تفسیر سوره‌ی اعراف آیه‌ی 25-10

سوره‌ی اعراف آیه‌ی 25-10

 (وَلَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِی الْأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَکُمْ فِیهَا مَعَایِشَ قَلِیلاً مَاتَشْکُرُونَ (10) وَلَقَدْ خَلَقْنَاکُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاکُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلاَئِکِةِ اسْجُدُوا لآِدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَمْ یَکُن مِنَ السَّاجِدِینَ (11) قَالَ مَامَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِن نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِینٍ (12) قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیهَا فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ (13) قَالَ أَنظِرْنِی إِلَى‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ (14) قَالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ (15) قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ (16) ثُمَّ لَآتِیَنَّهُم مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمَانِهِمْ وَعَن شَمَائِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ (17) قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْءُوماً مَدْحُوراً لَمَن تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنکُمْ أَجْمَعِینَ (18) وَیَا آدَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ فَکُلاَ مِنْ حَیْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونَا مِنَ الْظَّالِمِینَ (19) فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطَانُ لِیُبْدِیَ لَهُمَا مَا ووُرِیَ عَنْهُمَا مِن سَوْءَاتِهِمَا وَقَالَ مَانَهَاکُمَا رَبُّکُمَا عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَن تَکُونَا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونَا مِنَ الخَالِدِینَ (20) وَقَاسَمَهُمَا إِنِّی لَکُمَا لَمِنَ النَّاصِحِینَ (21) فَدَلاَّهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَکُمَا عَن تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُل لَکُمَا إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمَا عَدُوٌّ مُبِینٌ (22) قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِن لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ (23) قَالَ اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى‏ حِینٍ (24) قَالَ فِیهَا تَحْیَوْنَ وَفِیهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ (25)

از  اینجا  به  بعد، ‌کو‌چ  بزرگی  آغاز  می‌گردد...  این ‌کوچ  بزرگ  با  دیباچه‌ای  آغاز  می‌شود که  مربوط  به  استقرار  بخشیدن  جنس  انسان  در  این  زمین‌،  توسّط  یزدان  است‌.  این  امر  پیش  از  آغاز  شدن  داستان  بشریّت  بطور  مفصّل  ا‌ست‌:

(وَلَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِی الْأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَکُمْ فِیهَا مَعَایِشَ قَلِیلاً مَاتَشْکُرُونَ).

شما  را  در  زمین  مقیم  کردیم  و  قدرت  و  نعمتتان  دادیم‌،  و  وسائل  زندگیتان  را  در  آن  مهیّا  نـمودیم‌،  (‌امّا  شـما  در  برابر  نعمتهای  فراوان‌)  بسیار  کم  سپاسگزاری  می‌کنید.  آفریدگار  زمین  و  آفریدگار  انسـان  است ‌که  شرائط  زندگی  این  جنس  بشری  را  در زمین  فراهم  آورده  است‌.  خدا  است ‌که  در  زمین  ایـن  ویژگیها  و  هـماهنگیهای  فـراوان  را  به  ودیعت  گذاشته  است‌.  ویـژگیها  و  هماهنگیهای  فراوانی ‌که  اجازه  می‌دهند  زندگی  ایـن  جنس  پدیدار گردد  و  پایدار  بماند،  و  در  سایۀ  اسباب  و  علل  روزی  و  زیست ‌که  در  زمین  موجود  است‌،  غذا  و  خوراک  داشته  باشد،  و  چرخ  زندگانی  او  بگردد  و  حیات  وی  ادامه  پیدا  کند.

خدا  است ‌که  زمین  را  محلّ  اسـتقرار  شـایسته‌ای  برای  پیدایش  انسان‌ کرده  است  با  فراهم  آوردن  فضا  و  هوا  و  ترکیب‌بند  و  حجم  و  دوری  مناسب  زمین  از  خورشید  و  ماه‌،  و گردش  زمین  به  دور  خورشید،  و  مـیل  محوری  زمین  نسبت  به  محور  خورشید،  و  سرعت ‌گردش  زمین‌،  و  سائر  هماهنگیهای  دیگری‌ که  اجازه  می‌دهد  زندگی  این  جنس  بر  سطح  زمین  پدیدار  و  پایدار  بماند.

خدا  است ‌که  در  این  زمین‌،  اقوات  و  ارزاق  و  نیروها  و  انرژیهائی  به  ودیعت  نـهاده  است ‌کـه  دست  به  دست  همدیگر  داده  و  اجازه  می‌دهند  این  جنس  و  زندگی  او  پدید  آید،  و  این  زندگی  نشأت ‌گیرد  و  پیشرفت  کند...  خدا  است ‌که  این  جنس  را  آقا  و  سرور  آفریده‌های ‌کرۀ  زمین ‌کرده  است‌،  و  او  را  توانای  بر  رام ‌کردن  و  بکار  گرفتن  آنها  نموده  است‌،  با  ویژگیها  و  استعدادهائی‌ که  برای  شناخت  برخی  از  قوانین  و  سـنن  ایـن  هسـتی‌،  و  استفادۀ  از  آنها  در  راه  برآورده  کردن  نـیازمندیهایش‌،  بدو  بخشیده  است‌.

اگر  یزدان  در  زمین  به  انسان  این  چیزها  و  آن  چیزها  را  نمی‌داد،  و  استعدادهای  ذاتی  او  را  و  شرائط  و  ظـروف  محیط  او  را  فراهم  نمی‌فرمود،  این  آفریدۀ  ناتوان  هرگز  نمی‌توانست  این  توانانی  را  پیدا  کند کـه  «‌طبیعت  را  مقهور کند»‌،  همان‌گونه ‌که  اهـل  جاهلیّت  در  قدیم  و  جدید  چنین  تعبیری  را  بکار  برده  و  می‌برند!  انسان  هرگز  با  نیروی  ذاتی  خود  نتوانسـته  است  و  نـمی‌تواند  با  نـیروهای  هولناک  و  در  هم  شکنندۀ  جـهان  هستی  رویاروی  گردد  و  به  مقابله  پردازد.

این  جهان‌بینیها  و  اندیشه‌های  جـاهلیّت  قـدیم  یـونان  و  روم  است‌ که  جهان‌بینیها  و  اندیشه‌های  جاهلیّت  نوین  را  قـالب‌ریزی  و  طـرّاحی  مــی‌کند...  جـهان‌بینیها  و  اندیشه‌های  کهن  یونان  و  روم  است  که  جهان  هستی  را  به  عنوان  دشمن  انسان  به  تصویر  می‏‎کشد،  و  نـیروهای  جهان  را  دژخیم  وجود  انسـان  و  پـویائی  انسـان‌،  پـیش  چشم  مردمان  می‌دارد،  و  انسان  را  در  نبرد  و  پیکار  با  این  نیروها  -‌ آن  هم  تنها  با  قدرت  و  نیروئی‌ کـه  خود  انسان  دارد  -  به  تصویر  می‌زند،  و  هرگونه  آشنائی  با  قوانین  و  شناخت  سنن  هستی‌،  و  هر  نوع  اسـتفاده  و  بهره‏مندی  از  قوانین  و  سـنن  جـهان  را  «‌مقهور کردن  طبیعت‌»  در  این  رزم  و  نبرد  موجود  میان  انسان  و  میان  جهان‌،  نام  می‌دهد!

ایـن  جهان‌بینی  و  انـدیشۀ  بسیار  نابخردانه  و  سبکسرانه‌ای  است‌،  گذشته  از  ایـن  که  جهان‌بینی  و  اندیشۀ  زشت  و  نامبارکی  است‌.

اگر  قوانین  و  سنن  جهان  هستی‌،  دشمن  انسان  می‏بود،  و  پیوسته  در کمین  او  بسر  می‏‎برد،  و  با  خطّ  سیر  انسان  و  خواست  او  مقابله  می‌کرد،  و  در  فراسوی  قوانین  و  سنن  دنیا  اراده‌ای  نبوده  است  که  گرداننده  و  اداره  کنندۀ  جهان  باشد  -  همان‌گو‌نه ‌که ‌گمان می‌برند  -  انسان  اصلًا  پای  به  جهان  نمی‌گذاشت  و  نمی‌توانست  وجود  پیدا کند  و  هستی  یابد!  آخر  با  وجـود  دشمنی  همۀ  قوانین  و  سنن  و  نیروها  و  انرژیهای  جهانی ‌که  با  او  دشمن  است‌،  چگونه،  انسان  می‌تواند  پیدا گردد  و  رشد  یابد  و  پایدار  بماند  مگر  امکان  دارد  انسان  پای  به  جهانی ‌گذارد که  دشمن  او  است‌،  بدون  این ‌که  اراده‌ای  در  پشت  سر  او  قرار  گرفته  باشد؟‌!  اگر  این  چنین  بود که  آنان ‌گمان  می‏‎برند،  انسـان  به  فرض  ایـن ‌که  می‌توانست  پـدید  آیـد،  نمی‌توانست  زندگی  را  ادامـه  دهد  و  راه  زنـدگی  را  بپیماید.  آخر  مگر  امکان  دارد  انسان  راه  زنـدگی  را  بپیماید  و  به  حیات  خود  ادامه  دهد،  در  حالی ‌که  همۀ  قوانین  و  نیروهای  عظیم  و  هولناک  جهان  هستی  با  ادامۀ  زندگی  و  راه  حیات  او  مـخالفت  ورزنـد  و  به  پـیکار  خیزند؟!  همچنین  -  به ‌گمان  ایشان  - ‌اگر  همۀ  نیروها  و  همۀ  قوانین  جهان  خود  را  اداره  می‌کنند،  و  بجز سلطه  و  قدرت  جهان‌،  سلطه  و  قدرت  دیگری  در  میان  نیست‌،  باز  انسان  می‌تواند  بر  پای  ایستد  و  راست  قامت  به  راه  خود  ادامه  دهد؟‌!

تنها  و  تنها  جهان‌بینی  اسلامی  است‌ که  این  جزئیات  را  دنبال  می‌کند  تا  همۀ  آنها  را  به  اصل  شـامل  هماهنگی  مرتبط  سازد  و  پیوند  دهد...  یزدان  جهان  است‌ که  هستی  را  آفریده  است‌.  و  هم  او  است ‌که  انسـان  را  آفرینش  بخشیده  است‌.  مشیّت  و  اراده  و  حکمت  یزدان  مقتضی  بوده  است‌ که  سرشت  این  جهان  را  به‌گونه‌ای  بسازد که  اجازۀ  پیدایش  انسان  را  بدهد.  و  در  انسان  استعدادهائی  به  ودیعت  نهاده  است‌ که  در  سایۀ  آنها  بتواند  با  برخی  از  قوانین  و  سنن  جهان  آشنا گردد  و  از  راز  و  رمـز  آنـها  شناخت  پیدا کند،  و  آنها  را  در  برآوردن  نیازهای  خود  بکار گیرد...  ابن  هماهنگی  و  همآوائیی ‌که  دیده  می‌شود  برا‌زندۀ  ساختار  خداوندگاری  است ‌که  هر  چیزی  را  که  آفریده  ا‌ست  زیبا  و  آراسته  آفریده  است‌،  و  آفریده‌های  خود  را  ناسازگار  و  دشمن  و  بیزار  از  همدیگر  نکرده  است‌.

در  پرتو  این  جهان‌بینی،  «‌انسان‌»  در  جهانی  زندگی  را  بسر  می‌برد که  انـیس  و  دوست  انسـان  است‌،  و  تـحت  رعایت  و  حفاظت  نیروئی  به  زندگی  ادامه  می‌دهد که  حکیم  و  اداره‌کنندۀ  هستی  است‌...  با  خاطر  آسوده  و  دل  آرام  و گـامهای  اسـتوار،  زنـدگی  مـی‌کند.  به  وظـیفۀ  خلیفه‌گری  خود که  ارمغان  یزدان  است  می‌پردازد  و  مطمئن  است‌ که  در انجام  وظیفۀ  خلافت‌ کمک  و  یاری  می‌شود  و  پشتیبانی  می‌گردد.  با  روحیۀ  مودّت  و  محبّت  و  راستی  و  درستی‌،  با  جهان  رفتار  می‌کند.  هر  زمان ‌که  به  رازی  از  رازهای  هستی  پی  ببرد،  و  هر  زمان‌ که  به  قانونی  از  قوانین  جهان  دسترسی  پیدا کند،  رازها  و  قوانینی‌ که  او  را  در کار  خلیفه‌گری  کمک  و  یـاری  می‌کنند،  و  تا  اندازه‌ای  او  را  به  پیشرفت  و  آسـایش  و  خـوشی  نـوین  و  تــازه‌ا‌ی  مـــی‌رسانند،  یـزدان  را  سپاسگزاری  می‌کند.

این  چنین  جهان‌بینی‌ای  انسان  را  از  حرکت  و  پویائی  در  راه  آگاهی  یافتن  و  اطّلاع  پیدا کردن  از  رازها  و  رمزهای  هستی  و  آشنائی  با  قوانین  آن‌،  باز  نمی‌دارد...  نه  تنها  از  او  در  شناخت  سنن  هستی  ممانعت  به  عمل  نمی‌آورد،  بلکه  بر عکس،  هستی  او  را  جرأت  می‏بخشد  ودل  وی  را  از  یقین  و  اطمینان  لبریز  می‌نماید...  ا‌نسان  به  تلاش  و  کوشش  می‌ایستد  و  در  برابر  خود  جهانی  را  می‌یابد که  دوست  است  و کمترین  تنگچـشمی  و  بخلی  در  ارمغان  داشتن  اسرار  خود  بدو  نشـان  نـمی‌دهد،  و  یـاری  و  همکاری  خویش  را  از  او  دریغ  نـمی‌دارد...  انسان  با  جهانی  رویاروی  نمی‌گردد که  دشمن  او  بوده،  و  پیوسته  در کمین  شکار  وی  باشد،  و  با  روشها  و  روندها  و  راه‌ها  و  دیدگاه‌های  او  مخالفت  کند  و  مبارزه  نـماید،  و  همۀ  رویاهای  شیرین  و  آرزوها  و  امیدهای  سازندۀ  ا‌و  را  بر  هم  زند  و  لگدمال  سازد  و  له  و  په ‌کند.

تراژدی  بزرگ  «‌اصالت  وجود»  یـا  غـمنامۀ  سترگ  اگزیستانسیالیسم‌،  ایـن  گونه  جهان‌بینی  نامبارک  و  بدبیارانه  و  زشت  و  پلشت  است  ...  اصالت  وجود،  جهان  هستی  -‌ بلکه  خود  جهان  اجتماعی  بشری  - ‌را  بطور  سرشتی‌،  دشمن  جهان  خاصّ  انسان‌،  به  تصویر  می‌کشد.  جهان  هستی  را  با  همۀ  ساز و  برگ  شگرف  و نیروها  و  انرژیهای  شگفتی‌ که  برای  له  و  په ‌کردن  و  خرد  و  خمیر  نمودن  دارد،  متوجّه  له  و  په  و  خرد  و  خمیر کردن  جهان  انسان  مـی‌دانـد!  اصالت  وجود،  جهان‌بینی ‌کثیف  و  نابهنجار  و  ناامیدوارانه‌ای  است  که  قطعاً  مایۀ  حالت  و  وضعی  از گوشه‌گیری  و  دامن  فراهم  چیدن  و کز کردن  و  پوچگرائی  می‌گردد.  یا  مایۀ  حالت  و  وضعی  از  پرده‌دری  و  بیشرمی  و  سرکشی  و  نـافرمانی  و  خـودپرستی  و  خودخواهی  و  فردگرائی  مـی‌شود.  در  هـر  دو  حـالت  و  وضع‌،  جز  اضطراب  و  پریشانی  و  نابسامانی  کشـنده  و  دردآور،  و  بیمار  روحی  و  عقلی‌،  و  سرگردانی  در  بیابان  برهوت  تمرّد  و  سرکشی‌،  یـا  بیابان  برهوت  پوچی  و  هیچی‌،‌ که  هر  دوی  این  بیابان‏های  برهوت  هم  برابرند،  حاصل  و  نتیجه‌ای  ندارد.

این  بدبختی‏‏ها  و  پـریشان  حـالیها  و  نابسامانیها،  تـنها  تراژدی  «‌اصالت  وجود»  نیست  که  مکتبی  از  مکتب‏های  انـدیشۀ  اروپـائی  است‌.  بلکه  تـراژدی  انـدیشه‌های  اروپائی  بطور کلّی،  و  همۀ  مکتب‌ها  و  روندها  و  روشهائی  است  که  در  اروپا  وجود  دارد.  گذشته  از  اینها،  تراژدی  همۀ  جاهلیّتها  در  همۀ  زمانها  و  مکانها  و  محیطها  است‌.  تراژدی‌ای  است ‌که  اسلام  در  رابر  آن  سدّ  اسـتوار  بزرگی  را  ایجاد  می‌کند.  اسلام  سدّ محکم  عظیمی  را  بر  سر  راه  آن  پدیدار  می‌سازد  با  عـقیدۀ  فراگیری ‌که  دارد.  عقیدۀ  فراگیری ‌کـه  در  پهنۀ  فهم  و  شعور  انسانها  جهان‌بینی  درستی  را  پدید  می‌آورد  راجـع  به  جـهان  هستی‌،  و  نسبت  به  نیروئی ‌که  در  فراسوی  جهان  هستی  قرار  دارد  و  اداره‌کننده  و گردانندۀ  امور  آن  است‌.

«‌انسان‌»  فرزند  این  زمین  است  و  زادۀ  این  هستی  است‌.  خداوند  انسان  را  از  این  زمین  پـدیدار کرده  است  و  برآورده  است‌.  در  این  زمین  استقرارش  بخشیده  است  و  ارزاق  و  اسباب  زندگی  او  را  در  آن  قرارداده  است‌.  علم  و  معرفت  و آگاهی  و  شناختی  در  وجود  انسان  به  ودیعت  نهاده  است  و  امکان  استفادۀ  از  آنـها  را  بدو  ارمغان  داشته  است‌، ‌که  اگر از  این  علم  و  مـعرفت  و  آگاهی  و  شناخت  بهره‌برداری ‌کند  و  سود  ببرد، ‌کلیدهای ‌کرۀ  زمین  را  در  اختیارش  قرار  می‌دهد.  یزدان  بزرگوار  همچنین  قوانین  و  سنن  این  جهان  را  موافق  و  همآوا  با  وجود  این  انسان  ساخته  است‌.  چنین  قوانین  و  سننی  انسان  را کمک  می‌کنند  و  یاری  می‌دهند  و  زندگی  را  برای  او  آسان  و  خوشایند  می‌سازند،  اگر  انسان  با  دانش  و  بینش  با  آنها  آشنا  شود.

امّا  انسانها  بسیار کم  سپاسگزاری  می‌کنند...  بدان  سبب  که  آ‌نان  نادانسته  در  جاهلیّت  خود  بسر  می‌برند...  حتّی  آنانکه  می‌دانند  نیز  نمی‌توانند  چنان ‌که  باید  به  تمام  و  کمال  حقّ  شکر  و  سپاس  نعمتهائی  را  بجای  آورند که  یزدان  بدیشان  بخشیده  است‌.  مگر کی  آنان  می‌توانند  به  تمام  و کمال  سپاس  نعمتهای  خدادادی  را  بگویند؟  امّـا  کرم  و  لطف  خداوندگار،  ایشان  را  در  بر  می‌گیرد،  و  به  اندازۀ  قدرت  و  توانشان  شکر  و  سپاسشان  را  می‌پذ‌یرد!  این  فرمودۀ  یزدان  سبحان،  با  توجّه  بدین  اعتبارات‌،  منطبق  بر  اینان  و  آنان  است‌:

(قَلِیلاً مَاتَشْکُرُونَ).

(‌شما  در  برابر  نعمتهای  فراوان‌)  بسیار  کم  سپاسگزاری  می‌کنید.

*

بعد  از  آن‌،  داستان  بشریّت،  با  رخدادهای  شگفت‌انگیزی  که  در  آن  است‌،  آغاز  می‌‌گردد...  داسـتان  بشریّت  با  اعلان  تولّد  انسان  در  جشن  بسیار  مهمّ ‌ و بزرگی،  آغاز  می‌گردد.  جشنی‌ که  در گسترۀ  جهان  بالا  و  در  مـیان  فرشتگان  بر  پا  می‌شود...  برای‌ گرمی  و  خوشی  و  بزرگی  و  سترگی  این  جشن‌،  خداوندگار  بزرگوار  و  والامقام  و  چیره  و  توانا،  آن  را  اعلان  می‌فرماید.  فرشتگان  در  آن  گرد  می‌آیند  و  همایش  شگفتی  بر  پا  می‌دارند.  در  میان  فرشتگان  ابلیس  نیز  -  هر  چند که  از  زمرۀ  ایشان  نیست  -‌ قرار  دارد.  آسمانها  و  زمین  شاهد  برگزاری  این  جشن  باشکوه  هستند.  همۀ  آفریده‌های  خدا  نظاره‌گر  این  جشن  بی‌نظیرند...  کار  بزرگ  و  رخداد  سترگی  است ‌که  در  تاریخ  این  جهان  هستی‌ روی  می‌دهد:

(وَلَقَدْ خَلَقْنَاکُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاکُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلاَئِکِةِ اسْجُدُوا لآِدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَمْ یَکُن مِنَ السَّاجِدِینَ. قَالَ مَامَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِن نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِینٍ. قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیهَا فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ. قَالَ أَنظِرْنِی إِلَى‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ. قَالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ. قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ. ثُمَّ لَآتِیَنَّهُم مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمَانِهِمْ وَعَن شَمَائِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ. قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْءُوماً مَدْحُوراً لَمَن تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنکُمْ أَجْمَعِینَ).

(‌آدم‌،  نیای  نــخستین‌)  شـما  را  آفـریدیم  و  سـپس  صورتگری  کردیم‌.  بعد  از  آن  به  فرشتگان  (‌و  از  جمله  ابلیس  که  در  صف  آنان  قرار  داشت‌،  ولی  از  ایشان  نبود)  گفتیم‌:  بـرای  آدم  سجدۀ  (‌خضوع  و  خشـوع‌)  کنید  (‌و  بزرگ  و  گرامیش  دارید)‌.  پس  (‌همۀ  فرشتگان  به  فرمان  یزدان‌)  سجده  کردند  (‌و  تعظیم  و  تکریم  بجای  آوردنـد) مگر  ابلیس  که  (‌از  جنّیان  بود  و  فرمان  نبرد  و)  سـجده  نکرد.  (‌خداوند  به  او)  گفت‌:  چه  چیز  تـو  را  بـازداشت  از  این  که  سجده  ببری‌،  وقتی  که  من  به  تو  دستور  (‌تعظیم  و  تواضع  برای  آدم‌)  داده‌ام‌؟  (‌ابلیس  از  روی  عناد  و  تکـبّر  پـاسخ‌)  گفت‌:  مـن  از  او  بـهترم‌.  چرا  کـه  مـرا  از  آتش  آفریده‌ای  و  او  را  از  خاک‌.  (‌و  آتش  کجا  و  خاک  کجا!  خدا  بدو)  گفت‌:  پس  از  این  (‌بهشت  یا  بهشت  زمینی‌،  یا  از  میان  فرشتگان،  و  یا  از  این  منزلت  و  مرتبت‌)  فرود  آی‌!  تو  را  نرسد  که  در  این  (‌مکان  دل‌آرا،  و  جایگاه  والا،  نـافرمانی  کنی  و)  تکبّر ورزی‌.  پس  بیرون  رو،  تو از  زمرۀ  خوارانی  (‌و  جای  تو  در  میان  اشرار  است‌،  نه  در  مـیان  اخیار.  اهریمن‌)  گفت‌:  مرا  تا  روزی  مـهلت  ده  و  زنـده  بـدار  که  (قیامت  نام  است  و  مردمان  در  آن  زنـده  مـی‌شوند  و  از  گورها)  برانگیخته  می‌گردند.  (‌خداوند)  گفت‌:  تو  از  زمرۀ  مـهلت  یــافتگانی  (‌و  مـدّتهای  مـدید  در  زمـین  مـاندگار  می‌مانی‌.  اهریمن‌)  گفت‌:  بدان  سبب  که  مرا  گمراه  داشتی‌،  من  بر  سر  راه  مستقیم  تو  در  کمین  آنان  می‌نشینم  (‌و  با  هر  گونه  وسائل  ممکن  در  گمراهی  ایشـان  مـی‌کوشم‌)‌.  سپس  از  پیش رو  و  از  طرف  راست  و از  طرف  چپ  (‌و  از  هر  جهت  کــه  بـتوانـم‌)  بـه  سـراغ  ایشـان  مـی‌روم  و  (‌گمراهشان  می‌سازم  و  از  راه  حقّ  منحرفشان  می‌نمایم‌.  تـا  بـدانـجا  که‌)  بیشتر  آنان  را  (‌مؤمن  به  خود  و)  سپاسگزار  نخواهی  یافت‌.  (‌خداوند)  گفت‌:  خوار  و  حقیر  و  رانده  و  ذلیل  از  این  (‌جایگاه  قدس  و  قدسیان‌)  بـیرون  رو.  سوگند  می‌خورم‌،  دورخ  را  از  تو  و  از  همۀ  کسانی  پر  می‌سازم  که  از  تو  پیروی  کنند.

این  نخستین  صحنه  است‌.  صحنۀ  شگفت‌انگـیزی  است‌.  صحنۀ  بزرگ  و  مهمّی  است‌...  مـا  بهتر  مـی‌دانیم  صحنه‌های  این  داستان  را  نخست  عرضه  داریم‌،  و  تعلیق  و  تفسیر  آنها  را،  و  الهامهای  اشارات  آنها  را،  به  تأخیر  بیندازیم  و  بدان  جائی  حواله  بداریم‌ که  از  نشـان  دادن  صحنه‌ها  می‌پردازیم‌:

(وَلَقَدْ خَلَقْنَاکُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاکُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلاَئِکِةِ اسْجُدُوا لآِدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَمْ یَکُن مِنَ السَّاجِدِینَ).

(‌آدم‌،  نیای  نـخستین‌)  شـما  را  آفـریدیم  و  سپس  صورتگری  کردیم‌.  بعد  از  آن  به  فرشتگان  (‌و  از  جمله  ابلیس  که  در  صف  آنان  قرار  داشت‌،  ولی  از  ایشان  نبود)  گفتیم‌:  بـرای  آدم  سجدۀ  (‌خضوع  و  خشـوع‌)  کـنید  (‌و  بزرگ  و  گرامیش  دارید)‌.  پس  (‌همۀ  فرشتگان  به  فرمان  یزدان‌)  سجده  کردند  (‌و  تعظیم  و  تکریم  بجای  آوردند)  مگر  ابلیس  که  (‌از  جنّیان  بود  و  فرمان  نـبرد  و)  سـجده  نکرد.

خلق  چه  بسا  به  معنی‌:  پدیدآ‌وردن  و آ‌فریدن  باشد،  و  تصویر و صورتگری  نیز به  معنی‌: ‌صورت  بخشیدن ‌و  شکل  و  ویژگیها  عطاء ‌کردن  باشد...  آفریدن  و  شکل  و  ویژگیها  بخشیدن،  دو  پلّه  از  پلّه‌های  آفرینش  است‌،  نه  دو  مرحله‌...  چه  واژۀ  «‌ثُمَّ»‌ کاّـی  برای  ترتیب  زمانی  نیست‌.  پیدایش  مربوط  به  مادۀ  خام  است  و  مراد  هسـی  یافتن  آن  است‌.  ولی  تصویر  یا  صورتگری ‌که  به  معنی  اشکال  انسانی  و  ویژگیها  بخشیدن  است‌،  پلّه‌ای  فراتر  از  پلّه‌های  هستی  یافتن  است‌.  انگار که  پـروردگار  دادار  فرموده  است‌:  ما  تنها  به  شما  هستی  نبخشیده‌ایم  و  بس،  بلکه  هستی  شما  را  دارا‌ی  ویژگیهای  وا‌لائی  ساخته‌ایم‌.  این  به  فرمودۀ  یزدان  می‌ماند،  آنجا که  فرموده  است‌: 

(اَلَّذِیْ اَعْطَی کُلَّ شَیءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی).

(‌پروردگار  ما)  آن  کسی  است  که  هر  چیزی  را  وجود  بخشیده  است  و  سپس  (‌در  راسـتای  آن  چیزی  که  برای  آن‌ آفریده‌ شده‌ است‌)‌‌ رهنمودش‌ کرده ‌است‌.   (‌طه/50) 

به هر  چیزی  به  هنگام  آفـرینش  آن‌،  ویـژگیهایش  و  وظائف  و تکالیفش  داده  شده  است  و در  راه  بروز آن  ویژگیها  و  ا‌نجام  آن  وظیفه‌ها  و  تکلیفها  رهنمود گشته  است‌.  میان  آفرینش  وجود،  و  ا‌عطاء  ویژگیها،  و  تـعیین  وظائف  و  تکالیف‌،  و  هدایت  و  رهنمود  به  انجام  آنـها،  هیچ‌گونه  فاصلۀ  زمانی  وجو‌د  ندارد.  معنی  اختلاف  پیدا  نمی‌کند  اگر  معنی  «‌هدی‌»  چنین  باشد:  آن  را  به  سوی  شناخت  پروردگارش  رهنمود کرده  است‌...  زیرا  آن  چیز،  به  هنگام  آفریده  شدنش‌،  به  سوی  شناخت  پروردگارش  رهنمود گردیده  است‌.  آدم  نیز  به  همین  منوال‌:  بدو  شکل  و  صورت  بخشیده  شده  است‌،  و  ویژگیهای  انسانی  به  وی  اعطاء  گردیده  است‌،  بدان  هنگام  که  آفریده  شده  است‌...  واژۀ  «ثُمَّ»  برای  ترقّی  رتبه  و  بالا  روی  در  پلّه  و  پایه  است‌،  نه  برای  ترتیب  زمانی‌...  ایـن  مـعنی  را  مـا  ترجیح  می‌دهیم‌.

به  هر  حال‌،  همۀ  آیه‌های  قرآنی  دربارۀ  آفرینش  آدم  علیه السلام  و  دربارۀ  پیدایش  جنس  بشری،  باعث  ترجیح  این  معنی  هستند که  بدین  پدیدۀ  انسان  نام‌،  همۀ  ویژگیهای  انسانی  و  وظائف  مستقلّ  و  جداگانۀ  انسانی‌،  همزمان  با  آفرینش  خود،  بدو  عطاء  شده  است‌.  تکامل  در  طول  تـاریخ  انسان‌،  پیشرفت  و  ترقّی  او  در  بروز  این  ویژگیها  و  رشد  و  نموّ  آنها  و  انجام  تمرین  و  پیدا کردن  مـمارست  و  آگاهی  برتر  و  بیشتر  است  و  بس‌...  تکامل  و  ترقّی  در  «‌وجود»  جسمانی  انسان  نبوده  است‌.  بدین‌گو‌نه ‌که  تبدل  انواع  انجام  پذیرفته  باشد  تا  این  تبدّل  و  تحوّل  سرانجام  به  انسان  منتهی  شده  باشد،  همان‌گونه‌ کـه  دارویـنیسم  می‌گوید.

تبدّل  و  تحوّل  انواع‌،  و  از  جمله  پیدایش  انسان  از  حیوان‌!  در  طول  سالهای  متمادی‌،  با  استناد  به  حـفّاریهائی‌ که  تئوری  تکامل  بر  آن  استوار  است‌،  یک  تئوری  و  نظریۀ  «‌ظنّی‌»  است‌،  نه  یک  تئوری  و  نظریۀ  «‌یـقینی‌»‌.  زیـرا  تعیین  زمان  عمر  صخره  سنگهای  موجود  در  قشـرها  و  لایه‌های  زمینی  نیز که  مستند  این  تئوری  و  نظریّه  است‌،  ظنّ  و گمانی  بیش  نیست‌.  تـنها  یک  تـئوری  و  نظریّه  است  همچون  تعیین  زمان  عمر  ستارگان  از  روی  نور  و  پرتو  آنها.  اصلًا  نمی‌توان  گفت  که  تئوریها  و  نظریّه‌های  دیگری  پیدا  نمی‌گردد که  آن  را  تعدیل  یا  تغییر  دهد.

به  فرض  این‌ که  آگاهی  از  زمان  عمر  صخره  سنگها،  یک  دانش  یقینی  باشد،  مانع  این  نیست‌ که  «‌انواع‌»  و  اقسامی  از  جانداران  در  زمانهای  متوالی  موجود  بوده  باشند  و  برخیها  از  برخی  دیگر  متکامل‌تر  و  پیشرفته‌تر  باشند،  به  سبب  شرائط  و  ظروفی‌ که  بر  زمین  حکمفرما  بوده  است  و  به  بعضی  از  انواع  جانداران  اجازه  داده  است  با  ایـن  شرائط  و  ظروف‌،  زندگی  خود  را  تطبیق  دهند  و  سازگار  سازند.  سپس  با تغییر شرائط  و ظروف  حکمفرما  بر  زمین  بعضیها  منقرض‌ گشته  باشند.  با  وجود  این‌،  «‌حتمی  و  قطعی‌»  نیست ‌که  برخیها  «‌متکامل‌تر  و  مترقّی‌تر»  از  برخیها  باشند...  حفریّات  و کند  و کاوهای  داروین  و  سائر  کارهای  دیگر  او  جز  این‌،  چیز  دیگری  را  ثابت  نمی‌کنند،  و  با  یقین  و  اطمینان  کامل  و  قطعی  نـمی‌توانـند  ثابت  بکنند که  این  نوع  از  لحاظ  اعضاء  و  انـدام  برگرفته  و  دگرگون  شدۀ  نوع  قبلی  خود  است‌،  و  قشرها  و  لایه‌های  صخره  سنگهای  زمین  دالّ  بر  تحوّل  و  تبدّل  این  نوع  از  نوع  پیشین  است‌.  تنها  حفریّات  و کند  و کاوها  و کارهای  دیگر  داروین  این  را  اثبات  می‌دارد که  نوعی  موجود  بوده  است ‌که  تکامل  یافته‌تر  بوده  و  در  ردۀ  بالاتر  از  نوع  زمان  پیش  از  خود  قرار  داشته  است‌...  همان‌گونه‌ که  گفتیم‌،  می‌توان  چنین  تعلیل  و  تـعبیر کرد:  شـرائـط  و  ظروفی  بر  زمین  حکمفرما  بوده  است ‌که  اجازه  پیدایش  این  نوع  را  می‌داده  است‌.  زمانی ‌که  چنین  شرائط  و  ظروفی  تغییر  پیدا کرده  است‌،  شرائط  و  ظروف  جدید  اجازه میی‌داده  است  نوع  دیگری  پدید  آید،  و  نوع  پیشین  بر  اثر  ناسازگاری  شرائط  و  ظروف  با  آن  منقرض‌ گردد.  در  این صورت  پیدایش  نوع  انسان‌،  پیدایش  مستقلّ  و  جداگانه  است‌.  در  مدّت  زمانی‌ که  یزدان  دانسته  است  شرائط  و  ظروف  موجود  در کرۀ  زمین  اجازۀ  پیدایش  و  زندگی  و  رشد  و  نموّ  این  نوع  را  می‌دهد،  او  را  هستی  بخشیده  است  و  خلعت  حیات  بر  تـن  او  چست‌ کرده  است‌...  این  دیدگاهی  است ‌که  مجموعۀ  آیات  قرآنی  در  پیدایش  انسان  دارد.

«‌انسان‌»  از  لحاظ  بیولوژی  و  فیزیولوژی  و  عقل  و  روح‌،  منحصر  به خود  است‌.  به  عبارت  دیگر:  بافتۀ  جدا  تافته  است‌.  انحصار  و  جداگانگیی  که  داروینیهای  جدید  را  -  و  به  همراه  آنان‌ کسانی  را که  به  طور کلی  مـنکر  وجود  خدایند  -  مجبور  به  پذیرش  و  اعتراف  به  این  امر  نموده  است‌.  چنین  پذیرش  و  اعترافی  هم  دالّ  بر  پیدایش  مستقلّ  و  منحصر  نوع  انسان‌،  و  عدم  تداخل  این  نوع  با انوع  دیگر  در  تکامل  اندام  و  تحوّل  و  تـبدّل  اعضاء  است.^[1]

به  هر  حال‌،  خود  یزدان  والامقام  و  بزرگوار،  تولّد  ایـن  انسان  را  در  جشن  باشکوهی  در  میان  فرشتگان‌،  اعلان  فرموده  اا‌ست‌:

(ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلاَئِکِةِ اسْجُدُوا لآِدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَمْ یَکُن مِنَ السَّاجِدِینَ).

بعد  از  آن  به  فرشتگان  (‌و  از  جمله  ابلیس  کـه  در  صف  آنان  قرار  داشت‌،  ولی  از  ایشان  نبود)  گفتیم‌:  بـرای  آدم  سجدۀ  (‌خضوع  و  تواضع‌)  کنید  (‌و  بزرگ  و  گرامیش  دارید)‌.  پس  (‌همۀ  فرشتگان  بـه  فـرمان  یـزدان‌)  سـجده  کردند  (‌و  تعظیم  و  تکریم  بجای  آوردند)  مگر  ابلیس  که  (‌از  جنّیان  بود  و  فرمان  نبرد  و)  سجده  نکرد.

فرشتگان  آفریده‌های  دیگری  از  آ‌فـریده‌های  یـزدان  هستند.  آنان  دارای  ویژگیها  و  تکالیف  و  وظائف  مربوط  به  خود  هستند.  چیزی  دربارۀ  آنان  نمی‌دانیم‌،  مگر  آنچه  را که  خدا  دربارةۀ کار  و  بارشان  به  ما  اطّلاع  داده  است  و  باخبرمان  فرموده  است‌.  راجع  به  چیزهائی  که  یزدان  دربارۀ  فرشتگان  به  ما  آموخته  است‌،  بطور  اجـمال  در  جای  خود  در  همین  فی‌ظلال  القرآ‌ن  صحبت  کردیم‌.^[2]  همچنین  ابلیس  نیز  آفریده‌ای  است  جدای  از  فرشتگان‌.  چرا که  خداوند  بزرگوار  فرموده  ا‌ست‌:

(اِلَّا اِبْلِیْسَ کَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ اَمْرِ رَبِّهِ).

مگر  ابلیس  که  از  جنّیان  بود  و  از  فرمان  پروردگارش  تمرّد  و  سرکشی  کرد. (کهف/50)

جنّیان  هم  آفریده‌هائی  غیر  از  فرشتگان  هستند.  دربارۀ  آنان  نیز  چیزی  نمی‌دانیم  مگر  آن  مقداری  را  که  یزدان  دربارۀ ‌کار  و  بار  ایشان  به  ما  یاد  داده  است‌.  در  این  جزء  چکیده‌وار  چیزهائی‌ که  یزدان  دربارۀ  امور  ایشان  به  ما  آموخته  است‌،  سخن‌ گفتیم‌.^[3]  در  اینجا  ذکر  می‌گردد که  ابلیس  از  آتش  آفریده  شده  است‌.  قطعاً  ابلیس  از  زمرۀ  فرشتگان  نیست‌.  هر  چند  در  میان  فرشتگان  بدو  نـیز  دستور  داده  شده  است ‌که  برای  آدم  سجده  ببرد،  در  آن  جشن  باشکوه  و  بزرگی ‌که  خداوندگار  والامقام  جهان،  تولّد  این  پدیدۀ  منحصر  به  فرد  را  اعلان  فرموده  است‌.  امّا  فرشتگان‌ که‌:

(لاَ یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ).

فرشتگان  از  یزدان  در  آنچه  بدیشان  دستور  داده  است  نافرمانی  نمی‏‎کنند،  و  همان  چیزی  را  انجام  می‌دهند  که  بدان  مأمور  شده‌اند.                             (‌تحریم/6‌) 

فرمان  بردند  و  اطاعت ‌کردند  و  دستور  یزدان  را  اجراء  نـمودند،  بدون  ا‌ین ‌که  درنگ ‌کنند  و  شکّ  و  دو  دلی  به  خود  راه  دهند.  و  بدون  این ‌که  خویشتن  را  بزرگ  ببینند  و  تکبّر کنند،  و  دربارۀ  عصیان  و  سرکشی  به  هر  علّتی  و  در  پرتو  هر  اندیشه‌ای  و  خیالی  فکر  بکنند...  این  سرشت  فرشتگان  است‌.  این  ویژگیهای  ایشان  است‌.  این  تکلّف  و  وظیفۀ  ایشان  است....  تا  اینجا  بزرگواری  این  پدیدۀ  انسان  نام  در  پیشگاه  یزد‌ان‌،  بر‌ای  ما  روشن  و  آشکار  شده  است‌.  همچنین  پیدا  و  هویدا  شده  است ‌که  ایـن  پدیدۀ  فرشته  نام که  از  بندگان  یزدانند،  اطاعت  مطلق  و  فرمانبرداری  بدون  چون  و  چرا  دا‌رند  و  اطاعت  مطلق  در  خمیرۀ  سرشتی  ایشان  سرشته  شده  است‌.

امّا  ابلیس  از  اجراء  فرمان  یزدان  سبحان  سر  باز  زد  و  در  برابر  دستور  او  سرکشی ‌کرد.  خواهیم  دانست  چه  چیز  در  سینه‌اش  در گشت  و گذار  بود.  چه  اندیشه‌ای  بر  او  چیره  شده  بود  و  او  را  از  اطاعت  پروردگارش  بازداشت.  ابلیس  که  می‌دانست  خداونـدگار  جهان‌، پروردگار  و  آفریدگار  او  است‌.  مالک ‌کار  و  بار  او،  و  مالک ‌کار  و  بار  سراسر  هستی  است‌.  در  این  چیزها کم‌ترین  تردید  و  کوچکترین  شکّ  و گمانی  ندا‌شت‌!

در  ایـن  صحنه  سه  نـمونه  از  آفریده‌های  یزدان  را  می‌بینیم‌:  نمونۀ  اطاعت  مطلق  و  تسلیم‌ کامل‌.  و  نـمونۀ  عصیان  مطلق‌،  و  تکبّر  مبغوض‌...  و  سرشت  سومی ‌که  سرشت  بشری  است‌،  ویـژگیها  و  خویهای  دوگانه‌،  و  صفات  و  اخلاق  دو  بعدی  آن  را  خواهیم  فهمید  در  مطالبی ‌که  خواهد  آمد.

سرشت  نخستین‌،  دربست  و  خالصانه  از  آن  یزدان  است‌.  در  همین  جایگاه  و  در  همین  موقعیّت‌،  نقش  آن  با  ایـن  تسلیم  مطلق  پایان  می‌پذیرد.  و  امّا  دو  سرشت  بعدی  دیگر  را  خواهیم  دید  و  خواهیم  فهمید که  چگونه  مسیر  را  برمی‌گزینند  و  راه  را  در  پیش  می‏‎گیرند.       

(قَالَ مَامَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِن نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِینٍ).

(‌خداوند  به  او)  گفت‌:  چه  چیز  تو  را  بازداشت  از  این  که  سجده  ببری‌،  وقتی  کـه  مـن  بـه  تـو  دسـتور  (‌تـعظیم  و  تواضع  برای  آدم‌)  داده‌ام‌؟  (‌ابلیس  از  روی  عناد  و  تکـبّر  پــاسخ‌)  گفت‌:  مـن  از  او  بـهترم‌.  چرا  کـه  مـرا  از  آتش  آفریده‌ای  و  او  را  از  خاک‌.  (‌و  آتش  کجا  و  خاک  کجا!)‌.  ابلیس  با  وجود  بودن  نصّ‌،  به  خود  حقّ  داده  است ‌کـه  اظهار  نظر کند.  با  وجود  فرمان  یزدان  خویشتن  را  حقِّ  قضاوت  دهد  و  طبق  اسباب  و  عللی ‌که  می‏‎بیند  به  سخن  در  آید  و  جسارت  نماید...  هنگامی ‌که  نـصّ  قاطع  و  دستور  جازم  وجود  داشته  باشد،  رأی  و  نظری  نمی‌ماند  و  هرگونه  اندیشه‌ای  باطل  می‌گردد  و  تنها  اطاعت  باید  کرد  و  بس،  و  اجراء  فرمان  حتمی  و  قطعی  است‌...  ابلیس  -  لَعَنَهُ‌الله‌ُ-  چنین  نبود که  ندانـد  یزدان‌،  آفریدگار  و  مالک  و  رازق  و  اداره‌ کننده  و گردانندۀ  جـهان  است  و  چیزی  در  جهان  هستی  روی  نمی‌دهد  مگر  با  اجازۀ  او  و  برابر  قضا  و  قدر  او...کمبود  دلیل  و  برهان  و  بیخبری  و  ناآگاهی  نبود که  ابلیس  را  به  نـافرمانی  کشـاند.  بلکه  دستور  را  اطاعت  و  اجراء  نکرد  بد‌ان  صورت ‌که  خطاب  بدو  صادر  شده  بود...  آن  هم  با  دلیل  و  منطقی ‌که  خود  داشت‌:

(قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِن نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِینٍ).

(‌ابلیس  از  روی  عناد  و  تکبّر  پاسخ‌)  گفت‌:  من  از  او  بهترم‌.  چرا  که  مرا  از  آتش  آفریده‌ای  و  او  را  از  خـاک‌.  (‌و  آتش  کجا  و  خاک  کجا)!.

سزائی ‌که  بلافاصله  و  فوری  دریافت  داشت  این  بود: 

(قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیهَا فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ).

خداوند  بدو)  گفت‌:  پس  از  این  (‌بهشت  یا  بهشت  زمینی‌،  یا  از  میان  فرشتگان،  و  یا  از  این  منزلت  و  مرتبت‌)  فرود  آی‌!  تو  را  نرسد  که  در  این  (‌مکان  دل‌آرا،  و  جایگاه  والا،  نافرمانی  کنی  و)  تکبّر  ورزی‌.  پس  بـیرون  بـرو،  تـو  از  زمرۀ  خوارانی  (‌و  جای  تو  در  میان  اشـرار  است‌،  نـه  در  میان  اخیار.

آگاهی  و  شناختی‌ که  اهریـمن  از  خدا  داشت  بدو  سودی  نرسانید.  اعتقاد  اهریمن  به  بودن  خدا  و  صفات  او  بدو  نفعی  نرسانید.  هر کسی  هم  فرمان  یـزدان  را  دریـافت  دارد،  سپس  به  خود  حقِّ  اظهار  نظر  در  این  باره  بدهد  و  معتقد  باشد که  می‌توانـد  فرمان  یـزدان  را  بپذیرد  یـا  نپذیرد،  و  به  خود  اجازۀ  قضاوت  در  بارۀ کاری  دهد که  یزدان  قبلًا  دربارۀ  آن  قضاوت  فرموده  است‌،  داوری  یزدان  دربارۀ  کار  چنین  کسی  این  است‌:  کار  چنین  کسی  کفر  است‌، ‌کفری‌ که  از  روی  علم  و  آگاهی  انجام  پذیرفته  است  و  با  وجود  داشتن  اعتقاد  صورت ‌گرفته  است!  چه  کمبود  دلیل  و  برهان  و  بیخبری  و  ناآگاهی  نـبود که  ابلیس  را  به  نافرمانی ‌کشاند،  و  از  لحاظ  اعتقاد  نیز کم  و  کاستی  نداشت‌!

از  بهشت  رانده  شد.  از  رحمت  خدا  مطرود  و  مـحروم  گردید.  نفرین  ایزد  متعال  او  را  در  بر گرفت.  حقارت  و  خواری  بر  او  واجب  شد  و گریبانگیرش ‌گردید.

ابلیس  شرور  و کینه‌توز  فراموش  نمی‌کند که  آدم  سبب  رانده  شدن  او  و  خشم‌ گرفتن  یزدان  بر  او  بوده  است‌.  لذا  تسلیم  سرنوشت  بد خود  نمی‌گردد  بد‌ون  این ‌که  انـتقام  بگیرد. گذشته  از  این‌،  باید  برابر  سرشت  بدی‌ که  دارد  و  در  آن  پرورده  و  وارسته‌ گردیده  است‌،  به  انجام  وظیفۀ  خود  سرگرم  شود.

(قَالَ أَنظِرْنِی إِلَى‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ. قَالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ. قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ. ثُمَّ لَآتِیَنَّهُم مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمَانِهِمْ وَعَن شَمَائِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ).

(‌اهریمن‌)  گفت‌:  مرا  تا  روزی  مهلت  ده  و  زنـده  بـدار  کـه  (‌قیامت  نام  است  و  مردمان  در  آن  زنـده  مـی‌شوند  و  از  گورها)  برانگیخته  می‏‎گردند.  (‌خداوند)  گفت‌:  تو  از  زمرۀ  مـهلت  یــافتگانی  (‌و  مـدّتهای  مدید  در  زمـین  ماندگار  می‌مانی‌.  اهریمن‌)  گفت‌:  بدان  سبب  که  مرا  گمراه  داشتی‌،  من  بر  سر  راه  مستقیم  تو  در  کمین  آنان  می‌نشینم  (‌و  با  هر  گونه  وسائل  ممکن  در  گمراهی  ایشـان  مـی‌کوشم‌)‌.  سپس  از  پیش  رو  و  از  طرف  راست  و  از  طرف  چپ  (‌و  از  هـر  جـهت  کـه  بـتوانـم‌)  بـه  سـراغ  ایشـان  مـی‌روم  و  (گمراهشان  می‌سازم  و  از  راه  حقّ  منحرفشان  می‌نمایم‌.  تــا  بـدانــجا  که‌)  بـیشتر  آنان  را  (‌مؤمن  بـه  خود  و)  سپاسـزار  نخواهی  یافت‌.

این  پافشاری‌ کامل  ابلیس  بر  شرّ  و  بدی،  و  تصمیم  مطلق  او  بر گمراهی  است‌...  بدین  وسیله‌،  این  سرشت  پلشت  ویژگیهای  اصلی  خود  را  آشکار  می‌نماید...  وجودش  سراسر  شرّ  و  بدی  است‌،  نه  شرّ  و  بدی ‌گذرا  و  ناپایدار،  بلکه  ذاتـی  و  مـاندگار...  آن  شرّ  و  بدی  اصیل  و  ریشه‌داری  که  از  روی  عمد  و  قـصد  است  و کینه‌توزانه  است‌.

گذشته  از  این  مطالب‌،  در  اینجا  معانی  عقلی  و  حرکات  درونی  و  روانی‌،  در  صحنۀ  برجستۀ  روشن  و  آشکاری‌،  به  تصویر کشیده  می‌شود:

ابلیس  از  خدای  خود  خواسته  است ‌که  او  را  تـا  روز  رستاخیز  مهلت  دهد.  او  می‌داند  چیزی  را که  از  خدا  می‌خواهد  روی  نمی‌دهد  و  انجام  نمی‌پذیرد،  مگر  ایـن  که  خدا  بخواهد  و  قضا  و  قدرش  بدان  تعلّق ‌گیرد.  یزدان  به  درخواست  او  پاسخ  مثبت  می‌دهد  و  مـهلتی  را که  خواسته  است  بدو  می‌دهد.  این  مهلت‌:

(اِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُوْمِ).

تا  روزی  که  زمان  (‌فرا  رسیدن‌)  آن  (‌در  پیش  خدا)  معلوم  (‌و  اگر  هم  طول  بکشد  محدود)  است  (‌و  هنگامۀ  رستاخیز نام  دارد)‌.                                               (حجر/38)

همان‌گونه ‌که  در  سورۀ  دیگری  به  نـام  حجر  آمـده  است‌...  روایتهائی  در  میان  است ‌که  می‌گوید:  این  زمان‌،  زمان  در  صور  دمیدن  نخستین  است‌.  با  دمیدن  نخستین  در  صور،  همۀ ‌کسانی‌ که  در  آسمانها  و  زمـین  هستند  خواهند  مرد،  مگر کسانی‌ که  خدا  بخواهد.  مراد  روز  رستاخیز  نیست‌...

د‌ر  اینجا  ابلیس‌ که  حکـم  خدا  را  دربارۀ  مـاندگاری  طولانی  خود  دریافت  می‌دارد،  با  تکبّر  و  افتخار  اعلان  می‌دارد که  او گمراهسازی  یزدان  و گمراهی  خود  را  که  بر  اثر  معصیت  و  تکبّر  دامنگیر  وی گشته  است‌،  پـاسخ  می‌دهد.  بدین  صورت‌ که  این  آفریدۀ  انسان  نام  که  خدا  او  را  محترم  و  مکرّم  داشته  است‌،  و  به  سبب  وجود  او  تراژدی  ابلیس  و  لعن  و  طرد  او  پدید  آمده  است‌.  قرآن  این ‌گمراهی  پیدا  در گفتار  او  را  چنین  حکایت  می‌کند: 

(لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ. ثُمَّ لَآتِیَنَّهُم مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمَانِهِمْ وَعَن شَمَائِلِهِمْ).

... من  بر  سر  راه  مستقیم  تو  در  کمین  آنان  می‌نشینم  (‌و  با  هر  گونه  وسائل  ممکن  در  گمراهی  ایشان  می‌کوشم‌)‌.  سپس  از  پیش  رو  و از  پشت  سر و از  طرف  راست  و از  طرف  چپ  (‌و  از  هر  جهت  که  بتوانـم‌)  بـه  سـراغ  ایشـان  مـــی‌روم  و  (گمراهشـان  مـی‌سازم  و  از  راه  حقّ  منحرفشان  می‌نمایم‌).

ابلیس  برای ‌گمراه ‌کردن  آدم  و  اولاد  او  بر  راه  راست  یزدان  در کمین  آنان  می‌نشیند  تا  کسی  را  از  این  راه  باز  دارد که  بخواهد  از  آنجا  بگذرد  و  چنین  مسیری  را  طی  کند.  راهی ‌که  به  سوی  خدا  است‌،  ممکن  نیست ‌که  راه  محسوس  مادی  باشد.  چه  یزدان  سبحان  به  مکان  نیازی  ندارد  و  در  جایگاه  ویژه‌ای  قرار  نمی‌گیرد،  تا  راهی  به  سوی  او  در  میان  باشد.  پس  بناچار  چـنین  راهی‌،  راه  ایمان  و  طاعاتی  است‌ که  منتهی  به  رضای  یـزدان  می‌گردد...  ابلیس  از  هر  سو  به  سوی  انسان ‌می‌آید:

(مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمَانِهِمْ وَعَن شَمَائِلِهِمْ).

از  پیش  رو  و  از  پشت  سر  و  از  طرف  راست  و  از  طرف  چپ  (‌و  از  هر  جهت‌)  ایشان‌.

از  هر  جهت  به  سوی  آدمیزادگان  می‌آید تا  میان  ایشان  و  میان  ایمان  و  طاعت‌،  سدّ  و  مانع  گردد...  صـحنه  زندۀ  برجستۀ  لبریز  از  جنب  و  جوش  است‌.  ابلیس  پیوسته  سر  راه  را  بر  انسـانها  مـی‌بندد  و  با  تلاش  فراوان  و  ناگسیختنی  در گمراه ‌کردن  ایشان  می‌کوشد،  تا کاری ‌کند  که  مردمان  خدا  را  نشناسند  و  شکر  و  سپاس  او  را  بجای  نیاورند،  مگر گروه  اندکی‌ که  از  دست  ابلیس  بگریزند  و  فرمان  یزدان  را پاسخ‌ گویند  و  بر  دیده  نهند:

(وَلاَ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ).

بیشتر  آنان  را  (‌مؤمن  به  خود  و)  سپاسگزار  نخواهـی  یافت‌.

یادی  از  شکر  می‌رود،  تا  با  چیزی  همآهنگ  شود که  در  سرآغاز  سوره  گذشت‌:

(قَلِیلاً مَاتَشْکُرُونَ).

بسیار  کم  سپاسگزاری  می‌کنید.                                          (اعراف/10)

این  امر  بیانی  سبب  سپاسگزاری  اندک  است‌.  همچنین  بیانگر  انگیزۀ  حقیقتی  نـهان  است‌.  ابلیس  است‌ که  نمی‌گذارد  شکر  و  سپاس  انجام ‌گیرد.  ابلیس  بر  سر  راه  خشنودی  یزدان  می‌نشیند  و  مردمان  را  از  دستیابی  بدان  باز  می‌دارد.  ذکر  ایـن  مطالب  بدان  خاطر  است‌ که  مردمان  بیدار  و  هوشیار گردند  و  متوجّه  دشمن  کـمین  کرده‌ای  باشند که  ایشان  را  از  هدایت  و  رهنمود  بدور  می‌راند  و  پرتشان  می‌گرداند.  همچنین  آدمیزادگان  بیدار  و  هوشیار گردند  تا  خویشتن  را  بپایند  و  از  مکر  و کید  اهریمن  بدور  نمایند،  بدانگاه ‌که  بدانند  این  آفت  از کجا  و  چگونه‌ گریبانگیرشان  می‌گردد  و  نمی‌گذارد  اکثر  آنان  سپاسگزار  شوند.

به  درخواست  ابلیس  پاسخ  داده  شده  است‌.  زیرا  اراده  و  مشیّت  خدا  بر  آن  بوده  است ‌که  این  موجود  بشری  را  رها  سازد  تا  راه  خود  را  در  پرتو  سرشت  خود  بپیماید که  آمیزه‌ای  از  استعداد  خیر  و  شرّ  است‌.  با  خردی  راه  را  بنگرد که  یزدان  به  انسان  عطاء‌ کرده  است  و  می‌توانـد  خوبی  و  بدی  را  تشخیص‌،  و  هر کدام  را که  خواست  ترجیح  دهد  و  برگزیند.  به ‌کمک  پـندها  و  اند‌رزها  و  بیدارباشها  و  هوشیارباشهائی  که  یزدان  توسّط  پیغمبران  بدو  داده  است  و  بدین  وسیله  یاریش  نموده  است‌،  راه  به  سوی  خدای  را  طی‌ کـند.  خویشتن  را  در  پـرتو  دیـن  آسمانی  بپاید  و  راست  و  استوار  نماید...  همچنین  اراده  و  مشیّت  یزدان  بر  آن  بوده  است‌ که  انسان  بتواند  هدایت  یا  ضلالت  را  بجوید  و  با  اختیاری ‌که  دارد  راهیاب  یا  گمراه‌ گردد.  خیر  و  شرّ  در  خمیرۀ  هستی  او  باشد  و  پیکار  خوبی  و  بدی  در گسترۀ  زندگی  او  در گیرد،  و  سرانجام  او  به  یکی  از  دو  فرجام  سعادت  یا  شقاوت  بینجامد.  سنّت  یزدان  او  را  در  برگیرد  و  مشیّت  ایزد  منّان  به  امتحان  و  آزمون  او  بپردازد،  و  چه  در  راه  هدایت  و  چه  در  راه  ضلالت  به  آزمایش  او  دست  یازد،  و  طبق  سنّت  جاری  و  قانون  ساری  یزدان  سبحان،  و  برابر  اراده  و  مشیّت  آزاد  ایزد  منّان‌،  هدایت  یا  ضلال  به  انسان  دست  دهد  و  انسان  راهیاب  و  یا  گمراه ‌گردد.

لیکن  روند  قرآنی  در  وعدۀ  اخیر  به  ابلیس  -  نفرین  خدا  بر  او  باد  -  اجازۀ  یزدان  را  آشکارا  بیان  نمی‌دارد  و  بدان  تصریح  نمی‌کند،  بدان‌گونه‌ که  مـهلت  دادن  بدو  را  آشکارا  بیان  و  بدان  تصریح  می‌کند.  بلکه  از  آن  سکوت  در  پیش  می‌گیرد،  و  قاطعانه  طـرد  ابلیس  را  اعلان  می‌دارد.  او  را  خوار  و  رسوا  و  شکست  خورده  می‌راند،  و  او  را  به  دورخ  وعده  می‌دهد  و  بدو  اعلان  می‌کند که  دورخ  را  از  او  و  از  انسانهائی  لبریز گرداند که  به  دنبال  او  راه  می‌افتند  و  از  او  پیروی  می‌کنند  و  به  هـمراه  او  گمراه  می‌شوند:

(قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْءُوماً مَدْحُوراً لَمَن تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنکُمْ أَجْمَعِینَ).

(‌خداوند)  گفت‌:  خـوار  و  حقیر  و  رانـده  و  ذلیـل  از  این  (‌جایگاه  قدس  و  قدسیان‌)  بیرون  رو.  سوگند  می‌خورم‌،  دورخ  را  از  تو  و  از  همۀ  کسانی  پـر  مـی‌سازم  که  از  تـو  پیروی  کنند.

کسی ‌که  از  ابلیس  پیروی  می‌کند،  چه  بسا  در  شناختی ‌که  ابلیس  نسبت  به  خدا  داشته  است  و  باوری ‌که  او  به  الوهیّت  خدا  داشته  است‌،  از  ابلیس  پیروی  می‌کند.  یعنی  همچون  اهریمن  خدای  را  می‌شناسد  و  به  خداوندگاری  او  ایمان  دارد،  با  این  وجود  بسان  اهریمن  حـاکمیّت  و  فرمانروانی  یزدان  سبحان  و  حکم  و  قـضاوت  ایزد  منّان  را  نمی‌پذیرد  و  نادیده  می‌گیرد،  و  ادّعاء  می‌کند که  او  نیز  در  برابر  اوامر  آفریدگار،  حقّ  نـظر  و  اظـهار  رأی  دارد،  و  منطق  خود  را  در  اجراء ‌کردن  و  ا‌جراء  نکردن  اوامر  پروردگار  دخالت  می‌دهد!...  این  یک  نوع  پیروی  از  ابلیس  است‌.  نوع  دیگر  آن  بدین  شکل  است‌ که  از  ابلیس  پیروی  می‌کند  تا  او  را گمراه  سازد  و  به  طـور کلّی  از  دستیابی  به  هدایت  منحرف ‌گرداند...  این  نوع  و  آن  نوع  گمراهی  هر  دو  تا  پیروی  از  ابلیس  است  و  سزای  آن  به  دو‌زخ  افتادن  همراه  با  اهریمن  است‌.

خداوند  سبحان  به  ابلیس  و  فرزندان  او  نیز  اختیار  عطاء  فرموده  است  و  در  دائرۀ  این  اختیار  محدود  بدیشان  فرصت  انتخاب  و گزینش  داده  است  و  با  ایـن  ا‌خـتیار  محدود  و  انتخاب  مقبول  یا  مردود  ایشان  را  می‌آزماید،  آزمونی ‌که  اراده  و  مشیّت  یزدان  بر  آن  رفته  است ‌که  قطعاً  دامنگیر  انسان ‌گردد  و  این  موجود  در  آن  شرکت  داده  شود.  یزدان  در  پـرتو  امتحان‌،  انسـان  را  آفریدۀ  منحصر  به  فردی  در  ویژگیهایـش  می‌گرداند.  او  نه  فرشته  است  و  نه  اهریمن‌.  چرا که  انسان  در  این  هستی  نـقش  دیگری  دارد.  نقش  او  نه  نقش  فرشته  است  و  نه  نقش  اهریمن‌.

*

این  صحنه  پایان  می‌پذیرد،  تا  صحنۀ  دیگری  در  رونـد  قرآنی  به  دنبال  آن  بیاید:

یزدان  سبحان  پس  از  طرد  ابلیس  بدین‌گو‌نه  و  بدین  شکل‌،  به  آدم  و  همسرش  می‌نگرد...  در  اینجا  است‌ که  پی  می‌بریم ‌که  آدم  دارای  همسری  از  نوع  خود  است‌.  نمی‌دانیم  چگونه  پا  به  جهان  نهاده  است‌.  آیه‌هائی ‌که  در  اینجا  در  خدمت  آنها  هستیم‌،  و  همۀ  آیه‌های  همسان  آنها  در  قرآن  مجید،  از  این  غیب  اصلًا  سخنی  نگفته‌اند.  همۀ  روایتهائی  هم ‌که  در  بارۀ  آفرینش  این  همسر  از  دنـدۀ  پهلوی  چپ  آدم  ذکر  شده  است  آمیزه  به  اسرائـیلیّات  است  و  نمی‌توانیم  بدانها  تکیه  و  اعتماد  داشته  باشیم.  تنها  چیزی  که  قاطعانه  در  این  باره  می‌توان  گفت  ایـن  است ‌که  یزدان  برای  آدم  از  جنس  خودش  همسری  برای  او  آفریده  است  و  آن  دو  نفر  زوج  همدیگر گشته‌اند.^[4]  سنت  و  قانونی ‌که  ما  در  بارۀ  همۀ  آ‌فـریده‌های  خدا  می‌دانیم  زوجیّت  در  هر  چیز  است‌:

(وَمِن کُلِّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ لَعَلَّمْ تَذَکَّرُونَ).

ما  از  هر  چیزی  جفتی  را  آفریده‌ایـم‌،  تـا  ایـن  کـه  شما  (‌عظمت  آفریدگار  را)  یاد  کنید.           

                                 (‌ذاریات/٦٤) 

زوجیّت  سنّت  جاری  و  قانون  ساری  و  قاعدۀ  اصیل  در  هر  آفریده‌ای  از  آفریده‌های  یزدان  است‌.^[5]  هرگاه  با  این  سنّت  و  قانون  و  قاعده‌،  همگام  شویم‌،  می‌توانیم  ترجیح  دهیم ‌که  آفـرینش  حوّاء  پس  از  آفـرینش  آدم  انـجام  پذیرفته  است  و  زمان  آن  دو  از  هم  فاصلۀ  چـندانی  نداشته  است‌.  آ‌فرینش  حوّاء  هم  درست  به  همان  شیوه‌ا‌ی  انجام ‌گرفته  است ‌که  آفرینش  آدم  بدان  شیوه  به  وقوع  پیوسته  است‌.

به  هر  حال‌،  به  آدم  و  همسرش  خطاب  می‌گردد کـه  پروردگارشان  بدانان  می‌سپارد  و  سفارش  می‌‌نماید  در  زندگانی  خود  از  یزدان  فر‌مانبرداری  کنند.  خداونـد  تربیت  ایشـان  را  می‌آغازد  و  آنان  را  برای  نـقش  بنیادینشان  آماده  می‌سازد،  نقش  بنیادینی‌ که  یزدان  این  موجود  انسان  نام  را  برای  ادای آن  آفـریده  است‌.  ایـن  نقش‌،  نقش  جانشینی  و خلیفه‌گری  در  زمین  است‌،  همان گونه ‌که  خدا  در  سورۀ  بقره  تصریح  فرموده  است‌:

(وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً).

زمانی  (‌را  یادآوری  کن‌)  که  پروردگارت  بـه  فرشتگان  گفت‌:  من  در  زمین  جانشینی  بـیافرینم  (‌تـا  بـه  آبـادانـی  زمین  بپردازد  و  آن  زیبانگاری  و  نـوآوری  را  کـه  بـرای  زمـین  مــعیّن  داشـته‌ام  بـه  اتـمام  رسـاند  و  آن  انسـان  است‌).                       (‌بقرة/30)

(وَیَا آدَمُ اسْکُنْ أَنتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ فَکُلاَ مِنْ حَیْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونَا مِنَ الْظَّالِمِینَ).

ای  آدم‌،  تو  و  همسرت  در  بهشت  ساکن  شوید  و  در  هر  کجا  که  خواستید  (‌بگردید  و  از  نـعمتـهای  آن‌)  بخورید،  ولی  به  این  درخت‌،  نزدیک  نشوید  (‌و  از  آن  نخورید،  که  اگر  چنین  کنید)  از  زمرۀ  ستمکاران  خواهید  شد.

قرآن  از  تعیین  «‌این  درخت‌»  سکوت  می‌کند.  چرا که  تعیین  نوع  درخت‌،  در  حکمت  تحریم  آن  تأثیری  ندارد.  ارجح  این  است‌ که  خود  تـحریم  مراد  است‌...  یـزدان  سبحان  بدیشان  اجازه  داده  است  که  از  حلال  بهره‌مند  گردند،  و  بدانان  سفارش  فرموده  است  از  حرام  دوری  گزینند.  بناچار  باید  چیز  حرامی  در  میان  باشد  تـا  ایـن  نوع‌،  یعنی  انسان  در  مرز  آن  بایستد،  و  در  سرشت  او  اراده‌ای  باشد که  آرزوها  و  خواستهای  خود  را  تجربه  کند،  و  در  پرتو  آن  اراده  بر  علائق  و  رغائب  و  هواها  و  هوسهای  خویش  چیره‌ گردد،  و  بر  آنها  حاکم  شود  نه  همچون  حیوان  محکو‌م  و  مغلوب  آنها  باشد.  این  ویژگی  و  وجه  تمایزی  است‌ که  «‌انسان‌»  دارد  و  با  آن  از  حیوان  جدا  می‌گردد،  و  در  پـرتو  آن  معنی  «‌انسـان‌»  تـحقّق  می‌پذیرد.

هم  اینک  ابلیس  پیدا  می‌شود  و  نـقش  خود  را  بازی  می‌کند،  نقشی‌ که  برای  آن  وارسته  و  پیراسته  شده  است‌.  این  موجود  منحصر  به  فردی ‌که  یزدان  این  چنین  او  را  بزرگوار  داشـته  است‌،  و  تولّد  او  را  در  جـهان  والای  فرشتگان  در  آن  چنان  جشـن  باشکوه  شگرف  اعلان  فرموده  است‌،  و  فرشتگان  را  برای  او  به  سجده  خوانده  است  و  ایشان  هم  در  برابرش  سجده  بـرده‌اند‌،  و  خدا  ابلیس  را  به  سبب  او  از  بهشت  بیرون‌کرده  است  و  از  میان  فرشتگان  رانده  است‌،  این  موجود  دارای  سرشت  مزدوج  و  دو  بعدی  است‌،  و  بطور  یکسـان  استعداد  و  آمادگی  دو  راه  و  دو  مـقصد  را  دارد.  نقطه‌های  معیّنی  در  او  است ‌که  از  راه  این  نقطه‌ها  رام  می‌گردد  و  به ‌کژ  راهه‌ها  برده  می‌شود.  -  مادام ‌که  متوسّل  به  فرمان  یزدان  نگردد  و  محکم  به  اوامر  ایزد  متعال  چنگ  نزند  -  از  راه  این  نقطه  ضعفها  بدو آسیب  زده  می‌شود  و به  بلا گرفتار  می‌آید،  و  می‌توان  به  سـراغ  او  رفت  و  در  دل  و  درون  وی  رخنه‌ کرد  و  بدو  ضربۀ ‌کاری  زد...  هو‌اها  و  هوسها  و  خواستها  و  آرزوهای  معیّنی  هم  دارد.  از  راه  این  شهوات  و  رغائب  به  دام  می‌افتد  و گرفتار  می‌گردد.^[6]

ابلیس  شروع  می‌کند  به  بازیچه  قرار  دادن  این  شهوات  و  رغائب‌:

(فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطَانُ لِیُبْدِیَ لَهُمَا مَا ووُرِیَ عَنْهُمَا مِن سَوْءَاتِهِمَا وَقَالَ مَانَهَاکُمَا رَبُّکُمَا عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَن تَکُونَا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونَا مِنَ الخَالِدِینَ. وَقَاسَمَهُمَا إِنِّی لَکُمَا لَمِنَ النَّاصِحِینَ).

سپس  اهریمن  آنان  را  وسـوسه  کـرد  تـا  (‌مــخالفت  بـا  فرمان  خدا  را  در  نظرشان  بیارایـد  و  لبـاسهایشان  را  از  تن  بـدر  آورد  و  بـرهنه  و  عریانشان  سـازد)  و  عورات  نهان  از  دیدۀ  آنان  را  بـدیشان  نماید،  و  (‌بـدین  مـنظور)  گفت‌:  پروردگارتان  شـما  را  از  ایـن  درخت  بـاز نداشـته  است‌،  مگر  بدان  خاطر  که  (‌اگر  از  این  درخت  بخورید)  دو  فرشته  می‌شوید،  و  یا  این  که  (‌جاودانه  مـی‌گردید  و)  از  زمرۀ  جاویدانان  (‌در  این  سرا)  خواهید  شد.  و  برای  آنان  بارها  سوگند  خورد  که  من  خیرخواه  شما  هستم‌.

نمی‌دانیم  وسوسۀ  شیطان  چگونه  انجام  پـذیرفته  است‌.  چون  ما  اصل  و  حقیقت  شیطان  را  نمی‌دانیم  تـا کیفیّت  اعـمال  و  افعال  او  را  بدانیم  و  فـهم ‌کنیم‌.  همچنین  نمی‌دانیم  شیطان  چگو‌نه  با  انسـان  تـماس  می‌گیرد  و  چگونه  او  را گمراه  می‌سازد.  امّا  ما  از  روی  خبر  صادق  که  تنها  منبع  مورد  اعتماد  ما  دربارۀ  غیب  است  می‌دانیم  که  با  نیرنگ  به  شرّ  و  بدی ‌کشاندن  اهریمن  به  شکلی  از  اشکال  صورت  می‌پذیرد،  و  وسوسه  و  پـیام  اهریمن  برای  ارتکاب  حرام  به  نحوی  از  انحاء  حاصل  می‌گردد.  این  نیرنگبازی  و  به  شرّ  و  بدی‌ کشاندن‌،  و  وسوسه  و  پیام  دادن  اهریمن‌،  با  اتّکاء  و  اعتماد  بر  نقطه  ضعفهای  سرشتی  در  انسان  انجام  می‌پذیرد.  از  ایـن  ضعف  هم  می‌توان  با  ایمان  و  یاد  خداوند  رحمان  خویشتن  را  آزاد  و  رها کرد،  تا  بدانجا که  اهریمن  دیگر  نتوانـد  سـلطه  و  قدرتی  بر  مؤمن  ذاکر  داشته  باشد،  و  مکر  و کید  ضعیف  او  تأثیری  بر  جای  نگذارد.

بدین  منوال  اهریمن  آن  دو  را  وسوسه‌ کرد  تا  عورتهای  ایشان  را  بدانان  بنماید،  عورتهائی ‌که تا  آن  زمـان  از  دیده‌های  آنان  پنهان  و  پوشیده  بود...  هدف  اهریمن  این  بود...  آن  دو  نفر  عورتهائی  داشتند،  ولی  عورتهایشان  از  دیدگانشان  پوشیده  بود  و  عورتها  را  نمی‌دیدند.  همان  گونه ‌که  از  روند  قرآنی  خواهیم  فهمید  عورتهایشان‌،  عورتهای  جسمانی  محسوس  بوده  است‌،  و  نـیاز  به  پوشش  مادی  داشته  است‌.  آنان  هم  آن  عورتها  را  به  عنوان  عورت  تلقّی ‌کرده‌اند  و  در  پنهان ‌کردن  به  تلاش  ایستاده‌اند.  اهریمن  هدف  خود  را  معلوم  است  بدیشان  نمی‌گوید،  و  از  ناحیۀ  رغائب  و  علائق  ژرف  به  سویشان می‌آید:

(وَقَالَ مَانَهَاکُمَا رَبُّکُمَا عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَن تَکُونَا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونَا مِنَ الخَالِدِینَ).

گفت‌:  پروردگارتان  شـما  را  از  ایـن  درخت  بـاز نداشـته  است‌،  مگر  بدان  خاطر  که  (‌اگر  از  این  درخت  بخورید)  دو  فرشته  می‌شوید،  و  یا  این  که  (‌جاودانه  مـی‌گردید  و)  از  زمرۀ  جاویدانان  (‌در  این  سرا)  خواهید  شد.

بدین  وسیله  علائق  پنهان  و  نهان  «‌انسان‌»  را  به  بازیچه  گرفت‌...  انسان  دوست  می‌دارد  که  جاودانه  بماند  یـا  دارای  عمر  دراز  شبیه  به  جاودانگی  باشد.  می‌خواهد  ملک  و  مملکتی  داشته  باشد که  محدود  به  عمر کوتاه  مشخّص  نباشد.

در  قرائتی  «‌مَلِکَیْنِ‌»  با کسر  لام  آمده  است‌.  آیۀ  دیگری  در  سورۀ  طه  این  نوع  قرائت  را کمک  می‌کند:

(هَلْ أَدُلُّکَ عَلَى‏ شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْکٍ لَّا یَبْلَى‏).

آیا  تو  را  به  درخت  جاودانگی  و  ملک  فناناپذیر  رهنمود  کنم‌؟‌.                     (طه/120)

با  توجّه  بدین  قرائت‌،  تشویق  به  ملک  و  مـملکت  سرمدی  و  عمر  ابدی  است‌.  این  دو  چیز  هم  دلربائی  بیشتری  در  انسان  دارند،  بدان  گونه‌ که  می‌توان  گفت‌:  کشش  جنسی  و  شهوت  نزدیکی  زناشوئی  خودش  تنها  وسیله‌ای  برای  حصول  عشق  جاودانگی  با  امتداد  زنجیرۀ  نسل  در  نسل  انسان  است  و  بس.  بنا به  قرائت  «‌مَلَکَیْنِ‌»  با  فتح  لام‌،  تشویق  به  رهائی  از  قید  و  بند  تن‌،  و  جاودانه  ماندن  همچون  فرشتگان  است‌...  ولیکن  قرائت  پیشین  از  قرائت  پسین‌،  اگر چه  مشهور  نیست‌،  ولی  با  نصّ  دیگر  قرآنی  سازگاری  بیشتری  دارد،  و  با  مکر  و کیدی ‌که  شـیطان  در  پـیش‌ گرفته  است  و  از  راه  خواسـتها  و  آرزوهای  سرشتی  بنیادین  انسان  به  سراغ  انسان  آمده  است‌،  بهتر  می‌خواند.

ابلیس  ملعو‌ن  می‌دانست ‌که  یـزدان  آن  دو  را  از  ایـن  درخت  نهی‌ کرده  است‌،  و  ایـن  نـهی  دارای  شکوه  و  سنگینی  خود  در  دل  و  درون  ایشان  است‌،  در  برانگیختن  و  تحریک ‌کردن  خود  -‌گذشته  از  به  بازی‌ گرفتن  خواستها  و  رغبتهای  ایشان  -‌ کمک  گرفت  از  اطـمینان  بخشیدن  و  در  امن  و  امان  بودن  آنان  از  هرگونه  پی‌آمد  و گزندی‌.  در  این  راستا  برای  ایشان  سوگند  خورد که  او  خیرخواه  و  دلسوز  آنـان  است  و  در  خیرخواهی  و  دلسوزیش  راست  و  درست  است‌:

(وَقَاسَمَهُمَا إِنِّی لَکُمَا لَمِنَ النَّاصِحِینَ).

برای  آنان  بارها  سوگند  خورد  که  مـن  خیرخواه  شـما  هستم‌.

آدم  و  همسرش‌،  تحت  تأثـیر  خواست  و  رغـبتی ‌که  برمی‌انگیزاند  و  به  پیش  می‌راند،  و  قسم  و  سوگندی ‌که  خرد  را  می‌پوشاند  و  منگ  و  بنگ  می‌گرداند،  فراموش  کردند که  اهریمن  دشمن  ایشان  است‌،  دشمنی‌ که  ممکن  نیست  آنان  را  به ‌کار  خیر  رهنمود کند.  آخر  خدا  بدیشان  مؤکّدانه  دستور  داده  است  و  آنـان  هـم  از  یزدان  باید  فرمانبرداری‌ کنند  چه  علّت  آن  فرمان  را  بدانند  و  فلسفۀ  آن  را  درک ‌کنند  یا  به  علّت  و  فلسفۀ  آن  پـی  نبرند.  میبایستی  فراموش  نکنند که  چیزی  نـمی‌شود  و  روی  نمی‌دهد  مگر  با  قضا  و  قدر  یزدان  و  اذن  و  اجازۀ  ایـزد  سبحان.  اگر  خدا  جاودانگی  را  و  مـلک  و  مـملکت  سرمدی  را  برای  آنان  مقدّر  نفرموده  باشد،  هرگز  به  جاودانگی  و  چنین  ملک  و  مـملکتی  نـمی‌رسند  و  دسترسی  پیدا  نمی‌کنند.

آدم  و  همسرش  همۀ  این  چیزها  را  از  یاد  بردند،  و  برای  پاسخ  دادن  به  تشویق  و  تحریک  مکّارائه  و  نیرنگبازانۀ  اهریمن  برانگیخته  شدند  و  به  تلاش  و  تکاپو  افتادند. 

(فَدَلاَّهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَکُمَا عَن تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُل لَکُمَا إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمَا عَدُوٌّ مُبِینٌ).

پس  آرام  آرام  آنان  را  با  مکر  و  فریب  (‌به  سوی  نافرمانی  و  خوردن  از  آن  درخت‌)  کشید.  هنگامی  که  از  آن  درخت  چشیدند،  عورات  خویش  را  بدیدند،  و  (‌بـرای  پـوشاندن  شـرمگاه‌های  خـود)  شروع  به  جمع‌آوری  برگهای  (‌درختان‌)  بـهشت  کـردند  و  آنـها  را  بـر  خود  افکندند.  پــروردگارشان  (‌بــه  سـرزنش  ایشـان  پـرداخت  و  خطاکاری  آنان  را  متذکّر  شـد  و)  فریادشان  زد  که  آیـا  شما  را  از آن  درخت  نـهی  نکردم  و  به  شما  نگفتم  که  اهریمن  دشـمن  آشکــارتان  است  (‌و  خـیر  شـما  را  نمی‌خواهد؟‌).

نیرنگ‌ گرفت‌.  فریب‌ کار  خود  را کرد.  مکر  و کید  نتیجه  داد.  اهریمن  آن  دو  را  با  نـیرنگ  و  فریب  از  اطاعت  یزدان  به  نافرمانی  خداوند  سبحان  کشاند.  ایشـان  را  از  مقام  والای  جهان  بالا  به  مرتبۀ  پست  این  دنـیا  سقوط  دا‌د:

(فَدَلاَّهُمَا بِغُرُورٍ).

پس  آرام  آرام  آنان  را  با  مکر  و  فریب  (‌به  سوی  نافرمانی  و  خوردن  از  آن  درخت‌)  کشید  (‌و  از  شاخسار  اطاعت  به  چاهسار  معصیت  انداخت‌).

هم  اینک  احساس  می‌کنند  که  آن  دو  دارای  عورتهائی  هستند.  پی  بردند  که  عورتهایشان  تـا  کنون  از  آنـان  پوشیده  بوده  است‌.  شروع  به  جمع‌آوری  برگهای  درختان  بهشت ‌کردند  و  آنها  را  روی  همدیگر  انداختند.  این  برگهای  انباشته  را  بر  عورتهای  خود  می‌نهادند  و  «‌می‌چسباندند»‌...  این  کار  می‌رساند  که  عـورتهایشان  جسمانی  بوده  است‌.  انسان  به  طور  فطری  از  لخت  بودن  عورت  شرم  می‌کند  و  خجالت  می‌کشد.  عورتها  لخت  و  عور  نمی‌گردد  مگر  زمانی ‌که  فطرت  به  سبب  پیروی  از  جاهلیّت‌،  فاسد  و  تباه  شود.

(وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَکُمَا عَن تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُل لَکُمَا إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمَا عَدُوٌّ مُبِینٌ).

پــروردگارشان  (‌بـه  سـرزنش  ایشـان  پـرداخت  و  خطاکاری  آنان  را  متذکّر  شـد  و)  فریادشان  زد  کـه  آیـا  شما  را  از  آن  درخت  نـهی  نکـردم  و  بـه  شـما  نگفتم  که  اهــریمن  دشـمن  آشکــارتان  است  (‌و  خـیر  شـما  را  نمی‌خواهد؟‌).

این  سرزنش  بر گناه،  و  عتاب  بر  فراموشی  انـدرز  را  شنیدند...  امّا  صدا  و  ندا  چگو‌نه  بوده  است‌،  و  چگونه  آن  را  شنیده‌اند؟  به  همان  صورت  که  نـخستین‌ بار  یـزدان  ایشان  را  مورد  خطاب  قرار  داده  است‌،  و  بدان  شکل‌ که  فرشتگان  را  مورد  خطاب  قرار  داده  است‌،  و  به  گونه‌ای  که  ابلیس  را  مورد  خطاب  قـرار  داده  است‌.  همۀ  ایـنها  غیب  است  و  از  غیب  چیزی  نمی‌دانیم‌،  مگر  آن  اندازه ‌که  رخ  نموده  است  و  روی  داده  است‌...  یزدان  هر کاری  را  که  بخواهد  انجام  می‌دهد.

در  پرتو  این  ندای  آسمانی‌ گوشۀ  دیگری  از  سرشت  این  موجود  منحصر  به  فرد  پدیدار  می‌گردد...  ایـن  موجود  انسان  نام  فراموش  می‌کند  و  به  خطا  می‌رود.  در  او  ضعفی  است  که  شیطان  از  راه  آن  وارد  می‌گردد.  انسان  پیوسته  فرمان  نمی‏برد  و  به  انجام  وظیفه  نـمی‌پردازد  و  همیشه  راه  راست  در  پیش  نمی‌گیرد  و  از  مسیر  درست حرکت  نمی‌کند.  امّا  به  اشتباه  خود  پی  می‏‎برد،  و  لغزش  خود  را  می‌فهمد،  و  پشیمان  می‌گردد  و  از  پروردگارش  کمک  می‌خواهد  و  آمرزش  می‌طلبد...  او  برمی‏گردد  و  دست  می‌کشد.  او  همچون  شیطان  بر  معصیت  و  عصیان  پـافشاری  نـمی‌کند،  و  از  پروردگار  خود  درخواست  نمی‌نماید که  وی  را  در گناه  و  سرکشی  مـدد  و  یـاری  فرماید.

(قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِن لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ).

(‌آدم  و  همسرش‌،  دست  دعا  به  سوی  خدا  برداشـتند  و)  گفتند:  پروردگارا!  ما  (‌با  نافرمانی  از  تـو)  بـر  خویشتن  ستم  کرده‌ایم  و  اگر  ما  را  نبخشی  و  بر  ما  رحـم  نکـنی  از  زیانکاران  خواهیم  بود.

ایـن  ویـژگی  «‌انسـان‌»  است‌.  ویژگیی  که  او  را  به  پروردگارشان  پیوند  می‌دهد،  و  درهائی  را  بر  روی  او  رو  به  خدا  باز  می‌کند...  ویژگی  انسان‌:  اقرار  و  اعتراف‌،  ندامت  و  پشیمانی‌،  طلب  آمرزش‌،  درک  ضعف‌،  مدد  و  یاری  خواستن  از  یزدان‌،  و  درخواست  رحمت  از  خداوند  مهربان.  همراه  با  اطـمینان  و  یـقین  کامل  به  ایـن‌که  هیچگو‌نه  قدرت  و  قوّتی  در  میان  نیست  مگر  این‌که  با  یاری  خواستن  و  مدد  جستن  از  یزدان  و  بهره‌مند  شدن  از  عطوفت  و  مرحمت  خداوند  مهربان‌...  اگر  مدد  و  یاری  و  رحم  و  مهربانی  آفریدگار  جهان ‌کسی  را  در  بر  نگیرد،  از  زمرۀ  زیانکاران  و  زیانباران  خواهد  بود.

در  اینجا  بود که  اوّلین  تجربه  و  نخستین  آزمون  انـجام  پذیرفت‌،  و  ویژگیهای  بزرگ  انسان  جلوه‌گر  آمد.  انسان  آن  ویژگیها  را  شناخت  و  مزۀ  آنـها  را  چشید.  با  ایـن  بیدارباش،  برای  استفادۀ  از  ویژگیهای  نهان  آمادگی  پیدا  کرد.  آمادۀ  بهره‏مندی  از  ویژگیهای  خود  در کار  خلافت  و  جانشینی  شد.  آمادگی  یافت ‌که  با  دشـمن  خویش  برزمد  و  به  پیکاری  بپردازد که  هیچ  وقت  شعلۀ  آن  فروکش  نمی‌کند  و  تنور  این  جنگ  پیوسته  داغ  و  تافته  است‌.

(قَالَ اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى‏ حِینٍ. قَالَ فِیهَا تَحْیَوْنَ وَفِیهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ).

(‌خداوند  خطاب  به  آدم  و  حوّاء  و  ابلیس‌)  گفت‌:  (‌از  ایـن  جایگاه  والا)  پائین  روید.  برخی  دشمن  برخـی  خواهید  بود.  در  زمین  تا  روزگاری  استقرار  خواهید  داشت  و  (‌از  نعمتهای  آن‌)  بهره‌مند  خواهید  شد.  (‌خداونـد)  گفت‌:  در  زمین  (‌تولید  نسل  می‌کنید  و)  زندگی  بسر  می‌برید  و  در  آن  می‌میرید  (‌و  دفن  می‌شوید)  و  از  آن  (‌هنگام  رستاخیز  زنده  می‌گردید  و)  بیرون  می‌آئید.

همگی  پائین  آمدند...  به  این  کرۀ  زمین  فرود  آمدند...  امّا  قبلًا کجا  بودند؟  بهشت ‌کجا  است‌؟‌...  اینها  جزو  غیب  است  و  چیزی  از  آنها  نمی‌دانیم  و  خبری  از  آنها  نداریم‌،  مگر  آن  مقداری  را که  به  ما  خبر  داده  است  آن‌ کسی‌ که  کلیدهای  غیب  تنها  در  دست  او  است  و  بس‌...  هرگونه  تلاشی  در  راه  دسترسی  و  شناخت  ایـن  غیب‌،  پس  از  گسیختن  وحی،  تلاش  بیهوده‌ای  است‌.  هرگونه  تکذیب  کردنی  هم‌ که  تکیه  بر عادت  و  عرف  و  «‌علم‌»  و  دانش  ظنّی  مردمان  امروزی  باشد،  تکبّر  و  خودستائی  است‌.  چه  این  «‌علم  و  دانش‌»  از گلیم  خود  پا  را  فراتر  می‌نهد  و  از  جولانگاه  خود  درمی‌گذرد،  زمانی ‌که  بدون  وسـیلۀ  شناخت  می‌کو‌شد  بدین  غیب  فرو  رود  و  بدان  بپردازد.  زمانی  هم  غیب  را  بطور کلّی  نفی‌کند،  تکبّر  می‌ورزد  و  به  خود  می‌نازد.  چرا که  غیب  از  هر  سو  او  را  فرا گرفته  است‌،  و  ناشناخته‌ها  در  بارۀ  «‌مادّه‌» ‌که  جولانگاه  او  است  بیش  از  شناخته‌ها  است‌.^[7] جملگی  به  زمین  فرود  آمدند...  آدم  و  همسرش‌،  و  ابلیس  و  یاران  و  همدستان  او  ...  پائین  آمدند  تا  یکی  با  دیگری  کشمکش  و  پیکار کند،  و  یکی  دشمن  دیگری  شود،  و  رزم  میان  دو  سرشت  و  دو  فطرت‌ گوناگون  در  گشت  و گذار  و  جولان  و  دوران  باشد:  سرشت  و  فطرتی  که  بر  شرّ  سرشته  شده  است‌،  و  دیگری  سرشت  دو  بعدی  است  و  دارای  اسـتعداد  خیر  و  شرّ  است‌.  در  ضمن‌،  آزمایش  صورت  بگیرد،  و  قضا  و  قدر  یزدان  هم  هرگونه  که  می‌خواهد  اجراء ‌گردد.

بر  آدم  و  فرزندان  او  واجب ‌گردید که  در  زمین  مستقرّ  شوند.  در  آ‌نجا  زندگی  را  سپری‌ کنند،  و تـا  مدّتی  از  نعمتهای  موجود  در  آن  بهره‌مند گردند.  واجب  شد  در  زمین  زندگی ‌کنند،  و  در  آنجا  بمیرند،  سپس  از  همانجا  بیرون  بیایند  و  دوباره  زنده  شوند...  آن‌گاه  در  پایان  این  کوچ  بزرگ  به  سوی  آفریدگار  خویش  برگردند  و  به  بهشت  یا  دورخ  او  بروند  و  در افتند.

چرخش  و گردش  نخستین  پایان  پذیرفت  تا  چرخشها  و  گردشهای  بیشماری  به  دنبال  آن  بیاید.  انسان  در  آنـها  پیروز  بشود،  مادام ‌که  خود  را  در  پناه  خدای  خود  دارد  و  به  خدا  پناهنده  شود،  و  در  آنها  شکست  بخورد،  مادام ‌که  دشمن  خود  را  به  دوستی‌ گیرد.

*

گذشته  از  اینها،  این  داستانی  نیست‌.  بلکه  نشـان  دادن  حقیقت  انسان  است  تا  خود  را  بشناسد  و  با  حقیقت  سرشت  خویش  آشنا  شود  و  از  پـیدایش  و  آفرینش  خویشتن  باخبر گردد،  و  جهانهائی  را  بشناسد  که  او  را  احاطه ‌کرده‌اند،  و  قضا  و  قدری  را  پیش  چشم  د‌ارد که  زندگی  او  را  می‌گردانـد،  و  برنامه‌ای  را  بیاموزد  و بشـناسد که  یـزدان  آن  را  برای  او  می‌پسندد،  و  ا‌ز  آزمایش  و  آزمونی  اطّلاع  پیدا کند کـه  با  آن  روبرو  می‌گردد،  و  از  فرجام  و  سرانجامی  باخبر  باشد که  در  انتظار  او  است‌...  همۀ  این  چیزها  حقائقی  هستند  که  در  بیان  «‌ارکان  و  اصول  جهان‌بینی  اسلامی‌»  شرکت  دارند.  خواهیم  کوشید  بدان  اندازه ‌که  برنامۀ  فی‌ ظلال  القرآن  اجازه  می‌دهد  بدین  ارکان  و  اصول  بپردازیم،  و  شرح  و  بسط  آنها  را  به  بحث  و  بررسی  ویژه‌ای  در این  زمینه‌،  تحت  عنوان‌:  «‌ویژگیهای  جهان‌بینی  اسلامی  و  ارکان  و  اصول  آن»  حواله  داریم‌.

نخستین  حقیقتی ‌که  از  داستان  پیدایش  انسان  دریـافت  می‌داریم  -  همان‌گونه‌ که‌ گفتیم  -  هماهنگی  میان  سرشت  جهان  و  پیدایش  پدیدۀ  انسان  نام‌،  و  هـمچنین  رابطۀ  قضا  و  قدر  یزدان  با  انسان  و  جهان  است‌.  قضا  و  قدری ‌که  محیط  بر  انسـان  و  جهان  است  و  پیدایش  انسان  را  مقدّر  معیّنی  می‌داند  نه  پـیدایش  تصادفی  و  جهش  ناگهانی‌.  هماهنگی  میان  انسان  و  جهان  هم  بر  قاعده  و  قانون  استوار  است  و  سازش  آنـها  از  نظم  و  نظام  برخودار  است‌.

کسانی‌ که  یزدان  سبحان  را  نمی‌شناسند،  و  چنانکه  باید  ارج  و  قدر  او  را  نمی‌دانند،  قدرت  و  تـوان  و  رفتار  و  کردار  الهی  را  با  مقیاسها  و  معیارهای  کوچک  انسـانی  خود  می‌سنجند.  هنگامی  که  می‌بینند که  ایـن  پـدیدۀ  انسان  نام  تنها  آفریده‌ای  از  آفریده‌های  این  زمین  است‌،  و  این  زمین  نیز  ذرةۀ کوچکی  همچون  ذرّه‌‌های ‌گرد  و  غبار  فضا  در  دریـای  موّاج  جهان  است‌،  می‌گویند:  «‌معقول‌»  و  خردپسند  نیست‌ که  در  فراسوی  پیدایش  این  انسان  هدفی  باشد،  چه  رسد  به  این‌که  ایـن  انسـان  در  نظام  جهان‌،  شأن  و  مقامی  داشته  باشد.  برخی  از  ایشان  گمان  می‏‎برند  پـیدایش  انسـان  جـهشی  نـاگهانی  و  عارضه‌ای  تصادفی  بوده  است‌.  جـهان  پـیرامون  او  با  پیدایش  او  و  پیدایش  حیات  بطور کلّی  دشـمن  است  و  دشمنی  دارد!...  این  گونه  سخنان  یاوه‌گوئیها  و  پریشان  گوئیهائی  است ‌که  قدرت  و  توان  و  رفتار  و کردار  یزدان  جـهان  را  با  مقیاسها  و  مـعیارهای‌ کوچک  انسـان  می‌‌سنجند!

راست  است ‌که  اگر  انسان  صاحب  این  ملک  و  مملکت  فراخ  جهان  می‏بود،  اصلًا بدین  زمین  توجّهی  نمی‌کرد،  و  بدین  پدیدۀ  انسان  نام که  بر  سطح  آن  لنگ  لنگان  و  افــتان  و  خیزان‌ گام  برمی‏دارد،  هیچ‌گونه  نگاهی  نمی‌انداخت‌،  و  اهمّیّت  و  ارزشی  بدو  نـمی‌داد.  زیـرا  انسان  نمی‌تواند  نسبت  به  همۀ  چیزهائی‌که  د‌ر  این  ملک  و  مملکت  شگرف  و  شگفت  است  توجّه  داشته  باشد،  و  ارج  و  ارزش  و  پایه  و  مایۀ  یک  یک  آنها  را  بداند  و  نقش  و وظیفۀ  هر  یک  را  در  نظر گیرد،  و همآوائی  و  هماهنگی  میان  آنها  را  پـیش  چشـم  دارد...  امّا  یزدان  سبحان  یزدان  است‌.  به  اندازۀ  ذرّه‌ای  در  آسمانها  و  زمین  بر  او  پنهان  و  نـهان  نـمی‌گردد  و  مخفی  نـمی‌ماند.  او  خداوندگار  این  ملک  و  مملکت  بزرگ  و  فراخی  است  که  چیزی  در  آن  سر  برنمی‌آورد  و  قامت  راست  نمی‌کند  مگر  با  رعایت  و  حمایت  او.  چیزی  هم  در  آن  پـدید  نیامده  است  و  جامۀ  هستی  به  تن  نکرده  است  مگر  بـا  مشیّت  و  ارادۀ  او...  آفت  این  انسان  این  است‌،  زمانی ‌که  از  هدایت  یزدان  دور  و  منحرف  می‌گردد  و  تنها  خواست  خود  را  -  هر  چند  آن  را  دانش  بنامد  - ‌ملاک  و  معیار  قرار  می‌دهد،  فراموش  می‌کند  که  خداونـد  سبحان  خداوند  است‌،  و  خداوند  سبحان  را  برابر  هوا  و  هوس  خود  تصوّر  می‌کند،  و  قدرت  و  قوّت  و  رفتار  و کردار  خدا  را  با  مقیاسها  و  معیارهای ‌کوچک  انسان  می‌سنجد!  سپس  تکبّر  می‌ورزد  و  به  خود  می‌بالد  و  هوا  و  هوس  خود  را  حقیقت  قلمداد  می‌کند.

سیر  جیمس  جینز  زبان  به  همچون  جهان‌بینیهای  بسیار  گمراه  انسان  می‌گشاید  و  در کتابی  به  نام‌:  «‌جهان  پیچیده  و  بغرنج‌»  می‌گوید:

«‌هنگامی‌ که  ما  روی ‌کرۀ  زمین  می‌ایستیم  - کر‌ۀ  زمین  که  دانۀ  شن  بسیار کوچکی  بشمار  است  -  و  تـلاش  می‌کنیم  پرده  از  سرشت  جهانی  برداریم ‌که  در  فضا  و  زمان  محلّ  اقامت  ما  را  احاطه ‌کرده  است‌،  و  به  هدف  از  وجود  این  جهان  فراخ  پی  ببریم،  در  همان  آغاز کار  احساس  ترس  و  هراسی  می‌کنیم ‌که  انگار  وحشت  زده‌ایم  و  خود  را  گم  کرده‌ایم  و  به  دست  و  پا  افتاده‌ایم‌.  چرا  نباید  جـهان  خوفناک  و  تـرس‌آور  نـباشد؟  ایـن  فاصله‌های  بسیار  و  کـرانه‌های  بی‌شمار،  و  مسـافتهای  گشاد  و گستره‌های  فراخ‌،  با  عقل  و  خرد  ما  انسانها  درک  و  فهم  نمی‌شود.  سالها  و  قرنهای  بیشماری  بر  آنــها  گذشته  است  و  تصوّر  نمی‌گردد  و  بشمار  نمی‌آید.  تاریخ  حیات  انسان  نسبت  بدین  سالها  و  قرنهای  طولانی  بسی  ناچیز  است‌.  انگار  لحظه‌ای  است‌...  جهان  بسیار  شگرف  و  شگفت  و  هراس‌انگیز  است‌.  چرا که  متوجّه  می‌شویم  جهان  از  وحدت  و  یکپارچگی  عجیبی  برخوردار  است‌،  و  همچنین  می‌بینیم ‌که  موطن  و  مسکن  ما  در  فضا  بسی  ناچیز  است‌.  موطن  و  مسکن  ما  زمین  تنها  جزء  ناچیزی  از  یک  میلیون  جزء  دانه  شنی  از  دانه  شنهای  دریـاهای  دنیا  است!...  چیزی ‌که  از  هر  چیز  دیگری  برای  دانشمند  هراس‌انگیزتر  است  این  است  که  ایـن  جور  به  نـظر  می‌رسد که  اصلًا  به  حیات  و  زندگی‌ای  همچون  حیات  و  زندگی  ما  توجّه  و  عنایتی  نـمی‌شود  و  مـا  در گسـترۀ  هستی  به  حساب  نمی‌آئیم‌.  انگار  عاطفه‌ها  و  حرصها  و  آزها  و کردارها  و  هنرها  و آئینهای  ما  همه  و  همه  غریب  و  دور  افتاده  از  نظام  و  سیستم  جهان  و  طرح  و  پروژۀ  آن  است!  راست  و  درست  است  اگر  بگو‌ئیم‌:  میان  جهان  و  میان  حیاتی  همچون  حیات  ما  دشمنی  سختی  است‌.  زیرا  فضا  در  اغلب  بخشهای  خود  سرد  است‌،  تا  بدانجا که  هر  نوع  حیاتی  در  آن  یخ  می‌بندد  و  بر  جای  نـمی‌ماند...  بیشترین  بخشهای  ماده‌ای ‌که  در  فضا  است  به  اندازه‌ای  گرم  است  و  دارای  حرارت  است‌ که  امکان  حیات  در  آن  غیر ممکن  است‌.  پرتوها  و  اشعه‌های‌ گوناگونی  در  فضـا  می‌پراکنند  و  پیوسته  به ‌کرات  آسمانی  برخورد  می‌کنند  و  می‌افتند.  چه  بسا  بسیاری  از  این  پرتوها  و  اشعه‌ها  دشمن  حیات  یا  نابودکنندۀ  حیات  هستند.

این  وضع  جهانی  است‌ که  شرائط  و  ظروف  ما  را  بد‌ان  افکنده  است‌.  اگر  درست  نباشد که ‌گفته  شود  ما  بر  اثـر  اشتباهی  که  روی  داده  است  پـیدا  شـده‌ایـم‌،  دست  کم  می‌توان ‌گفت‌:  پیدایش  ما  نتیجۀ  چیزی  است  که  درست  است  تصادف  نامیده  شود».

قبلًا  بیان  داشتیم‌،  انگارۀ  دشمنی  جهان  با  پیدایش  حیات‌،  و  در  نظر  نگرفتن  تقدیر  و  تدبیر  نیروئی‌ که  بر  جهان  مسلّط  باشد  و  آن  را  بگرداند  و  از  آن  محافظت  نماید،  امّا  با  این  وجود،  حیات  عملًا  پـدیدار گردد  و  موجود  باشد،  از  زمرۀ‌ کارهائی  است ‌که  خرد  هیچ  فرد  خردمندی  آن  را  به  اندیشۀ  خود  راه  نمی‌دهد،  چه  رسد  به  این‌ که  آن  را  بپذیرد!  مگر  ممکن  است  با  وجود  این‌که  جـهان  دشمن  پیدایش  حیات  باشد،  امّا  با  این  وجود  حیات  عملًا  پدید  آید،  بدون  این ‌که  نیروی  محافظ  و  مقتدری  در  میان  باشد که  همۀ  امور  جهان  را  می‌گرداند؟‌!  آیا  حیات  نیرومندتر  از  جهان  است  تا  علیرغم  آن  نمایان  و  آشکار  شود؟‌!  هر  چند  جهان  دشمن  حیات  باشد  امّا  حیات  سر  از  عدم  برزند؟! آیا  این  پدیدۀ  انسان  نام  مثلًا  -  پـیش  از  بوجود  آمدن  -  عملًا  از  این  جهان  موجود  تـوانـاتر  و  نیرومندتر  بوده  است‌،  این  است  با  وجود  دشمنی  جهان  و  علیرغم  دشمنانگی  آن‌،  در  جهان  سر  از  عدم  بر  زده  است  و  از  افق  طلوع  کرده  است‌؟‌!

اینها  اندیشه‌ها  و  جهان‌بینیهائی  است ‌که  ارزش  نگرش  و  بررسی  را  ندارند.  اگر  این  «‌دانشمندان‌»  بدین  بسنده  می‌کردند  و  تنها  چیزهائی  را  به  ما  می‌گفتند که  وسائل  مادی  ایشان  دربارۀ  توصیف  پدیده‌ها  بدانها  می‌رسد،  بدون  ایـن  که  بدین  تخمین  زدنـهای  «‌مـتافیزیکی‌»  بی‌استناد  و  بی‌پایه  دست  بزنند،  وظیفۀ  خود  را  -  هر  چند  هم  ناقص  -  در  آشنا کردن  مردمان  با  جهان  پیرامونشان  اداء  می‌کردند.  امّا  آنان  از  دائره  شـناخت  امـن  و  امـان  می‌گذرند  و  سر  در  بیابان  برهوت  فرضها  و گمانها  می‌نهند  بدون  این‌که  دلیل  و  حجّتی  داشته  باشند  مگر  هواها  و  هوسهای‌ کوچک  و  بی‌ارزش  انسانی‌.

ما  -  خدا  را  شکر  -  در  پرتو  یزدان  به  این  جهان  شگرف  و  شگـفت  می‌نگریم  و  احساس  خوف  و  هراس  و  دلهره‌ای  نمی‌کنیم ‌که  سیر  جیمس  جینز  از  آن  صحبت  می‌کند.  بلکه  احساس  هیبت  و  عظمت  آفریدگار  ایـن  جهان  در  دلهایمان  جایگزین  می‌گردد،  و  به  زیبائی  و  سترگی  پدیدار  در  آفریدگان  او  پی  می‏بریم  و  احساس  آرامش  و  آسایش  و  انس  و  الفت  با  این  جهان  دوسـتی  می‌کنیم ‌که  خدا  آن  را  و  ما  را  آفریده  است  و میان  ما  و  جهان  همآوائـی  و  هماهنگی  برقرار  فرموده  است‌...  بزرگی  جهان  و  دقّت  موجود  در  آن‌،  ما  را  به  شگفت  مـی‌انـدازد،  امّـا  ما  نـمی‌ترسیم  و  داد  و  بیداد  راه  نمی‌اندازیم‌.  ما  احساس  ضـایع  شـدن  و  هدر  رفتن  نمی‌کنیم‌.  ما  چشم  به  راه  هلاک  و  نابودی  نیستیم‌...  چرا  که  خداوندگار  ما  و  جهان  یزدان  است‌...  ما  سهل  و  ساده  و  با  مودّت  و  محبّت  و  در کمال  انس  و  الفت‌،  و  با  اطمینان  و  اعتماد،  با  جهان  رفتار  می‌کنیم‌.  ما  امیدواریم  در  جهان  ارزاق  و  اقوات  و  وسائل  زندگی  و  خوشی  خود  را  بیابیم،  و  سپاسگزار  الطاف  الهی  باشیم‌:

(وَلَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِی الْأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَکُمْ فِیهَا مَعَایِشَ قَلِیلاً مَاتَشْکُرُونَ).

شما  را  در  زمین  مقیم  کردیم  و  قدرت  و  نعمتتان  دادیم‌،  و  وسائل  زندگیتان  را  در  آن  مـهیّا  نـمودیم‌،  (‌امّـا  شـما  در  برابر  نعمتهای  فراوان‌)  بسیار  کم  سپاسگزاری  می‌کنید.  حقیقت  دومی  که  از  داستان  پیدایش  انسان  به  دل  الهام  می‌گردد،‌ کرامت  و  بزرگواری  این  موجود  منحصر  به  فرد  در  میان  دنیای  زنده‌ها،  و  نقش  سترگی  است ‌که  بدو  واگـذار  شـده  است‌.  و  فـراخـی  آفاق  و  وسـعت  جـولانگاه‌هائی  است ‌که  در  آنجا  حرکت  می‌کند  و  به  تلاش  می‌ایستد.  و گوناگونی  جهانهائی  است ‌که  -  در  حدود  عبودیّت  و  بندگیش  در  برابر  یزدان  یگانۀ  جهان  -  با  آنها  گشت  و گذار  و  تـلاش  و کوشش  دارد.  کاملًا  خلاف  مکتبهای  مادی  و  ماتریالیستی  ساختار  انسانها  که  ارزش  واقعی  انسان  را  هدر  می‌دهند  و  برای  انسان  اهمّیّت  قائل  نیستند  و  او  را  به  عنوان  یک  عامل  اساسی  مؤثّر  در  جهان  می‌شناسند.  چرا  که  اهمّیّت  را  بطور کلّی  به  ماده  و  تأثیرات  قطعی  و  حتمی  آن  می‌دهند.  همچنین  این  دیدگاه‌ کاملًا  مخالف  با  مکتب  تکامل  داروینی  است  که  انسان  را  به  جهان  حیوان  ملحق  می‌گرداند  و  برای  ویژگیهای  ممتاز  انسان  ارزشی  قائل  نیست  و  ارجی  و  بهائی  بدانها  نمی‌دهد.  با  مکتب  روانکـاوی  فـرویدی‌،  مخالف  است ‌که  انسان  را  غرق  در  لجنزار  جنس  می‌داند  و  معتقد  است‌ که  انسان  خود  را  به  پـیشرفت  و  تـرقّی  نـمی‌رساند  مگر  از  راه  همین  لجنزار...  امّا  نباید  فراموش‌ کرد که‌ کرامت  و  عزّت  این  موجود  منحصر  به  فرد،  انسان  را  «‌اله‌»  و  خداوندگار  نمی‌سازد،  همان  گونه  که  فلسفه‌های  زمان  روشنفکری  در  تلاش  است‌ که  چنین  بگوید.^[8] تنها  در  جهان‌بینی  درست  اسـلامی‌،  حقّ  و  حقیقت  و  اعتدال  و  میانه‌روی  مورد  نظر  است  و  بس.  در  بارۀ  این  موجود  مـنحصر  به  فـرد،  با  برداشت  از  مجموع  نصوص  قرآنی  -  به  صورت  ترجیحی‌،  نه  به  گونۀ  قطعی  -  می‌توانـیم  بگوئیم  پـیدایش  مستقلّ  و  جداگانه‌ای  داشته  است‌،  موجود  منحصر  به  فردی  که  تولّد  او  در  جهان  بالا  و  در  میان  فرشتگان  والامقام  در  یک  جشـن  جـهانی  اعلان  شده  است‌،  و گواهان  و  حاضران  در  این  جشن  فرشتگان  بوده‌اند.  تولّد  بزرگ  و  سترگ  انسان  در  میان  ایـن  فـرشتگان  والامقام  و  صدرنشینان  عالم  بالا،  و  در گسترۀ  هستی  بوده  است‌...  در  آیۀ  دیگری  در  سورۀ  بقره  جانشینی  و  خلیفه‌گری  او  در  زمین  اعلان  شده  است  و  خلافت  او  از  آن  روزی  بوده  است‌ که  یزدان  او  را  آفـریده  است‌.  نخسین  آزمایش  او  در  بهشت  بوده  است  و  جنبۀ  تـمرین  و  آمادگی  او  برای  این  خلافت  داشته  است‌.  آیات  قرآنی  در  سوره‌های  زیادی  اعلان  می‌دارند که  یزدان  این  جهان  را  -  نه  تنها  زمین  را  -  یار  و  مددکار  او  در  امر  خلافت  فرموده  است‌،  و  آنچه‌ که  در  آسـمانها  و  آنچه ‌که  در  زمین  است  همه  را  از  نـاحیۀ  خود،  مسـخّر  او  ساخته  است‌.^[9]

همچنین  بزرگ  نقشی  پدیدار  می‌آید  که  آفریدگارش  بدو  واگذار کرده  است‌.  چه  آباد کردن  ایـن  سیّاره  و  ریاست  بر  آن  -  حجم  این  سیّاره  هر  چه  هست  -‌ کار  بس  بزرگ  و  سترگی  است‌.

آنچه  از  این  داستان  و  از  مجموعۀ  آیه‌های  قرآنی  روشن  و جلوه‌گر  است  همچنین  آفرینش  منحصر  به  فرد  و  متمایز  انسان  است‌،  آن  هم  نه  تنها  در  زمین  بلکه  در  همۀ  کائنات‌.  چه  جهانهای  دیگر،  از  قبیل  جهان  فرشتگان  و  جهان  جنّیان  و  جهانهائی ‌که  جز  یزدان ‌کسی  از  آنها  مطّلع  نیست‌،  دارای  وظیفۀ  ویژۀ  خود  هستند که  جدای  از  ویژۀ  انسان  است‌.  همچنین  آنها  دارای  سرشتها  و  خمیرۀ  ذاتی  جدا  بوده  و  از  طبائع  و  موادّ دیگری  آفریده  شده‌اند که  با  وظائف  و  تکالیف  آنها  همساز  و  متناسب  است‌.  انسان  با  این  صفات  و ویژگیهائی ‌که  دارد  و  با  ایـن  وظـائف  و  تکالیفی  که  عهده‌دار  انجام  آنها  است‌،  متمایز  و  مستقلّ  از  سـائر  جهانها  و  جـهانیان  است‌.  فرمودۀ  خداونـد  بزرگوار  بر  این  تـمایز  و  جد‌اگانکی  دلالت  دارد که  می‌فرماید:

(إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاً).

ما  امانت  (‌اختیار  و  اراده‌)  را  بر  آسمـانها  و  زمین  و  کوه‌ها  (‌و  همۀ  جهان  خلقت‌)  عرضه  داشتیم  (‌و  انـجام  وظیفۀ  اختیاری  همراه  با  مسؤولیّت‌،  و  انـجام  وظیفۀ  اجـباری  بدون  مسؤولیّت  را  بـدیشان  پـیشنهاد  کردیم‌.  جملگی  آنها  اجبار  را  بر  اختیار  برتری  دادند)  و  از  پذیرش  امانت  خودداری  کردند  و  از  آن  ترسیدند،  و  حال  این  که  انسان  (‌این  اعجوبۀ  جهان‌)  زیر  بار  آن  رفت  (‌و  دارای  موقعیّت  بسیار  ممتازی  شد.  امّا  برخـی  از)  آنـان  (‌پـی  بـه  ارزش  وجودی  خود  نمی‌برند  و  قدر  این  مقام  رفیع  را  نمی‌دانند  و)  واقعاً  ستمگر  ونادانند.                                                                                      (‌احزاب/72) 

در  این  صورت‌،  انسان  با  داشتن  ویژگیهائی‌،  منحصر  به  فرد  و  ممتاز  در  همۀ  جهان  هستی  است‌...  از  جملۀ  این  ویژگیها،  ظلم  و  جهل‌،  در کنار  اختیار  نسبی‌،  و  استعداد  معرفت  و  شناخت  والا  و  بالا،  و  ارادۀ  ذاتی‌،  و  قدرت  و  توان  دادگری  و  دانش  اندوری‌،  به  اندازۀ  قدرت  و  توان  ستمگری  و  نادانی  است‌...  خود  این  دو  بعدی  و  مزدوج  بودن،  وجه  تمایزی  است‌ که  انسان  را  ممتاز  و  منحصر  به  فرد  می‌گرداند.

همۀ  اینها  دیدگاهی  را  باطل  می‌گردانند که  با  توجّه  به  کوچکی  سیارۀ  زمین  به  انسـان  می‌نگریست‌،  سـیارۀ  زمینی ‌که  انسان  بر  آن  زندگی  می‌کند،  و  با  مقایسۀ  آن  با  حجمهای  گره‌های  بسیار  بزرگ  جهان‌،  بسی  کوچک  می‌نماید.  چه  حجم‌،  همه  چیز  نیست‌.  ویژگی  خردی‌ که  قابلیّت  مـعرفت  و  شـناخت  را  دارد،  و  اراده‌ای  که  می‌تواند  مستقلّ  -  در  حدود  و  ثغو‌ر  بندگی  یـزدان  -  باشد،  و  انتخاب  و  ترجـیح  ذاتی‌،  و  سائر  چیزهای  دیگر،  اینها  همه  ارزش  انسان  را  بالا  می‏‎برند  و  یکایک  آنـها  برتر  از  حجمی  است‌ که  سیر  جیمس  جوینز  و  امثال  او،  دیدگاه  خود  را  در  بارۀ  ارزش  انسان  و  نقش  او  بر  آن  پایه‌گذاری  می‌کنند،  و  پایگاه  انسان  را  با  حجم  جایگاه  حیات  او  می‌سنجند!

این  اهمّیّتی‌ که  داستان  و  مجموعۀ  آیه‌های  قرآن  به  این  پدیدۀ  انسان  نام  می‌دهد،  تنها  مربوط  به  نـقش  او  در  خلافت  و  جانشینی  زمین  در  پرتو  این  ویژگیهای  ممتاز  و  منحصر  به  فرد  نیست‌.  بلکه  صورت  مسأله  تکمیل  می‌گردد  با  تامّل  در  آفاق  و  جولانگاه‌هائی‌ که  انسان  در  آنجاها  می‌تواند  بچرخد  و  بگردد،  و  با  اندیشیدن  در  بارۀ  جهانهائی ‌که  انسان  توان  سازش  و کنش  با  آنها  را  دارد  و  می‌تواند  همساز  و  همراز  و  همسوی  با  آنها  بشود  و  با  آنها  بیاید  و  برود.

انسان  با  پروردگار  والامقام  جهان  می‌توانـد  مسـتقیماً  تماس  پیدا کند  و  در کار  و  بار  خود  از  او  مدد  و  یاری  جوید.  خدا  است‌ که  با  دست  قدرت  خود  انسـان  را  آفریده  است‌،  و  تولّد  او  را  در  عالم  فرشتگان  و  جـهان  بالا  اعلان  فرموده  است‌.  سراسر  جهان  هستی  را  در  این  جشن  تولّد  به‌ گفتار  در  آورده  است  و  در  این  بزم  شرکت  داده  است‌.  بهشت  را  بدو  واگذار کرده  است  و  بدو  اجازه  فرموده  است  در  هر  جا  که  مـی‌خواهد  از  مـیوه‌ها  و  نعمتهای  آ‌ن  بخورد،  مگر  از  درختی‌ که  تـحریم  شـده  است‌.  سپس  بدو  جانشینی  و  خلافت  در  زمین  به  فرمان  ربّ  العالمین  واگذار گردیده  است‌،  و  اساس  معرفت  و  شناخت  را  بدو  آموخته  است‌،  همان‌گونه ‌که  در  آیۀ  سورۀ  بقره  آمده  است‌:

(وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّهَا).

سـپس  بــه  آدم  نـامهای  (‌اشـیاء  و  خواصّ  و  اسـرار  چیزهائی  را  که  نوع  انسان  از  لحاظ  پیشرفت  مـادّی  و  معنوی  آمادگی  فراگیری  آنها  را  داشت‌،  بـه  دل  او  الهـام  کرد  و  بدو)  همه  را  آموخت‌.                                                                       (‌بقره‌/31)

ترجیح  ما  این  است ‌که  مراد  قدرت  بکار  بردن  واژگان  برای  بیان  مدلولها،  و  سخن  از  نامیده‌ها  باشد.  قدرت  گفتار  و  توان  بیانگری  است‌ که  امکان  می‌دهد  تبادل  آراء  و  انتقال  دانش  و  معرفت  به  یکدیگر  صورت  بگیرد،  و  نوع  بشر  بتواند  مـنویّات  و  معلومات  خویش  را  به  همدیگر  برسانند  -  همان‌گونه  که  در  سورۀ  بقره ‌گفتیم‌^[10]  -  یزدان  سفارش  خود  را  در  بهشت،  و  پس  ا‌ز  آن  در  زمین  به  انسان  فرموده  است‌.  استعدادهای  ویـژه‌ای  به  انسان  بخشیده  است ‌که  همنوعان  او  را  با  ویـژگیهای  خاصّ  خود  ممتاز  و  جدا  می‌گرداند.  پیغمبران  را  همراه  با  هدایت  برای  انسانها  روانه ‌کرده  است‌،  و  بر  خود  رحمت  واجب  فرموده  است‌،  و  از  روی  مهر  لغزشهای  انسانها  را  می‌بخشاید  و  توبه  و  پشیمانی  ایشان  را  می‌پذیرد...  و  نعمتهای  دیگری  را  به  این  موجود  منحصر  به  فـرد  در  سراسر گسترۀ  هستی‌،  ارمغان  داشته  است‌.

گذشته  از  این‌،  انسان  با  فرشتگان  نیز  سر  و کار  دارد.  یزدان  فرشتگان  را  به  سجده  بردن  برای  انسـان  فرا  خوانده  است‌.  از  میان  آنان  محافظان  و  مراقبانی  برای  انسان  تعیین  نموده  است‌.  همچنین  از  میان  فرشتگان  فرشته‌ای  را  تعیین  و  مأمور  ابلاغ  وحی  خدا  به  پیغمبران  کرده  است‌.  برخی  از  فرشتگان  را  نیز  به  سوی‌ کسـانی  نازل  می‌گرداند که  می‌گویند:  خداوندگار  ما  یزدان  است  و  سپس  استقامت  می‌ورزند  و  پایداری  می‌کنند.  ا‌یـن  چنین  فرشتگانی  دل  آنان  را  بر  جای  می‌دارند  و  مقاوم  و  جسور  می‌نمایند  و  بدیشان  مژده  می‌دهند.  همچنین  آنان  را  به  سوی  مـجاهدان  در  راه  خدا  روانه  می‌فرماید.  فـرشتگان  بدیشان  نیز  یـاری  و  مـدد  می‌رسانند  و  پیروزشان  می‌گردانند  و  بدانان  نیز  مژده  می‌دهند.  خدا  فرشتگان  را  بر کسانی  مسلّط  و  چیره  می‌فرماید که‌ کفر  می‌ورزند.  فرشتگان  آنان  را  مـی‌کشند  و  با  تـهدید  و  توبیخ  و  شدّت  و  حدّت  و  عذاب  و  رنج  ارواح  ایشان  را  از  تنهایشان  بیرون  می‌کشند...  و  سائر  تماس  و کار  و  باری که  میان  فرشتگان  و  انسانها  برقرار  است‌،  هم  در  دنیا  و  هم  در  قیامت‌.

انسان  با  جنّیان  نیز  سر  و کار  دارد،  اعـمّ  از  خوبان  و  شیاطین  ایشان‌...  ما  لحظاتی  پـیش  نخستین  جنگ  و  پیکار  میان  انسان  و  میان  شیطان  را  آشکارا  دیدیم‌.  این  جنگ  و  پیکار  نیز  تا  دامنۀ  قیامت  بر  جا  و  بر  پا  است‌.  سر  و کار  انسان  با  جنّیان  خوب،  در  آیه‌های  قرآنی  دیگری  مذکور  است‌.  تسخیر  جنّیان  در  بعضی  از  اوقات  با  دست  انسان‌،  ثابت  و  امکان‌پذیر  است‌،  همان  گـونه  که  در  داستان  سلیمان علیه السلام  آمده  است‌.

همچنین  انسان  با  جهان  محسوس  و  مادّی  هم  سر  و کار  دارد  -  بویژه  با  زمین  و  سیّارگان  و  ستارگان  نزدیک  به  زمین‌.  انسان  در  ایـن  زمـین  از  سوی  خدا  خلیفه  و  جانشین  است‌.  نیروها  و  انرژیها  و  روزیها  و  اندوخته‌ها  به  زیر  فرمان  او  کشیده  شده‌اند.  خدا  بدو  استعدادهائی  بخشیده  است‌ که  در  پرتو  آنها  می‌تواند  بعضی  از  رازها  و  رمزهای  اسرار  و  رموز کرۀ  زمـین  را  فـهم  نـماید  و  درهای  بستۀ  آنها  را  بگشاید.  همچنین  انسان  می‌تواند  با  برخی  از  قوانین  زمین  آشنا  شود  و  آنـها  را  بشناسد  و  نسبت  بدانها  شناخت  پیدا کند،  شناختی‌ که  انسان  را  در  انجام  نقش  عظیم  و  سترگی ‌که  دارد کمک  و  یاری‌ کند...  بدین  خاطر  است  که  انسان  می‌تواند  با  همۀ  زنـده‌های  موجود  در  زمین  سر  و کار  پیدا کند  و  در  سازش  و کنش  بـاشد...  خـلاصه  انسـان  بـا  سرشت  دو  بعدی  و  استعدادهائی  که  دارد  می‌تواند  در  جولانگاه  بسیار  دور  از  خود  به  جنبش  و کوشش  و  تلاش  و  پویش  بپردازد.  او  می‌تواند  به  آسمانهای  بالا  برود  و  در  آنها  بگردد  و  از  مراتب  و  جایگاه‌های  فرشتگان  تجاوز  نماید،  وقتی  که  عبودیّت  و  بندگی  خود  را  خالصانه  برای  خدا کند  و  پلّه  پلّه  در  آن  بالا  رود  تا  به  انتهای  آن  می‌رسد.  انسـان  همچنین  می‌تواند  به  مـرتبۀ  پـائین‌تر  از  مرتبۀ  حیوان  سقوط ‌کند،  وقتی ‌که  هوا  و  هوس  خویش  را  خـدا  و  معبود  خویش  می‌کند،  و  از  ویژگیهای  «‌انسانیّت»  خـود  دست  می‌کشد  و  بی‌بهره  می‌گردد،  و  درگل  و  لای  لجنزار  حیوانـی  می‌لولد...  مـیان  ایـن  دو  جولانگاه  فاصله‌های  زیاد  و  طولانی  است‌،  طولانی‌تر  از  فاصلۀ  آسمانها  و  زمین  در  جهان  محسوسات‌.

این  ویژگیها  همه‌،  غیر  انسان  بی‌بهره  از  آنها  است‌،  همان  گونه  که  این  داستان  و  بقیّۀ  آیه‌های  دیگر  قرآن  بیان  می‌دارند  و  پیام  می‌کنند.

حقیقت  سوم  این  است ‌که  این  موجود  انسان  نـام  -  با  وجود  ممتاز  و منحصر  به  فرد  بودن،  یا  به  سبب  ممتاز  و  منحصر  به  فرد  بودن  -‌ در  برخی  از  نواحی  و  جوانب  سرشتی  ضعیف  است‌.  تا  بدانجا  ضعیف  است‌ که  می‌توان  با  افسار  هواها  و  هو‌سها  او  را  به  سوی  شرّ  و  بدی  رهنمود کرد  و کشید،  و  او  را  به  پست‌ترین  و  پائین‌ترین  مکان  سرنگون ‌کرد  و  انداخت‌...  در  پیشاپیش  همۀ  اینها  ضعف  او  در  برابر  حبّ  بقاء  و  دوست  داشت  ماندگاری‌،  و  ضعف  او  در  برابر  عشق  به  اموال  و  امـلاک‌،  و  حکو‌مت  و  فرماندهی  و  مقام  و  ریاست  است‌...  انسـان  مخصوصاً  بسیار  ضعیف  و  پست  می‌گردد  وقتی ‌که  از  هدایت  یزدان  دور  می‌گردد  و  می‏‎برد،  و  خود  را  تسـلیم  هواها  و  هوسها  می‌کند،  یا  خویشتن  را  تسـلیم  دشـمن  بدخواه  و کینه‌توز  خود  یعنی  اهریمن  می‌کند.  اهریمنی  که‌ گمراه‌ کردن  و گول  زدن  او  را  بر  عهدۀ  خویش ‌گرفته  است‌،  و  با  تلاش  و کوشش  سخت  و  دشواری‌،  در  پی  انـجام  ایـن‌ کار  است‌.  در  ایـن  راه  رنـج  و  خستگی  نـمی‌شناسد  و  رنـجور  و  درمـانده  نمی‌گردد  و  از  هـر  وسیله‌ای  استفاده  می‌کند  و  هیچ گونه  ابزار  و  اسبابی  را  رها  نمی‌نماید!

مرحمت  یزدان  او  را  در  بر گرفته  است‌.  بدین  لحاظ  یزدان  انسان  را  به  سرشت  تـنها  و  خـرد  تـنها،  واگذار  نمی‌فرماید.  بلکه  علاوه  از  فطرت  و  عقل‌،  پیغمبرانی  را  برای  بیم  دادن  و  برحذر  داشتن  و  پند  و  اندرز گفتن  و  رهنمون  و  رهنمود کردن  به  سوی  او  روانه  می‌دارد  همان‌گونه ‌که  در  آیۀ  بعدی  به  هنگام  ذکر  پیرو  داستان  خواهد  آمد  -  این  امر،  صخرۀ  نجات  او  است‌...  نجات  از  شهوتها  و  هوسهایش  با  رها کردن  خود  از  بند  هواهایش‌،  و گریز  به  سوی  یزدان‌.  و  نجات  از  دشمنش‌،  دشمنی ‌که  خویشتن  را  می‌دزدد  و  پنهان  می‌کند  هنگامی ‌که  ا‌نسان  پروردگارش  را  یاد  می‌کند  و  مهر  و  خشم  خدا  را  پـیش  چشم  می‌دارد  و  ثواب  و  عقاب  را  در  مدّ  نظر  می‌گیرد.  همۀ  اینها  ارادۀ  او  را  تقویت  می‌کنند  و  نیرو  می‏‎بخشند،  تا  بدانجا که  بر  ضعف  و  شهوات  خود  غالب  می‌گردد...  نخستین  تمرین  او  در  بهشت  انجام  پذیرفت ‌که  تـعیین  «‌حرام‌»  و  چیز  قدغن  بود،  تا  ارادۀ  او  در  برابر  اشـیاء  حرام  و  ممنوع  تقویت  شود،  و  ارادۀ  او  برای  مقابله  با  تحریکات  و  ضعفها  نیرومند گردد  و در  برابر  نیرنگها  و  فریبها  پایداری‌ کند.  هر  چند  در  آزمون  نخستین  ناموفّق  بود،  امّا  این  تجربه  پشتوانۀ  او  در  آینده ‌گردید.

از  مرحمت  یزدان  در  حقّ  انسان‌،  یکی  هم  این  است‌ که  درگاه  توبه  را  در  هر  لحظه‌ای  برای  او  باز  نگاه  داشته  است‌.  هرگاه  فراموش‌ کرد  و  سپس  به  یاد  آورد  و  بیدار  و  هوشیار گردید،  و  هر  زمان ‌که  لغزید  و  سکندری  خورد  و  سپس  برخاست  و  راست  ایستاد،  و  هر  وقت ‌گمراه  شد  و  سپس  توبه‌ کرد  و  بازگشت،  درگاه  یزدان  را  بر  روی  خود  باز  می‏‎بیند،  و  ایـزد  مهربان  توبه  و  برگشت  او  را  می‌پذیرد،  و  لغزش  و  اشتباه  او  را  نادیده  مـی‌گیرد‌.  هر  زمان ‌که  را‌ستای  راه  راست  را  در  پیش  بگیرد،  یـزدان  مهربان  بدی‏های  وی  را  به  خوبیها  تبدیل  می‌فرماید!  و  نیکیهایش  را  چندین  برابر  می‌نماید،  آن  اندازه  که  خـدا  بخواهد.  یزدان  اشتباه  پیشین  آدم  را  لعنت  واجب  و  لازم  بر  او  و  بر  فرزندان  او  نکرده  است‌. گناه  سرمدی  و  ابدی  در  میان  نیست‌. گناه  موروثی  وجود  ندارد.  کسی  را  به  گناه  دیگری  نمی‌گیرند  و  هیچ  کسی  بار گناهان  کس  دیگری  را  بر  دوش  نمی‌کشد.

این  حقیقت‌،  در  جهان‌بینی  ا‌سلامی‌،  دوش  ا‌نسانها  را  از  بار  افسانۀ ‌گناه  ارثی  و  خطای  موروثی  نجات  می‌دهد،  گـناه  ارثــی  و  خطای  موروثیی ‌کـه  جـهان‌بینیها  و  اندیشه‌های‌ کلیسائی  در  مسیحیّت‌،  معتقد  بدان  هستند،  و  برای  این  موضوع  توده‌های  انبوه  مراسـم  و  آداب،  و  سازمانها  و  ارگانها  پدید  آمده‌اند،  گذشته  از  ایـن  که  افسانه‌ها  و  خرافات  زیادی  پیرامون  آن  سر  بر  زده  است  و  پدیدا‌ر گشته  است‌...

لغزش  و گناه  آدم ‌گریبانگر  انسـانها  است  و  همچون  شمشیر  لعنت‌،  لخت  و  کشیده  بر گردنها  است‌.  حتّی  خدا  به  صورت  پسر  آدمیزاد  یعنی  «‌مسـیح‌»  جلوه‌گـر  می‌آید،  و  به  دار  زده  می‌شود،  و  برای  پاک  کردن  ایـن  گناه  موروثی  عذاب  می‌کشد.  به  همین  خاطر  است ‌که  «‌غفران‌»  نوشته  می‌شود  و  آمرزش  بهرةۀ کسی  می‌گردد  که  متّحد  با  مسیح‌ گردد،  مسیحی ‌که  با  ریختن  خون  خود  گناه  آدم  را  پاک ‌کرده  است‌،‌ گناهی‌ که  آ‌دمیزا‌دگان  آ‌ن  را  از  او  به  ارث  برده‌اند!

کار  آدم  در  جهان‌بینی  اسلامی  بسیار  از  این  ساده‌تر  و  آسانتر  است‌.  آدم  فراموش ‌کرده  است  و  به  خطا  رفته  است  و گناه  کرده  است‌...  توبه  نـموده  است  و  طلب  آمرزش  کرده  است‌...  یزدان  توبۀ  او  را  پذیرفته  است  و  وی  را  آمرزیده  است‌...  کار  این  نـخستین  گناه  پـایان  پذیرفته  است‌.  از  آن  چیزی  بر  جای  نمانده  است‌،  مگر  پشتوانۀ  تجربه‌ای ‌که  به  نوع  بشر کمک  می‌کند  در  جنگ  دور  و  درازی ‌که  پیوسته  با  اهریمن  دارند.  در  عقیدۀ  این  آئین  چه  سادگی  و  چه  روشنی  و  چه  آسانی  است‌!

حقیقت  چهارم  این  است ‌که  پیکار  با  اهریمن‌،  جدّی  و  بنیادین  و  بردوام  و  داغ  است  و  آتش  آن  خاموشی  نمی‌شناسد.

از  روند  داسـتان  برمی‌آید  که  ایـن  دشـمن ‌کینه‌توز  پافشاری  می‌کند که  در  هر  حالت  و  وضعی  خود  را  به  انسان  برساند،  و  از  هر  سو  و  از  هر  راهی  به  پیش او  رود،  و  در  هر  لحظه  و  آنی  وی  را  دنبال ‌کند:

(قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ. ثُمَّ لَآتِیَنَّهُم مِن بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمَانِهِمْ وَعَن شَمَائِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ).

(‌اهریمن‌)  گفت‌:  بدان  سبب  که  مرا  گمراه  داشتی‌،  من  بـر  سر  راه  مستقیم  تو  در  کمین  آنـان  می‌نشینم  (‌و  با  هـر  گونه  وسائل  ممکن  در  گمراهی  ایشان  می‌کوشم‌)‌.  سپس  از  پیش  رو  و  از  طرف  راست  و  از  طرف  چپ  (و  از  هـر  جهت  که  بتوانم‌)  به  سراغ  ایشان  می‌روم  و  (گمراهشـان  می‌سازم  و  از  راه  حقّ  منحرفشان  می‌نمایم‌.  تا  بـدانــجا  کـه‌)  بـیشتر  آنــان  را  (‌مؤمن  بـه  خود  و)  سپاسگزار  نخواهی  یافت‌.

اهریمن  ملعو‌ن  این  را  برگزیده  است‌ که  بدین ‌کید  و  مکر  بنشیند  و چنین  نیرنگی  را  بر  دست‌گیرد،  و  بدو  مهلت  و  فرصت  داده  شود که  در  درازنای  زمان  و  مدّت  مدید  و  طویل  تاریخ  به  مکر  و کید  خود  بپردازد...  این  کار  را  برگزید  بجای  این ‌که  با گریه  و  زاری  از  یزدان  درخواست‌ کند  خطا  و گناه  آشکار  او  را  ببخشاید  و  از  او  صرف  نظر  فرماید.  او که  رو  در  رو  فرمان  یـزدان  را  شنید  و  حقیقت  را  بی‌پرده  عیان  دید!  گذشته  از  این‌،  اهریمن  فریاد  برمی‌آورد که  او  بر  سر  راه  خدا  در کمین  ایشان  می‌نشیند  و  نمی‌گذارد  ایـن  راه  را  طی‌ کنند  و  بسپارند.  از  هر  سو  و  از  هر  جهتی  بر  سر  آنان  می‌تازد  و  ایشان  را  از  هدایت  و  رهنمود  یزدان  باز  می‌دارد.

اهریمن  از  راه  نقطه‌ضعفهای  موجود  در  انسانها  به  سراغ  انسانها  می‌رود  و  از  سوراخ  سـنبه‌های  شهوات  بر  سرشان  تاخت  می‌آورد.  کسی  نمی‌توانـد  از  دست  او  خویشتن  را  مصون  و  محفوظ‌ کند  مگر  این ‌که  خود  را  با  ایمان  و  یاد  خداوند  مهربان  نیرومند گرداند،  و  در  برابر  نیرنگبازی  و گمراهسازی  و  وسوسۀ  او  قدرت  و  قوّت  به  هم  رساند،  و  بر  شهوتها  چیره  شود،  و  هواها  و  هوسها  را  فرمانبردار  و  زیر  دست  هدایت  و  رهنمود  خداوند  جهان  نماید.

پیکار  با  اهریمن  پیکار  اصلی  است‌.  پیکار  با  هـواها  و  هو‌سها  به  وسیلۀ  پیروی  از  هدایت  و  رهنمود  یـزدان  است‌.  پیکار  با  شهوتها  با  بالا  بردن  نیروی  اراده  و  چیره  کردن  اراده  است‌.  پیکار  با  شرّ  و  بدی  و  فساد  و  تباهی  است‌ که  اهریمن  دوستان  خود  را  بدانها  می‌خواند  و  به  سوی  آنها  می‌راند،  پیکار  با  شرّ  و  بدی  و  فساد  و  تباهی  به  وسیلۀ  پیروی  کردن  از  شریعت  خدا که  اصلاح ‌کنندۀ  مردمان ‌کرۀ  زمین  است‌...  این  نیز  روشن  است‌ که  پیکار  در  پهنۀ  دل  و  درون‌،  و  پیکار  در گسترۀ  زندگی  عملی  بیرون،  به  همدیگر  متّصلند  نه  از  یکدیگر  مـنفصلند.  اهریمن  در  پشت  سر  هر  دو  پیکار  است  و  در  هر  دو  جبهه  در گشت  و گذار  است‌.

طاغوتها  و گردنکشانی ‌که  در کرۀ  زمین  قیام  می‌کنند  و  بر  پای  می‌ایستند  تا  مردمان  را  در  برابر  حاکمیّت  و  شرع  و  معیارها  و  مقیاسها  و  میزانها  و  ارزشهای  خود  فروتن  کنند  و  به ‌کرنش  درآورند،  و  حاکمیّت  و  شرع  و  معیارها  و  مقیاسها  و  میزانها  و  ارزشهای  خدا  را  دور  می‌اندازند  که  برگرفته  و  برجوشیده  از  آئین  یزدانند،  چنین  طاغوتها  و گردنکشانی  شیاطین  انس  هسـتند که  شـیاطین  جنّ  بدیشان  مطالب  را  دیکته  و  الهـام  مـی‌کنند.  پـیکار  با  طاغوتها  و گردنکشان  انس‌،  پیکار  با  خود  اهریمن  است  و  از  پیکار  با  او  دور  و  جدا  نیست‌.

بدین  منوال  پیکار  بس  بزرگ  و  دراز  و  شعله‌وری  با  خود  اهریمن‌،  و  با  دوستان  و  پیروان  اهریمن  درمی‌گیرد.  مسلمان  بدان‌گاه ‌که  به  پیکار  با  هو‌ا  و  هوس  و  شهوت  خود  می‌پردازد،  و  بدان‌گاه ‌که  به  پیکار  با  دوسـتان  و  پیروان  اهریمن  سرگرم  می‌شود که  فراهـم  آمـده‌انـد  از  طاغوتهای  زمین  و  دار  و  دسته  و  دنباله  روان  ایشان‌،  و  در  آن  هنگام‌ که  با  شرّ  و  فساد  و  بی‌بند  و  باری  اخلاقی  که  در  سرزمینهای  پیرامون  خود  به  وجود  می‌آورند  می‌رزمد،  مسلمان  در  زمان  سرگرم  شدن  به  همۀ  ایـن  پیکارها  احساس  می‌کند که  تنها  به  یک  پیکار  جدّی  و  قاطع  و  شعله‌ور  می‌پردازد.  زیرا  دشـمن  او  در  ایـن  پیکارها  بر کار  خود  پافشار  است  و  به  راه  خود  ادامه  می‌دهد...  از  آنجا  است ‌که  جهاد  تا  روز  قیامت  برقرار  و  بردوام  است‌،  به  همۀ  شکلها  و  صورتها  و  در  همۀ  جولانگاه‌ها  و  رزمگاه‌های  خود.

در  پایان‌،  داستان  و  پیروهای  آن  -  همان‌گونه ‌که  خواهد  آمد  -  به  چیزی  اشاره  دارند که  در  طبیعت  و  فطرت  انسان  مـتمرکز  است‌،  و  آن  حیاء  و  شـرم  از  لختی  و  لختیگری  و کشف  عورت  خود  است‌:

(فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطَانُ لِیُبْدِیَ لَهُمَا مَا ووُرِیَ عَنْهُمَا مِن سَوْءَاتِهِمَا).

سپس  اهـریمن  آنـان  را  وسـوسه  کـرد  تا  (‌مـخالفت  بـا  فرمـان  خدا  را  در  نظرشان  بیارایـد  و  لبـاسهایشان  را  از  تن  بـدر  آورد  و  بـرهنه  و  عـریانشان  سـازد)  و  عورات  نهان  از  دیدۀ  آنان  را  بدیشان  نماید.

(فَدَلاَّهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّة).

پس  آهسته  و  آرام  آنان  را  بــا  مکـر  و  فریب  (‌بـه  سـوی  نافرمانی  و  خوردن  از  آن  درخت‌)  کشید.  هنگامی  که  از  آن  درخت  چشیدند،  عورات  خویش  را  بدیدند،  و  (‌بـرای  پـوشاندن  شـرمگاه‌های  خود)  شـروع  بـه  جمع‌آوری  بـرگهای  (‌درختان‌)  بـهشت  کردند  و  آنـها  را  بـر  خود  افکندند.                                             (اعراف/22)

(یَابَنِی آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاساً یُوَارِی سَوْءَاتِکُمْ وَرِیشاً وَلِبَاسُ التَّقْوَى‏ ذلِکَ خَیْرٌ ذلِکَ مِنْ آیَاتِ اللّهِ).

ای  آدمیزادگان،  ما  لباسی  برای  شما  درست  کرده‌ایم  که  عورات  شما  را  می‌پوشاند،  و  لبـاس  زینتی  را  (‌بـرایـتان  ساخته‌ایم  که  خود  را  بدان  می‌آرائید.  امّا  باید  بدانید  که‌)  لباس  تقوا  و  ترس  از  خدا،  بهترین  لباس  است  (‌که  انسان  خود  را  بدان  مـی‌آرایـد  و  خویشتن  را  از  عذاب  آخـرت  می‌رهاند)‌.  این  (‌آفرینش  لباسهای  ظاهری  و  بـاطنی‌)  از  نشانه‌های  (‌فضل  و  رحمت‌)  خدا  است‌.

(یَابَنِی آدَمَ لاَیَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطَانُ کَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیْکُم مِنَ الْجَنَّةِ یَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِیُرِیَهُمَا سَوْءَاتِهِمَا).

ای  آدمیزادگان،  شیطان  شما  را  نفریبد،  همان  گونه  کـه  پدر  و  مادرتان  را  (‌فریفت  و)  از  بهشت  بیرونشان  کرد  و  لباسشان  را  از  (‌تن‌)  ایشان  بیرون  ساخت  تا  عوراتشان  را  بدیشان  نماید.                                                                              (اعراف/27)

همۀ  این  آیه‌ها  ا‌لهامگر  ا‌ین  هستند که  چنین  مسأله‌ای  دارای  اهمّیّت  بسزائی  است‌،  و  ریشه  در  ژرفای  فطرت  بشریّت  دارد.  چه  لباس،  و  ستر  عورت‌،  زیـنت  انسـان  است  و  وسیلۀ  ستر  عورت  ظاهری  و  جسـمانی  است‌،  همان‌گونه ‌که  تقوا  لباس  است  و  وسـیلۀ  سـتر  عورت  باطنی  و  نفسانی  است‌.

فطرت  سالم  بیزار  و گریزان  از کشف  عورت  جسمانی  و  نفسانی  خویشتن  است‌،  و  بر  پوشاندن  و  پـنهان‌ کردن  آنها  آزمند  ا‌ست‌...کسانی ‌که  می‌کوشند  بد‌ن  را  از  جامه  بدرآ‌ورند  و  تن  را  لخت‌ کنند،  و  نفس  و  روح  را  از تقوا  بیرون  آورند  و  از  جامۀ  حیاء  و  شرم  از  خدا  بدور کنند،  و کسانی‌ که  زبان‌ها  و  قلمها  و  دستگاههای  خبر  رسانی  و  وسائل  ارتباط  جمعی  و  مؤسّسه‌های  آموزشی  و  تربیتی  را  در  راه  چنین  هدف  ناپاک‌،  و  استوار  و  ریشه‌دار کردن  آن‌،  به  شکلها  و  شیوه‌های  اهریمنانۀ ‌کثیف‌،  همه  را  آزاد  می‌کنند  و  آزاد  می‌گذارند، ‌کسـانیند که  مـی‌خواهند  «‌انسـان‌»  را  از  ویـژگیهای  فـطری‌،  و  ویـژگیهای  «‌انسانیّت‌»  خود  سلب ‌کنند  و  محروم  سازند،  ویژگیهائی  که  با  وجود  آنها  انسان‌،  انسان  شده  است‌.  آنان  همچنین  کسانی  هستند که  می‌خواهند  انسان  را  تحو‌یل  دشمنش  شیطان  دهند  و  او  جامه  از  تن  انسـان  بدر  آورد  و  عورتش  را  نشان  دهد  و  بنمایاند.  این  چنین‌ کسانی  پروژه‌ها  و  نقشه‌های  هراس‌انگیز  صـهیونیزم  را  اجراء  می‌کنند،  پروژه‌ها  و  نقشه‌هائی ‌که  برای  ویرانی  انسانیّت  و  بر  باد  دادن  بشریّت  و  پخش  بی‌بند  و  باری  و  لجام  گسیختگی  در  میان  مردم‌،  پی‌ریزی  و  طرّاحی  شده‌اند،  تا  از  این  راه‌ها  و  بدین  شیوه‌ها  آدمیزادگان  در  برابر  ملک  و  مملکت  صهیون بدون  مقاومت  و  پـایداری  تسلیم  شوند،  در  حالی ‌که  ارکان  و  اصول  انسانیّت  را  از  دست  داده‌اند  و  فاقد  خصال  بشریّت  شده‌اند!

لختی  و  لختیگیری‌،  فطرت  و  سرشت  حیوان  است‌.  انسان  به  سوی  آن  نمی‌گراید  مگر  این‌ که  به  مرتبه‌ای  پائین‌تر  از  مرتبۀ  انسان  فرو  افتاده  باشد. قطعاً  لختی  را  جمال  و  زیبائی  انگاشتن،  واپسگرائی  و  سرنگونی  ذوق  بشری  است‌. کسانی‌ که  در  اواسط  آفریقا  عقب  مانده  و  دور  از  تمدّنند،  لخت  هستند.  اسلام  وقتی ‌که  تمدّن  خود  را  به  این  چنین  نواحی  و  مناطقی  می‌رساند،  نخستین  نشانۀ  تمدّن  پـوشاندن  لخـتها  است‌!  امّا  در  جاهلیّت  جد‌ید  «‌پیشرفته‌»  مردمان  به ‌گودالی  سـرنگو‌ن  مـی‌شوند  که  اسلام  دست  عقب  ماندگان  و  واپسگرایان  را  می‌گیرد  و  آنان  را  از  آنجا  بیرون  می‌کشد  و  رهائی  می‏بخشد،  و  ایشان  را  به  سطح  «‌تمدّن‌»  می‌رساند،  تمدّن  در  مفهوم  اسلامی  خود که  هدف  آن  نـجات  ویژگیهای  انسـان  و  جلوه‌گر  و  نمایان ‌کردن  و  قوّت  و  نیرو  بخشیدن  آنـها  است‌.

لخت  شدن  درون  از  حیاء  و  تقوا  -  همان  چـیزی ‌که  صداها  و  قلمها  و  همۀ  دستگاههای  آموزشی  و  پرورشی  و  خبر  رسانی  و  ارتباط  جمعی‌،  علیه  آن  به ‌کار  می‌افتد  - سرنگونی  و  برگشت  به  جاهلیّت  است‌.  لختیگری  و  ناپرهیزگاری  و  بیشرمی،  پیشرفت  و  تمدّن  نیست‌،  چنان  که  دسـتگاه‌های  اهریمنی  آزمودۀ  ارشاد  و  ابلاغ  و  خبرگزاری  و  خبررسانی  و  ارتباط  جمعی  می‌خواهند  چنین  القاء ‌کنند  و  وسوسه  نمایند.^[11]

داستان  آفرینش  و  پیدایش  انسان  و  انسانیّت  در  قرآن،  این  ارزشها  و  معیارها  و  مـقیاسهای  بنیادین  را  الهام  می‌کند،  و  به  بهترین  شیوه  بیان  می‌دارد.

شکر  و  سپاس  خداوندی  را  سزا  است ‌که  ما  را  به  سوی  خود  رهنمود کرد  و  از  وسوسه‌های  اهریمن  و  از گل  و  لای  لجنزار  جاهلیّت  رهائی  بخشید.

---

1- برای  اطّلاع  بیشتر  مراجعه  شود  به ‌کتاب‌:  «‌خصائص  التّصوّر  الاسلامی  و  مقوّماته‌»  بخش  دوّم‌،  فصلهای‌:  «‌حقیقة  الحیاه‌»  و  «‌حقیقة  الانسان‌»‌.  چاپ  دارالشروق‌.

2 - ‌فی  ظلال  القرآن‌،  جزء  هفتم‌،  تفسیر  آیۀ  ٩  سورۀ  انعام‌.

3- ‌مراجعه  شود  به  جزء  هشتم‌،  تقسیر  آیۀ  ١٣٠  سورۀ  انعام‌.

4- برای  اطّلاع  بیشتر  از  صدق  گفتار  استاد  سیّد  قطب  مراجعه  شود  به‌:  (‌نساء/1،  اعراف/189و١٩٠،  روم/٢١).‌  (‌مترجم‌)

5- ‌مـراجـعه  شود  به‌:  (‌شعراء/٧،  یس/36،  زخرف/١٢،  طه/٥٣).  (‌مترجم‌)

6- ‌مراجعه  شود  به  کتاب:  «‌منهـج  الفنّ  القرآنی‌»  فصل‌:  «‌قصّۀ  آدم‌»  تألیف‌:  محمّد  قطب‌.

7- مراجعه  شود  به  جزء  هفتم‌،  تفسیر:  « وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لاَیَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ»‌.  آیۀ  ٥٩ سورۀ  انعام‌.

8- مراجعه  شود  به  کتاب‌:  «‌خصائص  التصوّر  الاسلامی  و  مقوّماته‌»‌،  بخش اول.

9- نگا:  جاثیه/١٣٠  (‌مترجم‌). 

10- ‌جزء  اول‌،  آیۀ  ٣١ سورۀ  بقره‌.

11- مراجعه  شود  به  معنی  تمدّن  در  تفسیر  این  آیۀ  خداوند  متعال‌:  « کِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ فَلاَ یَکُن فِی صَدْرِکَ حَرَجٌ مِنْهُ»  (‌اعراف/2)