن  رفته‌ایم‌؟‌!  یا  نمازهایت  به  تو  دستور  مـی‌دهد  که  ما  آزادی  خود  را  از  دست  بـدهیـم‌)  و  مـا  نـتوانـیم  بـه  دلخواه  خود  در  اموال  خویـش  تصرّف  کنیم‌؟‌!  تو  که  مرد  شکیبا  و  خردمندی  هستی  (‌چرا  باید  چنین  سخنان  یاوه  و  پریشانی  بگوئی‌؟‌!)‌.

آنان  نمی‌فهمیدند  -  یا  نمی‌خواستند  بفهمند  -‌که  نماز  از  مقتضیات  عقیده  است‌،  و  شکلی  از  اشکال  بندگی  و  پرستش  است‌،  و  عقیده  بدون  یکتاپرستی  خـدا،  و  دور  انداختن  چیزهائی  که  بـجز  خـدا  ایشـان  و  نـیاکـانشان  می‌پرستیدند،  برپا  و  جا  نمی‌گردد.  همچنین  می دانستند  که  عقیده  استوار  و  برقرار  نمی‌ماند  مگر  با  اجراء  قوانین  و  مقرّرات  یزدان  در  بازرگانی‌،  و  در  بکار  بردن  اموال‌،  و  در  هر کاری  از  کارهای  زندگی  و  رفتار  و کردار  ... چه  قوانین  و  مقرّرات  خدا  دارای  یک  تار  و  پود  است  و  در  آن‌،  اعتقاد  از  نماز  و  از  قوانین  و  مقرّرات  زندگی  و  از  احوال  و  اوضاع  زندگی  جدا  نمی‌گردد.

پیش  از  آن  که  در  خرده‌گیری  از  این  جـهان‌بینی  بیمار  نسبت  به  ارتباط  موجود  میان  همچون  آداب  و  رسومی  با  عقیده‌،  و  ارتباط  میان  آن  دو  با  معاملات‌،  سخن  بـه  درازا کشانیم‌،  بلی  پیش  از  آن ‌که  در  خرده‌گیری  از  این  جهان‌بینی  سخن  به  درازا  بکشانیم‌،  جهان‌بینی‌ای‌که  اهل  مدین  هزاران  سال  پیش  داشتند،  بهتر  آن  است ‌که  یادآور  شویم  امروزه  مردمان  در  جهان‌بینی  خود،  و  در  انکار  کردن  همچون  دعوتی‌،  جدائی  چندانی  از  قـوم  شـعیب  ندارند،  و  جاهلیّتی  که  امروزه  در  آن  بسر  می‏بریم  برتر  و  پاکیزه‌تر  از  جـاهلیّت  نخستین  نـیست  و  از  درک  و  شعو‌ر  بیشتری  برخوردار  نـمی‌باشد!  شـرکی  کـه  قـوم  شعیب  مـی‌ورزیدند  هـمان  شـرکی  است  کـه  امـروزه  انسانها  جملگی  مـی‌ورزند،  چـه  کسـانی  کـه  خـود  را  یهودی  می‌نامند،  یا  کسانی ‌که  خویشتن  را  مسیـحی  نام  می‌دهند،  و  چه  کسانی ‌که  خود  را  مسلمان  می‌خوانـند.  زیرا  همۀ  اینان  مـیان  عـقیده  و  شـعائر  دیـنی‌،  و  مـیان  قانونگذاری  و  امور  زندگی‌،  جدائی  می‌اندازند.  عقیده  و  شعائر  دینی  را  از آن  خدا  می‌دانند،  و  قـانونگذاری  و  امور  زندگی  را  از آن  غیرخدا  مـی‌شمارند،  و  مطابق  فرمان  دیگران  نه  یـزدان  مـی‌چرخـانند  ...  ایـن  هـم  در  حقیقت  خود  و  در  اصل  خود،  شرک  است‌. نباید  فراموش‌ کنیم  امروزه  یهودیان  تنها  کسانی‌،  هستند  که  معتقدند  باید  احوال  و  اوضاع  ایشان  بـرای  چیزی  اداره  شود که  آن  را  عقیده  و  شریعت  خود  گمان  ببرند.  بگذریم  از  این‌ که  در  این  عقیده  چه  انحرافی  وجود  دارد،  و  در  این  شریعت  چه  تحریفی  روی  داده  است‌.  بحران  و  غوغائی  در  «‌کنشت‌«  که  مجلس  قانونگذاری  آنـان  در  اسرائیل  است  درگرفت  به  سـبب  ایــن‌ کـه  یک‌ کشـتی  اسرائیلی  برای  مسافران  خود  خوراک  غـیر شرعی  را  از  غیر  یهودیان  تهیّه  دیده  است‌.  کنشت  شرکت  و کشتی  را  وادار کرد  که  تنها  خوراک  شرعی  را  برای  مـسافر‌ان  خود  تهیّه کند  و  بدیشان  بدهد،  هر چند که  دچار  زیان  و  ضرر  گردد  ...  آن  کسانی ‌که  خود  را  «‌مسلمان‌»  می‌نامند  کجایند  و  این‌گونه  چنگ  زدن  به  دین  کجا  است‌؟!!

امروز  در  میان  ما  که  خود  را  مسلمان  می‌نامیم  کسانی  هستند  ارتـباط  عـقیده  و  اخلاق  را  زشت  و  نادرست  مـی‌دانـند،  به‌ ویژه  مـنکر  پیوند  عـقیده  و  اخلاق  در  معاملات  مادی  هستند!

کسانی  که  مدارک  بالا  و گواهینامه‌های  دانشحگاهی  از  دانشگاه‌های  خودمان  و  از  دانشگاه‌های  کشورهای  دیگر  گرفته‌اند،  پیش  از  هر  چیز  با  سؤال  انکاری  مـی‌پرسند:  اسلام  را  با  رفتار  شخصی  و  امور  خصوصی  ما چه ‌کار؟  اسلام  را  با  لختی  در  ساحلها  و کنارهای  دریا  چه‌ کـار؟  اسلام  را  با  لباس  پوشیدن  زنان  در کوچه‌ها  و  خـیابانها  چه‌کار؟  اسلام  را  با  بکار  بردن  تـوان  جـنسی  به  هـر  صورت  و  در  هر  راهی  چه‌کار؟  اسلام  را  با  یک‌،  جـام  می  برای  خود  را  ساختن  و  مزاج  را  خوش‌کردن  چه کار؟  اسلام  را  با  آنچه  «‌متمدّنان‌«  می‌کنند  چه‌کار؟‌!..  :چه  فرق  است  میان  ایـن  پـرسشها  و  پـرسش  اهـل  مـدین‌که  می‌گفتند:

(أَصَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ مَا یَعْبُدُ آبَاؤُنَا).

 آیا  نمازهایت  به  تو  دستور  می‌دهد  کـه  ما  چیزهائی  را  تــرک  کـنیم  کـه  پـدرانمان  (‌از  قدیم  و  نـدیم‌)  آنــها  را  پرستیده‌اند؟‌.

همین  افراد  تحصیل ‌کرده ‌که  سخت  مخالف  این  هستند که  دین  در  اقتصاد  دخالت‌کند،  و  معاملات  با  اعتقاد  پیوند  پیدا کند،  یا  دین  با  اخلاق  بدون  اعتقاد  ربطی  داشته  باشد  ...  دیگر  باره  می‌پرسند:  دین  را  با  معاملات  ربوی  چه  کار؟  دین  را  با  زبردستی  و  زرنگی  در  خیانت  و  دزدی  چه ‌کار.  وقتی ‌که  خیانت  و  دزدی  از  چشم  قانون  مردمان  پنهان  بماند؟  نه ‌تنها  همچون  پرسشهائی  می‌کنند،  بلکه  آنان  با  غرور  و  سرمستی  می‌گویند:  هر گاه  اخلاق  در  اقتصاد  دخالت ‌کند،  آن  را  تباه  می‌سازد  و  بر  باد  می‌دهد.  حتّی  بر  بعضی  از  دانشمندان  صاحب  نـظر  غربی  در  اقتصاد  خرده  می‌گیرند  و  دیدگاه‌های  ایشان  را  -  همچون  دیدگاه  اخلاقی  -  مردود  می‌شمارند  و  نظریّه‌های  ایشان  را  آمیزه‌ای  از  روزگاران‌ گذشته  می‌دانند!

نباید  خود  را  چندان  بر  اهل  مدین‌ که  در  جاهلیّت  پیشین  می‌زیستند  برتر  و  فراتر  بگیریم  و  بر  آنان  بتازیم.  مـا  امروزه  در  جاهلیّتی  بسر  می‌بریم ‌که  جهالت  آن  سخت‌تر  و  ناجورتر  از  جهالت  اهل  مدین  است‌،  ولی  ادّعای  علم  و  مـعرفت  و  تـمدّن  را  دارد  ولاف  پـیشرفت  و  تـمدّن  می‌زند،  و کسانی  را  به  ارتجاع  و  واپسگرائی  و  تعصّب  بیجا  و  جمود  و  رکود  متّهم  می‌سازند که  میان  عقیدۀ  به  خدا،  و  رفتار  شخصی  در  زندگی‌،  و  معاملات  مادی  در  بازار،  معتقد  به  پیوند  و  ارتباط  هستند!!!

عقیدۀ  یگانه‌پرستی  خـدا  در  دلی  جـایگزین  و  اسـتوار  نمی‌گردد که  به  ترک  قانون  خدا  در  رفتار  شخصی  و  در  معاملات  بازاری  بگوید،  و  آنها  را  به  قـوانـین  زمـینی  مردمان  سپارد.  چه  مـمکن  نیست  یگانه‌پرستی  و  شرک‌ورزی  در  یک  دل‌ گرد  آید.  شرک  انواع  جوراجور  و  رنگهای  گوناگون  دارد.  از  جملۀ  این  انواع  و  رنگها،  نوع  و  رنگی  است ‌که  اکنون  ما  در  آن  زندگی  می‌کنیم‌،  و  نماد  اصل  و  حقیقت  شرکی  است ‌کـه  مشـرکان  در  هـر  زمانی  و  در  هر  مکانی  بر  آن ‌گرد  می‌آیند  و  بـه  هم  می‌رسند!

اهل  مدین  شعیب  را  مسخره  می‌کردند  -  همان‌ گونه‌ کـه  امـروزه  کسـانی  بـیشرمانه  دعـوت ‌کنندگان  به  سـوی  یگـانه ‌پرستی  راستین  را  مسـخره  می‌کنند  -‌ و  بدو می‌گفتند:

(إِنَّکَ لأنْتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ ).

تو  که  مرد  شکیبا  و  خردمندی  هستی  (‌چرا  بـاید  چنین  سخنان  یاوه  و  پریشانی  بگوئی‌؟‌!)‌.

از  این  سخن  عکس  آن  مقصودشان  بود.  چه  شکیبائی  و  خردمندی  به  نظر  آنان  ناسنجیده  و  نااندیشیده  چیزهائی  را  بپرستند که  پدران  و  نیاکانشان  آن  چیزها  را  پرستش  کرده‌اند  و  پرستش  و  معاملۀ  در  بازار  را  از  یکدیگر  جدا  سازند!  امروزه  حال  و  وضع  درست  بدان  شکل  است  و  فرهیختـگان  متمدّن ‌کسانی  را  مورد  طعنه  و  استهزاء  قرار  می‌دهند که  متعصّب  و  مرتجع  هستند!!‌!

*

شعیب  در  مقابل  این  عیبجوئی  و  ریشـخند  قـوم  خود،  نرمی  و  خوشروئی  نشان  می‌دهد،  نرمی  و  خوشروئی  صاحب  دعوتی ‌که  به  حقّ  و  حقیقتی‌ که  با  خود  به  ارمغان  آورده  است  اطمینان  و  اعتماد  دارد.  شعیب  این  عیبجوئی  و  ریشخند  را  نادیده  می‌گیرد  و  بدان  اهمّیّتی  نمی‌دهد،  و  این  تمسخر  و  استهزاء  را  به  حساب  نـادانـی  و  نـفهمی  ایشان  می‌گیرد  ...  با  نرمش  و  مهربانی  بدیشان  حال  می‌کند که  او  حجّت  و  دلیلی  از  جانب  پروردگارش  دارد،  بدان‌ گونه ‌که  آن  را  در  دل  و  درون  خود  می‏‎یابد،  و  به  چیزی  که  می‌گوید  اطمینان  و  اعـتماد  دارد،  زیـرا  بدو  دانشی  عطاء  گردیده  است  که  بدیشان  داده  نشده  است‌.  و  وقتی ‌که  آ‌نـان  را  به  امانتداری  و  امـین  بودن  در  معاملات  دعوت  می‌کند،  خودش  نیز  از  نتیجۀ  این  امانت  و  انصاف  بهره‌مند  خواهد  بود  و  جانب  امانت  و  انصاف  را  مراعات  خواهد کرد.  چرا که  او  نـیز  هـمچون  ایشـان  دارای  اموال  و  صاحب  معا‌ملات  است‌.  او  با  این  دعوت  سود  شخصی  نمی‌جوید.  آنان  را  از  چیزی  نهی  نمی‌کند  و  بازنمی‌دارد  تا  خودش  بدان  دست  بیازد  و  مـیدان  و  بازار  برای  او  خالی  شود!  ایـن  دعـوت  او،  دعـوت  به  اصلاح  حال  همگانی  ایسان  و  خودش  و  سائر  مـردمان  است‌.  چیزی‌ که  ایشان  را  بدان  دعوت  می‌کند،  آن ‌گـونه  که  گمان  می‏‎برند  زیانی  بدیشان  نمی‌رساند  و  موجب  زیان  و  ضرر  آنان  نمی‌شود:

(قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَرَزَقَنِی مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا وَمَا أُرِیدُ أَنْ أُخَالِفَکُمْ إِلَى مَا أَنْهَاکُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِیدُ إِلا الإصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِیقِی إِلا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیبُ) (٨٨)

 گفت‌:  ای  قوم  من‌!  اگر  من  (‌بر اثر  نبوّت‌)  دلیل  آشکاری  از  پروردگارم  داشته  باشم  (‌و  به  یقین  کامل  رسیده  باشم‌)  و  روزی  خوبی  (‌علاوه  از  نبوّت‌)  به  من  عطاء  فرموده  باشد،  به  من  بکوشید  (‌آیا  می‌توانم  برخلاف  فرمان  خدا،  یعنی  خالق  و  هادی  و  رازق  خود  رفتار  کنم‌،  و  شما  را  از  بت‌پرستی  و  بزهکاری  نهی  ننمایم‌؟‌)‌.  مـن  نـمی‌خواهـم  شما  را  از  چیزی  بازدارم  و  خودم  مـرتکب  آن  شوم  (‌و  بلکه  شما  را  به  انجام  کاری  می‌خوانم  که  خود  نیز  بـدان  عمل  مـی‌کنم‌)‌.  مـن  تـا  آنجا  کـه  مـی‌توانــم  جز  اصـلاح  (‌خویشتن  و  شما  را)  نمی‌خواهـم‌،  و  تـوفیق  مـن  هـم  (‌در  رسیدن  به  حقّ  و  نیکی  و  زدودن  ناحقّ  و  بـدی‌)  جز  بـا  (‌یاری  و  پشتیبانی‌)  خدا  (‌انجام  پذیرفتنی‌)  نیست‌.  تنها  بر  او  توکّل  می‌کنم  و  (‌کار  و  بارم  را  بدو  واگذار  می‌سازم  و  با  توبه  و  انابت‌)  فقط  به  سوی  او  برمیگردم.

(  یا  قَوْم  ...  )  .  ای  قوم  من  ....

با  محبّت  و  مودّت  ایشـان  را  فـریاد  می‌دارد،  و  به  خویشاوندی  و  نـزدیکی  یـادآورشان  می‌گردانـد،  و  پیوندها  و  پیوستگیها  را  به  یادشان  می‌اندازد  تا  زمـینۀ  دعوت  را  آماده  سازد.

(أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی ).

اگر  مـن  (‌بر اثر  نـبوّت‌)  دلیـل  آشکـاری  از  پروردگارم  داشته  باشم...

من  بی‌دلیل  سخن  نمی‌گویم‌.  حقیقت  پـروردگارم  را  در  جان  خود  می‌یابم  و  یقین  دارم  او  است‌ که  به  من  وحی  می‌کند  و  به  من  دستور  می‌دهد  به  چیزی ‌که  آن  را  بـه  شما  می‌رسانم‌.  در  پرتو  این  دلیل  روشنی که  در  درونم  سراغ  دارم‌،  با  یقین  و  اطمینان  سخن  میگویم.

(وَرَزَقَنِی مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا ؟).

و  روزی  خوبی  از  جانب  خود  به  من  عطاء  کرده  است‌.

 از  جملۀ  این  روزی‌،  ثروتی  است‌ که  همچون  شما  با  آن  با  مردمان  معامله‌ می کنم‌.           

(وَمَا أُرِیدُ أَنْ أُخَالِفَکُمْ إِلَى مَا أَنْهَاکُمْ عَنْهُ).

مــن  نـمی‌خواهـم  شـما  را  از  چیزی  بـازدارم  و  خودم  مـرتکب  آن  شـوم  (‌و  بـلکه  شـما  را  بـه  انجا‌م  کـاری  می‌خوانم  که  خود  نیز  بدان  عمل  می‌کنم‌)‌.

بر  آن  نیستم  که  شما  را  از کاری  بازدارم  و  بدا‌ن  اطّلاع  شما  بـروم  و کـاری  را  انـجام  دهـم ‌کـه  شـما  را  از  آن  بازداشته‌ام  و  از  این  راه  برای  خود  سودی  بیندو‌زم‌!

(إِنْ أُرِیدُ إِلا الإصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ ).

من  تا  آنجا  که  مـی‌توانم  جز  اصلاح  (‌خویشتن  و  شما  را)  نمی‌خواهم‌.

هدف  من  اصلاح ‌کلّی  زندگی  و  جامعه‌ای  است‌ که  خیر  و  صلاح  آن  عائد  هر  فردی  و  هر گروهی  می‌گردد،  هر چند  که  متبادر  به  ذهن  بعضیها  شود که  پـیروی  از  عـقیده  و  اخلاق  برخـی  از  درآمـدهای  شـخصی  و کسب‌  و کار  فردی  را  بکاهد،  و  برخی  از  فرصتها  و  اوقات  نـیک  را  ضائع‌ کـند  و  هـدر  دهـد.  بـلی  از  درآمـدها  و  کسب  و  کارهای  پلید  و  ناپاک  مـی‌کاهد  و  فـرصتهای  زشت  و  پلشت  را  از  میان  می‌برد،  و کسب  و ‌کار  پاک  و  رزق  و  روزی  حلال  را  جایگزین  آنها  می‌سازد،  و  جا‌معه‌ای  را  جایگزین  سائر  جامعه‌ها  مـی‌سازد  کـه  دارای  ضـمانت  اجتماعی‌،  و  همپشت  و  همکار  یکدیگر  خواهد  بود،  و  در  آن‌ کینه‌توزی  و  ستم  و  دشمنی  وجود  نخواهد  داشت‌!

(وَمَا تَوْفِیقِی إِلا بِاللَّهِ ).

و  توفیق  من  هم  (‌در  رسیدن  بـه  حقّ  و  نـیکی  و  زدودن  ناحقّ  و  بدی‌)  جز  بـا  (‌یـاری  و  پشـتیبانی‌)  خدا  (‌انجام  پذیرفتنی  )  نیست‌.

خدا  می‌تواند  سعی  و  تلاش  مرا  در  راه  اصلاح  پـیروز  گرداند  و  به  اندازۀ  نیّتی ‌که  در  من  سراغ  دارد،  و  برابر  جزا  و  سزائـی‌ کـه  مـترتّب  بـر  تـلاش  و کـوشش  مـن  می‌فرماید،  توفیق  خیرم  دهد. 

(عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ).

  تنها  بر  او  توکّل  می‌کنم‌. 

تنها  بر  او  توکّل  می‌کنم  و  بدو  پشت  می‌بندم‌،  و  بر  غیر  او  تکیه  نمی‌کنم  و  تکیه  نمی‌زنم‌.

(وَإِلَیْهِ أُنِیبُ )(٨٨)

و  (‌کار  و  بـارم  را  بدو  واگذار  می‌سازم‌،  و  با  توبه  و  انابت‌)  فقط  به  سوی  او  برمیگردم.

تنها  به  سوی  او  برمی‌گردم  و  بدو  رو  می‌کنم‌،  هنگامی  که‌ کارها  از  هر  سو  بر  من  مـی‌تازند  و  مشکلات  مـرا  احاطه  می‌کنند،  و  پندار  و کردار  و  تلاش  و  تکاپوی  خود  را  تنها  متوجّه  خشنودی  او  می‌سازم‌.

سپـس  ایشــان  را  بـه‌ گســترۀ  دیگـری  مـی‌کشاند  و  بـه  صورت  دیگری  پند  و  انـدرزشان  مـی‌دهد.  ایشـان  را  مشرف  بر  چشم‌اندازهای  هلاک  و  نابودی  قوم  نـوح  و  قوم  هود  و  قوم  صالح  و  قوم  لوط  می‌سازد  و  ورانـداز  می‌نماید.  این  نگرش  و  وراندازی‌،  در  آن  دلهای  سخت  و  سنگین  تأثیری  گذاشت  و  کاری  کرد  که  راهنمائی  نرم  خردمندانه‌ که  نیاز  بـه  رشـد  عـقلانی  و  انـدیشۀ  ژرف  طرف  سخن  دارد  همچنین  تأثیری  نداشت  و  چنین  کاری  نکرد:

(وَیَا قَوْمِ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شِقَاقِی أَنْ یُصِیبَکُمْ مِثْلُ مَا أَصَابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ أَوْ قَوْمَ صَالِحٍ وَمَا قَوْمُ لُوطٍ مِنْکُمْ بِبَعِیدٍ) (٨٩)

ای  قوم  من‌!  مخالفت  (‌موجود  میان  شما  و)  من‌،  شـما  را  بر  آن  ندارد  که  بر  عناد  با  حقّ  و  اصرار  بـر  کفر  خود  بیفزائید  و  سبب  شود  که  همان  بلائی  به  شما  برسد  که  به  قوم  نوح  یا  قوم  هود  و  یا  قوم  صالح  رسـید،  و  (‌مکـان  و  زمان  وقوع  هلاک‌)  قوم  لوط  از  شما  چندان  دور  نـیست  (‌و  دست  کم  از  ایشــان  عـبرت  بگیرید  و  خویشتن  را  بپائید)‌.

مخالفت  با  من‌،  و  سرکشی  و  سرسختی  در  رویاروئی  با  من‌،  شما  را  واندارد  بر  این ‌که  به  تکذیب  و  دشمنانگی  فروروید  و  پافشاری  کنید.  می‌ترسم  اگر  چنین  کنید  بر  سر  شما  همان  بیاید که  بر  سر  اقوام  پیش  از  شما  آمـده  است‌.  قوم  لوط‌ که  از  لحاظ  مکانی‌،  و  همچنین  از  نظر  زمانی‌،  به  شما  نزدیک  هستند  ...  قوم  مدین  میان  حجاز  و  شام  می‌زیستند.

آن‌گاه  برای  ایشان  بد‌ان  هنگام‌ که  بـا  عـذاب  و  هلاک  روبرو گردیده‌اند،  در  توبه  و  مغفرت  را  باز  مـی‌کند،  و  آنان  را  با  نرم‌ترین  واژگان  و  مهربانانه‌ترین  الفـاظ  به  رحمت  و  نزدیکی  به  خدا  امیدوار  و  آزمند  می‌گرداند:

(وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُودٌ) (٩٠)

از  پروردگارتان  آمرزش  (‌گناهان  خود  را)  بـخواهـید  و  بعد  (‌از  هر  گناه  و  لغزشی  که  در  زندگی  مرتکب  می‌شوید  پشــیمان  شــوید  و)  بـــه  ســوی  او  برگردید.  بـیـگمان  پروردگار  من  بسیار  مهربان  (‌در  حقّ  بندگان  پشـیمان  و)  دوستدار  (‌مؤمنان  توبه‌کار)  است‌.

بدین  منوال  شعیب  قوم  خود  را  در  جولانگاه‌های  پند  و  ا‌ندرز  و  یادمان  و  یادآوری  و  ترس  و  هراس  و  حرص  و  از  می‌گرداند،  بدان  امید  که  دریچه‌های  دلهـایشان  باز  شود  و  خـضوع  و  خشوع‌ کند  و  نرم  و  لطیف‌ گردد.

ولی  آن  قوم  چندان  دلهایشان  تباهی  پذیرفته  بود،  و  آن  اندازه  در  ارزیابی  ارزشهای  زندگی  به  خطا  رفته  بود،  و  به  قدری  جهان‌بینی  بدی  دربارۀ  انگـیزه‌های  کـردار  و  رفـتار  داشـتند،  از  کـژراهـه  به  راسـتای  راه  درست  برنگشتند  و  بیدار  و  هوشیار  نشدند.  تمسخر  و  تکذیب  پیشین  ایشان‌،  پرده  از گوشه‌ای  از  نـازش  و  سـرمستی  آ  نان  برمی‌دارد:

(قَالُوا یَا شُعَیْبُ مَا نَفْقَهُ کَثِیرًا مِمَّا تَقُولُ وَإِنَّا لَنَرَاکَ فِینَا ضَعِیفًا وَلَوْلا رَهْطُکَ لَرَجَمْنَاکَ وَمَا أَنْتَ عَلَیْنَا بِعَزِیزٍ )(٩١)

گفتند:  ای  شعیب‌!  بسیاری  از  چیزهائی  را  که  می‏گوئی  نمی‌فهمیم  (‌و  گوشمان  به  سخنانت  بدهکار  نیست‌)  و  ما  شما  را  در  میان  خود  ضعیف  می‌بینیم  (‌و  قادر  به  دفاع  از  خویشتن  و  اقناع  دیگران  نـمی‌دانیم‌)‌.  اگر  (‌بـه  خـاطر  احترام‌)  قبیلۀ  اندک  تو  نبود  (‌که  بر  آئین  ما  می‌باشند)  ما  تو  را  سنگباران  می‌کردیم  و  تو  در  پیش  ما  قدر  و  ارزشی  نداری  (‌تا  تو  را  بزرگ  و  مـحترم  داریــم  و  از  کشـتن  تـو  صرف  نظر  کنیم‌،  و  در  بـرابـر  مـا  قوّت  و  قدرت  آن  را  نداری  که  از  خویشتن  دفاع  کنی‌)‌.

آنان  دلهایشان‌ کاملاً  پیدا  است  که  بر  روی  حقّ  تنگ  و  بسته  است‌،  و  نمی‌خواهند که  حقّ  را  درک  و  فهم‌ کنند:

(قَالُوا یَا شُعَیْبُ مَا نَفْقَهُ کَثِیرًا مِمَّا تَقُولُ).

  گفتند:  ای  شعیب‌!  بسیاری  از  چیزهائی  را  که  می‏گوئی  نمی‌فهمیم  (‌و  گوشمان  به  سخنانت  بدهکار  نیست‌)‌.  ایشان  ارزشهای  زندگی  را  با  مقیاس  و  مـعیار  نـیروی  ظلاهر  مادی  می‌سنجند  و  ارزیابی  می‌کنند:

(وَإِنَّا لَنَرَاکَ فِینَا ضَعِیفًا ).

و  ما  شما  را  در  میان  خود  ضعیف  می‌بینیم‌.

حقیقت  نیرومندی ‌که  شعیب  آن  را  با  خود  آورده  بود  و  آنان  را  با  آن  مواجه  و  روبرو  می‌کرد،  در  پیش  ایشـان  ارج  و  ارزشی  نداشت‌.

(وَلَوْلا رَهْطُکَ لَرَجَمْنَاکَ ).

اگر  (‌به  خاطر  احترام‌)  قبیلۀ  اندک  تو  نبود  (‌که  بر  آئین  ما  می‌باشند)  ما  تو  را  سنگباران  می‌کردیم‌.

در  حساب  و کتاب  ایشان  تـعصّب  قبیله  و  عشیره  اهمّیّت  داشت‌،  نه  تعصّب  عقیده‌،  و  پیوند  خونی  مهمّ  بـود،  نـه  پیوند  دلی  و  عقیدتی‌. گذشته  از  این‌،  آنان  از  حمایت  و  هواداری  خدا  از  دوستانش  غـافل  بـودند،  و  آن  را  بــه  حساب  نمی‌آوردند.

(وَمَا أَنْتَ عَلَیْنَا بِعَزِیزٍ) (٩١)

و  تو  در  پیش  ما  ارج  و  ارزشی  نداری‌.

تو  در  پیش  ما  قدر  و  ارزشی  نداری‌،  نه  قدر  و  ارزش  ارزیابی  و  بزرگواری‌،  و  نـه  قـدر  و  ارزش  چـیرگی  و  پیروزی‌.  چیزی ‌که  هست  ما  حساب‌ کسان  و  خویشان  تو  را  می‌کنیم‌!

در  آن  هنگام  که  جانها  از  عقیدۀ  راست  و  درست‌،  و  از  ارزشهای  عالی  و  والا،  و  از کمال  مطلوبهای  گرانـبها،  خالی  و  تهی  می‌شود،  جانها  بر  زمین  چمباتمه  می‌زنند  و  به  مصالح  نزدیک  و  ارزشهای  دنـیا  چـهار  دست  و  پـا  می چسبند.  در  این  وقت  حرمت  و کرامتی  برای  دعوت  بزرگوار  و  ارزشمند،  و  احترام  و  وقاری  بـرای  حـقیقت  ارجمند  و  والا مقام  قائل  نیستند  و  حرمت  و  وقعی  بدانها  نمی‌دهند.  بدین  هنگام  جانها  از  یـورش  و  تاخت  بر  دعوت‌ کنندۀ به  سوی  خدا  باکی  نـدارند  و  دوری  نمی‌گزینند،  مگر  این‌ که  دعوت‌کننده  به  سوی  حقّ  و  حقـیقت  دسته  و گروهی  داشته  باشد که  او  را  پناه  دهد،  و  یا  این ‌که  خودش  دارای  نیروی  مادی  بوده  و  با  آن  خـود  را  بپاید  و  خویشتن  را  حمایت  و  حفاظت  نماید.  و  امّـا  حرمت  عقیده  و  حقّ  و  دعوت‌،  هیچ  احترام  و  ارزشی  در  این  جانهای  خالی  فروتپیده  ندارند.

*

بدین  هنگام  غیرت  و  شهامت  شعیب  را  فرا می‌گیرد  و  به  دفاع  از  جلالت  و  عظمت  و  حرمت  و  قدرت  پروردگار  خود  برمی‏خیزد.  از  عزّت  و  قوّت  قبیله  و  عشـیر‌ۀ  خود  دوری  و  بیزاری  می‌جوید،  و  بـا  قوم  به  رزم  و  نبرد  می‌نشیند  و  ارزیابی  نادرست  ایشان  را  دربارۀ  حقیقت  نیروهای  موجود  در  سراسر گسترۀ  این  وجود،  به  تمسخر  می‌گیرد،  و  ایشان  را  متوجّه  می‌سازد که  با  خدائی ‌که  بر  هر چه  می‌کنند  آگاه  است  بی‌ادب  بوده‌اند.  آن  وقت  واپسین  سخن  فیصله ‌بخش  خود  را  می‌گوید،  و  براساس  عقیده  با  قوم  خود  قطع  رابطه  می‌کند  و  از  ایشان  می‏‎برد،  و  آنان  را  به  خدا  واگذار  می‌کند،  و  از  عذابی  می‌‌ترساند  که  در  انتظار  اشخاص  امثال  ایشان  است‌،  و  آنان  را  به  دست  ســـرنوشتی  مـی‌سپارد کـه  خـودشان  آن  را  برمی‌گزینند:

(قَالَ یَا قَوْمِ أَرَهْطِی أَعَزُّ عَلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَاتَّخَذْتُمُوهُ وَرَاءَکُمْ ظِهْرِیًّا إِنَّ رَبِّی بِمَا تَعْمَلُونَ مُحِیطٌ (٩٢) وَیَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ إِنِّی عَامِلٌ سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذَابٌ یُخْزِیهِ وَمَنْ هُوَ کَاذِبٌ وَارْتَقِبُوا إِنِّی مَعَکُمْ رَقِیبٌ )(٩٣)

شعیب  گفت‌:  ای  قوم  من‌!  آیا  قبیله  و  عشیرۀ  من  در  نـزد  شما  گرامی‌تر  و  مهمّ‌تر  از  خدا  است  (‌و  به  خاطر  آنان  با  مـن  مـدارا  و  سـازش  مــی‌کنید)  و  خــدا  را  فرامـوش 

می‌سـازید  و  او  را  پشت  سر  می‌اندازیـد  (‌و  بـه  قدرت  و  عزّت  وی  اعتنائی  نـمی‌کنید؟‌!)‌.  بیگمان  پـروردگار مـن  آگاه  از  هر  آن  چیزی  است  که  می‌کنید  (‌و  اعمال  و  افعال  شما  از  دید  او  مخفی  نمی‌ماند  و  پاداش  آنها  را  در  کـف  دسـتان  می‌گذارد)‌.  ای  قوم  من‌!  هرچه  در  قدرت  داریـد  انجام  دهید  و  کوتاهی  نکنید  (‌و  بدانید  که  پشـتیبان  مـن  خدا  است  و  از  شـما  بـاکـی  نـیست‌)‌.  مـن  بـه  کـار  خود  مشــغولم  (‌و  همانگونه  کـه  شـما  بـه  راه  خود  ادامـه  می‌دهید،  من  هم  بـه  راه  خود  ادامـه  مـی‌دهم‌)‌.  بـالاخره  خواهید  دانست  که  چه  کسی  دچار  عذابی  مـی‌شود  کـه  او  را  خوار  و  رسوا  می‌کند،  و  چه  کسی  دروغگو  است  (‌و  از  من  و  شما  کدام  راسترو  و  خوشبخت‌،  و  کدام  کـجرو  و  بدبخت  می‌باشیم‌)‌.  چشم  به  راه  باشید  و  من  هم  چشم  به  راهم  (‌که  عاقبت  چه  می‌شود)َ

(رَهْطِی أَعَزُّ عَلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ).

آیا  قبیله  و  عشیرۀ  من  در  نزد  شما  کرامی‌تر  و  مهمّ‌تر  از  خدا  است‌؟‌.

آیا گروهی  از  انسانها که  هر  انـدازه  هـم  از  قدرت  و  شوکت  برخـوردار  باشند،  باز  مردمانی  هستند  و  ضعیف  و  ناتوان  می‌باشند،  و  بندگانی  از  بندگان  خدایند،  آنان  از  خدا  به  نظر  شما  مقتدرتر  و  قدرتمندتر  هسـتند؟‌..  آیـا  اینان  از  یزدان  جهان  در  انـدرون  شـما  هیبت  و  قوّت  بیشتری  و  ترس  و  هراس  سخت‌تری  دارند؟

(وَاتَّخَذْتُمُوهُ وَرَاءَکُمْ ظِهْرِیًّا ).

و  خدا  را  فراموش  می‌سازید  و  او  را  پشت  سر  می‌اندازید  (‌و  به  قدرت  و  عزّت  وی  اعتنائی  نمی‌کنید!)‌.

این  طرز  بیان  صورت  محسوسی  را  از  دوری‌گزیدن  و  رویگردانی  نمودن  به  تصـویر  می‌کشد که  بر  زشـتی  کردار  و  پلشتی  رفتارشان  می‌افزاید.  آنان  به  ترک  خدا  می گویند  و  از  خدا  رویگردان  می‌شوند،  در  حالی ‌که  ایشان  آفرید‌گان  او  هستند،  و  او  رازق  آنـان  است  و  نعمت  و  ثروتی  را  بدیشان  داده  است ‌که  هم  اینک  در  آن  غوطه‌ورند.  کاری  که  می‌کنند گذشته  از  این  که  کـفر  و  تکذیب  و  ارزیابی  نادرست  است‌،  سرمستی  و  انکـار  نعمت  و  بیشرمی  است‌.

(إِنَّ رَبِّی بِمَا تَعْمَلُونَ مُحِیطٌ ).

بیگمان  پروردگار  من  آگاه  از  هـر  آن  چیزی  است  کـه می‌کنید.

احاطه‌،‌کامل‌ترین  صورت  محسوس  از  آگاهی  از  چیزی‌،  و  قدرت  بر  آن  است‌.

این  خشمگینی  بنده  مؤمنی  به  خـاطر  پـروردگار  خـود  است‌.  او  خشمگین  می‌گردد  از  این‌ که  جلالت  و  عظمت  و  وقار  و  شوکت  یزدان  به  بازی‌ گرفته  شـود.  خشـمی  اسـت  که  در  جوار  آن  بزرگی  یافتن  و  افتخار  پیدا  کردن  بـه  وسـیلۀ  حسب  و  نسب  و  قـوم  و  قـبیله‌اش  چـیزی  نمی‌ارزد  و  برجای  نمی‌ماند  ...  شـعیب  باد  به  غبـغب  نینداخت  و  خویشتن  را  باد کرده  و  آماسیده  نکرده  از  این  که  قوم  مدین  از قبیله  و  عشیرۀ  او  می‌ترسند،  و  درنتیجه  دستشان  بدو  نمی‌رسد  تا  کاری  در  حـقّ  او  بکنند  که  می‌خواهند.  بدین  هـم  آسـوده  خـاطر  نـنشست  و  آرام  نگرفت‌ که  قبیله  و  عشیرۀ  او کسـانی  هسـتند کـه  او  را  می‌پایند  و  از  دست  قوم  مـدین  حـمایت  و  نگاهداری  می‌نمایند،  قومی  که  راه  آنان  از  راه  او  جدائی  پیدا  کرده  بود.  ایمان  درحقیقت  این  است  ...  مؤمن  خود  را  جز  در  سایۀ  خدا  نیرومند  نمی‌بیند  و  جز  به  خدا  نمی‌نازد،  و  از  این  خشنود  نمی‌گـردد  که  دار  و  دسته‌ای  داشته  باشد که  مردمان  از  ایشان  بترسند،  ولی  مردمان  از  پروردگار  او  نترسند)  چه  هواداری  و  جانبداری  او  از  قوم  و  قبیله‌اش  نیست‌،  بلکه  هواداری  و  جانبداری  او  از  پروردگارش  و  از  دیــنش  است‌.  او  بـه  خـاندان  و  عشـیره‌اش  نسبت  نمی‌رساند،  بلکه  او  به  خداوندگارش  و  به  آئینش  نسبت  می‌رساند  ...  این  دوراهۀ  جدائی  حقیقی  میان  جهان‌بینی  اسلامی  و  جهان‌بینی  جاهلی  در  همۀ  زمـانها  و  مکانها  است‌.

از  این  خشم  مؤمنانه  برای  دفاع  از  یزدان‌،  و  از  بریدن  و  گسیختن  از  هر  نوع  عظمت  و  عزّتی  جدای  از  عظمت  و  عزّت  ایزد  سبحان‌،  و  از  این  دوری‌ گزیدن  و گریختن  از  هر  پناهگاهی  و  پناه  بردنی  به  پناهگاهی  و  پناه  بردنی  حز  پناهگاه  خدای  منّان  و  پناه  بردن  به  آفریدگار  جهان‌،  چالش  و  مبارزه‌طلبی  شعیب  با  قوم  خود  برمی‌جوشد،  و  آن  چنان  جدائی  و  قطلع  رابطه  او  با  ایشان  پدیدار  می‌آید 

-  پس  از  آن ‌که  یکی  از  افراد  آنـان  بود  -‌و  دو  راه  از  همدیگر  جدا  می شوند  و  فاصله  می‌گیرند  و  دیگـر  به  یکدیگر  متّصل  نمی‌شوند  و  نمی‌رسند:

(وَیَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى مَکَانَتِکُمْ ).

ای  قوم  من‌!  هر چه  در  قدرت  دارید  انجام  دهید  و  کوتاهی  نکنید  (‌و  بدانید  که  پشتیبان  من  خدا  است  و  از  شما  باکی  نیست‌)‌.

به  راه  خود  بروید  و  نقشۀ  خود  را  اجراء‌ کنید.  من‌که  از  شما  دست  شسته‌ام‌.

(إِنِّی عَامِلٌ ).

من  به  کار  خود  مشغولم  (‌و  همانگونه  که  شـما  بـه  راه  خود  ادامه  می‌دهید،  من  هم  به  راه  خود  ادامه  می‌دهم‌)‌.  من  به  شیوه  خود  و  برابـر  بـرنامۀ  خـود  راه  خـویش  را  در پیش  می‌گیرم  و  به کار  ادامه  می‌دهم‌.

(سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذَابٌ یُخْزِیهِ وَمَنْ هُوَ کَاذِبٌ ).

بالاخره  خواهید  دانست  که  چـه  کسـی  دچـار  عذابـی  می‌شود  کـه  او  را  خوار  و  رسـوا  می‏‎کند،  و  چه  کسـی  دروغگو  است  (‌و  از  مـن  و  شـما  کدام  راسـترو  و  خوشبخت‌،  و  کدام  کجرو  و  بدبخت  می‌باشیم‌)‌.

خواهی  دید که  آیا  من  یا  شما  راستگو  و  راسترو  هستیم‌؟

(وَارْتَقِبُوا إِنِّی مَعَکُمْ رَقِیبٌ )(٩٣)

چشم  به  راه  باشید  و  من  هـم  چشـم  بـه  راه  هسـتم  (‌کــه  عاقبت  چه  می‌شود)‌.

من  و  شما  چشم  به  راه  فرجامی  می‌مانیم‌ که  در  انـتظار  من  و  در  انتظار  شما  است  ...  این  تهدید  بیانگر  اعتماد  شعیب  به  سرنوشت  و  فرجام ‌کـار  است‌.  هـمچنین  ایـن  تهدید  اشاره  به  قطع  رابطه  و  جدائی  راه  دارد.

*

در  اینجا  پردۀ  نمایش  بر  این  سخن  واپسین  فیصله‌بخش‌،  و  بر  این  جدائی  و  قطع  رابطه  فـرومی‌افـتد،  تـا  جـای  دیگری  پردۀ  نمایش  بالارود،  و  برزوی  آن  پرده  هلاک  قوم  شعیب  و  صحنۀ  چمباتمه  زدن  و  برجای  سرد  شدن  آنان  در  خانه‌هایشان  نشان  داده  شود،  بدان  هنگام  کـه  صاعقۀ  آسمان  ایشان  را  دربر  می‌گیرد  بسان  صاعقه‌ای  که  قوم  صالح  را  فراگـرفت‌،  و  سـرنوشت  هـر  دو  قـوم  یکسان  بود.  خانه‌ها  از  آنان  خالی  ماند.  تـو گـوئی  کـه  اصلاً  خانه‌هائی  در  آنجا  نـداشـته‌انـد،  و  انگـار  مـدّت  روزگاری  به  آبادانی  آنجا  نکوشیده‌انـد.  قـوم  شـعیب  همچون  قوم  صالح  مردند  و  لعنت  در  پی  خود  بردند.  هم  از  صفحۀ  هستی  برافتادند،  و  هم  از  صفحۀ  دلهای‌)  پـاک  گردیدند:

(وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّیْنَا شُعَیْبًا وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَأَخَذَتِ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیَارِهِمْ جَاثِمِینَ (٩٤) کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیهَا أَلا بُعْدًا لِمَدْیَنَ کَمَا بَعِدَتْ ثَمُودُ )(٩٥)

هنگامی  کـه  فرمان  مـا  (‌مـبنی  بـر  عذاب  قوم  مـدین‌)  دررسید،  شعیب  و  مـؤمنان  هـمراه  او  را  در  پرتو  مـهر  خـود  (‌از  عــذاب  و  هـلاک‌)  نــجات  دادیــم  و  صـدای  (‌وحشتناک  صـاعقه  و  زلزله‌)  سـتمکاران  را  در‌یـافت  و  (‌براثر  آن  قالب  تهی  کردند  و  نـقش  زمین  شدند  و)  در  خانه  و  کـاشانۀ  خـود  کــالبدهای  بــی‌جانی  کشتند.  بدانگونه  که  انکار  هرگز  از  ساکنان  آن  دیار  نبوده‌اند  (‌و  در  آنجا  نزیسته‌اند  و  روزگاری  در  آن  بسر  نبرده‌اند.  نه  خود  ماندند  و  نه  اثری  از  ایشـان  مـاند)‌.  هـان‌!  نـابود  (‌و  دور  از  رحمت  خدا)  باد  قوم  مدین‌!  همانگونه  کـه  قوم  ثمود  نابود  (‌و  دور  از  رحمت  خدا)  شدند.

صفحۀ  دیگری  از  صفحات  سیاه  درهم  پیچیده  شـد.  در  این  صفحه  وعدۀ  تهدید  و  بیم‌ گریبانگیر  کسانی  گردید  که  وعدۀ  تهدید  و  بیم  را  دروغ  می‌پنداشتند.

---

[1] ‌برای اطلاع بیشتر مراجعه شود بـه‌کـتاب‌:«نظریّة‌الاسلام الـلقیة» تألیف آقای ابوالأعلی  مودودی‌، امـیر الجـماعة الاسـلامیّة در پـاکسـتان‌. همچنین مراجعه شود بـه کـتاب‌:(‌«‌نـحو  مـجتمع  اسلامی‌» فـصل «‌نـظام أخلاقی»‌، تألیف مؤلّف‌.