رهنمودهای جزء یازدهم

فی  ظلال  القرآن

جزء  یازدهم

سورۀ  توبه  آیات  129-93  و سورۀ  یونس  تا آیۀ  109 

رهنمودهای جزء یازدهم

 این  جزء  فراهم  آمده  است  از  سورۀ  توبه ‌کـه  قسمت  زیاد  آن  در  جزء  دهـم‌ گـذشت‌،  و  از  سـورۀ  یـونس‌...  نخست  با  بقیّۀ  سورۀ  توبه  به  پیش  مـی‌رویم‌،  و  بعدها  سورۀ  یونس  را  در  جای  مناسب  خود  در  همین  سوره - ان‌شاء‌الله  -  معرّفی  خواهیم  کرد.

*

در  جزء  دهم  در  قسمت  سورۀ  توبه،  بندها  و  بخشها  آمده  بود،  بندها  و  بخشهائی ‌که  در  آنـها  از  سـرشت  سـوره‌،  شراط  و  ظروفی ‌که  راجع  به  نزول  سوره‌،  اهمّیت  سوره  در  بیان  روابط  و  ارتباطات  نهائی  میان  جامعه  اسلامی  و  سائر  جامعه‌های  دیگر،  و  نیز  بیان  سـرشت  برنامه  پویای  سپاهیگری  و کار  دعوت  در  اسلام‌،  سخن  رفته  بود.  این  سوره  مدنی  است  و  جزو  آخرین  بخشهائی  است‌ که  از  قرآن  نازل  گردیده  است  -  اگر  هم  خودش  واپسـین  بخش  نباشد  -  بدین  خاطر  است‌ که  احکام  نهائی  راجع  به  روابط  میان  ملّت  اسلام  و  سائر  ملّتهای  دیگر  را  در  زمین  دربرگرفته  است‌،  همان‌ گونه‌ که  اصناف  و  طوائف  خود  جامعۀ  اسلامی‌،  تعیین  ارزشها  و  مرتبه‌های  اصناف  و  طوائف  جامعۀ  اسلامی‌،  اوضاع  هر  دسته  و  هر  صنفی  در  جامعۀ  اسلامی‌،  وصف  واقعی  این  جامعه  بطور کلّی‌،  و  معرّفی  دقیق  روشن  تصو‌یرگری  از  هر  صـنف  و  هـر  طائفه‌ای  از  اصناف  و  طوائف  موجود  در  جامعۀ  اسلامی  را  در  برگرفته  است‌.

این  سوره  بدین  اعتبار  دا‌رای  اهمّیّت  ویـژه‌ای  در  بیان  سرشت  برنامۀ  پویای  اسلام  و  مـراحل  و  مـنازل  ایـن  برنامه  و گامهائی  است  که  اندازۀ  سازش  و  نرمش  این  بــرنامه  را  پـیش  چشــم  مـی‌دارد  و  روشـن  و  بـرملا  می‌گرداند،  وقتی‌ که  ما  بــه  احکام  نـهائی‌ای  مـراجعه  می‌نمائیم ‌که  این  سوره  آنها  را  دربرگرفته  است‌،  و  به  احکام  مرحله‌ای  و  مقطعی‌ای  مراجعه  می‌نمائیم  کـه  در  ســوره‌های  پـیش  از  ایـن  سـوره  آمـده‌انـد.  هـمچون  مراجعه‌ا‌ی  پرده  برمی‏دارد  از  اندازۀ  سازش  و  نرمش  این  برنامه‌،  و  روشن  می‌گرداند  اندازۀ  قاطعیّت  و  قطعیّتی‌ که  در  این  برنامه  وجود  دارد.  بدون  این  مراجعه‌،  هـمچون  شکلها  و  احکام  و  قواعدی  آمـیزۀ  یکـدیگر  مـی‌شود،  همان ‌گونه  که  هر  وقت  آیاتی  از  هم ‌گسیخته ‌گردد کـه  احکام  مرحله‌ای  و  مقطعی  را  دربـردارنـد،  و  آنها  را  احکام  نهائی  بشـمار  آورند.  سپس  بخواهند  آیاتی  را  که  متضمّن  احکام  نهائی  هستند  تفسیر  و  تأویل‌ کنند  تا  با  همچون  احکام  مرحله‌ا‌ی  و  مقطعی  بخوانـند  و  همساز  گردد،  بویژه  در  موضوع  جـهاد  اسـلامی‌،  و  در  مسألۀ  ا‌رتباطات  جامعۀ  اسلامی  با  جامعه‌های  دیگر...

همچنین  در  دیباچۀ  سوره  ذکر کردیم ‌که  این  سوره  دارای  بندها  و  بخشهائی  است‌، ‌که  با  وجود  وحدت  موضوع  و  فضا  و  شرائط  و  ظروف  بندها  و  نقشها،  هـر  بندی  و  بخشی  بیانگر  احکام  نهائی  در  موضوع  خود  است  ...  بند  و  بخش  اول  سوره  به  بیان  احکام  روابط  نهائی  مـیان  مسلمانان  و  مشرکان  در  جزیرة‌العرب  پرداخته  است‌.  بند  و  بخش  دوم  سوره  به  بیان  احکام  نهائی  روابـط  مـیان  مسلمانان  و  اهل‌ کتاب  بطور  عام  پرداخته  است‌.  مـقطع  سوم  بر  سر کسانی  فریاد  زده  است ‌کـه  سرسنگینی  و  تنبلی ‌کرده‌اند  و  با  چنگ  و  دندان  به  زمین  چسبیده‌انـد  وقتی‌ که  به  آماده  شدن  و  حــرکت ‌کـردن  برای  جـنگ  تبوک  فرا  خوانده  شده‌اند،  جنگی  که  بـا  جـملگی  اهـل  کتابی  درگرفته  است  که  در  اطراف  جزیرة‌العــرب  گـرد  آمده‌اند  تا  کار  اسلام  و  جـامعۀ  اسـلامی  را  بسـازند  و  یکسـره  سازند.  همچنین  مقطع  چهارم  مـنافقان  و  نابکاریها  و  نیرنگهای  ایشان  را  در  جامعۀ  اسلامی  رسوا  کرده  است‌،  و  احوال  روانی  و  عملی  آنان  را  بیان  داشته  است‌،  و  موقعیّتهای  ایشان  را  در  جنگ  تبوک  و  پیش  از  آن  و  بعد  از  آن  به  تصویر  زده  است‌،  و  از  حقیقت  اسرار  و  نیّات  و  حیله‌ها  و  دسیسه‌ها  و  مـعذرتها  و  بهانه‌های  ایشان  در  واپسگرائی  و  تخلّف  از  جهاد  پرده  برداشـته  است‌،  و  از  پخش  ضعف  و  فتنه‌گری  و  تفرقه‌اند‌ازی  در  صفوف  مسلمانان‌،  سخن ‌گفته  است‌،  و  از  اذیّت  و  آزاری  کـه  به  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  به  مـؤمنان  مـخلص  مـی‌رسانیدند  صــحبت  کـرده  است‌.  هـمراه  بـا  ایـن  پرده‌برداری‌،  مؤمنان  مخلص  از  نیرنگ  منافقان  برحذر  داشته  شده‌اند.  بدیشان  هم  دستور  داده  شده  است  کـه  روابط  خود  را  با  اینان  و  آنان  مشخّص  و  محدود  سازند.  در  نهایت‌،  جدائی  این  دو  دسته  ذکـر  گـردیده  است‌،  و  جدائی  هر  یک  از  این  دو  دسته‌،  با  ذکر  صفات  و  اعمال  هر گروه  از  ایشان‌،  تعیین  شده  است  و  به  تصویر کشیده  شده  ا‌ست‌.

* 

این  بندها  و  بخشهای  چهارگانه  جملگی  در  جزء  دهـم  گذشت  ...  مگر  بقیّۀ  سخن  از  واپس‌کشیدگان  و  حـدود  مسؤولیّت  و کیفر  واپس  کشیدن  از  جهاد.

آخرین  آیه  در  جز‌ء  دهم  این  فرمودۀ  یزدان  بزرگوار  بود:

(لَیْسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَلا عَلَى الْمَرْضَى وَلا عَلَى الَّذِینَ لا یَجِدُونَ مَا یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُوا لِلَّهِ وَرَسُولِهِ مَا عَلَى الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٩١) وَلا عَلَى الَّذِینَ إِذَا مَا أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ مَا أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَأَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلا یَجِدُوا مَا یُنْفِقُونَ) (٩٢)

بر  ناتوانان  و  بیماران  و  کسانی  که  چیزی  ندارند  که  آن  را  صرف  جهاد  کنند  (‌و  بـا  آن  خویشتن  را  برای  جهاد  آمـاده  سـازند)  گناهی  نـیست  (‌و  عذرشان  مقبول  و  جهدشان  مشکور  است‌)  هرگاه  اینان  با  خدا  و  پیغمبرش  خالص  باشند  (‌و  در  دینشان  شکّ  و  شـبهه‌ای  نـبوده  و  آنچه  در  توان  دارند  از  خدا  و  پپغمبرش  دریغ  نـدارنـد.  آنان  در  این  صورت  نیکوکارند  و)  بـر  نـیکوکاران  هـیچ  راهــی  (‌بـرای  سـرزنش  و  گناهکار  قلمداد  کردنشان‌)  وجود  ندارد.  و  خداوند  دارای  مغفرت  بیشمار  و  رحمت  بسیار  است‌.  همچنین  ایراد  و  گناهی  نیست  بر  کسانی  که  وقتی  به  پیش  تو  آمدند  تا  آنان  را  بر  مرکبی  سوار  کنی  (‌و  به  جهاد  روانه  سازی‌.  ولی‌)  تو  گفتی‌:  مرکبی  نـدارم  کـه  شما  را  بر  آن  سوار  کنم‌.  ایشان  برگشتند،  در  حـالی  کـه  چشمانشان  از  غم  (‌فوت  افتخار  جهاد)  پر  از  اشک  بـود  (‌و  افسوس  می‌خوردند)  چون  چیزی  نداشتند  کـه  آن  را  صرف  جهاد  کنند.(‌توبه  /  91و92)

  مکمّل  آن‌ که  این  جزء  با  آن  مـی‌آغازد،  ایـن  فـرمودۀ  خداوند  بزرگوار  است‌:

(إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَهُمْ أَغْنِیَاءُ رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٩٣) یَعْتَذِرُونَ إِلَیْکُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَیْهِمْ قُلْ لا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِکُمْ وَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (٩٤) سَیَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ (٩٥) یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یَرْضَى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ) (٩٦)

تنها  راه  (‌رخنه  و  شکنجه‌)  به  روی  کسانی  باز  است  که  از  تو  اجازه  می‌خواهند  (‌در  جهاد  شرکت  نکنند)  در  حـالی  که  ثروتمند  و  قدرتمندند،  (‌و  می‌توانند  ساز  و  برگ  جنگ  را  تــهیّه  کنند  و  در  مـیدان  نبرد  بـرزمند)‌.  آنـان  بدین  خشنودند  کـه  بـا  زنـان  (‌و  سالـخوردگان  و  کودکان  و  بیماران‌)  باقی  بـمانند.  خداونـد  دلهـایشان  را  مـهر  زده  است  (‌چرا  که  آنان  دلهایشان  را  بر  روی  حقائق  بسته‌اند  و  از  تـرس  بـا  ضعیفان  در  خـانه  نشسـته‌انـد)  و  آنان  نمی‌دانند  (‌که  چه  سرانـجام  بدی  و  عاقبت  وخیمی  در  دنیا  و  آخرت  متوجّه  ایشان  به  سبب  تخلّف  از  فرمان  و  عدم  شرکت  آنان  در  جنگ  است‌)‌.  وقتی  که  به  سوی  آنان  (‌از  جنگ  تـبوک‌)  برگردید،  ایشـان  شـروع  بـه  عذرآوری  مــی‌کنند  (‌و  دروغـها  بـهم  مـی‌بافند.  بـدیشان‌)  بگو:  عذرخواهی  مکنید.  مـا  هرگز  بـه  شـما  بـاور  نـمی‌کنیم‌.  خداوند  ما  را  از  خبرهایتان  آگاه  ساختـه  است  (‌و  برخی  از  دروغها  و  ترفندهایتان  را  به  پیغمبر  وحی  کرده  است‌.  این  همـه  دروغ  و  عذرخواهی  چرا،  سخن  را  کوتاه  کنید  و  در  عـمل  کوشید  که‌)  خدا  و  پـیغمبرش  عمل  شـما  را  خواهند  دید.  (‌اگر  کردارتان  گواهی  بر  صلاح  و  تقوایتان  داد  و  بیانگر  توبۀ  حقیقی  شما  از  نفاق  گردید،  از  هـمان  مــزایـــائی  بـرخــوردار  مـی‌شوید  کـه  سـایر  مـؤمنان  برخوردارند،  و  اگر  باز  هم  به  نفاق  خود  ادامه  دادید،  بـا  شما  همان  شدّت  و  حدّت  و  جهاد  و  پیکاری  خواهد  شد  که  با  کافران  می‏‎گردد.  این  در  این  جـهان‌،  و  امّـا)  پس  از  این  (‌جهان‌؛  یعنی  در  آخرت‌)  به  سوی  خدا  بـرگردانـده  می‌شوید  که  آگاه  از  پنهان  و  آشکار  (‌همگان  و  ظـاهر  و  باطن  شـما  مـنافقان‌)  است  و  شـما  را  از  آنـچه  انـجام  می‌داده‌اید  باخبر  می‌سازد  (‌و  پاداش  و  پادافره  اعمال  و  اقوالتان  را  می‌دهد)‌.  هنگامی  که  به  سوی  آنان  بازگردید،  برای  شما  سوکند  خواهند  خورد  (‌کـه  مـعذرتهایشان  راست  و  درست  است‌)  تا  از  آنان  صرف  نظر  کنید.  (‌ولی  از  کار  آنـان  غـافل  مشـوید  و  از  آنـان  درمگذرید  و)  از  ایشان  دوری  گزینید،  بیگمان  آنان  پلیدند  (‌و  دارای  نـیّت  و  هدف  ناپاکی  هسـتند)  و  به  کیفر  کارهائی  که  می‏‎کنند  جـــایگاهشان  دوزخ  است‌.  بـــرای  شــما  سوگندها  می‌خورند  تا  از  آنان  درگذرید  و  خشنود  شوید.  تازه  اگر  هم  شما  از  آنان  درگذرید  و  خشنود  شوید،  خداونـد  (‌از  ایشان  خشمگین  است  و)  از  گروهی  کـه  سـر  از  فرمان  تافته  و  بر  دین  شوریده  باشند،  درنمی‌گذرد  و  خشـنود نمی شود. (‌توبه  /93-96) 

ایـن  از  زمـرۀ  اخباری  بود  کـه  یـزدان  سـبحان  بـه  پیغمبرش  صلّی الله علیه وآله وسلّم   رسانیده  است  و  او  را  از  چیزی  مطّلع  کـرده  است‌ کـه  از  حـال  مـنافقان  واپس  کشـنده  و  عذرخواهیهایشان  در  آینده  روی  می‌داده  است‌،  بدان  گاه  که  او  و  مسلمانان  حاضر  و  مخلص  در  خدمت  او،  سالم  از  جنگ  برگردند.  ایشان  را  نیز  رهنمود  می‌فرماید که  چگونه  باید  به  منافقان  واپسگرا  پاسخ  دهند  و  چگونه  با  ایشان  رفتار کنند.

*

پس  از  این‌،  بند  و  سخن  پنجم  سوره  به  میان  می‌آید.  این  مقطع  طبقه‌بندی  جامعۀ  اسلامی  بطور کلّی  در  این  مدّت  از  زمان  را  عهده‌دار  می‌شود  که  از  فتح  مکّه  تا  تبوک  است‌.  از  مطالب  این  مقطع  -  همان‌ گونه ‌که  قـبلاً  در  دیباچۀ  سوره  گفته‌ایم  -  خواهیم  دانست  کـه  در کـنار  مهاجران  و  انصار  پیشتاز  و  مخلص  -  یعنی‌ کسانی‌ کـه  پایه  و  اساس  محکم  و  استوار  جامعۀ  اسلامی  را  بنیاد  و  برافرا‌شـته  کـرده‌ا‌نـد  -‌ گــروه‌های  دیگری  نـیز  وجود  داشته‌اند.  از  قبیل‌:  عربهای  بادیه ‌نشینی  که  در  مـیانشان  مخلص  و  منافق  بوده  ا‌ست‌.  منافقان  اهل  مدینه‌،  و کسان  دیگری  عمل  صالح  و  عمل  ناصالح  را  آمـیزۀ  هـمدیگر  نموده‌اند  و  سرشت  ایشان  با  قالب  اسلامی  قالب  نگرفته  است  و  شکل  نپذیرفته  است‌،  و  خودشان  در  بوتۀ  اسلام  به  تمام  و کمال  ذوب  نگردیده‌اند.  طائفۀ  مجهول  الحالی  نیز  بوده‌اند که  حقیقت  سرنوشت  آنان  شناخته  نیست  و  به  خدا  واگذار  است  و  برابر  حقیقت  حال  و  مآلی‌ که  خود  از  ایشان  می‌داند  بدیشان  پاداش  یا  کـیفر  مـی‌دهد.  گـروه  توطئه‌گری  هم  بوده‌اند که  زیر  نام  اسـلام  خـویشتن  را  پنهان ‌کرده‌اند  و  به  مکـر  و  نـیرنگ  نشسـته‌انـد  و  با  دشمنان  اسلام  در  خارج  سر  و  سـرّی  داشـته‌انـد  و  در  ارتباط  بوده‌اند...  نصوص  قرآنی  از  همۀ  این  گروه‌ها  و  دسته‌ها  به ‌گونۀ  چکیدۀ  سـودمندی  سـخن  می‌گوید،  و  مقرّر  می‌دارد که  چگونه  در  جامعۀ  اسلامی  با  آنان  رفتار  شود،  و پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ را  و  مسلمانان  مخلص  را  به  شیوۀ  رفتار  با  یکان  یکان  این ‌گروه‌ها  و  دسته‌ها  رهنمود  می‌نماید. از  جمله  این  نصوص:

(الأعْرَابُ أَشَدُّ کُفْرًا وَنِفَاقًا وَأَجْدَرُ أَلا یَعْلَمُوا حُدُودَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (٩٧) وَمِنَ الأعْرَابِ مَنْ یَتَّخِذُ مَا یُنْفِقُ مَغْرَمًا وَیَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوَائِرَ عَلَیْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٩٨) وَمِنَ الأعْرَابِ مَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَیَتَّخِذُ مَا یُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ أَلا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ سَیُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِی رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ) (٩٩)

بادیه‌نشینان  عرب‌،  کـفر  و  نـفاقشان  شـدیدتر  است  از  (‌کفر  و  نفاق  شهرنشینان  عرب.  زیرا  سـنگدل‌تر  و  جفا  پیشه‌ترند  و  با  اهل  خیر  و  صـلاح  نشست  و  برخاست  کمتری  دارند)  و  آنان  بیشتر  سزاوارند  که  از  مقرّرات  و  قوانین  چیزی  بی‌خبر  باشند  که  خداونـد  بـر  پیغمبرش  نازل  کرده  است‌.  خداوند  آگاه  (‌از  احوال  بندگان‌،  اعم  از  مؤمنان  و  کافران  و  منافقان‌،  و)  حکیم  (‌در  کار  خود،  از  جمله  تعیین  سـزا  و  جزای  مـردمان‌)  است‌.  برخـی  از  بادیه‌نشییان  (‌منـافق‌)  عرب‌،  چیزی  را  کـه  (‌در  راه  خدا)  صرف  می‏‎کنند،  زیان  می‌دانند  (‌چرا  که  به  ثواب  آن  ایمان  ندارنـد)‌،  و  چشـم  بـه  راه  (‌حوادث  دردناک  و)  بـلایا  و  مصائب  (‌خوفناکی‌)  هستند  که  شما  را  از  هر  سو  احاطه  دهــند  (‌و  له  و  لوردتــان  کـنند)  -  بــلاها  و  مـصیبتها  گریبانگیر  خـودشان  بـاد  -  (‌چون  مـردمان  بدخواه  و  تنگچشم  و  منافقی  هستند،  تـیره‌روزیها  و  نا‌کـامیها  و  بدبختیها  تنها  به  سراغ  آنان  می‌رود)‌.  خداوند  شنوا  و  دانا  است  (‌و  لذا  نیّات  و  اقوال  و  افعال  ایشان  ر‌ا  می‌داند  و  می‌شنود)‌.  در  میان  عربهای  بـادیه‌نشین‌،  کسانی  هـم  هستند  که  به  خدا  و  روز  رستاخیز  ایمان  دارند  و  چیزی  را  که  (‌در  راه  خدا)  صرف  می‌کنند  مایۀ  نزدیکی  به  خدا  و  سبب  دعای  پیغمبر  (‌در  حقّ  خود)  مـی‌دانند  (‌و  دعـای  پپغمبر  مایۀ  سعادت  محسنان  و  خیر  و  بـرکت  عمر  و  روزی  ایشان  است‌)‌.  هان‌!  بیگمان  صـرف  پول  (‌در  راه  خدا،  و  دعاهای  رسول‌)  مـایۀ  تـقرّب  آبان  (‌در  پیشگاه  خداوند)  است‌.  (‌بـه  طور  قطع‌)  خداونـد  آنان  را  غـرق  رحمت  خود  خواهـد  کـرد،  چرا  که  خداوند  آمرزندۀ  (‌گناهان  و)  مهربان  (‌در  حقّ  بندگان‌)  است‌.(توبه  /  97‌-‌٩‌٩‌)

(وَالسَّابِقُونَ الأوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالأنْصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ) (١٠٠)

پیشگامان  نخستین  مهاجران  و  انصار،  و  کسانی  که  بـه  نیکی  روش  آنان  را  در  پیش  گرفتند  و  راه  ایشان  را  بـه  خوبی  پیمودند،  خداوند  از  آنان  خشنود  است  و  ایشـان  هم  از  خدا  خشنودند،  و  خداونـد  بـرای  آنـان  بـهشت  را  آماده  ساخته  است  که  در  زیر  (‌درختان  و  کـاخهای‌)  آن  رودخانه‌ها  جاری  است  و  جاودانه  در  آنـجا  مـی‌مانند.  این  است  پیروزی  بزرگ  و  رستگاری  سترگ.  (‌توبه / 100)

(وَمِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الأعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِیمٍ) (١٠١)

 در  میان  عربهای  بادیـه‌نشین  اطراف  (‌شهر)  شـما،  و  در  میان  خود  اهل  مدینه‌،  منافقانی  هستند  که  تـمرین  نـفاق  کرده‌اند  و  در  آن  مهارت  پیدا  نـموده‌اند.  تو  ایشـان  را  نمی‌شناسی  و  بلکه  ما  آنان  را  می‌شناسیم‌.  ایشان  را  (‌در  همین  دنیا)  دو  بار  شکنجه  می‌دهیم  (‌:  یک  بار  با  پیروزی  شما  بر  دشمنانتان  که  مایۀ  درد  و  حسرت  و  خشم  و  کین  آنان  می‏‎گردد،  و  بـار  دوم  بـا  رسـوا  کردن  ایشـان  بـه  وسیلۀ  پرده‌برداری  از  نفاقشان‌)‌.  سپس  (‌در  آخـرت‌)  روانۀ  عـذاب  بزرگی  مـی‌گردند  (‌و  بـه  دوزخ  گرفتار  می‌آیند)‌. (‌تو‌به / 101)

(وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلا صَالِحًا وَآخَرَ سَیِّئًا عَسَى اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (١٠٢) خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (١٠٣)

مردمان  دیگری  هستند  که  (‌نه  از  پیشگامان  نخستین‌،  و  نــه  از  مـنافقان  بشـمارند  و)  بـه  گناهان  خود  اعـتراف  می‌کنند،  و  کار  خوبی  را  با  کار  بدی  می‌آمیزند  (‌و  گاهی  به  حسنات  و  زمـانی  بـه  سیّئات  دست  مـی‌یازند)  امـید  است  کــه  خـداوند  تـوبۀ  آنـان  را  بـپذیرد  (‌و  احسـاس  شرمندگی  چنین  کسانی  از  گناه،  و  هراس  آنان  از  عقاب  و  عذاب‌،  و  تصمیم  ایشان  بر  این  که  به  سوی  گناه  نروند،  سبب  گردد  که  دیگر  دچار  معصیت  نشـوند  و  مشـمول  مغفرت  و  مرحمت  خدا  شوند.  چرا  که‌)  بیگمان  خداوند  دارای  مغفرت  فراوان  و  رحمت  بیکران  است‌.(توبه/102و103)

(وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لأمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) (١٠٦)

و  گروه  دیگری  (‌از  متخلّفان  از  جـهاد)  هسـتند  که  بـه  فرمان  خدا  واگذار  گردیده‌اند  (‌و  مـردم  باید  در  انتظار  بمانند  تا  ببینند  که  دستور  خدا  دربارۀ  ایـن  دسته  که  بدون  عذر  از  جهاد  بازپس  مانده‌اند  چه  بـاشد)  یـا  خدا  ایشان  را  به  گناه  خود  می‏‎گیرد  و  یا  بر  آنان  می‌بخشاید.  خداوند  آگاه  (‌از  احوال  و  نیّات  آنان  بوده  و)  حکیم  است  (‌و  برابر  حکمت‌،  بندگان  را  ثواب  یا  عقاب  می‌دهد)‌.(توبه/106)

(وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَکُفْرًا وَتَفْرِیقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلا الْحُسْنَى وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ (١٠٧) لا تَقُمْ فِیهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ) (١٠٨)

و  (‌از  میان  منافقان‌)  کسانی  هستند  که  مسـجدی  را  بـنا  کـردند  و  مـنظورشان  از  آن‌،  زیــان  (‌بــه  مـؤمنان‌)  و  کفرورزی  (‌در  آن‌)  و  تفرقه‌اندازی  میان  مـؤمنان  (‌و  در  هم  کوبیدن  صفوف  مسلمانان‌)  و  کمینگاه  ساختن  برای  کسی  بود  که  قبلاً  با  خدا  و  پیغمبرش  جنگیده  بود  و  (‌علم  طغیان  برافراشته  بود)  سوگند  هم  می‌خوردند  که  نظری  جز  نیکی  نداشته‌اند  (‌و  تنها  مرادشان  خدمت  به  مردمان  و  اقامۀ  نماز  در  آن  بـوده  و  بس‌)  امّـا  خداونـد  گواهی  می‌دهد  که  آنان  (‌در  سوگند  خود)  دروغ  می‏‎گویند.  (‌ای  پیغمبر!)  هرگز  در  آن  (‌مسجد  ضـرار)  نـایست  و  نماز  مگذار.  مسجدی  (‌مانند  مسجد  قبا)  که  از  روز  نخست  بر  پایۀ  تقوا  بنا  گردیده  است  (‌و  مـراد  سازندگان  آن  تـنها  رضای  الله  بوده  است‌)  سزاوار  آن  است  که  در  آن  بر  پای  ایسـتی  و  نماز  بگزاری.  در  آنـجا  کسـانی  هسـتند  کـه  مـی‌خواهـند  (‌جسـم  و  روح‌)  خود  را  (‌بـا  ادای  عـبادت  درست‌)  پاکیزه  دارند  و  خداوند  هم  پاکیزگان  را  دوست  می‌دارد. (توبه/107و108)                                                

 خواهیم  کوشید  روشن‌ گردانیم  که  مقصود  از  هر  دسته  و  گروهی  از  این  دسته‌ها  و گروه‌ها  چه  کسانی  هستند،  بدان  گاه ‌که  بعداً  به  طور  مشروح  به  بررسی  نـصوص  آیات  خواهیم  پرداخت‌.

و  امّا  بند  و  بخش  ششم ‌که  واپسـین  مـقطع  در  سـوره  است‌،  بیانگر  سرشت  معاملۀ  اسلامی  با  یزدان  سبحان  بر  جهاد  در  راه  خداوند  منّان  است‌،  و  نشـان  مـی‌دهد  کـه  سرشت  این  جهاد  و  حدود  و  ثغو‌ر  و کیفیّت  و  چگونگی  آن  چیست  و  به  چه  شکلی  است‌.  وظیفۀ  اهل  مـدینه  و  اهالی  بادیه‌نشین  عرب  پیرامون  مدینه  کدام  و  بر  چـه  منوال  و  روال  است‌...  همچنین  ا‌ین  مقطع‌،  دوری‌ کامل  و  جدائی  عام  میان  مسلمانان  و  دشـمنانشان  را  بر اساس  عقیده  ضروری  می‌داند،  و  ارتباط  مـیان  مسـلمانان  و  میان  دیگران  را  بر  این  پیوند  و  بر  این  راستا  می شمارد  و  بس‌.  یعنی  برابر  فرمان  یزدان  باید  با  دشمنان  عقیدۀ  خود  کاملاً  بگسلند  و  با  دیگران  تنها  بر  بنیاد  عقیده  نـه  چیز  دیگری  تکیه ‌کنند،  هر  چند که  دیگران  اهل  و  خویشان  و  عشیرۀ  خودشان  باشند...  آن‌ گاه  این  بند  و  بخش ‌گفتاری  دارد  دربـارۀ  سـرنوشت  کسـانی  کـه  از  جنگ  واپس  کشیده‌اند  و  جدای  از  منافقان  و  توطئه‌گران  بـوده انـد،  همراه  با  ذکر  برخی  از  احوال  و  اوضاع  منافقان  و  بـیان  موضعگیریهای  ویژۀ  ایشان  در  برابر  اوامر  قـرآنـی‌،  از  قبیل  این‌ گونه  نصوص‌:

(إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْرَاةِ وَالإنْجِیلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بَایَعْتُمْ بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ) (١١١)

 بیگمان  خداوند  (‌کالای‌)  جان  و  مال  مؤمنان  را  به  (‌بهای‌)  بهشت  خریداری  می‌کند.  (‌آنان  باید)  در  راه  خدا  بجنگند  و  بکشند  و  کشته  شوند.  این  وعده‌ای  است  که  خداوند  آن  را  در  (‌کتابهای  آسمانی‌)  تورات  و  انجیل  و  قرآن  (‌به  عنوان  سند  معتبری  ثبت  کرده  است‌)  و  وعـدۀ  راسـتین  آن  را  داده  است‌،  و  چه  کسی  از  خدا  بـه  عـهد  خود  وفـا  کننده‌تر  است‌؟  پس  به  معامله‌ای  که  کرده‌اید  شاد  باشید، و  این  پیروزی  بزرگ  و  رستگاری  سترگی  است‌. 

(مَا کَانَ لِلنَّبِیِّ وَالَّذِینَ آمَنُوا أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکِینَ وَلَوْ کَانُوا أُولِی قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِیمِ (١١٣) وَمَا کَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِیمَ لأبِیهِ إِلا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِیَّاهُ فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ لأوَّاهٌ حَلِیمٌ) (١١٤)

پـیغمبر  و  مـؤمنان  را  نسـزد  کـه  بـرای  مشـرکان  طلب  آمرزش  کنند،  هر  چند  که  خویشاوند  باشند،  هنگامی  که  برای  آنان  روشـن  شـود  کـه  (‌بـا  کفر  و  شرک‌  از  دنیا  رفته‌اند،  و)  مشرکان  اهل  دوزخند.  طلب  آمرزش‌  ابراهیم  برای  پدرش‌،  به  خاطر  وعده‌ای  بود  که  بـدو  داده  بـود،  ولی  هنگامی  که  برای  او  روشن  شد  که  پـدرش  (‌در  قید  حیات  بر  کفر  اصرار  می‌ورزد  و  برابر  وحی  آسمانی  دار  فانی  را  با  کفر  وداع  می‏‎گوید،  دانست  که  او)  دشمن  خـدا  است‌،  از  او  بیزاری  جست  (‌و  ترک  طلب  آمرزش  بـرای  وی  گفت‌)‌.  واقعاً  ابراهیم  بسیار  مهربان  و  دست  به  دعا  و  فروتن  و  شکیبا  بود. (‌توبه /113و114)

(لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِیِّ وَالْمُهَاجِرِینَ وَالأنْصَارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا کَادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَحِیمٌ (١١٧) وَعَلَى الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَیْهِمُ الأرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلا إِلَیْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ) (١١٨)

خداوند  توبۀ  پیغمبر  (‌از  اجـازه  دادن  مـنافقان  بـه  عدم  شـرکت  در  جــهاد)  و  تـوبۀ  مـهاجرین  و  انصار  (‌از  لغزشهای  جنگ  تبوک،  مثل  کُـندی  و  سستی  اراده  و  اندیشۀ  بد  به  دل  راه  دادن  و  آهنگ  بازگشت  از  نیمۀ  راه  جهاد)  را  پذیرفت‌.  مهاجرین  و  انصاری  که  در  روزگار  سختی  (‌با  وجود  گرمای  زیاد،  کمی  وسـیلۀ  سواری  و  زاد،  فـصل  درو  و  چـیدن  محصول  خود)  از  پیغمبر  پپروی  کردند  (‌و  همراه  او  رهسپار  جنگ  تبو‌ک  شـدند)  بعد  از  آن  کـه  دلهای  دسته‌ای  از  آنان  اندکی  مانده  بود  که  (‌از  حقّ  به  سوی  باطل‌)  منحرف  شود.  (‌در  این  حال‌)  باز  هم  خداونـد  تـوبۀ  آنــان  را  پـذیرفت‌.  چرا  کـه  او  بسـیار  رئوف  و  مهربان  است‌.  خداوند  توبۀ  آن  سه  نفری  را  هم  می‌پذیرد  که  (‌بی  هیچ  حکمی  به  آیند‌ه‌)  واگذ‌ار  شدند  (‌و  پیغمبر  و  مؤمنان  و  خانوادۀ  خودشان  را  با  ایشان  سخن  نگفتند  و  از  آنان  دوری  جستند)  تا  بدانجا  که  (‌نـاراحتی  ایشان  به  حدّی  رسید  که‌)  زمین  با  همۀ  فراخی‌،  بر  آنـان  تنگ  شد،  و  دلشان  به  هم  آمد  و  (‌جانشان  به  لب  رسـید.  هم  مردم  از  آنان  بیزار  و  هـم  خودشان  از  خود  بـیزار  شدند.  بالأحره‌)  دانسـتند  که  هـیچ  پناهگاهی  از  (‌دست  خشم‌)  خدا  جـز  برگشت  به  خدا  (‌با  استغفار  از  او  و  پناه  بردن  بدو)  وجود  ندارد  (‌چرا  که  پناه  بی‌پناهان  او  است  و  بس‌)‌.  آن  گاه  خدا  (‌به  نظر  مرحمت  در  ایشان  نگریست  و)  بدیشان  پیغام  توبه  داد  تا  توبه  کنند  (‌و  آنان  هم  توبه  کردند  و  خدا  هم  توبۀ  ایشان  را  پـذیرفت‌)‌.  بـیگمان  خدا  بسیار  توبه‌پذیر  و  مهریان  است‌. (‌توبه /117و118) 

(مَا کَانَ لأهْلِ الْمَدِینَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الأعْرَابِ أَنْ یَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَلا یَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ لا یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ وَلا نَصَبٌ وَلا مَخْمَصَةٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلا یَطَئُونَ مَوْطِئًا یَغِیظُ الْکُفَّارَ وَلا یَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلا إِلا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ (١٢٠) وَلا یُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِیرَةً وَلا کَبِیرَةً وَلا یَقْطَعُونَ وَادِیًا إِلا کُتِبَ لَهُمْ لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٢١) وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ) (١٢٢)

درست  نیست  که  اهل  مدینه  و  بـادیه‌نشینان  دور  و  بـر  آنان‌،  از  پیغمبر  خدا  جا  بمانند  (‌و  در  رکاب  او  بـه  جهاد  نروند،  و  در  راه  همان  چیزی  جان  نبازند  که  او  در  راه  آن  جان  می‌بازد)  و  جان  خود  را  از  جان  پپغمبر  دوست‌تـر  داشته  باشثد.  چرا  که  هیچ  تشنگی  و  خستگی  و  گرسنگی در  راه  خـدا  بــه  آنــان  نـمی‌رسد،  و  گـامی  بـه  جـلو  برنمی‌دارند  که  موجب  خشم  کافران  شود،  و  به  دشمنان  دســتبردی  نـمی‌زنند  (‌و  ضـرب  و  قـتل  و  جـرحـی  نمی‌چشانند  و  اسیر  و  غنیمتی  نمی‌گیرند)  مگر  این  که  به  واسطۀ  آن‌،  کـار  نیکوئی  برای  آنان  نـوشته  مـی‌شود  (‌و  پاداش  نیکوئی  بدانان  داده  می‌شود)‌.  بیگمان  خداونـد  پاداش  نیکوکاران  را  (‌بـی‌مزد  نمی‏گذارد  و  آن  را)  هـدر  نمی‌دهد.  (‌همچنین  مجاهدان  راه  حقّ‌)  هیچ  خرجی  خواه  کم  خواه  زیاد  نمی‌کنند،  و  هیچ  سـرزمینی  را  (‌در  رفت  و  برگشت  از  جهاد)  نمی‌سپرند،  مگر  این  که  (‌پاداش  آن‌)  برایشان  نوشته  می‌شود،  تا  (‌از  این  راه‌)  خداوند  پاداشی  نیکوتر  از  کاری  که  می‌کنند  بدیشان  دهد.  (‌توبه  /  120-‌١٢2)

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ وَلْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ) (١٢٣)

ای  مؤمنان‌!  با  کافرانی  بجنگید  که  به  شما  نـزدیکترند،  و  باید  که  (‌در  جنگ‌)  از  شـما  شـدّت  و  حدّت  (‌و  جرأت  و  شهامت‌)  ببینند.  و  بدانید  که  خداوند  (‌یاری  و  لطفش‌)  بـا  پرهیزگاران  است. (‌توبه  /  ١٢٣)

(وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ أَیُّکُمْ زَادَتْهُ هَذِهِ إِیمَانًا فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَهُمْ یَسْتَبْشِرُونَ (١٢٤) وَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَى رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ کَافِرُونَ) (١٢٥)

هنگامی  کـه  سـوره‌ای  (‌از  سـوره‌های  قرآن‌)  نازل  می‌شود،  کسانی  از  آنان  (‌که  منافقند،  از  روی  تمسخر  و  استهزاء‌،  برخی  به  برخی  رو  می‌کنند  و)  مـی‌گویند:  ایـن  سوره  بر  ایمان  کدام  یک  از  شما  افزود؟  (‌و  آیا  چیز  مهمّ  و  مفیدی  گفت  و  نمود؟‌!)  و  امّـا  مؤمنان،  (‌هـمان  سـورۀ  قرآن‌)  بر  ایمانشان  می‌افزاید  و  (‌نور  آن  بیش  از  پیش  راه  حقّ  را  بدیشان  می‌نماید،  و  از  این  نزول  قرآن  که  مایۀ  افزایش  ایمان  و  پرتو  جان  و  سعادت  هر  دو  جهان  آنان  می‌شود  )  شادمان  می‌گردند.(‌توبه  /  124و 125)

(وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ هَلْ یَرَاکُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ) (١٢٧)

هر گاه  آنان  (‌در  مجلس  پیغمبر  باشند  و)  سوره‌ای  نازل  گردد،  برخی  به  برخی  می‏نگرند  (‌و  با  اشاره  به  همدیگر  می‌فهمانند  که‌)  آیا  کسی  شـما  را  مـی‌بیند  (‌و  مـتوجّه  ما  می‌باشد؟  همین  که  اطمینان  یافتند  مؤمنان  بـه  سـخنان  پیغمبر  سرگرم  و  سـراپاگـوشند)  آن  وقت  (‌از  مـجلس‌)  بیرون  می‌روند  (‌و  ندای  هدایت  را  نـمی‌شنوند.  چـرا  کـه  تـحمّل  شنیدن  پـیام  آسـمانی  را  ندارند  و  از  ایمان  و  ایمانداران  بیزارند)‌.  از  آنجا  که  قوم  بـی‌دانش  و  نفهمی  هسـتند،  خـداونـد  دلهـایشان  را  (‌از  حقّ‌)  بگردانیده  است‌. (توبه  /  ١٢٧) 

در پایان  سوره  با  صفت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌و  با  رهنمود  او  از  سوی  خدا  به  توکّل‌ کردن  بر  خدا،  و  بسنده‌ کردن  به  حفاظت  و  مراقبت  یزدان  سبحان،  خاتمه  می‌پذیرد:

(لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ (١٢٨) فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ) (١٢٩)

بیگمان  پیغمبری  (‌محمّد  نام‌)  از  خود  شما  (‌انسـانها)  بـه  سویتان  آمده  است‌.  هرگونه  درد  و  رنج  و  بلا  و  مصیبتی  که  به  شما  برسد،  بر  او  سخت  و  گران  می‌آید.  بـه  شـما  عشق  می‌ورزد  و  اصرار  به  هدایت  شما  دارد،  و  نسـبت  به  مؤمنان  دارای  محبّت  و  لطف  فراوان  و  بسیار  مهربان  است‌.  اگر  آنان  (‌از  ایمان  به  تو)  روی  بگردانند  (‌بـاکـی  نداشته  باش  و)  بگو:  خدا  مرا  کافی  و  بسنده  است‌.  جز  او  معبودی  نیست‌.  به  او  دلبسته‌ام  و  کارهایم  را  بدو  واگذار  کرده‌ام‌،  و  او  صاحب  پادشاهی  بزرگ  (‌جهان  و  ملکوت  آسمان‌)  است‌.  (‌توبه / ١٢٨و  ١٢٩)

  پس  از  این  بررسی‌ کوتاه‌،  خواهیم  کوشید  با  نـصوص  باقیماندۀ  قرآنی  در  سوره  رویاروی  شویم  و  به  تفصیل  از  آنها  سخن‌ گوئیم  ...  خدا  یار  و  یاور  است‌.