تفسیر سوره‌ی توبه آیه‌ی 96-93

سوره‌ی توبه آیه‌ی 96-93

(إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَهُمْ أَغْنِیَاءُ رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٩٣) یَعْتَذِرُونَ إِلَیْکُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَیْهِمْ قُلْ لا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِکُمْ وَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٩٤) سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ (٩٥) یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یَرْضَى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ) (٩٦)

گناه  و کیفری  متوجّه‌ کسانی  نیست ‌که  بیمارند، یا فقیرند  و  چیزی  نمی‌یابند که  آن  را  خرج  آمادگی  بـرای  جــهاد  کنند،  و  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  هم  چیزی  نـمی‌یابد کـه  آنـان  را  سوار  بر  آن  به  سـرزمین  نـبرد  ببرد...  گـناه  و کـیفری  همچون ‌کسانی  نـدارنـد  اگـر  از  رزم  واپس  بکشند  و  برجای  بمانند...  بلکه  گناه  و  کیفر  متوجّه‌ کسانی  می‌گردد  که  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اجازه  می‌خواهند  بنشینند  و  به  پیکار  نروند،  در  حالی  که  دارا  و  توانایند  و  عذر  درستی  برای  بیرون  نرفتن  و  رهسپار  جهاد  نشدن  ندارند‌...  بلی  تنها گناه  و کیفر  متوجّه  همچون  افراد  توانائی  است‌ کـه  راضی  و  خشنودند  با  زنان  خانه‌نشین  در  منازل  بنشینند.  اینان  در  برابر  واپس  کشیدن  از  بیرون  رفتن  برای  جهاد،  و  اجازه  خواسـتن  بـرای  در  خـانه  نشسـتن‌،  مؤ‌اخـذه  می‌گردند.  چرا  که  سـرباززننده  از  فـرمان  یـزدانـند،  و  سرسنگین  و  تنبل  از  تلاش  در  راه‌ کردگارند.  نه  حقّ  خدا  را  می‌پردازند  که  به  ایشان  ثروت  داده  است  و  ایشان  را  بی‌نیاز کرده  است  و  قدرت  بـخشیده  است  و  توانمند  فرموده  است‌،  و  نه  حقّ  اسلام  را  می‌پردازند که  ایشان  را  پائیده  ا‌ست  و  عزّت  و  عظمت  بخشیده  است‌،  و  نه  حقّ  جامعه‌ای  را  می‌پردازند  کـه  در  آن  زنـدگی  مـی‌کنند  و  بدیشان  کرامت  داده  است  و  ضـمانت  اجـتماعی  عـطاء  نموده  است‌...  از  اینجا  است  کـه  یـزدان  سـبحان  بــرای  ایشان  همچون  صفتی  را  برگزیده  است‌:

(رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ).

آنان  بدین  خشنودند  که  با  زنان  خانه  نشین  (‌و  پـیران  و  بیماران  و  کودکان‌)  باقی  بمانند.

این  کار  دون  هـمّتی  است‌.  ضـعف  اراده  است‌.  راضی  شدن  به  این  است ‌که  با  زنان  و کودکان  و  درماندگان  در  خانه‌ها  بنشینند.  زیرا  نمی‌توانند  سختیها  و  دشواریـها  و  وظائف  جهاد  را  انجام  دهند  و  بر  عـهده‌ گـیرند...  آنـان  چون  ناتوانند  معذورند...  امّا  اینان  توانـایند  و  مـعذور  نیستند.

(وَطَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ) (٩٣)

خـداونـد  دلهـایشان  را  مـهر  زده  است  (‌چـرا  که  آنـان  دلهـایشان  را  بـر  روی  حقائق  بسـته‌انـد  و  از  تـرس  بـا  ضعیفان  در  خانه‌ها  نشسته‌اند)  و  آنان  نمی‌دانند  (‌که  چه  سرانجام  بدی  و  عاقبت  وخیمی  در  دنیا  و  آخرت  متوجّه  ایشان  به  سبب  تخلّف  از  فرمان  و  عدم  شرکت  آنـان  در  جنگ  است‌)‌.

خداوند  دریـچۀ  احسـاس  و  شـعور  و  دانش  و  آگـاهی  ایشان  را  بر  رویشان  بسته  است‌،  و  دستگاه‌های ‌گیرنده  و  فهم  ایشان  را  از کار  انداخته  است‌،  به  سـبب  این ‌که  برای  خـود گــمنامی  و کــودنی  و  بدی  و  بـی‌حاصلی  را  می‌پسندند،  و  از  دست  یازیدن  بـه  تـلاش  و  پـویش  و  کوشش  و  جوشش  خودداری  می‌کنند که  مایۀ  سرزندگی  و  پیشرفت  همه  جانبه  است  و  انسان  را  به  جهش  و  پرش  و گام  گذاشتن  به  جلو  وامی‌دارد.  هر  وقت  کسی  سلامت  پستانه  و  راحت  ابلهانه  را  بـر  عـزّت  مــردانـه  و  راحت  خردمندانه  ترجـیح  دهـد،  دل  و  درونش  از  انگـیزه‌های  والانگری‌،  آینده‌نگر‌ی‌،  مزۀ  زندگی‌،  تجربه‌،  معرفت‌،  و  بالاتر  از  هـمۀ  ایـنها  از  انگـیزه‌های  بـودن  و  دیـدن  و  تأثیرپذیری  و  تأثیرگذاشتن  در  واقعیّت  زندگی‌،  خـالی می‌گردد  و  با  آنها  بیگانه  می‌شود.  قطعاً  آسایش  ابلهانه  بر  روی  شخص  دریچه‌های عقل  و  خرد  و  درگاه‌های  فهم  و  شعو‌ر  را  می‌بندد،  و  دلها  و  خـردها  را  مـهر  مـی‌زند.  اصلاً  جنبش  و  پویش  دلیل  بر  حیات  و  زندگی  است‌،  و  در  عـین  حـال  محرّک  خود  حـیات  و  زنـدگی  است‌.  رویاروئی  با  خطر  نـهانیهای  درون  را  بـرمی‌انگـیزد،  و  نیروهای  خرد  را  آزاد  می‌سازد،  و  ماهیچه‌ها  را  توانـائی  می‌بخشد،  و  استعدادهای  پنهانی  را  می‌نمایاند  و  نشان  می‌دهد که  در  هنگام  نیاز  به  تکان  و  موج  در  می‌آیند،  و  نیروهای  بشری  را  کارآزموده  و  توانای  بر کار  می‌کند،  و  آن  را  تـیز  و  برّنده  برای  پـاسخگوئی  و  پـذیرش  می‌سازد...  همۀ  اینها  نیز  نـوعی  از  دانش  و  مـعرفت  و  شکوفائی  است  که  جویندگان  آسایش  ابلهانه  و  سلامت  پستانه  از  آنها  بی‌بهره  و  محروم  می‌شوند.

روند  قرآنی  به  پیش  می‌رود  و  حال  ایـن  چنین  افراد  دارای  توانائی  را  وصف  می‌کند  و  می‌شناساند  که  راضی  هستند  با  زنان  خانه‌نشین‌،  در  مـنازل  بگیرند  و  واپس  بنشینند.

در  فراسوی  آسایش  خـواهـی  و  سـلامت  طلبی‌،  دون  همّتی‌،  زبونی  نفس‌،  سرفرود  آوردن‌،  گریز  از  رویاروئی  و  مبارزه‌،  و  صراحت‌گوئی  است‌:

(یَعْتَذِرُونَ إِلَیْکُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَیْهِمْ ).

وقتی  که  به  سوی  آنان  (‌از  جنگ  تبوک‌)  برگردید،  ایشان  شروع  به  عذرآوری  می‌کنند  (‌و  دروغها  بهم  می‌بافند)‌.

 این  از  زمرۀ  چیزهائی  است‌ که  خدا  به  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  به  مؤمنان  مخلص  خبر  می‌دهد  و  بدیشان  می‌گوید که  در  آینده  کار  این  واپس  کشیدگان  منافق  به  کجا  خواهد  کشید،  بدان  هنگام‌ که  از  جنگ  بر  خواهند  گشت‌.  ایـن  خبر  رسانی  می‌رساند که  این  آیات  در  اثناء  برگشتن  و  پیش  از  ورود  به  مدینه  نازل‌ گردیده  است‌.

واپس  کشـــیدگان  برای  شــما  از  واپس  کشــیدن  و  خانه‌نشینی  خود  عذر  می‌آورند،  چرا  که  از  ظاهر  شـدن  کار  پلشت  و  ننگینشان  شـرم  و  خـجالت  می‌کشند،  و  می‌ترسند که  از  اسـباب  و  عـلل  حـقیقی کـار  زشت  و  ناجوانمردانۀ  آنان  پرده  برافتد.  این  هم  نشانی  از  ضعف  ایمان‌،  و  ترجیح  سلامت‌،  و  هراس  از  جهاد  است‌.

(قُلْ لا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِکُمْ ).

بگو:  عذرخواهی  مکنید،  ما  هرگز  به  شما  باور  نمی‌کنیم‌.  خداوند  ما  را  از  خبرهایتان  آگاه  ساخته  است  (‌و  برخی  از  دروغـها  و  تـرفندهایتان  را  بـه  پـیغمبر  وحـی  کرده  است‌)‌. 

بگو:  هر  اندازه  عذرها  بیاورید  و  معذرت‌خواهیها  کنید،  به  شما  باور  نمی‌کنیم  و  به  شما  اطمینان  نداریم‌،  و  هرگز  هم  شما  را  راستگو  نمی‌پنداریـم  و  بـه  ظـاهر  پـذیرش  اسلامتان  عمل  نـمی‌کنیم‌،  بدان  گـونه‌ کـه  قبلاً  عـمل  می‌کردیم  و  به  ظاهرتان  می‌نگریستیم  و  بس‌.  زیرا  یزدان  ما  را  از  حقیقت  شما،  و  از  چیزی‌ که  در  سینه‌هایتان  نهان  است  آگاه  فرموده  است‌،  و  انگیزه‌های  اعمال  و  افعالتان  را  برایمان  روایت  نموده  است‌،  و  از  حال  و  احوالتان  به  ما  خبر  داده  است‌.  دیگر  حال  و  احوالتان  مثل ‌گذشته  بر  ما  پوشیده  نیست‌،  و  چنان  نیست‌ که  همچون  سابق  فقط  ظاهر  شما  را  ببینیم  و  از  باطن  شما  بی‌خبر  باشیم.

تعبیر  از  باور  نکردن  و  اطمینان  نداشتن  و  امین  ندانستن  منافقان  با  این  فرمودۀ  خدای  بزرگوار:

(لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ ).

ما  هرگز  به  شما  باور  نمی‌کنیم‌.

دارای  معنی  و  دلالت  ویژه‌ای  است‌.  چه  ایمان  عـبارت  است  از:  تصدیق  و  اعتماد  و  اطمینان  و  امـین  دانسـتن‌.  تصدیق‌ کردن  با گفتار،  امین  شمردن  با  عـقل‌،  اطـمینان  نمودن  با  دل‌،  و  این ‌که  مؤمن  به  پروردگار  خـود  یـقین  داشته  باشد،  و  میان  او  و  میان  مـؤمنان  اعـتماد  برقرار  باشد.  تعبیر  قرآنی  همیشه  دارای  معنی  و  دلالت  و  الهام  و  پیام  خویش  است‌.

بگو:  عذرخواهی  نکنید.  سخن  فائده‌ای  ندارد  و  بر گفتار  تکیه  نمی‌شود.  و لیکن  در  عمل  کوشید  و  با کردار  خویشتن  را  بنمائید.  چـه  اگـر کـردارتـان  گـفتارتان  را  تصدیق  کـرد،  چـه  خـوب‌،  والا  اعـتمادی  و  ایـمانی  و  اطمینانی  به  گفتار  نیست‌:

(وَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ ).

خـدا  و  پـیغمبرش  عـمل  شـما  را  خواهند  دید.  (‌اگر  کردارتان  گواهی  بر  صلاح  و  تقوایتان  داد  و  بیانگر  توبۀ  حقیقی  شما  از  نفاق  گردید،  از  همان  مزایائی  برخوردار  می‌شوید  که  سایر  مؤمنان  برخوردارند.  و  اگر  باز  هم  به  نفاق  خود  ادامه  دادید،  با  شـما  همان  شدّت  و  حدّت  و  جهاد  و  پیکاری  خواهد  شد  که  با  کافران  می‌گردد)‌. 

اعمال  بر  خدا  پوشیده  نمی‌ماند.  اسـراری ‌که  در  پشت  سر  اعمال  نهان  است  نیز  بر  او  مخفی  نمی‌ماند.  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  هـم  گـفتارتان  را  بـا  تـرازوی  کـردارتـان  می‌سنجد.  آن  گاه  بر  این  اساس  در  جامعۀ  اسـلامی  با  شما  رفتار  خواهد  شد.

به  هر  حال‌،  به  همین  چیزهائی ‌که  در  این‌ کرۀ  زمین  در  دوران  زندگی  دنیوی  می‌گذ‌رد،  کار  پایان  نـمی‌پذیرد  و  خاتمه  پیدا  نمی‌کند.  در  فراسوی  اینها  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزائی  است‌ که  برابر  علـم  مطلق  خدا  به  ظاهر  و  باطن  و  پیدا  و  ناپیدا  تعلّق  می‌گیرد:

(ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٩٤)

پس  از  ایـن  (‌جـهان‌،  یـعنی  در  آخـرت‌)  بـه  سوی  خدا  برگردانده  می‌شوید  که  آگاه  از  پنهان  و  آشکار  (‌همگان  و  ظاهر  و  باطن  شما  مـنافقان‌)  است  و  شما  را  از  آنـچه  انجام  می‌داده‌اید  باخبر  می‌سازد  (‌و  پـاداش  و  پادافره  اعمال  و  اقوالتان  را  می‌دهد)‌.

غیب‌:  هر  آن  چـیزی  است ‌کـه  اطّـلاع  از  آن  خا‌رج  از  دسترس  مردمان  باشد.  شهادت‌:  هر  آن  چیزی  است کـه  مردمان  آن  را  ببینند  و  با  آن  آشنا  گردند.  یزدان  سبحان  آگاه  از  پنهان  و  نهان‌،  و  مطّلع  از  پیدا  و  هویدا،  بدین  معنی  و  در  معنی  فراگیرتر  و  بزرگتر  از  این  است.  چه  خداوند  سبحان  آگاه  از  هر  آن  چیزی  است‌ که  در  ایـن  جهان  دیدنی  و  پیدا  است‌،  و  باخبر  و  مـطّلع  از  هـر  آن  چیزی  است  که  در  جهانهای  نهان  از  دیدگان  و  بدور  از  دسترس  دانش  مردمان  است‌.  و  ایـن  فرمودۀ  یـزدان  سبحان  بدان  مخاطبان‌:

(فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) (٩٤)

شما  را  از  آنچه  انـجام  می‌داده‌ایـد  بـاخبر  مـی‌سازد  (‌و  پاداش  و  پادافره  اعمال  و  اقوالتان  را  می‌دهد)‌.

اشاره  و  ایماء  لازم  است‌.  زیرا  آنان  می‌دانند کارهائی  را  که  کرده‌اند.  ولی  خدا  از  ایشان  بدان  چیزها  مـطّلع‌تر  و  آگاه‌تر  است  تا  آنجا که  ایشان  را  از  آنها  باخبر  خواهد  کرد!  بسیار  اتّفاق  می‌افتد  که  انگیزۀ  کـاری  کـه  انسـان  می‌کند  بر  خود  انجام  دهندۀ ‌کار  پنهان  مـی‌ماند  گـر چـه  خودش  آن  را  انجام  می‌دهد،  و  خدا  آگاه‌تر  از  او  بدان  کار  است‌.  چه  بسا  انسان  از  نتیجه  یا  نـتائج ‌کار  خود  آگاهی  ندارد،  ولی  یزدان  سبحان  از  نتیجه  یا  نـتائج  آن  باخبر  است‌!...  طبیعی  است  که  مقصود  از  ایـن  آگـاهی  نتیجه  و  حاصل  آن  است ‌که  حساب  و کـتاب  و  سـزا  و  جزائی  است‌ که  مترتّب  بر  اعمال  است‌.  امّا  یزدان  با  نصّ  قرآن  بدین  امر  تصریح  نفرموده  است  و  بلکه  بــر  خـود  خبر  دادن  و  آگاه  نمودن  با  نصّ  قرآن  تـصریح  فـرموده  است‌،  چون  این  اشاره  و  ایماء  با  ایـن  رونـد  قرآنـی  مناسبت  دارد.

(سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ) (٩٥)

هنگامی  که  به  سوی  آنان  بازگردید،  برای  شما  سوگند  خـواهـند  خورد  (‌کـه  مـعذرتهایشان  راست  و  درست  است‌)  تا  از  آنان  صرف  نظر  کنید.  (‌ولی  از  کار  آنان  غافل  مشوید  و  از  آنان  درمگذرید  و)  از  ایشان  دوری  گزینید،  بیگمان  آنان  پلیدند  (‌و  دارای  نیّت  و  هدف  ناپاکی  هستند)  و  به  کیفر  کارهائی  که  می‌کنند  جایگاهشان  دوزخ  است‌.  این  خبر  دیگری  است  از  جانب  یـزدان  سبحان  به  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ داده  می‌شود.  بدو  خبر  می‌دهد  هنگامی  که  او  و  مؤمنان  مخلص  همراهش‌،  سالم  و  ایمن  به  سوی  منافقان  برمی‌گردند،  از  منافقان  چه  کارهائی  رخ  می‌دهد  و  چه  احوال  و  اوضاعی  خواهد  داشت‌،  آن  منافقانی  که  قبلاً گمان  نمی‌بردند که  مسـلمانان  از  رویـاروئی  با  رومیان  زنده  برگردند! 

یـــزدان  ایــــن  را  از  ایشـان  سـراغ  داشت  و  بــه  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خبر  می‌دهد  که  آنان  عذرخـواهـیهای  خود  را  با  سوگند  خوردن  به  خدا  مؤکّد  می‌سازند،  بدان  امید که  مسلمانان  از  ایشان  صرف  نظر کنند  و کردارشان  را  و  واپس‌ کشیدنشان  را  با  عفو  و  بزرگواری  خـود  ببخشایند،  و  آنان  را  بر  همچون  اعمال  و  افعال  پـلشتی  مورد  محاسبه  قرار  ندهند  و  در  برابر  آنـها  مـجازات  و  کیفر  روا  ندارند.

آن‌ گاه  پروردگارش  او  را  رهنمود  می‌فرماید که  فعلاً  از  ایشان  صرف  نظر  نماید،  و لیکن  نه  ایـن‌ کـه  ایشـان  را  ببخشاید  و  از  آنان گذشت  نماید.  بلکه  بدین  معنی‌ کـه  کارشان  را  به  عقب  بیندازد  و  از  آنان  دوری  و  اجتناب  کند،  زیرا  آنان ‌کثیف  و  ناپاکند  و  باید  از کثیف  و  ناپاک  کناره‌گیری  و  پرهیز کرد:

(فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ ).

از  ایشان  دوری  گزینید،  بیگمان  آنـان  پـلیدند  (‌و  دارای  نیّت  و  هدف  ناپاکی  هستند)‌.

این  بند،  پلید  معنوی  را  در  قالب  پلید  محسوس  مجسّم  می کند.  چه  منافقان  از  لحاظ  تن  و  پـیکر  پلید،  یـعنی  ناپاک  نبودند.  بلکه  از  نظر  ارواح  و  اعمال  پلید  بودند.  و لیکن  تصویر  برجسته‌،  زشتی  و  پلشتی  را  بهتر  نشـان  می‌دهد،  و  پلیدی  و  ناپاکی  را  خوبتر  و  روشن‌تر  پـیش  چشم  می‌دارد،  و  نیک‌تر  و گویاتر  انسان  را  به  بیزاری  و  پرهیز  فرا  می‌خواند،  و  همچنین  انسان  را  بیشتر  به  تحقیر  و  گریز  وامی‌دارد‌.

واپس  کشیدگان  از گروه  مبارزان  -  با  وجود  این ‌که  بر  جنبش  و  پویش  توانایند  -‌ کسانی  هستند کـه  تـرجـیح  سلامت  و کناره‌گیری  از  جهاد،  ایشان  را  در  خانه‌ها  بر  جـای  نشـانده  است  و  واپس  کشـانده  است‌،  همچون  کسانی  پلید  و  ناپاک  هسـتند...  در  ایـن  بـاره  شکّ  و  تردیدی  نیست‌...  آنان  پلیدند  و  ارواح  را  آلوده  می‌کنند  و  مــی‌آلایند.  ایشـان  نـاپاک  هستند  و  عـوا‌طـف  و  احساسات  را  می‌آزارند‌.  آنـان  به  لاشۀ  گندیده‌ای  می‌مانند  که  در  میان  مردمان  باشد،  لاشۀ  گندیده‌ای  که  قطعاً  می‌آزارد  و  بیماریهای  آن  سرایت  می‌نماید!

(وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ) (٩٥)

و  به  کیفر  کارهائی  کـه  می‏‎کند،  جایگاه  ایشـان  دوزخ  ا‌ست‌.

آنان  گمان  می‌بردند  که  با  واپس  کشیدن‌،  مال  و  دارائی  و  نام  و  آوازه‌ای  به  دست  می‌آورند،  و  با  خانه‌نشینی  سود  می‌برند،  و  آسـایش  و  آسـودگی  و  سـلامت  و  ایـمنی  حــاصل  مـی‌کنند،  و  از  درخت  سســتی  و  تــنبلی  و  نیرنگبازی  و  حیله‌گری‌،  میوۀ  خـوشبختی  مـی‌چینند،  و  تــندرستی  و  دارائــی  خـود  را  مـی‌پایند  و  مـحافظت  می‌نمایند...  و لیکن  حقیقت  این  است  که  آنـان  در  دنـیا  پلید  و  ناپاکند،  و  ایشان  در  آخرت  سهم  و  نصیب  خویش  را  هدر  می‌دهند  و  ضائع  می‌کنند.  همچون  زیانی‌،  زیان  است‌،  زیان  فراگیر  و  همه  جانبه  است  و  دارای  انواع  و  اصناف  است‌...  چه  کسی  سخن  او  از  سخن  خدا  راست‌تر  و  درست‌تر  است‌؟

سپس  روند  قرآنی  به  پـیش  مـی‌رود  و  خبر  از  ایـن  واپس کشـیدگان  مـی‌دهد  و  بـیان  مـی‌دارد کـه  پس  از  برگشتن  مجاهدین  چه  می‌گویند  و  چه  می کنند:

(یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یَرْضَى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ) (٩٦)

برای  شما  سوگندها  می‌خورند  تـا  از  آنان  درگذرید  و  خشنود  شوید.  تازه  اگر  هـم  شـما  از  آنـان  درگذرید  و  خشنود  شوید،  خداوند  (‌از  ایشان  خشمگین  است  و)  از  گروهی  که  سر  از  فرمان  تافته  و  بر  دین  شوریده  باشند،  درنمی‌گذرد  و  خشنود  نمی‌شود.

منافقان  پیش  از  هر  چیز  از  مسلمانان  درخواست  می‌کنند  که  از  ایشان  صرف  نظر کنند  و  با  بزرگواری  خود  از  آنان  گذشت  نمایند  و  چشم  پوشی‌ کنند.  سپس کم‌کم  از  این  مرتبه  فراتر  می‌روند  از  مسلمانان  می‌خواهند  از  ایشان  خشنود  شوند  تـا  در  جامعۀ  اسلامی  در  سـایۀ  این  خشنودی  ا‌یمن  باشند  و  آ‌سوده  بغنوند!  و  تضمین‌ کــنند  که  مسلمانان  هـمیشه  با  آنـان  از  روی  ظاهر  اسلام  آوردنشان  معامله  و  رفـتار  مـی‌کنند  هـمان  گونه  کـه  مسلمانان  با  ایشان  قبلاً  این  چنین  بودند.  دیگر  مسلمانان  با  ایشان  جهاد  و  مبارزه  نمی‌کنند  و  بـر  ایشـان  سـخت  نمی‌گیرند  بدان  شکلی‌ که  در  این  سوره  بـه  مسلمانان  دستور  داده  شده  است‌.  مقصودشان  از  این  امور،  روابط  و  ارتباطات  نهائی  میان  خود  منافقان  و  مسلمانان است‌.  ولی  یزدان  سبحان  مقرّر  و  مشخّص  می‌دارد  که  منافقان  با  این  واپس  کشیدن  از  جهاد  که  ناشی  از  نفاق  است  از  دائرۀ  دین  بیرون  رفته‌اند،  و  خدا  از گروه  منافقان  خشنود  نمی‌گردد،  حتّی  اگر  توانسته  باشند که  سوگند  بخورند  و  عذرخواهی کنند  تا  بدانجا که  مسلمانان  از  ایشان  راضی  و  خشنود  شوند!..  حکـم  و  فرمان  یزدان  دربـارۀ  ایشـان  حکم  و  فرمان  است  و  بس‌.  خشنودی  مردمان  از  ایشان  -  هر  چند  که  همچون  مردمانی  مسلمانان  باشند  -  در  این  حالت  خشم  خدا  را  بر  ایشان  دگرگون  نـمی‌کند،  و  هیچ  گونه  فائده‌ای  به  حال  ایشان  ندارد.  راه  خشنود  گرداندن  خدا  این  است‌ که  از  این  فسق  و  فجور  دست  بردارند،  و  به  سوی  آئین  راست  و  درست  یزدان  برگردند!

بدین  منوال  و  بر  ایـن  روال  خـدا  پـرده  از  ایـن  واپس  کشندگان  و  نشستگان  بدون  عذر  و  بهانه  در  میان ‌گروه  مسلمانان  برداشت‌،  و  روابط  و  ارتباطات  نـهائی‌  مـیان  مسلمانان  و  منافقان‌،  و  مسلمانان  و  مشرکان‌،  و  همچنین  مسلمانان  و  اهل‌ کـتاب  را  مقرّر  داشت‌...  ایـن  سوره  واپسین  و  آخرین  حکم  گردید.