تفسیر سوره‌ی توبه آیه‌ی 37-36

سوره‌ی توبه آیه‌ی 37-36

(إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِی کِتَابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَافَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ (٣٦)إِنَّمَا النَّسِیءُ زِیَادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عَامًا وَیُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِیُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَیُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ) (٣٧)

این  بخش  در  روند  قرآنی  استمرار  از  مـیان  برداشتن  سدّها  و  مانعهائی  است ‌که  بر  سر  راه  لشکرکشی  بـرای  جهاد  با  رومیان  و  همپیمانان  ایشان  از  مسیحیان  عرب  در  شمال  جزیرة العرب  قـرار  داشت‌...  گـردآوری  سـپاه  و  لشکرکشی  برای  این  جنگ  -‌یعنی  تبوک  - ‌در  ماه  رجب  بود که  از  ماه‌های  حرام  است‌.  و لیکن  شرائطی  پیش  آمد.  و  آن  این‌ که  ماه  رجب  در  آن  سـال  در  مـوعد  حـقیقی  خودش  نبود!  به  سبب  (‌نسی‌ء‌)‌  یعنی  جابجائی  ماه‌ها  و  بهم‌ زدن  ترتیب  طبیعی  آنها که  در  آیـۀ  دوم  از  آن  نـام  برده  شده  است  و  از  آن  صحبت  خواهیم‌ کـرد.  روایت  شده  است ‌که  در  آن  سال  ذولحجّه  هم  در  موعد  مـقرّر  خود  نبود،  بلکه  در  موعد  مقرّر  ذوالقعده  قرار  داده  شده  بود!  انگار  در  جمادی  الآخر  بوده  است‌...  راز  ایـن  نابسامانی  و  پریشانی،  جـملگی  بر  اثـر  نابسامانی  و  آشفتگی  جـاهلیّت  در کـار  آداب  و  رسوم  و  شـعائر  و  مراسمی  است ‌که  بر  آ‌نـها  فـرمانروا  بـود،  و  جـاهلیّت  تعهّدات  و  التزاماتی  در  برابر  مقدّسات  نداشت  مگر  به  صورت  ظلاهری  و  در  شکل  و  قالب  بی‌روح  و  عادی‌،  و  برابر  تأویلات  و  فتواهائی‌ که  از  سوی  انسانها  صورت  می‌پذیرفت  و  صادر  می‌گردید.  چرا که  کار  حلال ‌کردن  و  حرام  نمودن  در  جاهلیّت‌،  هـمیشه  به  انسـانها  واگـذار  است‌!

توضیح  این  مسأله  چنین  است‌:  خـداونـد  جـنگ  را  در  ماه‌های  حرام  چهارگانه  قدغن  کرده  است‌.  سه  ماه  آنـها    پیاپی  هسـتند  و  عبارتند  از:  ذوالقـعده  و  ذوالحجّه  و  محرّم‌.  و  ماه  چهارم  جـداگـانه  است  کـه  رجب  است‌...  روشن  است‌ که  این  تحریم  پا  به  پای  فـریضۀ  حـجّ  در  ماه‌های  معلوم  و  معیّن  خود  از  زمان  ابراهیم  و  اسماعیل  وجود  داشته  است‌...  با  وجود  انحرافهای  زیادی‌ که  عربها  در  دین  ابراهیم  داشته‌اند،  و  با  وجود  انحرافات  شدیدی  که  پیش  از  اسلام  از  آئین  ابراهیم  ورزیده‌اند،  عربها  باز  هم  بر  این  ماندگار  بوده‌اند کـه  ایـن  مـاه‌های  حـرام  را  بزرگ  دارند،  چرا که  این  ماه‌ها  با  موسم  حجّ  ارتباط  و  پیوند  داشته‌اند،  موسمی ‌که  زندگی  حجازیان  به  ویـژه  اهالی  مکّه  بر  آن  استوار  و  پایدار  بوده  است‌.  خداونـد  جنگ  در  این  ماه‌ها  را  قدغن  فرموده  است  تـا  صـلح  و  صفا  در  میان  باشد  و  شامل  همۀ  جزیزة  العرب ‌گردد،  و  در  پرتو  این  صلح  و  صفا  برگذاری  موسم  حجّ  و کوچیدن  بدانخا  و  بازرگانی  در  آنجا  میسّر  و  ممکن ‌گردد.

گذشته  از  اینها،  گـاهی  بـرای  بـرخـی  از  قـبائل  عـرب  نیازمندیهائی  پیش  می‌آ‌مد که  با  تحریم  جنـگ  در  این  ماه‌ها  تعارض  پیدا  می‌کرد...  در  اینجا  بود  که  هـواهـا  و  هوسها  به  بازی  می‌نشست‌،  و کسانی  پیدا  می‌شدند که  فتوی  دهند  یکی  از  این  ماه‌های  حرام  در  سالی  به  تأخیر  بیفتد  و  در  سال  دیگری  جلو  بیاید.  تعداد  ماه‌های  حرام  چهار  تا  می‌گردید،  ولی  موعد  خود  این  ماه‌ها  تبدیل  و  تغییر پیدا  می‌کرد:         

(عَامًا لِیُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَیُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ).

 تا  با  تعداد  ماه‌هائی  که  خدا  حـرام  کـرده  است‌،  مـوافقت  برقرار  سازند.

وقتی‌ که  سال  نهم  هجری  فـرارسـید،  رجب  حـقیقی  در  موعد  رجب  نبود،  و  ذوالحـجّۀ  حقیقی  در  وقت  مـقرّر  ذوالحــجّه  نبود!  رجب  در  موعد  جـمادی  الآخـره‌،  و  ذوالحجّه  در  وقت  ذوالقعده  قرار  داشت‌)  گردآوری  سپاه  و  لشکرکشی  عملاً  و  واقعاً  در  جمادی  الآخره  صـورت  گرفت‌،  و لیکن  از  لحاظ  اسمی  به  سـبب  نسـی‌ء  یـعنی جابجائی  ماه‌ها  در  رجپ  غیر  واقعی  انجام  پذیرفت!  این  آیات  قرآنی  نازل‌ گردیدند  و  نسی‌ء  یعنی  تبدیل  و  تغییر  ماه‌ها  را  قدغن‌ کردند  و  روشن  نمودند که  ایـن‌ کار  از  اوّل  مخالف  با  آئین  یزدان  بوده  است‌،  آئینی ‌کـه  حـلال  کردن  و  حرام ‌کردن  و  بطور کلّی  قانونگذاری  ر‌ا  حقّ  خالص  یزدان  می‌سازد،  و  تجاوز  انسانها  بدین  حـقّ  را  کفر  می‌شمارد  -  مگر  این‌ که  خدا  در  چیزی  از  آن  اجازه  دهد  -  و  بلکه  چـنین  تـجاوزی  را  مـایۀ  افـزایش ‌کـفر  می‌داند...  بدین  خاطر  آیات  قرآنی  گردنه‌ای  را  از  میان  برمی‌دارند که  چه  بسا  در  درونهای  برخیها  و سوسه  و  دغدغه‌ کند که  رجب  را  حلال  بشمارند.  در  همان  زمان‌،  اصلی  از  اصول  اساسی  عقده  را  مقرّر  می‌دارند  و  گوشزد  می‌کنند که  حقّ  تشریع  و  قـانونگذاری  دربـارۀ  حلال  و  حرام‌،  اختصاص  به  یزدان  یگانۀ  جهان  دارد  و  بس‌.  این  حقیقت  را  نیز  به  حقّ  اصـیل  در  سـاختار کـلّ  هستی  مرتبط  می‌سازند،  و  بیان  می‌دارند که  این  حقّ  در  آن  زمان‌ که  یزدان  آسـمانها  و  زمین  را  آفرید‌ه  است  پدید  آمده  است‌.  چه  تشریع  و  قانونگذاری  یزدان  برای  مردمان‌،  فرعی  و  شاخه‌ای  از  تشریع  و  قانونگذاری  او  برای  کلّ  جهان  است  که  انسانها  هـم  در  دائـرۀ  آن  قـرار  دارند. کناره‌گیری  از  این  اصل‌،  مخالفت  با  اصل‌ کیهان  و  ساختار  جهان  است‌.  پس‌ کناره‌گیری  و  دوری  از  ایـن  اصل  مایۀ  افزایش  کفری  است  که  کافران  بدان  گمراه  می‌گردند. ^[1]

حقیقت  دیگری ‌که  این  نصوص  مقرّر  می‌دارند  متعلّق  به  چیزی  است ‌که  بیان  آن  در  بخش  سابق  متّصل  به  همین  آیات  گذشت،  و  آن  اهل‌ کـتاب  را  مشــرک  شـمر‌دن‌،  و  ایشان  را  در  عداوت  و  جهاد  به  مشرکان  ملحق ‌کردن‌،  و  فرمان  دادن  به  جنگ  با  جملگی  آنان  به  طور  یکسان  اعم  از  مشرکان  و  اهل‌ کتاب  است‌...  همان ‌گونه  که  آنان  بـا  جملگی  مسلمانان  می‌جنگند...  این  که  آنان همگا‌ن‌،  با  جملگی  مسلمانان  می‌جنگند  کاری  است ‌که  واقعیّت  تـاریخی  یکسره  آن  را  مقرّر  می‌دارد  و  می‌نماید،  همان‌ گونه‌ که  قبلاً  فرموده‌های  یزدان  سبحان  آن  ر‌ا  مقرّر  می‌داشت  و  می‌نمود،  بدان  هنگام  که  از  وحـدت  کـامل  هدف  موجود  در  میان  مشرکان  و  اهل ‌کتاب  در  برابر  اسلام  و  مسلمانان  سخن  می‌گفت‌،  و  از  اتّفاق  آنان  سخن  می‌راند که  چگونه  به  هنگام  پیکار  با  اسلام  و  مسلمانان‌،  آنان  با  یکدیگر گرد می‌آیند،  و  صف  واحدی  را  تشکیل  می‌دهند،  هر  چند  قبلاً  د‌ر  میان  خودشان  دشمنانگیها  و  خون  خواهیها  و  اختلافاتی  در  تفصیلات  عـقیده  داشته  باشند.  این  دشمنانگیها  و  خون  خواهیها  و  اختلافات  در  همایش  و گردهمآئی  جملگی  ایشان  برای  رویاروئی  با  حرکت  اسلامی‌،  و  در کار  و  تلاش  ایشان  بطور  متّحد  و  یکپارچه  جهت  نابودی  هستی  اسـلامی‌،  هـیچ  گـونه  تأثیری  در  تجمّع  ایشان  ندارد  و  بر  جمع  آنان  چیزی  را  نمی‌افزاید  و  ا‌ز  جمع  ایشان  چیزی  را  نمی‌کاهد.

این  حقیقت  واپسین‌ که  به  این  اختصاص  دارد  که  اهل  کتاب  مشرکانی  هستند  همچون  سائر  مشـرکان‌،  و  ایـن  مشرکان  و  آن  مشرکان  هر  دو  دسته  با  همگی  مسلمانان  می‌جنگند،  پس  بر  مسلمانان  هم  لازم  و  واجب  می‌گردد  با  همگی  ایشان  بجنگند...  اینها  به  اضافۀ  حقیقت  پیشین  که  جابجائی  و  تغییر  ماه‌ها  مایۀ  فزونی  کـفر  مـی‌گردد،  چون  اقدام  به  تشریع  و  قانونگذاری  برابر  چـیزی  است  که  خدا  نازل  نفرموده  است  و  بدان  اجازه  نـداده  است‌،  پس  این  کار کفری  است  و  بر کفر  اعـتقادی  افزوده  می‌گردد  و  بر  آن  می‌افزاید...  این  دو  حقیقت  مناسبتهائی  هستند که  این  دو  آیه  را  به  چیزی‌ که  پیش  از  آن  دو  آیه  بوده  است  و  به  چیزی‌ که  پس  از  این  دو  آیه  می‌آید،  در  روند  قرآنی  پیوند  می‌دهد،  روندی ‌که  به  زدودن  سدّها  و  مانعهائی  می‌پردازد که  بر  سر  راه‌ گردهمآئی  و  همایش  همگانی  سپاهیان  و  لشکرکشی  ایشان‌،  و  حرکت  اسلامی  برای  نبرد  با  مشرکان  و  اهل‌ کتاب  است‌.

*

(إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِی کِتَابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ).

شمارۀ  ماه‌ها  (‌ی  سال  قمری‌)  در  حکم  و  تقدیر  خدا  (‌ی  متعال‌،  و  مضبوط  در  لوح  محفوظ‌،  یا  موجود)  در  کتاب  آفرینش  - ‌از  آن  روز  که  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است  -‌ دوازده  مـاه  است  کـه  چهار  مـاه  حرام  است  (‌و  آنـها  عبارت  از:  ذی  القعده‌،  ذی  الحجّه‌،  محرّم‌،  و  رجب‌،  جنگ  در  این  ماه‌ها  حرام  است‌،  و)  ایـن  (‌تـحریم  نــبرد)  آئـین  راستین  و  تغییر  ناپذیر  (‌خدا)  است‌.

این  نصّ  قرآنی  معیار  زمان  را  و  تعیین  چرخش  آن  را  به  سرشت  هستی  برمی‌گرداند،  سرشتی‌ که  خدا  هستی  را  بر  آن  آفــریده  است‌.  هـمچنین  آن  را  به  اصـل  خـلقت  برمی‌گرداند،  خلقت  آسمانها  و  زمین‌.  و  اشاره  می‌کند  به  این  که  دورۀ  زمانی  ثابتی  وجود  دارد که  به  دوازده  ماه  تقسیم  شده  است‌.  برای  ثبات  این  دورۀ  زمانی  به  ثبات  تعداد  ماه‌ها  اسـتدلال  مـی‌کند.  ایـن  مـاه‌ها  در  دوره‌ای  افزایش  نمی‌یابند  و  در  دوره‌ای  کاستی  نمی‌گیرند.  ایـن  امر  در کتاب  خدا  است  -  یعنی  در  قانون  او  است‌،  قانونی  که  نظم  و  نظام  این  هستی  را  بر  آن  برپا  و  استوار  داشته  است‌.  پس  ماه‌ها  ثابت  بر  نظم  و  نظام  خود  هستند،  نه  به  عقب  می‌افتند  و  نه‌ کاستی  و  افزایش  می‌گیرند.  زیرا که  برابر  قانون  ثابتی  اتمام  می‌پذیرند  و  تکمیل  مـی‌شوند،  آن  قانونی ‌که  قانون  هستی  است  و  یزدان  آن  روز کـه  آسمانها  و  زمـین  را  آفـریده  است  خواسـته  است‌ کـه  پدیدار  و  پایدار  گردد.

روند  قرآنی  این  اشارۀ  به  ثبات  قانون  را  دیباچۀ  تحریم  ماه‌های  حرام  و  تعیین  موعد  مقرّر  آنها  می‌گردانـد،  تـا  بگوید:  این  تعیین  و  این  تحریم  بخشی  از  قوانین  خـدا  است  و  ا‌ین  قانون  همچون  همۀ  قانونهای  هستی  ثابت  و  برجای  است  و  تحریف  آن  برابر  هـوا  و  هـوس  درست  نیست‌،  و  به  تقدیم  و  به  تأخیر  انداختن  آن  روا  و  جـائز  نمی‌باشد.  چه  این  قانون  همسان  چرخش  زمـانی  است‌،  چرخشی  که  برابر  قانون  تغییرناپذیری  در  اندازۀ  ثـابتی  ا‌نجام  می‌پذیرد:

(ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ).

این  (‌تـحریم  نـبرد)  آئـین  راستین  و  تـغییرناپذیر  (‌خدا)  است.

این  آئین  مطابق  با  قانون  اصیلی  است‌ کـه  آسمان‌ها  و  زمین  در  پرتو  آن  استوار  و  برجای  هستند،  از  آن  زمان  که  یزدا‌ن  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌.

بدین  منوال  این  آیۀ  کوتاه  زنجیرۀ  درازی  از  مـعانی  و  مفاهیم  شگفت  را  در  بر  مـی‌گیرد...  برخی  از  برخـی  پیروی  می‌کنند)  و  بعضی  برای  بعضی  زمـینه  را  تـهیّه  می بینند،  و  بخشی  بخشی  را  تقویت  می‌نمایند.  این  نصّ  کوتاه  مشتمل  بر  حقائق  جهانی  است‌،  حقائقی  که  دانش  نوین  می‌کوشد  با  روشها  و تلاشها  و  آزمـونهای  خـود  بدانها  دسترسی  پیدا  کند.  این  آیه  همچنین  میان  قوانین  سرشتی  در  آفرینش  هستی‌،  و  میان  اصول  این  آئین  و  فرائض  و  واجبات  آن  پیوند  بـرقرار  سـازد،  تـا  ژرفـی  ریشه‌های  این  آئـین  را  در  دلهـا  و  انـدیشه‌ها  اسـتقرار  بخشد،  و  ثبات  پـایه‌های  ایـن  آئـین‌،  و  راست  قـامتی  تنه‌های  آن  را  به  خردها  تفهیم  کند...  همۀ  ا‌ین  چیزها  در  بیست  و  یک  واژه  نهفته  است ‌که  در  ظـاهر،  عـادی  و  ساده  و  زود فهم  و  معمولی  به  نظر  می‌آید.

(ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ ).

این  (‌تحریم  نـبرد)  آئـین  راسـتین  و  تـغییرناپذیر  (‌خدا)  است‌،  پس  در آنها  به  خویشتن  ستم  نکنید  (‌و  جنگ  در  آنها  را  حلال  ندانید،  مگر  این  که  تجاوز  و  قانون  شکنی  از  سوی  دشمن  باشد  و  شما  به  ناچار  از  خود  دفاع  کنید)‌.

 در  این  ماه‌های  حرامی ‌که  تحریم  آنها  با  قانون  هسـتی  ارتباط  دارد،  قانونی‌ که  آسمانها  و  زمین  بر  آن  استوار  و  ماندگار  است‌،  به  خویشتن  ستم  نکنید.  این  قانون  جهانی  چنین  است ‌که  یزدان  برای  مردمان  قانونگذاری  می‌کند،  همان ‌گونه  که  او  برای کیهان  قانونگذاری  می‌کند...  بـه  خویشتن  ستم  نکنید  با  حلال‌ کردن  حرام  ماه‌هائی‌ که  خدا  خواسته  است  چنین  ماه‌هائی  دورۀ  امن  و  امان  و  دهکدۀ  صلح  و  ساز  باشند.  اگر گوش  نکنید  و  همچون  فرمانی  را  نادیده‌ گیرید  با  خواست  خدا  مخالفت  می‌ورزید.  با  این  مخالفت  به  خویشتن  ستم  می‌کنید،  چرا کـه  خـود  را  در آخرت  به  عذاب  خدا  گـرفتار  مـی‌سازید،  و  در  زمین  خویشتن  را  دچار  ترس  و  هراس  و  پریشانی  و  نگرانـی  می‌کنید،  زمانی ‌که  همۀ  ماه‌ها  و  سراسر  زمین  به  یک  دوزخ  جنگی  تبدیل  مـی‌گردد،  و  آرامش  و  آسایش  و  صلح  و  سازی  در  آن  یافته  نمی‌گردد.

(وَقَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَافَّةً).

 (‌ای  مؤمنان‌!)  با  همۀ  مشرکان  بجنگید  هـمان  گونه  کـه  آنـان  جملگی  با  شما  می‏‎جنگند.

امّا  این  جنگیدن  باید  در  غیر  ماه‌های  حرام  باشد،  مادام  که  مشرکان  جنگ  را  نیاغازند.  اگر  مشـرکان  جنگ  را  بیاغازند  پاسخ  به  تعدّی  و  تجاوز  آنان  در  ایـن‌  مـاه‌ها  لازم  است  و  باید  بر  ایشان  بتازید،  چون  دست ‌کشـیدن  یک  جانبه  از  جنگ  نیروی  خیرخواه  را  ضعیف  می‌کند،  نـیروی  خـیرخواهی  کـه  نگـاهداری  و  نگـاهبانی  از  مقدّسات  بدان  واگذا‌ر  شده  است‌،  و  باید  نیروی  بدخواه  و  تجاوز  پیشه  را  متوقّف  سازد  و  بر  جای  خود  بنشاند.  اگر  چنین  نکند  فساد  و  تـباهی  در کـرۀ  زمـین  پـخش  می‌گردد،  و  در  قوانین  هرج  و  مرج  پیش  می‌آید.  پس  در  این  صورت  پاسخ  به  نـیروی  بـدکردار  تـعدّی  کـننده‌،  وسـله‌ای  برای  حفظ  ماه‌های  حـرام  است‌،  و  جنگ‌  بـا  همچون  نیروی  بدنهاد  و  شروری  تـعدّی  و  اهـانت  بـه  ما‌ه‌های  حرام  بشمار  نمی‌آید.

(وَقَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَافَّةً). ^[2]

با  همۀ  آنان  بدون  استثناء  کسی  یـا  گـروهی  از  ایشـان  بجنگید.  چه  آنان  همگی  با  شما  می‌جنگند  و کسی  را  از  شما  مستثنی  و  جدا  نمی‌کند،  و گروهی  از  شما  را کنار  نمی‌گذارند  و  بر  جای  نمی‌دارند.  کارزار  در  اصل  خود  پیکار  میان  کفر  و  توحید،  و  کفر  و  ایـمان‌،  و  هدایت  و  ضلالت  است‌.  پیکار  میان  دو  اردوگاه  جدای  از  یکدیگر  است‌.  دو  اردوگاهی  که  صلح  و  ساز  دائمی  میان  آن  دو  تا،  ممکن  نیست‌،  و  اتّفاق  و  اتّحاد کامل  میان  آن  دو  تا،  صورت  نمی‌گیرد.  چرا  که  اختلاف  موجود  در  میان  ایـن  دو  اردوگاه  عرضی  و  ظاهری  و  یا  جزئی  و  ناچیز  نیست. 

اختلاف  بر  سر  مصالح  و  منافع  نیست  تـا  بتوان  راجـع  بدان  تصمیم‌ گرفت  و  مشکل  را  حل  و  هـماهنگی‌ کـرد.  اختلاف  بر  سر  حدود  و  ثغور  هم  نیست  تا  بتوان  از  نـو  مرزبندی  و  نشانه‌گذاری  کرد.  ملّت  مسلمان  قطعاً  گول  می‌خورد  و  از  حقیقت  پیکار  میان  خود  و  میان  مشرکان  -  چه  بت‌پرستان  و  چه  اهل‌ کـتاب  -  غافل  مـی‌گردد،  هر گاه  چنین  بفهمد  یا  چنین  بدو  تفهیم‌ کنند کـه ‌کـارزار  میان  ملّت  مسلمان  و  مشرکان‌،  پیکار  اقتصادی‌،  یا  جنگ  نژادی‌،  یا  نبرد  میهنی‌،  یا  رزم  استراتژیکی  است‌...  هرگز  چنین  نیست‌.  بلکه  این ‌کارزار  پیش  از  هر  چـیز  پـیکار  عقیده  است‌،  و  پیکار  برنامه‌ای  است  که  از  این  عـقیده‌،  یعنی‌:  دین‌،  برمی جوشد^[3] ...

در  اینجا  دیگر  نیمه  راه  حلّها  فائده‌ای  ندارند  و  سـودی  نمی‌بخشند.  اتّحادها  و  توافقها  و  مـانورها  پـیکار  را  از  میان  برنمی‌دارند  و  چارۀ ‌کار  را  نمی‌سازند.  چارۀ  پیکار  پرداختن  به  جهاد  و  مبارزه  است‌،  جهاد  شامل  و  مبارزۀ  کامل  ...  سنّت  خدا که  تخلّف  ناپذیر  است‌.  قانون  خدا که  آسمانها  و  زمین  بر  آن  استوار  و  پایدار  است‌،  و  عقائد  و  ادیان  بر  آن  برپا  و  بـرجـا  و  مـاندگار  است‌،  و  دلهـا  و  درونها  بر  آن  اسـقرار  و  استمرار  یافته‌اند.  در  آن  زمان  که  یزدان  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌،  در کتاب  خود  چنین  نوشته  است‌.

(وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ) (٣٦)

و  بدانید  که  (‌لطف  و  یاری‌)  خدا  با  پرهیزگاران  است‌.  پیروزی  با  پرهیزگارانی  است ‌کـه  خـویشتن  را  از  ایـن  برحذر  می‌دارند  که  مقدّسات  خدا  را  نامحترم  دارند،  و  چیزی  را ‌که  یزدان  حـرام  کـرده‌انـد  حـلال  شـمارند،  و  قوانین  او  را  تحریف ‌کنند.  نباید  مسلمانان  از  جـهاد  بـا  همۀ  مشرکان  باز  ایستند،  و  از  جهاد کامل  و  شامل  و  همه  جانبه  بترسند.  چون  این  جهاد،  جهاد  در  راه  یزدان  است‌، آداب  و  رسوم  آن  را  مراعات  می‌دارند،  و  از  حـدود  و  ثغور  آن  درنمی‌گذرند،  و  جهاد  را  برای  خدا  می‌کنند  و  در  پنهان  و  آشکار  خدا  را  در  نظر  می‌دارند  و  رضای  او  را  می‌جویند.  پیروزی  با  ایشان  است‌،  چون  خدا  با  آنان  است‌،  و کسی‌ که  خدا  با  او  باشد  جای  هیچ‌ گونه  جدال  و  ستیزی  نیست ‌که  پیروز  است‌.

(إِنَّمَا النَّسِیءُ زِیَادَةٌ فِی الْکُفْرِ یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا یُحِلُّونَهُ عَامًا وَیُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِیُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَیُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ) (٣٧)

به  تأخیر  انداختن  (‌و  بـهم  زدن  ترتیب  مـاه‌های  حرام‌)  افـزایش  در  کـفر  است‌.  کـافران  بـدان  گمراه  (‌گمراه  و  سرگشته‌تر  از  پیش‌)  می‌شوند.  آنان  یک  سال  (‌ماه  حرام  را)  حــلال  مــی‌کنند  و  یک  سـال  (‌مـاه  حـلال  را)  حرام  مــی‌سازند  (‌و  بـرابـر  آرزوی  خـود  مـاه‌ها  را  جابجا  می‌نمایند  و  می‌گویند:  ماهی  در  برابر  ماهی‌)  تا  با  تعداد  ماه‌هائی  که  خدا  حرام  کرده  است  موافقت  برقرار  سازند  (‌و  عدد  چهـار  را  تکمیل  گردانند)  و  بدین  وسیله  چیزی  را  (‌برای  خود)  حلال  نمایند  که  خداوند  حرام  کرده  است  (‌و  چیزی  را  حرام  نمایند  که  خداوند  حلال  فرموده  است‌)‌.  کـردار  زشـتشان  در  نظرشان  آراسـته  شده  است‌،  و  خداوند  گروه  کافران  (‌مصرّ  بر  کفر  را  بـه  راه  سـعادت‌)  هدایت  نمی‌نماید. 

مجاهد رضی اله عنهُ ‌گفته  است‌:  مردی  از  بنی‌کنانه  هر  سال  سوار  بر  الاغی  در  زمان  حجّ  به  مکّه  می‌آمد  و  مـی‌گفت‌:  ای  مردمان‌!  من  کسی  نیستم‌ که  از  مـن  عـیب  و  رخـنه‌ای  گرفته  شود  و  سخنانمان  پذیرفته  نشود  و  ناامید  گـردم‌.  آنچه  می‌گویم  ردخور  ندارد  و  پذیرفتنی  است‌.  ما  محرّم  را  حرام‌ کرده‌ایم  و  صفر  را  به  تأخیر  انداخته‌ایم‌.  سال  بعد  که  فرامی‌رسید  سخنان  خود  را  تکرار  می‌کرد  و  می‌گفت‌:  مـا  صفر  را  حرام‌ کرده‌ایـم  و  محرّم  را  به  تأخیر  انداخته‌ایم‌...  ناظر  به  همین  مـعنی  است  ایـن  بخش  از   آیه‌:

(لِیُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ ).

تا  با  تعداد  ماه‌هائی  که  خدا  حرام  کـرده  است  موافقت  برقرار  سازند  (‌و  عدد  چهار  را  تکمیل  کنند)‌.

مجاهد گفته  است‌:  مراد  موافقت  با  چـهار  مـاه  است‌...  ناظر  به  همین  معنی  هم  این  بخش  از  آیه  است‌:

(فَیُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ ).

و  بدین  وسیله  چیزی  را  (‌برای  خود)  حلال  نمایند  کـه  خداوند  حرام  کرده  است  (‌و  چیزی  را  حرام  نمایند  کـه  خداوند  حلال  فرموده  است‌)‌.

این‌ کار  با  به  تأخـیر  انـداخـتن  ایـن  مـاه  حـرام  انـجام  می‌پذیرفت‌...

عبدالرحمن  پسر  زید  پسر  اسلـم‌ گـفته  است‌:  ایـن  مـرد  فردی  از  بنی‌کنانه  بود  و  بدو  قلمس‌ گفته  می‌شد.  او  در  دورۀ  جاهلیّت  می‌زیست‌.  کسی  از  عربها  هـم  در  دورۀ  جاهلیّت‌،  در  ماه  حرام  بر  دیگری  نمی‌تاخت  و  به  جنگ  نمی‌پرداخت‌.  چه  بسا  مردی  قاتل  پدرش  را  می‌دید  و  به  سویش  دست  دراز  نمی‌کرد...  در  وقتی  از  اوقات  قلمس  به‌ کسان  خود گفت‌:  بیائید  به  جنگ  برویم.  بدو  پـاسخ  دادند:  این  ماه  محرّم  است‌.  گفت‌:  امسـال  آن  را  جابه‌جا  می‌کنیم  و  به  تأخیرش  می‌اندازیم‌.  امسال  دو  ماه  صـفر  خواهیم  داشت‌.  و  چون  سال  دیگری  بیاید  آن  را  جـبران  می‌کنیم  و  دو  ماه  محرم  ترتیب  خواهیم  داد...  عبدالرحمن  می‌گوید:  قلمس  چنین  کرد.  چون  سال  دیگری  بیامد  به  مردم ‌گفت‌:  در  صفر  جنگ  نکنید.  صفر  را  با  محرّم  حرام  کنید.  امسال  محرّم  و  صفر  حرام  بشمارند.

این  دو  قولی  است ‌که  دربارۀ  این  آیه گفته  شده  است‌،  و  دو  صورت  از  صورتهای  نسی‌ء‌،  یا  جابجائی  و  تبدیل  و  تغییر  را  نشان  می‌دهد.  در  اوّلی  مـاه  صـفر  بـجای  مـاه  محرّم  ماه  حرام ‌گرفته  شده  است‌،  و  در  نـتیجه  ماه‌های  حرام  همان  چهار  تا  مانده  است‌،  ولی  ماه‌هائی  نیستند که  خدا  تعیین  فرموده  است‌،  به  علّت  این‌ که  ماه  محرّم  ماه  حلال ‌گرفته  شده  است‌.  در  دومی  سه  ماه  در  یک  سال‌،  و  در  سال  دیگر  پنج  ماه  حرام ‌گرفته  شده  است‌.  روی  هم مجموع  ماه‌های  حرام  در  دو  سال  هشت  ماه  شده  ا‌ست  و  با  تقسیم  هشت  ماه  بر  دو  سال‌،  به  هر  سالی  چهار  مـاه  رسیده  است‌،  و لیکن  در  یکی  از  دو  سال  حرام  بودن  ماه  محرّم  نادیده ‌گرفته  شده  است  و  ضائع  شده  است‌،  و  در  سال  دیگری  حلال  بودن  ماه  صفر  حرام  قلمداد گردیده  است‌!

در  هر  دو  حالت  آنچه  خدا  حرام  فرموده  است  حلال  گردیده  ا‌ست‌،  و  آنچه  را که  خدا  حلال  نموده  است  حرام  گردیده  است‌،  و  این  سرپیچی  از  شرع  و  قانون  خدا  است  و: 

(زِیَادَةٌ فِی الْکُفْرِ ).

افزایش  در  کفر  است‌.

همان‌ گونه  که  قـبلاً گـفتیم‌،  به  دست‌ گـرفتن  تشریع  و  قانونگذاری  کفر  است  و  افزون  بر کفر  اعتقاد  است‌.

(یُضَلُّ بِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا ).

کـافران  بـدان  گمراه  (‌گمراه  و  سـرگشته‌تر  از  پـیش‌)  می‌شوند. 

کافران  گول‌زده  می‌شوند  به  وسیلۀ  بـازی  بــا  الفاظ  و  تحریف  و  تأویلی  که  در  این  کار  است‌.

(زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ ).

کردار  زشتشان  در  نظرشان  آراسته  شده  است‌.

 آنان‌ کار  بد  را  نیک  می‌شمارند،  و  زشـتی  انـحراف  را  زیبائی  می‌پندارند،  و  نمی‌دانند  با  این  چنین‌ کارهائی  به  چه  گمراهیهائی  گــرفتار  مـی‌آیند،  و  در  کـفر  پافشاری  می کنند.

(وَاللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ) (٣٧)

خداوند  گروه  کافران  (‌مصرّ  بر  کفر  را  بـه  راه  سعادت‌)  هدایت  نمی‌نماید. 

خداوند  کافرانی  را  هدایت  نمی‌نماید  که  دلهایشان  را  از  هدایت  پنهان  کرده‌اند،  و  دلائل  هدایت  را  از  دلهـایشان  پوشیده  و  نهان  نـموده‌انـد.  بدین  سـبب  سـزاوار  ایـن  شده‌اند  که  خدا  ایشان  را  در  تاریکی  و  گمراهی‌ای‌ که  در  آن  می‌لولند  رها  کند.

---

^[1] مراجعه شود به کتاب‌: (‌معالم فی الطریق‌) فصل‌:  (شریعه‌کونیه‌)‌.  

^[2] ترجمۀ این بخش اندکی پیش گذشت‌. (‌مترجم‌) 

^[3] مراجعه شود به کتاب : ‌(‌معالم فی الطریق‌) فصل‌: (‌لا اله الا الله منهج حیاه‌)‌.