تفسیر سوره‌ی اعراف آیه 58-54

سوره‌ی اعراف آیه 58-54

 (إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ والْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى‏ عَلَى الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهَارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَکَ اللّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ (54) ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْیَةً إِنَّهُ لاَیُحِبُّ الْمُعْتَدینَ (55) وَلاَ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ (56) وَهُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتَّى‏ إِذَا أَقَلَّتْ سَحَاباً ثِقَالاً سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِن کُلِّ الَّثمَرَاتِ کَذلِکَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى‏ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (57) وَالْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِی خَبُثَ لاَیَخْرُجُ إِلَّا نَکِداً کَذلِکَ نُصَرِّفُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ (58)

پس  از  آن ‌کوچ  دور  و  درازی‌ که  از  مبدأ  تا  مـعاد  را  در برگرفته  بود،  روند  قرآنی  دست  انسانها  را  می‌گیرد  و  کوچ  دیگری  در  اندرون  جهان‌،  و  در  صفحۀ  پدیدار  در  برابر  دیدگان  را  می‌آغازد،  و  انسان  را  در  این  کوچ  به  همراه  می‏‎برد  و  به  گشت  و  گذار  مـی‌انـدازد.  پس  از  داستان  آفرینش  انسان‌،  داستان  آفرینش  آسمانها  و  زمین  را  مطرح  می‌‌سازد.  چشمها  و  بینشها  را  متوجّه  رازها  و  رمزهای  جهان  هستی  می‌کند:  ظوا‌هر  و  وقائع  و  احوال  و  اوضاع  آن‌،  و  شبی ‌که  در  چرخ ‌گردندۀ گو‌ژ  پشت  آسمان  به  دنبال  روز  است  و  آن  را  می‌جوید،  و  خورشید  و  ماه  و  ستارگان  و  سیّارگانی ‌که  به  فرمان  یزدان  مسخّرند،  و  بادهائی ‌که  در  فضا  می‌وزند  و  چرخ  می‌زنند  و  ابرها  را  با  اجازۀ  یـزدان  با  خود  برمی‏دارند  و  به  سوی  سرزمینهای  مرده  و  خشکیده  می‏‎برند،  و  هنگامی ‌که  می‌بارند  ناگهان  ا‌ین  چنین  سرزمینهای  مرده‌ای  جان  می‌گیرند  و  زندگی  موج  می‌زند  و  زمینهای  مـرده  و  خشکیدۀ  پیشین  انـواع  مـحصولات  و  ثمرات  تولید  می‌کنند  و  به  همگان  ارمغان  می‌دارند.

پس  از  شناوری  و گردش  در گسترۀ  ملکو‌ت  یـزدان‌،  و  پس  از  داستان  پیدایش  انسان‌،  و  به  تصویر کشیدن  دو  طرف  ابتداء  و  انتهاء  کوچ‌،  و  سخن  از  پیروی  اهریمن  و  خود  را  بزرگتر  از  پیروی  پیغمبران  یزدان  دیدن‌،  و  بیان  جـهان‌بینی‌ها  و  انـدیشه‌ها  و  آداب  و  رسوم  جاهلیّت‌،  آدا‌ب  و  رسومی‌ کـه  انسـانها  برای  خویشتن  ترتیب  می‌دهند  بدون  اجازۀ  یزدان  و  شرع  خداونـد  سبحان،  روند  قرآنی  بدین ‌گسترۀ  فراخ  پای  می‌نهد  تا  انسانها  را  به  سوی  پر‌وردگارشان  برگرداند.  پروردگاری‌ که  سراسر  جهان  هستی  را  آفریده  است  و  آن  را  مسخّر کرده  است‌،  و  جهان  هستی  را  با  قوانین  و  سنن  خود  استوار  داشته  است  و  آن  را  با  قضا  و  قدر  خود  می‌گردانـد  و کار  و  بارش  را  می‌چرخاند،  و  تنها  او  است ‌که  مـی‌آفریند  و  فرمان  می‌راند.

این  نوای  نیرومند  ژرفی  است ‌که  دربارۀ  عبودیّت  و  بندگی  همۀ  هستی  در  برابر  آفریدگار  خود  سر  داده  می‌شود  و  هماهنگی  شگرفی  را  سـاز  مـی‌کند.  نوا  و  هماهنگی  شگفتی ‌که  سرباز  زدن  مستکبرانۀ  انسـان  از  این  عبودیّت  و  بندگی،  در  سراسـر  جـهان  هستی  چیز  بیگانه  و  ناجوری  است‌،  و  آن ‌کس‌ که  سرباز  می‌زند  و  از  همۀ  موجودات  هستی ‌کناره‌گیری  مـی‌کند  و  به  راه  آنها  نمی‌رود،  نافرمانبردار  و  زشترو  در  دائرۀ  وجود  است‌.

در  سایۀ  این  صحنه‌ها،  و  در  رویاروئی  با  این  آهنگ  و  نوا،  خدا  ایشان  را  فریاد  می‌دارد که‌:

(ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْیَةً إِنَّهُ لاَیُحِبُّ الْمُعْتَدینَ. وَلاَ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ).

پروردگار  خود  را  فروتنانه  و  پنهانی  به  کمک  خوانید  (‌و  در  دعا  با  بلند  گرداندن  صدا  یا  درخواست  چیز  ناروا  از  حدّ  اعتدال  تجاوز  مکنید  کـه‌)  او  تجاوزکاران  را  دوست  نمی‌دارد.  در زمین  بعد  از  اصلاح  آن  (‌توسّط  خدا  یا  بر  دست  انبیاء  علی‌الخصوص  مـحمّد  مصطفی‌)  فسـاد  و  تباهی  مکنید  و  خدا  را  بیمناکانه  و  امیدوارانه  بـه  فـریاد  خوانید،  (‌بیـم  از  عدم  پذیرش‌،  و  امید  به  رحمتش‌)‌.  بی‏گمان  رحمت  یزدان  به  نیکوکاران  نزدیک  است‌.  (‌پس  نیکوکار  باشید  تا  دعای  شما  پذیرفته  گردد  و  رحمت  خدا  شـامل  شما  شود).

بی‏شائبه  از کفر  و  شرک  خدا  را  پرستیدن‌،  و  او  را  طاعت  و  عبادت  خالصانه ‌کردن‌،  و  اظـهار  عبودیّت  و  بندگی  انسان  در  برابر  یزدان‌،  جز  فـرع  و  شـاخه‌ای  از  تسلیم  سراسر  هستی  در  برابر  سـلطه  و  قـدرت  آفریدگار،  و  اظهار  عبودیّت  و  بندگی جمـلگی ‌کائنات  در  مقابل  شوکت  و  عظمت  پروردگار  نیست  ...  این  الهامی  است  که  برنامۀ  قرآنی  در  صدد  بیان  آن  و  ژرفا  بخشیدن  بدان  در  دل  انسان  است  ...  هر  دلی  یا  هر  خردی‌ که  هو‌شیار  و  آگاه‌،  به  این  هستی  و  قوانین  نـهفته  در  آن  بنگرد،  و  ظواهر  جهان  را  ورانداز کند  که  گویای  چـنان  قـوانـین  نهفته‌اند،  قطعًا تأثیری  را  احساس  می‌کند که  سـلطه  و  قدرت  آن  را  نمی‌تواند  برگرداند.  هـمچنین  از  ژرفای  درون  به  لرزه  و  تکـان  درمی‌آید  در  برابر  احسـاس  نیرومندی ‌که  نسبت  به  وجود  خداوندگاری  پیدا  می‌کند  که  اداره‌کنندۀ  جهان‌،  و  روزی‌رسان  همگان‌،  و  آفریدگار  و  فرمانروای ‌کیهان  است  ...  این  هم  نخستین‌ گام  جهت  برانگیختن  این  دل  -  برای  پذیرش  فرموده‌های  شخص  فراخوان  به  سوی  یزدان‌،  و  تسلیم  شدن  در  برابر  سلطه  و  قدرت  خداوند  سبحان  است‌،  خـداونـدی ‌کـه  سـراسـر  هستی  تسلیم  فرمان  او  و  سر  بر  خط  دستور  او  است  و  از  فرمان  و  دستورش‌ کناره‌گیری  نمی‌کند  و  سربرنمی‌تابد.  بدین  خاطر،  برنامۀ  قرآنی‌، ‌گسترۀ  این  هستی  را  به  عنوان  نخستین  جولانگاه  جلوه‌گری  حقّی  الوهیّت‌،  و  بندگی  انسانها  در  برابر  خداوند‌گار  یکـتا،  و  احسـاس  دلهایشان  و  وجودشان  همه  به  حقیقت  عبودیّت،  و  مزۀ  حقیقی  چنین  عبودیتی  را  چشیدن‌ که  در  تسلیم  مطمئنّانه  و  واثقانه‌ای  نهفته  است  که  پی ‌می‌برد  همۀ  چیزهای  پیرامون  او  و  همۀ  آفریده‌های  دور  و  بر  او که  سـاختار  یزدانند،  با  او  همصدا  و  همنوایند.

تنها  برهان  عقلی  نیست‌ که  برنامۀ  قرآنـی  از  آن  برای  نشان  دادن  عبودیّت  هستی  در  برابر  یـزدان‌،  و  مسـخّر  بودن  جهان  در  برابر  فـرمان  خدای  سـبحان‌،  و  تسلیم  سراسر کیهان‌،  مطیعانه  و  سهل  و  ساده  و  دقیق  و  عمیق‌،  در  مقابل  فرمان  آفریدگار  و  حکم  خداوند  دادار،  از  آن  استفاده  می‌کند.  بلکه  ذوق  دیگری  و  چشش  دیگری  در  میان  است  غیر  از  برهان  عقلی‌،  ولی  همرا‌ه  با  برهان  عقلی  است!  این  چنین  ذوقی،  ذوق  مشارکت  و  همآوائی  و  همنوائی  با  هستی‌،  و  ذوق  اطمینان  یافتن  و  آرمیدن‌،  و  حرکت‌ کردن  و  روان  شدن  با کاروان  همه  جا گستر  ایمان  است‌.

چشائی  بندگی  خشنودانه‌ای  است ‌که  فشار  نمی‌تواند  آن  را  پدیدار کند،  و  زور  نمی‌تواند  آن  را  به  سیر و  حرکت  اندازد  ...  بلکه  پیش  از  فرمان  و  تکلیف  یـزدان  عاطفۀ  عشق  و  آرمیدن  و  هماهنگی  با  سراسر  هستی  است‌ که  آن  را  به  موج  می‌اندازد  و  به  جنبش  و  حرکت  می‌افکند  ...  دیگر  اندیشۀ گریز  از  فرمان‌،  و  فرار  از  زور،  در  میان  نیست‌.  چرا که  چنین  بندگی  و  عبودیّتی‌،  به  نیاز  فطری  خود  در  تسلیم  زیبا  و  آرام‌بخش  پاسخ  می‌گوید.  تسلیم  خداوندگاری  شدن‌ که  پیشانیها  را  بالاتر  از  آن  می‏‎برد  که  برای  جز  خد‌ا  به ‌کرنش  درآید  و  جز  او  را  پـرستش  نماید.  تسلیم  والای  بزرگوارانۀ  خداونـدگار  جـهانیان  شدن  و  بس.

این  تسلیم  والا  و  بزرگورانه  همان  است ‌که  معنی  ایمان  را  نشان  می‌دهد،  و  به  ایمان  مزه  و  چشش  ویژۀ  خود  را  می‏بخشد  ...  این‌گونه  بندگی  و  عبودیّت  است‌ که  معنی  اسـلام  را  پیاده  می‌کند،‌ و  سرزندگی  و  روح  بدان  می‏بخشد  ...  این  چنین  بندگی  و  عـبودیّتی  است‌ که  قاعده‌ای  شده  است‌ که  باید  پیش  از  تکلیف  و  فرمان‌،  و  پیش  از  شعائر  و  مراسم  آئینی  و  قوانین  و  احکام  شرعی‌،  برپا  و  برجا  و  استوار گردد  ...  بدین  خاطر  است‌ که  در  برنامۀ  حکیمانه  و  پرحکمت  و  فلسفۀ  قرآنی‌،  این  همه  عنایت  و  توجّه  به  پیدایش  عبودیّت  پسـندیده‌،  و  بیان  کردن  و  ژرفا  بخشیدن  و  محکم  نمودن  آن‌،  مبذول  شده  ا‌ست‌.

(إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ والْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى‏ عَلَى الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهَارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَکَ اللّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ).

پروردگار شما  خداوندی  است  که  آسمانها  و  زمین  را  در  شش  دوره  بیافرید،  سـپس  بـه  ادارۀ  جهان  هستی  پرداخت‌.  با  (‌پـردۀ  تـاریک‌)  شب‌،  روز  را  مـی‌پوشاند  و  شب  شتابان  به  دنبال  روز  روان  است‌.  خورشید  و  ماه  و  ستارگان  را  بیافریده  است  و  جملگی  مسخّر  فرمان  او  هستند.  آگاه  باشید  که  تنها  او  می‌آفریند  و  تنها  او  فرمان  می‌دهد.  بزرگوار  و  جـاویدان  و  دارای  خیرات  فراوان‌،  خداوندی  است  که  پروردگار  جهانیان  است‌.

عقیدۀ  اسلامی‌،  به  اندیشۀ  بشری  دربارۀ  ذات  یزدان  سبحان،  و  راجع  به‌ کیفیّت  افعال  خداوند  منّان‌،  هیچ‌گونه  مجالی  نمی‌دهد  ...  چه‌،  چیزی  بسان  یزدان  نیست  ...  از  آنجا که  چیزی  همانند  و  همسان  خـدا  نـیست‌،  اندیشۀ  بشری  حقّ  ندارد  صورت  و  شکلی  از  ذات  یـزدان  را  پدیدار  و  نمودار  گرداند.  اندیشه‌های  بشری‌،  زاده  و  زائدۀ  حدود  و  ثغور  محیطی  است ‌که  خود  بشر  در  آن  مـی‌زید،  و  مسـائل  خود  را  از  چیزهائی  استخراج  و  استنباط  می‌کند که  پیرامون  او  موجود  است‌.  از  آنجا که  یز‌دان  چیزی  همانند  و  همسان  او  نیست‌،  دیگر  انـدیشۀ  بشری  دربارۀ  پدیدآوردن  صورت  و  شکل  مـعیّنی  از  ذات  یزدان  بزرگوار  درمی‌ماند.  وقتی‌ که  اندیشه  بطور  کلّی  دربارۀ  صورت  و  شکل  ذات  پروردگار  متعال  نتواند  کاری  بکند،  معلوم  است ‌که  دربارۀ  تصوّر کیفیّت  افعال  یزدان  هم  هیچگونه ‌کاری  از  انـدیشۀ  بشری  ساخته  نیست‌.  آنچه  برای  انسان  امکان‌پذیر  است  انـدیشیدن  دربارۀ  پدیده‌های  پیرامون  او  است‌.  جولانگاه  انـدیشۀ  انسان  همین  است  و  بس.

بدین  سبب  همۀ  پرسشهائی  همانند  این‌گونه  پـرسشها  پوچ  و  مخالف  با  این  اصل  ایدئولوژی  اسلامی  است‌:  خدا  چگو‌نه  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌؟  چگونه  روی  عرش  استقرار  پذیرفته  است‌؟  عرشی‌ که  خدا  بر  آن  استقرار  پذیرفته  است  چگو‌نه  است‌؟  این‌گونه  پرسشها  و  پرسشهائی  همسان  اینها  نادرست  و  نـاسازگار  با  ایـن  اصل  اعتقادی  اسلامی  است  ...  پاسخ  بدانها  نیز  پوچ‌تر  و  نادرست‌تر  از  خود  پرسشها  است‌.  کسی‌ که  با  این  اصل  اسلامی  آشنا  باشد،  به  چنین  پرسشهائی  پاسخ  نمی‌گوید.  با  کمال  تأسّف  دسته‌ها  و گروه‌هائی‌،  در  تاریخ  اندیشۀ  اسلامی‌،  سخت  بدین‌گونه  مسائل  پرداخته‌اند  و  به  چنین  پرسشها  و  پاسخهائی  عمیقاً ‌فرو  رفته‌اند.  این  امـر  هـم  بیماری  فلسفۀ  یونانی  بوده  است‌ که  به  تاریخ  انـدیشۀ  اسلامی  سرایت  کرده  است‌.

و  امّا  روزهای  ششگانه‌ای ‌که  خداوند  آسمانها  و  زمین  را  در آنها  آفریده  است‌،  آنها  هم  جزو  غـیب  هسـتند  و  کسی  از  انسانها  و  از  همۀ  آفریده‌های  خدا  آن  غیب  را  ندیده  است  و  بر  آن  اطّلاع  پیدا  نکرده  است‌:

(مَّا أَشْهَدتُّهُمْ خَلْقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلاَ خَلْقَ أَنفُسِهِمْ)

من  آنان  را  به  هنگام  آفرینش  آسمانها  و  زمین‌،  و  (‌حتّی  برخی  از)  خودشان  را  هم  به  هنگام  آفرینش  (‌برخی  از)  خودشان  (‌در  صحنۀ  خلقت‌)  حاضر  نکرده‌ام‌.  (کهف/51)

همۀ  چیزهائی ‌که  دربارۀ  این  شش  روز گفته  می‌شود،  مستند  به  اصل  مورد  اطمینانی  نیست‌.  ایـن  شش  روز،  می  تواند  شش  مرحله  باشد.  و  چه  بسا  شش  دوره  باشد.  یا  شش  روز  از  روزهای  خدا  باشد  و  ایـن  روزها  با  مقیاس‌های  زمانهای  ما  نباشد  که  ناشی  از  قیاس  حرکت  کرات  است‌.  چرا  که  پیش  از  آفرینش ‌کائنات‌،  این ‌کراتی  که  ما  زمان  را  با  حرکت  آنها  می‌سنجیم  وجود  نداشته‌اند  ...  پس  باید  چیز  دیگری  باشد  ...  هر  چه  هست  کسی  نمی‌تواند  قاطعانه  بگوید  مـراد  از  ایـن  شماره  دقیقاً  چیست  ...  هر  آنچه  از  این  آیه  و  امثال  آن  برداشت  می‌شود،  به  صورت  «‌تخمین‌»  بشری  است  نـه  یـقین‌.  تخمین  نیز  از  پـلۀ  فرض ‌کردن  و  ظـنّ  بردن  بالاتر  نمی‌رود،  هر  چند  «‌علم‌»  نامیده  شود.  این‌گو‌نه  تلاشها  تلاشهای  خودسرانه  و  بی‌اساس  است‌.  چنین  تلاشهائی  ناشی  از  شکست  روانی  در  برابر  «‌علم‌»  است‌.  علمی ‌که  در  این  جولانگاه  از  درجۀ  ظنّها  و  فرضها  فراتر  نمی‌رود.  خویشتن  را  از  این‌گونه  بحثها  و  سخنهائی  می‌رهانیم ‌که  چیزی  بر  راه  و  هدف  آیات  قرآن  نمی‌افزایند،  تا  همراه  با  آیات  زیبا  بدین  کوچ  الهامگرانه‌ای  بپردازیم  که  در  نواحی  جهان  دیدنی‌،  و  در  اسرار  و  رموز  پـنهان  آن‌،  انجام  می‌پذیرد.

*

(إِنَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ والْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى‏ عَلَى الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهَارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَکَ اللّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ).

پروردگار  شما  خداوندی  است  که  آسـمانها  و  زمـین  را  در  شش  دوره  بیافرید،  سـپس  بـه  ادارۀ  جـهان  هسـتی  پرداخت‌.  بـا  (‌پـردۀ  تـاریک‌)  شب‌،  روز  را  مـی‌پوشاند  و  شب  شتابان  به  دنبال  روز  روان  است‌.  خورشید  و  ماه  و  ستارگان  را  بیافریده  است  و  جملگی  مسـخّر  فرمان  او  هستند.  آگاه  باشید  که  تنها  او  می‌آفریند  و  تنها  او  فرمان  می‌دهد.  بزرگوار  و  جاویدان  و  دارای  خیرات  فراوان‌،  خداوندی  است  که  پروردگار  جهانیان  است‌.

خداوندی ‌که  این  جهان  دیدنی  را  با  این  همه  فراخی  و  بزرگی  آفریده  است‌،  و  بر  این  جهان  عظیم  چیره  است  و  آن  را  با  فرمان  خود  اداره  می‌کند  و  با  قضا  و  قدر  خویش  می‌‌گرداند.  با  شب  روز  را  می‌پوشاند  و  شب  شتابان  به  دنبال  روز  روان  می‏‎گردد  و  او  را  می‌جوید،  در  ایـن  چرخۀ  همیشگی‌:  چرخۀ  شب‌ که  به  دنبال  روز  است  و  در  این  فلک  چرخنده  آن  را  می‌جوید  ...  خداونـدی ‌که  خورشید  و  ماه  و  ستارگان  را  با  فرمان  خود  رام‌ کرده  است  و  مسخّر  فرموده  است‌...  خداوندی‌ که  آفریننده  و  نگهبان  و  نگهدار  و  اداره  کننده  و گردانندۀ  جهان  است‌،  و  «‌پـروردگار  شـما»  است‌.  او  است ‌که  سزاوار  است  پروردگار  شما  باشد.  شـما  را  با  برنامۀ  خود  تربیت  می‌کند  و  پرورش  می‌دهد،  و  با  نظم  و  نظام  خویش  شما  را گرد  می‌آورد،  و  برای  شما  با  اجازۀ  خود،  قوانـین  و  مقرّرات  تعیین  می‌کند،  و  با  حکم  خود  مـیانتان  داوری  می‌نماید  ...  او  است ‌که  می‌آفریند  و  فرمان  می‌راند  ...  همان‌گونه ‌که  هیچ  آفریدگاری  با  او  نـیست‌،  هیچ  فرمانروائی  هم  با  او  نیست  ...  ایـن  مسأله‌ای  است‌ که  هـدف  ایـن  عـرضه‌ کردن  است  ...  مسألۀ  الوهیّت  و  ربوبیّت  و  حاکمیّت  است ‌که  تـنها  منحصر  به  یـزدان  سبحان  است  ...  این  هم  مسألۀ  عبودیّت  انسانها  در  قانون  و  شریعت  زندگی  ایشان  است‌.  این  است  موضوعی ‌که  روند  سوره  به  بهانۀ  مسائل  لباس  و  طعام  در  پی  آن  است  ...  همان‌گونه ‌که  روند  سورۀ  انعام  با  آن  رویاروی  می‌شد  در  مسائل  چهارپایان  و کشت  و  زرعها  و  مراسم  عبادی  و  نذرها.

هدف  بزرگی ‌که  روند  قرآنی  با  این  عرضه  در  پی  آن  است  از  یادمان  نبرد که  چند  لحظه‌ای  در  برابر  زیبائی  و  دلربائی  صحنه‌ها  و  سرزندگی  و  حـرکت  و  الهـامهای  شگفت  آنها  بایستیم.  چه  این  امور  شگرف‌،  همتای  هدف  بزرگی  است‌ که  سوره  در  صدد  آن  است‌.

چرخۀ  تصوّر کردن  و  فهمیدن‌،  و  چرخۀ  شب  و  روز  در  این  فلک  چرخنده‌،  و  روز که  شب  را  شتابان  می‌جوید  و  با  تلاش  در  پی  آن  است‌،  این  چرخه‌ای  است‌ که  وجدان  انسان  نمی‌تواند  آن  را  پیگیری  نکند  و  با  آن  نگردد،  و  این  مسابقۀ  بزرگ  را  با  دل  لرزان  و  نـفسی‌ که  زبان  بیرون‌ کشیده  است  زیر  نظر  نگیرد که  میان  شب  و  روز  برقرار  است‌،  مسابقه‌ای ‌که  سراسر  آن  جنبش  و  پویش  و  حرکت  و  سرعت  است‌،  و  همۀ  آن  پـائیدن  و  انـتظار  کشیدن  است‌.

زیبائی  حرکت  و  سرزندگی  آن  و  «‌شخصیّت  دادن‌» به  شب  و  روز  به  عنوان  شخصی ‌که  هوشیار  و  صـاحب  اراده  و  قصد  و  هدف  است‌،  اینها  همه  سطحی  از  زیبائی  تصویر  و  تعبیر  و  صورتگری  و  تـفسیر  است ‌که  هنر  بشری  هرگزا  هرگز  بدان  سطح  نمی‌رسد.

الفتی ‌که  جهان  و  صحنه‌های  آن  را  از  یاد  انسان  می‏‎برد  و  از  صفحۀ  احساس  می‌زداید،  و  نگریستن  به  جهان  را  با  قالب ‌کودنی  و  بی‌خبری  قالب‌ریزی  می‌کند  و  نگریستن  را  سطحی  و  سرسری  می‌گردانـد،  ایـن  الفت  از  مـیان  می‌رود  تا  بر  جای  آن  وقار  و  سـنگینی  صحنۀ  تـازۀ خو‌شایندی  قرار  بگیرد که  فطرت  را  ورانداز  می‌کند که  انگار  برای  نخستین  بار  است ‌که  می‌نگرد  و  می‏‎بیند  ...  شب  و  روز  در  این  تعبیر  تنها  دو  پدیدۀ  تکراری  طبیعت  نیستند.  بلکه  دو  شخص  زنده‌ای  هستند که  دارای  حسّ  و  شور  و  روح  و  هدف  و  راه  و  روش  می‏‎باشند.  با  انسانها  عشق  و  عطوفت  می‌ورزند  و  در  حرکت  زندگی  با  آنان  شرکت  می‌کنند،  و  در  حرکت ‌کشاکش  و  مبارزه  و  مسابقه‌ای  دخالت  می‌نمایند  که  زندگی  را  قالب‌ریزی  می‌کنند  و  می‌سازند.

این  خورشید  و  ماه  و  ستارگان  نیز  همچنین  هسـتند  ...  آنها  پدیده‌های  زندۀ  جانداری  هستند.  فرمان  خدا  را  دریافت  می‌دارند  و  اجراء  می‌کنند.  در  برابر  فرمان  خدا  کرنش  بکنند  و  برابر  آن  سیر  و  حرکت  می‌آغازند.  آنها  مسخّر  گوش  به  فرمان  هستند.  دریافت  می‌دارنـد  و  پاسخ  می‌گویند  و  می‏پذیرند.  به  هرکجا که  دستور  داده  شده  باشند  می‌روند،  همان‌گونه ‌که  زندگان  به  اطاعت  از  خدا  می‌پردازند  و  برابر  فرمان  یزدان  می‌روند.

بدین  خاطر  است ‌که  دل  انسان  به  تکان  درمی‌آید،  در  پاسگوئی  به  فرمان‌،  هماهنگ  و  همراه  می‌گردد  با  کاروان  زندگانی ‌که  پذیرای  فرمان  و  پاسخگوی  دستور  خداوند  منّانند  ...  از  اینجا  است ‌که  این  قرآن  سلطه  و  قدرت  دارد،  سلطه  و  قدرتی ‌که ‌کلام  بشر  این  سلطه  و  قدرت  را  ندارد  ...  قرآن  فطرت  انسان  را با  این  سلطه  و  قدرت  برگرفته  از گوینده‌اش  -  سبحانه  و  تـعالی  -  مخاطب  قرار  می‌دهد،  گویندۀ  قرآن  یزدان  جهان  که  از  راه‌ها  و  دریچه‌های  دلها  و  از  اسرار  و  رموز  فطرتها  کاملًا  آگاه  است‌.

*

هنگامی‌ که  روند  قرآنی  به  این  مقطع  می‌رسد،  در  حالی  که  وجدان  بشری  از  دیدن  صحنه‌های  زندۀ  هسـتی  به  لرزش  و  چندش  افتاده  است‌،  صحنه‌هائی ‌که  در  غفلت  و  بی‌خبری  از کنار  آنها  می‌گذشت‌،  و  هم‌اینک‌ کرنش  و  فرمانبرداری  همۀ  این  آفریده‌های  هراس‌انگیز  شکوهمند  را،  و  عبودیّت  آنها  را  در  برابر  سلطه  و  قدرت  و  دستور  و  فرمان  یزدان  می‏‎بیند،  در  این  هنگام  روند  قرآنی  انســانها  را  مـتوجّه  خـداونـدگارشان  مـی‌کند  -  خداوندگاری‌ که  خداوندگاری  جز  او  نیست  -  تا  او  را  با  توبه  و  پشیمانی  و  خشوع  و  خضوع  به  فریاد  خوانند،  و  پیوسته  یزدان  را  خداوندگار  خود  بدانند  و  ملتزم  ربوبیّت  او  بمانند.  حدود  و  ثغور  عبودیّت  و  بندگی  خویش  را  در  برابر  پروردگارشان  مراعات ‌کنند  و  بر  سلطه  و  قدرت  او  نشورند  و  بدان  تعدّی  نکنند.  در  زمین  با  ترک  شرع  خدا  و  پیروی  از  هوس  و  هوا  تباهی  نورزند،  پس  از  آن ‌که  یزدان  جهان  آن  را  با  برنامۀ  خود  اصلاح  فرموده  است‌:

(ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْیَةً إِنَّهُ لاَیُحِبُّ الْمُعْتَدینَ. وَلاَ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ).

پروردگار  خود  را  فروتنانه  و  پنهانی  به  کمک  خوانید  (‌و  در  دعا  با  بلند  گرداندن  صدا  یا  درخواست  چیز  ناروا  از  حدّ  اعتدال  تجاوز  مکنید  کـه‌)  او  تـجاوزکاران  را  دوست  نمی‌دارد.  در  زمین  بعد  از  اصلاح  آن  (‌توسّط  خدا  یا  بـر  دست  انبیاء  علی‌الخصوص  محمّد  مـصطفی‌)  فساد  و  تباهی  مکنید  و  خدا  را  بیمناکانه  و  امیدوارانه  بـه  فریاد  خوانید،  (‌بیم  از  عدم  پذیرش‌،  و  امید  به  رحمتش‌)‌.  بی‏گمان  رحمت  یزدان  به  نیکوکاران  نزدیک  است‌.  (‌پس  نیکوکار  باشید  تا  دعای  شما  پذیرفته  گردد  و  رحمت  خدا  شـامل  شما  شود).

این  بهترین  رهنمود  است‌.  در  این  هنگام  انسـان  دارای  مناسب‌ترین  و  بهترین  حالت  شایستۀ  روانی  برای  دعا  کردن  و  اظهار  توبه  و  پشیمانی  است  ...گریه  و  زاری  سردهد  و کوچکی  و  خواری  بنماید.  پنهان  دعا کند  و  نهانی  بنالد،  نه  فریاد  زنان  و کف  زنان  واویلا کند.  چه   تضرّع  مخفی  مناسب‌ترین  و  شایسته‌ترین  کار  در  برابر  ذات  ذوالجلال‌،  و  برای  تقرّب  بنده  شرمسار  به  آستان  سرورش  خدای  دادار  است‌.

مسلم  با  اسنادی‌ که  داشـته  است  از  ابوموسی  روایت  کرده  است ‌که  او گفته  است‌:  در  سفری  -  در  روایت  دیگری‌،  در  غزوه‌ای  -  با  پـیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم  بودیم.  مردمان  با  صدای  بلندی  تکبیر  (‌=‌الله  اکبر)  مـی‌گفتند.  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم  فرمود:

(اَیُّهَا النَّاسُ اَرْبِعُوْا عَلَی اَنْفُسِکُمْ. اِنَّکُمْ لَسْتُمْ تَدْعُوْنَ اَصَمََّ. وَ لَا غَائِبًا. اِنَّکُمْ تَدْعُوْنَ سَمِیْعًا قَرِیْبًا. وَ هُوَ مَعَکُمْ).

ای  مردمان‌!  بر  خویشتن  سخت  نگیرید.  شما  کر  یا  غائب  را  فریاد  نمی‌دارید  و  به  کـمک  نـمی‌طلبید.  شـما  شـنوای  نزدیک  را  فریاد  می‌دارید  و  به  کمک  می‌طلبید.  او  با  شما  است.

این  احساس  ایمانی  دربارۀ  عظمت  خدا  و  نزدیک  بودن  او،  هر  دو  با  هم‌،  همان  چیزی  است ‌که  در  اینجا  برنامۀ  قرآنی  آن  را  تأکید  می‌کند  و به  شکل  یک  حرکت  واقعی  به  هنگام  دعا  آن  را  مقرّر  می‌دارد.  آخر کسی‌ که  ذات  ذوالجلال  را  عملًا  احساس  می‌کند  و  او  را  در کنار  خود  می‏‎یابد،  از  بلند کردن  صدا  و  فریاد  کشیدن  در  دعا  شرم  می‌کند،  و  چون  یزدان  را  واقعاً  نزدیک  به  خود  می‌داند،  دلیلی  برای  فریاد کشیدن  نمی‌یابد  و  نیازی  به  هوار  زدن  نمی‏بیند.

روند  قرآنی  در  پرتو  صحنۀ  تضرّع  و  زاری  در  دعـا،  و  بیان  سیمای  خضوع  و  خشوع  و  فروتنی  در  آن  برای  یزدان‌،  از  تعدّی  و  تجاوز  به  حریم  سلطه  و  قدرت  خدا  نهی  می‌کند.  چرا که  در  جاهلیّت  عربها  برای  خود  ادّعای  حاکمیّت  می‌کردند،  حاکمیّتی ‌که  تنها  از  آن  خدا  است  و  بس.  از  فساد  و  تباهی  در  زمین  نیز  نهی  می‌کند،  فساد  و  تباهی ‌کردن  با  پیروی  از  هوا  و  هوس  نمودن‌.  و  حال  این  که  یزدان  آن  را  با  شریعت  خود  اصلاح  فرموده  است  و  رو  به  راه‌ کرده  است  ...  کسی‌ که‌ گـریه  و  زاری  نـهانی  سرمی‌دهد،  و  فروتنانه  به  آستانۀ  خـدای  نـزدیک  و  پذیرندۀ  دعا  می‌نالد،  نه  تعدّی  و  تخطّی  می‌کند  و  نه  در  زمین  بعد  از  اصلاح  آن‌،  فساد  و  تباهی  می‌نماید  ...  چرا  که  میان  این  دو  انـفعال‌،  پیوند  درونی  اسـتواری  در  سرشت  جسمانی  و  روحانی  آدمی  برقرار  است‌.  برنامۀ  قرآنی  خاطره‌ها  و  اندیشه‌های  دلها،  و  فعل  و  انفعالات  نفسها  را  می‌پاید  و  آنها  را  دنبال  می‌نماید  ...  این  برنامه،  برنامۀ  خدائی  است‌ که  می‌آفریند  و  می‌داند  چه ‌کسی  را  می‌آفریند.  او  دقیق  و  آگاه  است‌.

(وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً)

خدا  را  بیمناکانه  و  امیدوارانه  به  فریاد  خوانید.

بیمناک  از  خشم  و  عذابش،  و  امیدوار  به  خشـنودی  و  پاداششش....

(إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ)

بیگمان  رحمت  یزدان  به  نیکوکاران  نزدیک  است‌.

کسانی  که  یزدان  را  می‌پرستند،  باید  به‌گونه‌ای  او  را  بپرستند که  انگار  او  را  می‏بینند.  اگر  هم  آنـان  او  را  نمی‏بینند،  می‌دانند که  او  ایشان  را  می‏‎بیند  ...  این  مفهوم  در  توصیف  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  از  احسان  آمده  است‌.

بار  دیگر  روند  قرآنـی  صفحه‌ای  از  صفحات  دیدنی  جهان  را  برای  دلها  باز  می‌کند.  صفحاتی‌ که  چشمها  آنها  را  می‏بینند  و  دلها  آنها  را  فهم  می‌کنند.  امّا  دلهای  غافل  و  جاهل  سرسری  از کنار  آنها  می‌گذرند.  نه ‌گفتارشان  را  مـی‌شنوند،  و  نـه  آهـنگها  و  نـواهـایشان  را  احسـاس  می‌کنند...  این  صفحه‌ای  است‌ که  روند  قرآنی  آن  را  با  ذکر  رحمت  یزدان  در  آیۀ  پیشین  باز  می‌کند.  نمونه‌ای  از  این  رحمت  یزدان  به  صورت  آب  بارنده  و  ریـزان‌،  و  کشتزاری ‌که  می‌بالد  و  رشد  و  نمو  می‌کند،  و  زندگی  و  حیاتی ‌که  پس  از  مرگ  و  خشکیدگی‌،  تکان  می‌خورد  و  موج  می‌زند، ‌خودنمائی  می‌کند  و  جلوه‌گر  می‌آید:

(وَهُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتَّى‏ إِذَا أَقَلَّتْ سَحَاباً ثِقَالاً سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِن کُلِّ الَّثمَرَاتِ کَذلِکَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى‏ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ).

او  کسـی  است  که  بـادها  را  بــه  عنوان  مـژده‌رسانهای  رحمت  خود  پـیشاپیش  مـی‌فرستد  (‌تـا  مـردمان  را  بـه  باریدن  باران  که  مایۀ  حیات  و  بیانگر  لطف  یـزدان  است  مژده  دهند)‌.  هنگامی  که  بادها  ابرهای  سنگین  (‌و  پـرآب  را  بر  دوش  خود)  برداشتند،  آنها  را  به  خـاطر  (‌آبیاری‌)  زمینی  (‌بـی‌جنب  و  جوش  و  خشکیده  همچون‌)  مـرده  می‌رانیم  و  آب  را  در  آنجا  می‌بارانیم  و  بـا  آن  هر  نوع  میوه  و  محصولی  را  (‌از  خاک  تیره‌)  پـدید  مـی‌آوریم‌.  و  همانگونه  (‌که  زمین  مرده  را  پر جنب  و  جوش  و  زنـده  می‌کنیم‌)  مردگان  را  (‌نیز  از  دل  خاک‌)  بیرون  مـی‌آوریم  (‌و  زندگی  دوبـاره  مـی‌بخشیم‌.  دربـارۀ  ایـن  امـثال  کـه  بیانگر  نمونۀ  معاد  در  این  دنیا  است  بیندیشید)  تـا  شـما  متذکّر  شوید  و  عبرت  گیرید.

اینها  آثار  ربوبیّت  در  جهان  هستند.  آثار کنش  و  سلطه  و  گرداندن  و  اداره ‌کردن  هسـتند.  همه  و  همه  سـاختار  یزدانند.  یزدانی  که  مردمان  خدائی  جز  او  نباید  داشته  باشند.  (‌و  آ‌فریدگار  روزی‌رسان  به  وسیلۀ  این  اسباب  و  وسائلی  است ‌که  آنها  را  در  پرتو  مهر  و  محبّت  خود  نسبت  به  بندگان،  ایـجاد  و  پـدیدار  می‌کند‌.  در  هر  لحـظه‌ای  بادی  می‌وزد.  در  هر  آنی  باد  ابری  را  برمی‏دارد.  در  هر  زمانی  آبی  از  ابر  می‌بارد.  پیوند  اینها  با  عملکرد  خدا  -  چنان ‌که  در  حقیقت  نیز  این ‌چنین  است  -  چیز  تازه‌ای  است ‌که  قرآن  آن  را  در  صحنه‌های  جنبان  و  پر  جنب  و  جوش  به  نمایش  درمی‌آورد  و  به‌گو‌نه‌ای  به  تصویر  می‌کشد که  انگار  چشم  آن  را  می‏‎بیند.

خدا  است‌ که  بادها  را  به  عنوان  مژده‌رسانهای  مهر  و  مرحمتش  به  وزیدن  درمی‌آورد.  بادها  برابر  قوانـین  جهانی  می‌وزند،  قوا‌نینی ‌که  یزدان  آنها  را  در  این  جهان  به  ودیعت‌ گذارده  است‌.  چرا که  جهان  نبوده  است  تا  خود  را  بیافریند،  و  پس  از  آن  این  قوانین  را  برای  خویش  پدیدار گرداند،  قوانـینی  که  حاکم  بر  جهان  است‌.  جهان‌بینی  اسلامی  معتقد  است ‌که  هر  رخدادی‌ که  در  این  جهان  به  وقوع  پیوندد  -  اگر  چه  برابر  قانونی  رخ  می‌دهد که  خدا  مقدّر  و  مقرّر  فر‌موده  است  -  مطابق  قانون‌،  با  قضا  و  قدر  ویژه‌ای‌ که  موجب  پیدایش  و  ظهور  آن  در  واقعیّت  جهان  می‌شود،  وقوع  می‏‎یابد  و  پیاده  می‌گردد.  فرمان  قدیم  یزدان  به  جریان  سنّت  و  قانون‌،  با  تعلّق  قضا  و  قدر  یزدان  به  هر  رخداد  و  حادثۀ  جداگانه‌ای  از  رخدادها  و  حادثه‌هائی ‌که  برا‌بر  ا‌یـن  سنّت  و  قانون  جاری  و  سـاری  می‌شوند،  هیچ‌گونه  تعارضی  پـیدا  نمی‌کند.  مثلًا  وزش  بادها  -  برابر  قوانین  الهی  در  جهان  -  رخدادی  از  رخدادها  است‌،  ولی  خودش  به  تـنهائی  برابر  قضا  و  قدر  ویژه‌ای  وقوع  می‌یابد.^[1]

بادها که  ابرها  را  برمی‏دارند  و  بدینجا  و  آنجا  می‏‎برند،  آنها  نیز  برابر  قوانین  یزدان  در  جهان  حرکت  می‌کنند،  ولیکن  برابر  قضا  و  قدر  ویـژه‌ای  کار  و کـنش  آنـها  صورت  می‌پذیرد.  آن‌گاه‌ که  خداوند  ابرها  را  -  با  قضا  و  قدر  ویژۀ  خود  -  به  «‌سرزمین  مـرده  و  خشکیده‌ای‌»  می‌راند،  اعم  از  بیابان  برهوت  یا  جای  لخت  و  بی‌گیاه  و  درخت...  سپس‌ که  می‌بارد  و  از  ابرها  آب  پائین  می‌آید  - ‌بازهم  با  قضا  و  قدر  ویژای  - ‌و در سایۀ  آن  ثمرات  و  محصولات  -  با  قضا  و  قدر  ویژه‌ای  -  تولید  می‌شود،  اینها  همه  و  همه  برابر  قوا‌نینی  صورت  می‌پذیرند که  یزدان  آن  قوانین  را  در  سرشت  جهان  و  سرشت  حیات  به  ودیعت  نهاده  است‌.

جهان‌بینی  اسلامی  از  این  لحاظ،  خود  به  خود  بودن  و  تصادفی  بودن  را  در  هر  چیزی ‌که  در  جهان  روی  می‌دهد و  پدید  می‌آید  نفی  می‌کند،  از  آغاز  پـیدایش  جهان  گرفته‌،  تا  مرحلۀ  بروز و  ظهور آن‌،  و هر حرکتی  و هر  تغییری  و  هر  تعدیلی‌ که  در  جـهان  روی  داده  و  روی  می‌دهد،‌ کار  بر  این  روال  و  بدین  منوال  است‌.  همچنین  جهان‌بینی  اسلامی‌،  جبر  اتوماتیک‌،  یـا  خودکار  بودن  جهان  را  نمی‌پذیرد  که  می‌گوید:  جهان  همچون  ابزاری  خودجودش  و  خودکار  است  و  اتـوماتیک  در گشت  و  گذ‌ار  است‌.  آفریدگارش  آن  را  آفریده  است  و  به  حال  خود  رها کرده  است‌،  و  قوانینی  را  در  آن  به  ودیعت  نهاده  است ‌که  برابر  آن  قوانین  جهان  می‌گردد  و  اداره  می‌شود.  آن  را  به  حال  خود  رها کرده  است  و جهان  همچون  یک  دستگاه  مادی‌،  بالأجبار  برابر  چنین  قوانینی  راه  خود  را  در  پیش  می‌گیرد  و کورکورانه  راه  می‌سپرد  و  آنچه  باید  بشود  می‌شود!

جهان‌بینی  اسلامی  آفرینش  را  با  اراده  و  مشیّت  قضا  و  قدر  یزدان  می‌داند،  سپس  قانون  ثابت  و  سنّت  ساری  و  جاری  را  در  فراسوی  آن  می‌انگارد.  قضا  و  قدر  را  همراه  می‌داند  با  هر  حرکتی  از  حرکات  قانون‌،  و  همراه  می‌داند  با  پیاده  شدن  سنّت  هر  بار که  پیاده‌ گردد.  قضا  و  قدری ‌که  حرکت  را  ایجاد  می‌کند،  و  سـنّت  را  پـیاده  می‌گرداند،  طبق  اراده  و  مشیّت  آزادی  که  در  فراسوی  سنّتها  و  قوانین  ثابت،  جایگزین  است‌.

ایـن  جهان‌بینی  زنده‌ای  است‌.  از  دل  کودنی  را  دور  می‌کند،  کودنی  اتوماتیک  انگاشتن  و  جبری  گمان  بردن  جهان  را.  و  با  بیداری  و  هوشیاری  همیشگی  به  ترک  این  نوع‌ کودنیها  می‌گوید.  هر  زمان ‌که  رخدادی  برابر  سنّت  خدا  روی  داد،  و  هر  زمان ‌که  حرکتی  برابر  قانون  خدا  انجام  پذیرفت‌، ‌این  چنین  قلبی  تکان  می‌خورد  و  قضا  و  قدر  نافذ  خدا،  و  دست ‌کارآی  خدا  را  می‏‎بیند،  و  به  تسبیح  و  تقدیس  خدا  می‌پردازد  و  به  ذکر  یزدان  مشغو‌ل  می‌گردد  و  او  را  در  نظر  می‌دارد  و  حاضر  و  ناظر  خود  می‌داند، ‌و  از  او  با  مسائلی  همچون  اتوماتیک  جبری‌،  غافل  نمی‌گردد،  و  او  را  فراموش  نمی‌کند.

این  جهان‌بینی  دلها  را  زنده  می‌گرداند،  و  خردها  را  به  جوش  و  خروش  می‌اندازد.  دلها  و  خردها  را  همه  آویزۀ   کارآئی  نوین  و  همیشگی  یزدان  می‌گردانـد،  و  سرگرم  تسبیح  و  تقدیس  آفریدگاری  می‌کند که  در  هر  لحظه  و  در  هر  حرکتی  و  در  هر  رخدادی  در  همۀ  اوقات  شب  و  روز،  حاضر  است‌.

همچنین  روند  قرآنی  میان  حقیقت  حیات  ناشی  از  ارادۀ  خدا  و  قضا  و  قدر  او  در  ایـن  زمین‌،  و  مـیان  زند‌گی  دوبارۀ  آخرت ‌که  آن  هم  با  اراده  و  مشیّت  و  قضا  و  قدر  یزدان  پدید  می‌آید،  درست  بدان  شیوه ‌که  زندگان  در  زندگی  این  جهان  می‏بینند،  ارتباط  و  پـیوند  برقرار  می‌سازد:

(کَذلِکَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى‏ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ)

و  همانگونه  (‌که  زمین  مرده  را  پرجنب  و  جوش  و  زنده  می‌کنیم‌)  مردگان  را  (‌نیز  از  دل  خاک‌)  بیرون  مـی‌آوریم  (‌و  زندگی  دوبـاره  مـی‌بخشیم‌.  دربـارۀ  ایـن  امـثال  که  بیانگر  نمونۀ  معاد  در  این  دنیا  است  بیندیشید)  تـا  شـما  متذکّر  شوید  و  عبرت  گیرید.

معجزۀ  حیات  یک  سرشت  بیش  ندارد،  هر  چـند  دارای  شکلها  و  صورتها  و ظـروف  و  شـرائط‌ گوناگون  و  جوراجور  است  ...  این  پیرو  بیانگر  چنین  چیزی  است  ...  همان‌گونه ‌که  در  ایـن ‌کرۀ  زمین  یـزدان  حیات  را  از  موات‌،‌ و  زنده  را  از  مرده‌،  بیرون  می‌آورد،  در  آخر  این  گشت  و گذار  بدین‌گونه  حیات  را  از  موات  بیرون  می‌آورد  و  جان  به  پـیکر  مـردگان  می‌دمد...  اراده  و  مشیّتی‌ که  در  این ‌کرۀ  زمین‌،  به  شکلها  و  صورتهای  گوناگون  به  پیکر  پدیده‌ها  می‌دمد،‌ همان  اراده  و  مشیّت  است‌ که  حیات  را  به  مردگان  باز  مـی‌گردانـد.  قضا  و  قدری‌ که  برای  اخراج  حیات  از  موات  در  دنیا  ساری  و  جاری  می‌گردد،  همان  قضا و  قدر  است ‌که  برای  دمیدن  حیات  به  پـیکر  مـردگان  دیگرباره  سـاری  و  جـاری  می‌شود.

(لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ)

تا  شما  متذکّر  شوید  و  عبرت  گیرید.

مردمان  این  حقیقت  دیدنی  را  فراموش  می‌کنند،  و  غرق  سرگشتگیها  و گمراهیها  و  اوهام  و  خیالات  می‌شوند.

*

روند  قرآنی  این ‌کوچ  را که  به  اقطار  و اکناف  جهان  و  به  اسرار  و  رموز  آن  شده  بود،  با  ذکر  مثلی  برای  دلهـای  پاک  و  ناپاک‌،  به  پایان  می‌برد، ‌و  با  این  مثل  دلها  را  از  فضای  صحنۀ  نشان  داده  شده  به‌ درمی‌آورد،  تا  هماهنگ  و  همآوائی  میان  منظره‌ها  و  صحنه‌ها،  و  میان  سرشتها  و  حقیقتها،  مراعات  گردد:

(وَالْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِی خَبُثَ لاَیَخْرُجُ إِلَّا نَکِداً کَذلِکَ نُصَرِّفُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ)

زمین  خوب  (‌و  دارای  خاک  مرغوب‌)‌،  گیاه  آن  به  فرمان  پروردگارش  می‌روید  و  بالا  می‏‎گیرد،  امّا  زمین  بـدو  (‌و  شوره‌زار)  از  آن  جز  گیاه  ناچیز  و  کم  سـود  نـمی‌روید.  (‌این  مثلی  است  در  تأثیر  وراثت‌،  تفاوت  قابلیّت  در  افراد،  نجابت  خـانوادگی‌،  و  تأثـیر  ایـمان  و  کفرِ  دودمـان  در  زندگی  زنـاشوئی‌.  مـردمان  در  فـهم  و  ادراک‌،  هـمچون  زمین  خوب  و  بدند)  و  ما  برای  سپاسگزاران  ایــن  چنین  آیات  را  بیان  می‌کنیم‌.

در  قرآن  مجید  و  در  حدیث  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم دل  پاک  و  خوب  تشبیه  به  زمین  و  خاک  پاک  و  خوب  می‌گردد.  و  دل  ناپاک  و  بد  تشبیه  به  زمین  و  خاک  نـاپاک  و  بد  می‌شود.  چه  هر  دو  تای  آنها  -  هم  دل  و  هم  خاک  -  محلّ  روئیدن ‌کشت  و  زرع‌،  و  جایگاه  ثمرات  و  محصولات  هستند.  دل‌،  نیتها  و  رازها،  احساسها  و  بینشها،  انفعالها  و  کنشها،  پذیرشها  و  پاسخگو‌ئیها،  روشها  و  رهنمودها،  و  اراده‌ها  و  خواستها،  و گذشته  از  اینها  اعمال  و  آثاری  را  در  واقعیّت  زندگی‌،  می‌رویاند  و  سبز  می‌گرداند.  زمین  هم ‌کشتها  و  زرعها،  و  ثمرات  و  غلّات  را  می‌رویاند  و  سبز  می‌گرداند  با  میوه‌ها  و  محصولهائی ‌که ‌گوناگونند  و  از  رنگ  و  بو  و  مزه  و  طعم  مـختلف  و  جوراجوری برخوردارند.

(وَالْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ)

زمین  خوب  (‌و  دارای  خاک  مرغوب‌)  گیاه  آن  به  فرمان  پروردگارش  می‌روید  و  بالا  می‏‎گیرد.

پاک  و  خوب  و  سهل  و  ساده  ...

(وَالَّذِی خَبُثَ لاَیَخْرُجُ إِلَّا نَکِداً)

امّا  زمین  بد  (‌و  شوره‌زار)  از  آن  جز  گیاه  نـاچیز  و  کم  سود  نمی‌روید.

با  رنج  و  زحمت  و  با  دردسر  و  سختی  اگر  چیزی  از  آن  حاصل  گردد.

هدایت  و  آیات  و  پند  و  اندرز،  بر  دل  نـازل  می‌گردد،  همان‌گونه  که  آب  باران  بر  خاک  فرود  می‌آید.  اگر  دل  پاک  و  خوب  باشد  همچون  سرزمین  پاک  و  خوب‌،  باز  می‌گردد  و  پذیرا  می‌شود،  و  می‌بالد  و  لبـریز  از  خیر  می‌شود.  امّا  اگر  دل  تباه  و  شرور  باشد  -  همچون  مکانها  و  سرزمینهای  بد  و  نامرغوب  -‌کاملًا  بسته  می‌شود  و  سخت  و  سنگین  می‌گردد،  و  لبریز  از  شرّ  و  بدی  و  زشتی  و  پلشتی  و  فساد  و  تباهی  و  ضرر  و  زیان  می‌شود.  از  خود  خار  مـی‌رویاند  و  اذیت  و  آزار  تولید  مـی‌کند،  همان‌گونه‌ که  زمین  بد  و  شوره‌زار  خار  می‌رویاند  و  اذیت  و  آزار  می‌رساند.

(کَذلِکَ نُصَرِّفُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ)

ما  برای  سپاسگزاران  این  چنین  آیات  را  بیان  می‌کنیم‌.  سپاسگزاری  از  دل  خوب  و  پاک  برمی‌جوشد،  و  دلیل  بر  آیندۀ  خوب  و  پاک  است‌،  و  بیانگر  پـذیرش  خـوب  و  کنش  پاک  است‌.  برای  این‌گونه  سپاسگزارانی ‌که  زیبا  دریافت  می‌دارند  و  نیکو  پـاسخ  مـی‌دهند  و  پسـندیده  پذیرای  فرمان  یزدان  می‌گردند،  آیـات  بیان  می‌شود.  سپاسگزارانند  که  از  آیـات  اسـتفاده  مـی‌کنند  و  سود  می‏‎برند،  و  با  آیات  خود  را  اصلاح  می‌کنند،  و  با  آیات  دیگران  را  هم  اصلاح  می‌نمایند.

شکر  و  سپاسگزاری  ملازم  این  است‌.  شکر  و  سپاس  در  این  سوره  پیاپی  تکرار  می‌گردد،  همان‌گونه ‌که  بیم  دادن  و  تذکّر  دادن  پیاپی  تکرار  می‌شوند.  در  روند  قرآنی  این  سوره‌،  با  این  تعبیر  رویاروی  شده‌ایم‌.^[2]  و  در  آینده  نیز  رویاروی  می‌گردیم‌^[3]  ...  لذا  شکر  و  سپاس‌،  بسان  بیم  دا‌دن  و  تذکّر  دا‌دن  از  سیماهای  مشخّصۀ  تعبیر  در  ایـن  سوره  است‌.

---

1- ‌مراجعه  شود  به‌ کـتاب‌:  «‌خصائص  التصوّر  الاسلامی  و  مقوّماته‌»  در  موارد  متعدّد آن‌،  در  فصلهای‌:  «‌حقیقة ‌الآلوهیة‌»  و  «‌حقیقة  الکون‌»  و  «‌حقیقة  الانسان‌»  در  بخش  دوم‌.

2- نگا:  اعراف/ 10، 17، 58. (‌مترجم‌) 

3- نگاه‌: اعراف  ١٤٤  و  ١89. (‌مترجم‌).