تفسیر سوره‌ی انعام آیه 113-111

سوره‌ی انعام آیه 113-111

 (وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلاَئِکَةَ وَکَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى‏ وَحَشَرْنَا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ قُبُلاً مَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَن یَشَاءَ اللّهُ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ (111) وَکَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى‏ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ (112) وَلِتَصْغَى‏ إِلَیْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَلِیَرْضَوْهُ وَلِیَقْتَرِفُوا مَا هُم مُقْتَرِفُونَ (113)

نخستین  آیه‌،  مکمّل  بخشی  است‌ که  قبلًا در  روند  سوره  -  در  پایان  جزء  هفتم  -‌گذشت‌،  و  متعلّق  به  چیزهائی  است‌ که  مشرکان  عرب  به  رسول  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم پـیشنهاد  می‌کردند  و  انجام  آن  خو‌ارق  عادات  و  معجزات  را  از  جناب  او  درخواست  می‌‌نمودند  و  می‌گفتند  اگر  آنـها  را  بیاورد  و  بدیشان  نشان  دهد  وی  را  راستگو  می‌دانند  و  پیامبریش  را  تصدیق  می‌کنند.  مکرّر  و  مؤکّد،  به  خدا  سوگند  می‌خوردند  اگر  این  چنین  مـعجزات  و  خوارق  عاداتی  را  بنماید که  آنان  از  او  درخواست  می‌نمایند،  ایمان  می‌آورند.  درخواستهایشان  تا  بدانجا  رسیده  بود  که  برخی  از  مسلمانان  آرزو  می‌کردند کاش  یـزدان  جهان  به  پیشنهادها  و  درخواستهای  ایشان  پاسخ  فرماید  و  آنها  را  بدانان  بنماید.  حتی  به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم عـرض  می‌کردند کـه  خـوارق  عـادات  و  مـعجزات  پـیشنهادی  مشرکان  را  از  پروردگارش  بخواهد.

همۀ  بخش  پیشین،  این  چنین  آمده  است‌:

(وَأَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِن جَاءَتْهُمْ آیَةٌ لَیُؤْمِنُنَّ بِهَا قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِندَ اللّهِ وَمَایُشْعِرُکُمْ أَنَّهَا إِذَا جَاءَتْ لاَیُؤْمِنُونَ. وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ کَمَا لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ. وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلاَئِکَةَ وَکَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى‏ وَحَشَرْنَا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ قُبُلاً مَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَن یَشَاءَ اللّهُ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ).

مشرکان  با  همۀ  توان  و با  تأکید  هر  چه  بیشتر،  بـه  خدا  سوگند  مـی‌خورند  کـه  اگر  مـعجزه‌ای  (‌از  نوع  آن  مـعجزاتـی  کـه  در  ســورۀ  اسـراء‌:  آیـه‌های 90-93 خواسته‌اند)  برای  آنان  آورده  شود  به  سبب  آن  ایمان  می‌آورند.  بگو:  معجرات  از  سوی  خدا  است  و  (‌برابر  میل  او  انجام  می‌پذیرد  و  در  اختیار  من  نیست‌.  ای  مؤمنان‌!)  شما  چه  می‌دانید؟‌...  اگر  (‌این  معجزاتی  که  خواسته‌انـد)  بدیشان  نموده  شود  (‌باز  هم‌)  ایمان  نمی‌آورند.  (‌شما  ای  مؤمنان  نمی‌دانید  که  به  هنگام  وقوع  معجزات  حسّی‌)  ما  دلها  و  چشمهای  آنان  را  (‌در  دریای  تخیّلات  و  توهّمات  و  در  مـیان  امــواج  تأویـلات  و  احتمالات‌)  واژگونه  و  حیران  می‌گردانیم  (‌و  بعد  از  نزول  معجزات‌)  همان گونه  خواهند  بود  کـه  در  آغاز  بودند،  و  ایشـان  را  بـه  خـود  وامی‌گذاریم  تا  در  طغیان  و  سـرکشی  خود  سرگردان  شوند.  اگر  مـا  (‌دربـارۀ  درخواست  مشـرکان  کوتاهی  نـمی‌کردیم  و  مـثلًا)  فرشتگانی  را  بـه  پـیش  ایشـان  مـی‌فرستادیم  (‌و  بـا  چشـم  سـر  آنـان  را  مـی‌دیدند)  و  مردگانی  (‌را  زنده  می‌کردیم  و  در  برابر  دیدگانشان  سر  از  گورها  به  در  می‌آوردند  و  در  بارۀ  صدق  مـحمّد)  با  ایشان  سخن  می‌گفتند،  و  همه  چیز  را  آشکارا  در  برابـر  آنان  گرد  می‌آوردیم  (‌تا  جملگی  حقّ  را  رویاروی  برای  ایشان  بـیان  و  بـر  آن  گواهی  دهـند)  آنان  ایمان  نمی‌آوردند  مگر  این  که  خدا  می‌خواست  (‌و  خدا  هم  سنّت  خود  را  برای  کسانی  تغییر نمی‌دهد  که  زنگ  جاهلیّت  بر  دل  آنان  نشسته  است  و  بینش  ایشان  را  تباه  کرده  است‌)  ولیکن  بیشتر  آنان  (‌از  این  واقعیّت  که  سنّت  خدا  دربارۀ  انسانها  تغییر  ناپذیر  است  بـی‌خبرند  و  حقیقت  امـر  را)  نمی‌دانند.                                                    (انعام/109-111) 

در  بارۀ  این  آیات  در  پایان  جزء  هفتم  سخن  به  میان  آمد.  هم  اینک  از  حقائق  همگانیی  سخن  مـی‌گوئیم ‌که  ایـن  آیه‌ها  در  بر  دارند،  و  به  تفسیر  آنها  نپرداخته‌ایم‌:

نـستین  حقیقت‌:  این  ا‌ست ‌که  ایمان  یا کفر،  و  هدایت  یا  ضلالت‌،  با  براهین  و  ادلّه  بر  حقّ  دلالت  نمی‌کنند.  چه  حقّ  خودش‌،  برهان  و  دلیل  بر  ذات  خویـش  است‌.^[1]  سلطه‌ای  بر  دل  انسان  دارد  که  وادارش  می‌سازد  آن  را  بپذیرد  و  بدان  اطمینان  پیدا  کند  و  در  برابرش‌ کرنش  برد  و  بدان  اعتراف  نماید.  امّا  موانع  دیگری  است‌ که  میان  دل  و  حقّ‌،  فاصله  می‌گردند.  یزدان  سبحان  با  مؤمنان  دربارۀ  این  چنین  موانعی  سخن  می‌گوید:

(وَمَایُشْعِرُکُمْ أَنَّهَا إِذَا جَاءَتْ لاَیُؤْمِنُونَ. وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ کَمَا لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ).

شما  چه  می‌دانید؟‌...  اگر  (‌این  معجزاتی  که  خواسته‌انـد)  بدیشان  نموده  شود  (‌باز  هم‌)  ایمان  نمی‌آورند.  (‌شما  ای  مؤمنان  نمی‌دانید  که  به  هنگام  وقوع  معجزات  حسّی‌)  ما  دلها  و  چشمهای  آنان  را  (‌در  دریای  تخـیّلات  و  توهّمات  و  در  مـیان  امـواج  تأویـلات  و  احتمالات‌)  واژگونه  و  حیران  می‌گردانیم  (‌و  بعد  از  نزول  معجزات‌)  همان  گونه  خواهند  بود  که  در  آغاز  بودند،  و  ایشان  را  بـه  خود  وامی‌گذاریم  تا  در  طغیان  و  سرکشی  خود  سرگردان  و  ویلان  شوند.

چیزی‌ که  نخستین  بار  برای  ایشان  پیـش  آمده  است  و  آنان  را  از  هدایت  بازداشته  است‌،  ممکن  است  پس  از  وقوع  معجزه‌،  دیگر  باره  رخ  دهد  و  تکرار  شود،  و  آنان  را  این  دفعه  نیز  از  پذیرش  هدایت  باز  دارد.

الهامهای  ایمان  در  خود  دل  انسان  نهانند،  و  در  خود  حقّ  هم  پنهانند،  و  اصلًا  به  عوامل  خـارجی  و  انگیزه‌های  بیرونی  ربطی  ندارند.  پس  در  این  صورت  باید  تلاش  انسان  متوجّه  آن  دل ‌گردد  تا  از  آفات  ویژه‌اش  زدود  و  بیماریها  و  مانعهایش  را  مداوا  و  معالجه‌ کرد.

دوّمین  حقیقت‌:  این  است ‌که  مشـیّت  یزدان  و  ارادۀ  خداوند  جهان‌،  در کار  هدایت  و  ضلالت‌،  آخرین  مرجع  و  واپسین  بازگشتگاه  است‌.  مشیّت  و  ارادۀ  خدا  بر  آن  رفته  است ‌که  انسانها  را  بیازماید  با  مقدار  آزادی  اختیار  و گرائیدنی ‌که  در  آغاز کار  دارد.  ایزد  منّان  همین  مقدار  را  مایۀ  آزمودن  و  امتحان  انسان  قرار  داده  است‌.  پس  آن  کسی  که  این  مقدار  اختیار  و گرایش  را  در  رهنمون  د‌ل  به  هدایت  و  چشم  دوختن  و  رغبت  ورزیدن  به  آن‌،  به‌ کار  برد  -  هر  چند که  در  آغاز  امر  نمی‌داند  هـدایت  کجا  قرار  دارد  -  مشیّت  یزدان  مقتضی  آن  است‌ که  دست  او  را  بگیرد  و کمکش ‌کند  و  یاریش  نماید  و  او  را  به  راه  خود  راهنمائی  کند.  و  کسی  که  ایـن  مـقدار  اختیار  و  آزادی  را  بکار  برد  در  راه‌ گریز  از  هدایت  و  رویگردانی  از  دلیلها  و  الهامهای  اخـتیار  و  آزادی‌،  مشـیّت  و  ارادۀ  یزدان  اقتضاء  می‌کند که  او  را گمراه  سازد  و  از  راه  به  دور  دارد،  و  بگذ‌ارد  وی  در تاریکیها  دست  و  پا  بزند  و  سرگردان  و  ویلان  شود...  مشیّت  و  اراده  و  قضا  و  قدر  یزدان  در  هر  حالتی  انسان  را  در  بر گرفته‌اند،  و  در  پایان  همۀ ‌کارها  نیز  به  آستانۀ  یزدان  برگشت  داده  میشود  و  به  پیشگاه  او  برمی‏گردد.

روند  سوره  در  این  فرمودۀ  یزدان  سبحان‌،  بدین  حقیقت  اشاره  می‌نماید:

(وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ کَمَا لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ).

(‌شما  ای  مؤمنان  نمی‌دانید  که  به  هنگام  وقوع  مـعجزات  حسّی‌)  ما  دلها  و  چشمهای  آنان  را  (‌در  دریای  تخیّلات  و  توهّمات  و  در  میان  امواج  تأویلات  و  احتمالات‌)  واژگونه  و  حیران  می‌گردانیم  (‌و  بعد  از  نزول  مـعجـزات‌)  همان  گونه  خواهند  بود  که  درآغاز  بودند،  و  ایشان  را  به  خود  وامی‌گذاریم  تا  در  طغیان  و  سرکشی  خود  سرگردان  و  ویلان  شوند.

همچنین  در  این  آیه  نیز  بدان  اشاره  رفته  است‌:

(وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلاَئِکَةَ وَکَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى‏ وَحَشَرْنَا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ قُبُلاً مَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَن یَشَاءَ اللّهُ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ).

اگر  مـا  (‌دربـارۀ  درخواست  مشـرکان  کوتاهی  نـمی‌کردیم  و  مـثلًا)  فرشتگانی  را  بـه  پـیش  ایشـان  مـی‌فرستادیم  (‌و  بـا  چشـم  سـر  آنـان  را  مـی‌دیدند)  و  مردگانی  (‌را  زنده  می‌کردیم  و  در  برابر  دیدگانشان  سر  از  گورها  به  در  می‌آوردند  و  در  بارۀ  صدق  مـحمّد)  با  ایشان  سخن  می‌گفتند،  و  همه  چیز  را  آشکارا  در  برابـر  آنان  گرد  می‌آوردیم  (‌تا  جملگی  حقّ  را  رویاروی  برای  ایشان  بـیان  و  بـر  آن  گواهی  دهـند)  آنان  ایمان  نمی‌آوردند  مگر  این  که  خدا  می‌خواست  (‌و  خدا  هم  سنّت  خود  را  برای  کسانی  تغییر نمی‌دهد  که  زنگ  جاهلیّت  بر  دل  آنان  نشسته  است  و  بینش  ایشان  را  تباه  کرده  است‌)  ولیکن  بیشتر  آنان  (‌از  این  واقعیّت  که  سنّت  خدا  دربارۀ  انسانها  تغییر  ناپذیر  است  بـی‌خبرند  و  حقیقت  امـر  را)  نمی‌دانند.                                                    

همان‌گونه ‌که  آیه  پیش  از  این  بخش  در  روند  سوره  بیانگر  این  امر بود:

(اتَّبِعْ مَاأُوْحِیَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ. وَلَوْ شَاءَ اللّهُ مَاأَشْرَکُوا وَمَا جَعَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً وَمَا أَنْتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ).

(‌ای  پیغمبر!)  پیروی  کن  از  آنچه  از  سوی  پروردگارت  به  تو  وحی  شده  است‌.  هیچ  خدائی  جز  او  وجود  ندارد.  به  مشرکان  اعتناء  مکن  (‌و  دشمنانگی  آنـان  و  سخنان  ایشان  را  ناچیر  انگار)‌.  اگر  خدا  می‌خواست  (‌که  او  را  به  یگانگی  بپرستند،  ایشان  را  بـا  قدرت  و  قوّت  خـویـش  وادار  به  این  کار  می‌کرد  و  از  خود  اختیاری  نمی‌داشتند،  و  هرگز)  شرک  نمی‌ورزیدند  (‌ولیکن  آنـان  را  بـه  خود  واگذارده  است  تا  به  اختیار  نه  به  اجبار  راه  یزدان  یا  راه  شیطان  را  در  پپش  گیرند)  و  مــا  تو  را  مـراقب  (‌اعمال  و  مسؤول  افعال‌)  ایشان  نکرده‌ایم  و  مـا  تو  را  مکلّف  نساخته‌ایم  که  احوال  آنان  را  اصلاح  و  امور  ایشـان  را  رو  به  راه  سازی‌.                                                             (انعام/106و107)

(وَکَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى‏ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ).

همان  گونه  (‌که  اینان  که  در  صدد  هدایت  ایشان  هستی  با  تو  دشمنی  و  ستیزه  می‌ورزند)  دشمنانی  از  انسـانهای  متمرّد  و  جنّیان  سرکش  را  در  برابر هـر  پـیغمبری  علم  کرده‌ایم‌.  گروهی  از  آنها  سخنان  فریبندۀ  بی‌اساسی  را  نهانی  به  گروه  دیگری  پیام  می‌داده‌اند  تـا  ایشان  را  (‌بـا  یــاوه‌سرائیهای  رنگین  و  وســوسه‌های  دروغــین‌)  بفریبند.  اگر  پروردگار  تو  مـی‌خواست  چنین  کـاری  را  نمی‌کردند  (‌ولی  همۀ  اینها  بـرابـر  تقدیر  و  مشیّت  خـدا  انجام  گرفته  و  انجام  می‌گیرد)‌.  پس  بگذار  دروغها  بـهم  بافند  (‌و  خویشتن  را  گرفتار  کفر  و  ضلال  کنند.  بـر  تو  تبلیغ  است  و  بر  ما  حساب‌).

پس کار  و  بار  جملگی  در گرو  مشیّت  و  ارادۀ  پروردگار  است‌.  پروردگار  است‌ کـه  خواسـته  است  مـردمان  را  هدایت  ندهد،  چون  آنان  روش  هدایت  را  نمی‌جویند  و  راه  آن  را  نمی‌پویند.  یزدان  جهان  است‌ که  خواسته  است  این  اندازه  اختیار  را  برای  آزمون  ایشان  بدانان  دهد.  او  است ‌که  مردمان  را  هدایت  می‏بخشد  وقتی ‌که  ایشان  در  راه  هدایت  بویش  و کوشش ‌کنند.  هم  او  است‌ که مردمان  را  گمراه  می‌سازد  هنگامی  که  آنان  گمراهی  را  برگزینند.  بدون  این  کـه  در  جهان‌بینی  اسـلامی  میان  آزادی  مشیّت  و  ارادۀ  یزدان‌،  با  این  جولانگاهی‌ که  برای  مردمان  رها کرده  است  و  در  آن  ایشان  را  با  این  مقدار  اختیار  می‌آزماید،  برخورد  و  تعارضی  پیش  آید.^[2]

سومین  حقیقت‌:  این  است ‌که  فرمانبرداران  و  نافرمایان‌،  یکسان  در  دست  سلطه  و  قدرت  یزدان  قرار  دارند.  چه  همۀ  مردمان  نمی‌توانند  چیزی  را  پدیدار گردانند،  مگر  در  پرتو  قضا  و  قدری‌ که  برابر  مشـیّت  و  ارادۀ  دادار  جـهان‌،  امـور  بندگان  را  با  توانی  و  سـنن  خـود  می‌گردانند...  توضیح  این  که  مؤمنان  بدان  اندازه  کـه  بدیشان  اختیار  داده  شـده  است‌،  هـمآهنگی  برقرار  می‌سازند  میان ‌کرنش  اجباری  و  مفروض  بر  آنـان  در  برار  سلطه  و  قدرت  یزدان‌،  در  دستگاه‌های  وجودشان،  و  در  حرکت  سلولهایشان‌،  و  در  سرشت  هستی  اندامها  و  در  پیکرۀ  ارواحشان‌،  و  میان  کرنش  اختیاری  واگذار  بدیشان.  کرنشی‌ که  در  پرتو  دانش  و  بینش  و  هدایت  و  گزینش‌،  خویشتن  را  مؤظّف  به  انجام  آن  می‌دارند،  و  در  پرتو  اختیار،  خود  را  ملزم  بدان  می‌سازند.  بدین  وسیله  مؤمنان  با  خویشتن  در  امن  و  امان  و  صلح  و  صفا  زندگی  می‌کنند.  زیرا  بخش  اجباری  و  بخش  اختیاری  وجودشان  هر  دو  از  یک  قانون  یگانه  و  یک  فرمانروائـی  یگـانه  پیروی  می‌نمایند.  ولی  دیگران  در  بخش  اجباری  بناچار  از  قانون  سرشتی  یزدان  پـیروی  می‌کنند،  قانونی ‌که  ایشـان  را  وادار  به  چرخش  و گردش  در گسـتره‌ای  می‌سازد که‌ کمترین  اختیاری  در  آن  ندارند،  و  اصلًا  نمی‌توانند  از  آن  چه   از  لحاظ  هستی  جسمانی  و  چه  از  نظر  نیازهای  سرشتی‌،  قدم  بیرون  گذارند.  در  صورتی  که  در  بخش  اختیاری  و  در  جولانگاه  واگذاری  بدیشان،  از سلطه  و  قدرت  یزدان ‌که  مجسّم  و  نمودار  در  شریعت  و  برنامه  او  است‌،  سر برمی‌تابند  و  سرکشی  می‌کنند.  با  این ‌گسیختگی  شـخصیّت  خود،  بدبخت  می‌گردند!...  با  وجود  همۀ  اینها،  در  ید  قدرت  خدا  قرار  دارند،  و  در  هیچ  چیزی  خدا  را  درمانده  و  ناتوان  نمی‌سازند،  و  به  انجام  چیزی  دست  نمی‌یازند  و  چیزی  را  پدیدار  نمی‌سازند  مگر  با  قدرت  و  سلطـۀ  خداوندگار  دادار.

این  سومین  حقیقت‌،  دارای  اهمّیّت  ویژه  در  مسائلی  است  که  نیـمۀ  باقیماندۀ  سوره  بدان  می‌پردازد.  چه  حقیقت  سوم  در  موارد  متعدّدی  به  شکلهای  متنوّعی  تکرار  می‌گردد.  آخر  سراسر  نیمۀ  دوم  این  بخش  -  همان‌گونه ‌که  قبلًا  بیان  داشتیم  -  با  مسالۀ  الوهیّت  و  سلطۀ  آن  در  زندگی  انسانها،  و  با  قانونی ‌که  در  پرتو  آن  می‌زیند  و  برابر  آن  راستای  راه  حیات  را  می‌سپرند،  روبرو  مـی‌گردد...  از  اینجا  است ‌که  روند  سوره  تکیه  می‌کند  بر  بیان  این ‌که  سلطه  و  قدرت  همه  و  همـه  از آنِ  یزدان  جهان  است  و  بس.  این  سلطه  و  قد‌رت  حتّی  در  هسـتی  نافرمایان  سرکش  از  برنامه  آفـریدگار  و  از  شـریعت  و  قانون  پروردگار  نیز  به  همین  منوال  است  و  در  دست  جهان  آفرین  دادار  است‌.  نافرمایان  سرکش‌،  دوستان  خـدا  را  نمی‌آزارند  جز  بدان  اندازه  و  بگونه‌ای‌ که  یزدان  بخواهد  و  اراده  فرماید.  چرا که  آنان  ناتوانتر  از  آن  هستند که  در  حقّ  خود  و  نسبت  به  ذات  خود،  سلطه  و  قدرتی  داشـته  باشند،  پس  چگو‌نه  مـمکن  است  سـلطه  و  قدرتی بر  مؤمنان  داشته  باشند؟‌...  تنها  و  تنها  این  مشـیّت  و  ارادۀ  یزدان  است ‌که  در  پرتو  آن  بطور  یکسان‌،  چیزی  بر  دست  فرمانبرداران  و  نافرمایان‌،  و  در  هستی  هر  دو گروه  ایشان‌،  صورت  می‌گیرد.

وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلاَئِکَةَ وَکَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى‏ وَحَشَرْنَا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ قُبُلاً مَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَن یَشَاءَ اللّهُ (وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ).

اگر  ما  (‌دربارۀ  درخواست  مشرکان  کوتاهی  نمی‌کردیم  و  مثلًا)  فرشتگانی  را  به  پیش  ایشان  می‌فرستادیم  (‌و  با  چشــم  سـر  آنـان  را  مـی‌دیدند)  و  مردگانی  (‌را  زنـده  می‌کردیم  و  در  برابر  دیدگانشان  سـر  از  گورها  بـه  در  می‌آوردند  و  در  بـارۀ  صـدق  مـحمّد)  بـا  ایشـان  سـخن  می‌گفتند،  و  همه  چیز  را  آشکارا  در  بـرابـر  آنـان  گرد  می‌آوردیم  (‌تا  جملگی  حقّ  را  رویـاروی  بـرای  ایشـان  بیان  و  بر  آن  گواهی  دهند)  آنان  ایمان  نمی‌آوردند  مگر  این  که  خدا  می‌خواست  (‌و  خدا  هم  سـنّت  خود  را  بـرای  کسانی  تغییر  نمی‌دهد  که  زنگ  جاهلیّت  بر  دل  آنـان  نشسته  است  و  بینش  ایشان  را  تباه  کرده  است‌)  ولیکن  بیشتر  آنان  (‌از  این  واقعیّت  که  سنّت  خدا  دربارۀ  انسانها  تغییر  ناپذیر  است  بی‌خبرند  و  حقیقت  امر  را)  نمی‌دانند.  «‌خداوند  بزرگوار  به  پیغمبرش  محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌فرماید:  ای  محمّد  از  رستگاری ‌کسانی  نا امید  شو که  بتان  سنگی  و غیر  سنگی  را  با پروردگار خود  همسان  می‌نهند  و به  تو  می‌گویند:  اگر  معجزه‌ای  برای  ما  بیاوری  قطعاً  به  تو  ایمان  می‌آوریم‌.  اگر  ما  فرشتگان  را  نازل ‌کنیم  و  به  پیش  آنان  روانه  سازیم‌،  تا  بدانجا که  فرشتگا‌ن  را  آشکارا  ببینند،  و  مردگان  را  زنده ‌گردانیم  و  به  عنوان  حجّت  و  برهان  صدق‌ گفتارت‌،  و  دالّ  بر  نبوّتت‌،  با  ایشان  به  سخن  بپردازند،  و  بدانان  خبر  دهند که  تو  بر  حقّ  هستی  در  آنچه  می‌گوئی‌،  و  آنچه  را که  از  سوی  پروردگار  برای  ایشان  آورده‌ای  حقّ  است‌،  و  همه  چیز  را  پیرامون  ایشان  گرد  آوریم  و  جملگی  را  به  سوی  تو گسیل  داریم‌،  این  چنین  مشرکانی  ایمان  نـمی‌آورند  و  تو  را  راسـتگو  و  راستکار  نـمی‌شمارند  و  باورت  نـمی‌دارنـد  و  از  تو  پیروی  نمی‌کنند،  مگر  این ‌که  خدا  آن  را  بخواهد  برای کسی  از  آنان‌.

(وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ).

ولیکن  بیشتر  آنان  نادان  هستند.

خدا  می‌فرماید.  ولیکن  بیشتر  این  مشرکان  نمی‌دانند که  این  امر  این  چنین  است‌.  گمان  می‏‎برند  اینان  واگـذار  بدیشان  است‌،  و کفر  در  اختیار  ایشان  است‌.  هـر  وقت  خو‌استند  ایمان  می‌آورند،  و  هر  زمان  خواستند کفر  می‌ورزند.  امّا  این  کار  این  چنین  نیست‌.  ایـن‌ کـار  در  دست  من  است‌.  کسی  از  ایشان  ایمان  نمی‌آورد،  مگر  این ‌که  من  او  را  هدایت  و  توفیق  دهم‌.  و کسی  از  ایشان  کفر  نمی‌ورزد،  مگر کسی‌ که  من  او  را  از  هدایت  محروم  کنم  و  بدین  وسیله  او  را  خوا‌ر  و گمراه  سازم‌».

این  اصلی  را که  ابن  جریر  در  اینجا  بیان  می‌دارد،  صحیح  است‌،  ولیکن  به  توضیح  بیشتری  نیاز  دارد.  توضیحی ‌که  با  الهام  از  مجموعۀ  آیات  قرآنی  در  بارۀ  هدایت  و  ضلالت‌،  و  مشیّت  و  ارادۀ  یـزدان‌،  و  تـلاش  و کـوشش  انسان‌،  قبلًا  بیان  داشتیم‌.  ایمان  پدیده  است‌.  ضلالت  نیز  پدیده  است‌.  چیزی  در گسترۀ  این  هستی  روی  نمی‌دهد  جز  برابر  قـضا  و  قدری  است‌ که  یزدان  آن  را  پد‌ید  می‌آورد:

(اِنَّا کُلَّ شَیءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَر).

ما  هر  چیزی  را  به  اندازۀ  لازم  و  از  روی  حساب  و  نظام  آفریده‌ایم‌.      (قمر/49) 

سنّت  و  قانونی ‌که  بر  اساس  آن‌،  قضا  و  قدر  یزدان‌،  ایمان  فلانی  و  ضلالت  فلانی  را  پدیدمی‌آورد،  همان  سنّت  و  قانونی  است‌ که  مجموعۀ  آیات  قرآنی  آن  را  بیان  و  روشن  می‌دارد.  بدین  معنی‌ که  با  اندک  اختیاری‌ که  در  روند گرایش  و  شیوۀ  رفتار  دارد،  مورد  آزمایش  قـرار  می‌گیرد.  هنگامی ‌که  انسان  رو  به  سوی  هدایت  کرد  و  در  راه  رسیدن  به  تکاپو  و  تلاش  پرداخت  یزدان  او  را  در  مسیر  آن  رهنمود  می‏‎گرداند،  و  هدایت  وی  رخ  می‌دهد،  و  با  قضا  و  قدر  الهی  حاصل  می‌گردد.  و  هنگامی‌که  انسان  رو  به  سـوی  ضلالت‌ کرد  و  هدایت  را  زشت  شمرد،  یزدان  او  را  گمراه  می‌سازد،  و  ضلالت  وی  رخ  می‌دهد،  و  با  قضا  و  قدر  الهی  حاصل  می‌گردد...  انسان  در  هر  دو  حال  در  ید  قدرت  یزدان  جهان  و  تحت  سلطۀ  خداوند  سبحان  است‌،  و  زندگی  او  می‌گردد  با  قضا  و  قدری‌ که  مطابق  با  مشیّت  و  ارادۀ  آزاد  آفریدگار  است‌،  و  برابر  سنّت  و  قانونی  می‌چرخد که  مشیّت  و  ارادۀ  آ‌زاد  پروردگار  آن  را  وضع ‌کرده  است  و  مقرر  فرموده  است

  *

بعد  از  این‌،  در  روند  سوره  دو  آیه  می‌آید که  از  یک  سو  مکمّل  معانی  و  حقائقی  هستند که  بخش  پیشین  بدان  پرداخت  و  دربارۀ  آنها  سخن  را  به  پایان  بردیم.  از  دیگر  سو  این  دو  آیه  دیباچۀ  مسائل  عقیدتی  متعلّق  به  سلطه  و  شریعت  و  حاکمیّت  هستند،  و  اینها  مسائلی  می‌باشند که  تمام  آیه‌های  باقیماندۀ  سوره  بدانها  می‌پردازد  و  آنها  را  فرا  می‌گیرد.  این  دو  آیه  عبارتند.  از:

(وَکَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى‏ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ. وَلِتَصْغَى‏ إِلَیْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَلِیَرْضَوْهُ وَلِیَقْتَرِفُوا مَا هُم مُقْتَرِفُونَ).

همان  گونه  (‌که  اینان  که  در  صدد  هدایت  ایشان  هستی  با  تو  دشمنی  و  ستیزه  می‌ورزند)  دشمنانی  از  انسانهای  متمرّد  و  جنّـیان  سرکش  را  در  برابر  هـر  پـیغمبری  علم  کرده‌ایم‌.  گروهی  از  آنان  سخنان  فریبندۀ  بی‌اساسی  را  نهانی  به  گروه  دیگری  پیام  می‌داده‌اند  تـا  ایشـان  را  (‌بـا  یــاوه‌سرائـیهای  رنگین  و  وســوسه‌های  دروغـین‌)  بفریبند.  اگر  پروردگار  تو  مـی‌خواست  چنین  کاری  را  نمی‌کردند  (‌ولی  همۀ  اینها  بـرابـر  تقدیر  و  مشـیّت  خدا  انجام  گرفته  و  انجام  می‌گیرد)‌.  پس  بگذار  دروغها  بهم  بافند  (‌و  خویشتن  را  گرفتار  کفر  و  ضلال  کنند.  بـر  تو  تبلیغ  است  و  بر  ما  هم  حساب‌.  بگذار  آنان  سخنان  باطل  را  بیارایند  تا  خویشتن  را  بدان  گول  زنند  و  بفریبند)  و  تا  دلهـای  کسـانی  که  به  آخرت  عقیده  ندارند  بدان  (‌مزخرفات‌)  گرایش  یابد،  و  از  آن  راضی  و  بدان  خشنود  گردند،  و  مرتکب  هر  چیزی  شوند  که  می‌خواهند.

بدانگونه...  یعنی  بدانسان ‌که  مقدّر  و  مقرّر کرده‌ایم  آن  کسان  مشرکی ‌که  ایمان  آوردن خو‌د  را  منوط  به  وقوع  خوارق  عادات  و  معجزات  می‌کنند،  و  از  دلائل  هدایت  و  الهـامهای  آن  در  جهان  بیرون  و  دنـیای  درون  روی  می‏‎گردانند،  اگر  هر  نوع  خارق‌العاده  و  هرگو‌نه  معجزه‌ای  انجام گیرد  آنان  ایمان  نمی‌آورند،  بدان‌گونه ‌که  مقدّر  و  مقرّر کرده‌ایم ‌که  اینان  ایمان  نیاورند،  بدانسان  نیز  مقدّر  و  مقرّر  داشته‌ایم ‌که  برای  هر  پیغمبری  دشـمنانی  از  انسانها  و  پریان  باشند،  و  مقدّر  و  مقرّر  نـموده‌ایـم ‌که  برخی  از  آنان  به  برخی  دیگر  سخنان  زیبا  و  شیرینی  را  الهام ‌کنند  تا  با  آنها  ایشان  را گول  بزنند  و  برای  جنگ  با  پیغمبرا‌ن  آنان  را  برانگیزند  و  ایشان  را  با  هدایت  به  نبرد  اندازند.  و  مقدّر  و  مقرّر  داشته‌ایم ‌که  دلهای  چنین ‌کسانی  که  به  آخرت  ایمان  نمی‌آورند  بدین‌گونه  سخنان  آراسته  و ظاهر  فریب‌ گوش  جان  بسپارند  و آنها  را  بپسندند،  و  دشمنانگی  با  پیغمبران  و  با  حقّ  را  در  پیش‌ گیرند  و  راه  گمراهی  و  تباهی  در  زمین  را  بپویند.

همۀ  اینها  برابر  قضا  و  قدر  خدا،  و  مشیّت  و  ارادۀ  او،  انجام  می‌پذیرد.  اگر  خداونـد  تو  بخواهد،  آنـها  را  نمی‌توانند  انجام  دهند،  و  مشیّت  و  ارادۀ  یزدان  به  چیزی  جز اینها  تعلّق  می‌گیرد،  و  قضا  و  قدر  او  به  چیزی  جز  اینها  منوط  می‌گردد.  چه،  چیزی  از  همۀ  ایـن  چیزها  تصادفی  صورت  نمی‌گیرد،  و  هیچکدام  از اینها  نیز  با  سلطه  و  قدرت  انسانها  صورت  نمی‌پذیرد  و  با  نیرو  و  توان  مرد‌مان  پدید  نمی‌آید.

چون  مشخّص  و  معیّن ‌گردید  هر  پیکاری‌ که  میان  پیغمبران  و  حقّی ‌که  با  خود  آورده‌اند،  با  شیاطین  انسانها  و  پریها  و  باطل  و  سخنان  آراسته  و گول  زدن  ایشان  در  می‏‎گیرد،  پیکاری‌ که  هرگز  آرام  نمی‏‎گیرد،  همه  و  همه  در  زمین  با  مشیّت  و  اراده  و  با  قضا  و  قدر  الهی  صورت  می‌پذیرد  و  بس.  در  این  صورت  بر  مسلمان  لازم  است  گذشته  از  این ‌که  باید  سرشت  چیزی  را  بداند که  روی  می‌دهد،  و ا‌ز  قدرتی  آگاه  باشد که  در  پشت  سر  آن  قرار  دارد‌،  متوجّه  حکمت  یزدان  در  فراسوی  ادارۀ  هر  چیزی  باشد که  در  این  زمین  روی  می‌دهد.

(وَکَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى‏ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً).

 همان  گونه  (‌که  اینان  که  در  صدد  هدایت  ایشـان  هستی  با  تو  دشمنی  و  ستیزه  می‌ورزند)  دشـمنانی  از  انسـانهای  متمرّد  و  جنّیان  سرکش  را  در  برابر  هـر  پیغمبری  علم  کرده‌ایم‌.  گروهی  از  آنان  سخنان  فریبندۀ  بی‌اساسی  را نهانی  به  گروه  دیگری  پیام  می‌داده‌اند  تـا  ایشـان  را  (‌بـا  یـاوه‌سرائـیهای  رنگین  و  وســوسه‌های  دروغـین‌)  بفریبند.

با  اراده  و  تقدیر  خود  برای  هر  پیغمبری  دشمنانی  را  قرار  داده‌ایم‌.  این  دشمنان  شیاطین  انسان  و  شـیاطین  جنّ  بوده‌اند...  شیطنت  که  عبارت  از  سرکشی  و  گمراهی  و  کاملًا  به  سوی  شرّ  رفتن  و  در  اختیار  بدی  بودن  است‌،  صفتی  است‌ که ‌گریبانگیر  انسان  می‌گردد،  همان‌گونه  که  دامنگیر  جنّ  می‌شود.  همچنین  بدانسان ‌که  کسی‌ کـه  از  جنّیان  سرکشی  می‌کند  و  دربست  به  شرّ  و  بدی  می‌گراید  و  به ‌گمراهی‌ گردن  می‌نهد،  شیطان  نامیده  می‌شود،  بدان گو‌نه  هم  به ‌کسی‌ که  از انسانها  سـرکشی‌ می‌ورزد  و  دربست  به  شرّ  و  بدی  می‌گراید  و  به  گمراهی گردن  می‌نهد،  شیطان ‌گفته  می‌شود...  گاهی  حیوان  را  نیز  با این  صفت  موصوف  می‌کنند،  بدانگاه ‌که  چموشی  و  سرکشی  می‌ورزد  و  سر  به  اذیّت  و  آزار  برمی‌دارد.  در  روایت  آمده  است‌:

(اَلْکَلْبُ الْاَسْوَدُ شَیْطَانٌ).

سگ  سیاه‌،  شیطان  است‌.

این  شیاطین  انسان  و  پری ‌کسانیند که  خدا  مقدّر  فرموده  است  دشمنان  هر  پیغمبری  شوند،  و  بعضی  از  ایشـان  برخی  از  آنان  را  با  سخنان  فریبنده  دروغین گول  بزنند.  سخنان  فریبندۀ  دروغینی‌ که  برخی  به  برخی  الهام  می‌کند  و  پیام  می‌دهد،  و  بعضی  از  ایشان  بعضی  را  می‌فریبند  و گول  می‌زنند،  و  دسـته‌ای  از  آنـان  دسـتۀ  دیگری  از  خود  را  بر  سرکشی  و گمراهی  و  شرّ  و  بدی  و  بزه  و گناه  تحریک  می‌کنند  و  بر  می‌انگیزند.  از  جمـلۀ  معانی  وحی،  تأثیر  درونی  و  روانی  است ‌که  اثر  آن  از  پدیده‌ای  به  پدیدۀ  دیگری  سرایت  می‌کند.

شیاطین  انسان‌، ‌کار  و  بارشان  در  این  زمـین  برای  مـا  روشـن  و  مـعلوم  است‌،  و  نـمونه‌هائی  از  ایشـان  و  نمونه‌هائی  از  دشمنانگی  ایشان  با  هر  پیغمبری  و  با  حقّی  که  با  خود  آورده  است‌،  و  دشمنانگیشان  با  مؤمنان  بدان  پیغمبر،  روشن  و  معلوم  است  و  هر کسی  در  هر  زمانی  می‌تواند  خودشان  را  ببیند  و کردارشان  را  بنگرد.

امّا  شیاطین  جن ّ -‌جملگی  جنّیان  -‌ جزو  غیب  هستند  و  غیب  هم  مربوط  به  یزدان  است‌.  از آنان  چیزی  نمی‌دانیم  جز  آن  مقداری  را که  خدا  دارندۀ ‌کلیدهای  غیب  به  مـا  اطّلاع  داده  باشد.  چه   غیب  را  جز  یـزدان  جهان ‌کسی  نمی‌داند  و کلیدهای‌ گنج  غیب  تنها  در  دست  ایزد  سبحان  است  ...  در  بارۀ  سر  آغاز  پیدایش  آفریده‌های  جاندار  دیگری  جز  انسـان  و  انواع  و  اجناسی‌ که  در  زمـین  معر‌وف  بوده  و  شناخته  شـده‌انـد،  می‌گوئیم‌:  دربارۀ  سرآغاز  پیدایش  آفریده‌های  جاندار  دیگری  جز  انسان  و  انواع  و  اقسام  مشهور  جانداران  در  زمین‌،  ما  به  فرمودۀ  یزدان  در  بارۀ  آنها  ایمان  داریم‌،  و  خبر  آن  را  در  حدود  و  ثغو‌ری ‌که  مقرّر داشته  است  تصدیق  می‌کنیم‌.  امّا کسانی  که  سپر  «‌علم‌»  بر  سر  می‌افکنند  تا  چیزی  را  انکار کنند  که  خدا  در  این  راستا  فرموده  است‌،  نمی‌دانـیم  به  چه   چیزی  استناد  می‌جویند  و  بر  چه  چیزی  تکیه  مـی‌کنند؟  قطعاً  دانش  بشری  ایشان‌ گمان  نمی‌برد که  همۀ  انواع  و  اقسام  زندگان  و  جانداران  را  در  برگرفته  است  و  در  این  ستارۀ  زمین  بر  همـۀ  آنها  احاطه  پیدا کرده  است‌.  از  سوی  دیگر  علم  بشری  ایشان  «‌نمی‌داند»  در  اجرام  و کرات  دیگر  چه  چیزهائی  وجود  دارد!!  آنچه  مـمکن  است  «‌فرض‌کند»  این  است‌ که  نوع  حیات  موجود  در  زمـین  ممکن  است  در  برخی  از  ستارگان  و  سیّارگان  وجود  داشته  باشد،  یا  وجود  نداشته  باشد...  گذشته  از  این‌،  ممکن  نیست‌ که  دانش  بشری  -  با  وجود  تأکید  فرضیه‌ها  -  نیز  بتواند  نفی‌کند که  انواع  دیگری  از  حیات  و  اجناس  دیگری  از  زندگان  ممکن  است  نواحی  دیگری  از گسترۀ  جهان  هستی  را  آباد کرده  و  آباد  می‌گردانـند که  ایـن  «‌دانش‌»  از  آنـها  چیزی  نـمی‌دانـد.  خود  مـحوری  و  خودداوری  و  خود  بزرگ  بینی  خواهد  بود که‌ کسی  به  نام  «‌دانش‌»  وجود  این  چنین  موجودات  زندۀ  دیگری  را  نفی  و  انکار کند.

امّا  در  بارۀ  سرشت  این  آفریدۀ  جن  نام  می‌توانـیم  چه  بگو‌ئیم‌.  جنّیان،  برخی  از  آنان  شیطنت  می‌ورزند  و  به  شرّ  و  بـدی ‌گردن  می‌نهند  و گمراهی  را  در  پـیش  مـی‌گیرند،  از قبیل  ابلیس  و  زادگان  و  فرزندان  او.  بگونه‌ای  شیطنت  می‌ورزند که  انسـانها  شـیطنت می‌کنند...  از  سرشت  این  آفریده‌های  جنّ  نام‌،  ما  چیزی  نمی‌دانیم  مگر  آن  چیزی  را  که  خداوند  سبحان  در  قرآن  از  آنان  خبر  داده  است‌،  و  از  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت  شده  است‌.

آنچه  ما  از  این  آفریده‌ها  می‌دانیم  این  است‌ که  از  چکیدۀ  شعله‌ور  آتشی  آفریده  شده‌اند.  توان  این  را  دارند که  در  کرۀ  زمین  ا‌دامۀ  زندگی  دهند.  در  درون  و  بیرون  زمین  زیست‌ کنند.  در  درون  و  بیرون  زمـین  می‌توانـند  با  سرعتی  رفت  و  آمد  نمایند که  از  توان  انسـانها  خارج  است  و  آدمیزادگان  قادر  به  چنین ‌کاری  نیستند.  در  میان  ایشان  صالحان  مؤمن‌،  و  شیاطین  متمرّد  یافته  می‌شوند.  آنان  آدمیزادگان  را  می‏بینند،  ولی  آدمیزادگان  ایشان  را  در  شکل  و  سیمای  اصلی  نمی‏بینند  -  البته  مـوجودات  زیادی  هستند  که  انسانها  را  می‏بینند،  ولی  انسانها  آنها  را  نمی‏بینند  - ‌شیاطین  جنّیان  بر آدمیان  مسلّط  می‌گردند  و  آنان  را  سرگشته  و گمراه  می‌سازند.  شیاطین  جنّیان  می‌توانند  مردمان  را  وسوسه‌ کنند،  از  راهی ‌که  ما  از  آن  بی‌خبریم  و  از  نحوۀ  آن  چیزی  نمی‌دانیم‌.  این  شـیاطین  جنّی  هیچگو‌نه  سلطه  و  قدرتی  بر  مؤمنانی  ندارند که  به  ذکر  و  یاد  خدا  پردازند.  شیطانی  که  همراه  مؤمن  است‌،  وقتی ‌که  مؤمن  خدای  را  یـاد  می‌کند  و  به  ذکـر  او  می‏‎پردازد،  خویشتن  را  می‌دزدد  و  پنهان  می‌گردد،  ولی  زمانی ‌که  مؤمن  از  یاد  خدا  غافل  شود،  جلو  می‌آید  و  به  وسوسۀ  مؤمن  می‌پردازد.  مؤمن  با  ذکر  و  یـاد  خدا،  قوی‌تر  از  آن  می‌گردد که  مکر  و کید  ضعیف  شیطان  در  او  بگیرد  و  بر  وی  پیروز گردد.  جنّیان  همچون  آدمیان  در  آخرت گرد  مـی‌آیند  و  مورد  حساب  و کتاب  قرار  می‌گیرند،  و  با بهشت پاداششـان  داده  مـی‌شود،  و  با  دورخ  کیفر  می‏بینند،  درست  بسان  انسانها...  جـنّیان  هنگامی  که  با  فرشتگان  مقایسه  می‌گردند،  آفریده‌های  بسیار  ضعیف  و  ناتوانی  به  نظر  می‌آیند،  آفریده‌هائی ‌که  هیچگونه  تاب  و  توانی  ندارند.

در  این  آیه‌،  پی  می‌بریم ‌که  یـزدان  سبحان  برای  هر  پیغمبری  دشمنانی  از  شیاطین  انسان  و  پری  قـرار  داده  است‌.

اگر  یزدان  سبحان  می‌خواست  می‌توانست  چنین ‌کند که  نتوانند  کاری  از  این‌ کارها  را  بکنند.  نـتوانند  تـمرّد  و  سرکشی  نمایند،  و  به  شرّ  و  بدی  بگرایـند،  و  با  ا‌نـبیاء  دشمنی ‌کنند،  و  مؤمنان  را  اذیت  و  آزار  برسانند،  و  مردمان  را  از  راه  یزدان  منحرف  و  سرگشته‌ کنند...  خدا  می‌توانست ‌که  ایشـان  را  به  پـذیرش  هدایت  کاملًا  وادارد،  یا  اگر  به هدایت  روی ‌کنند  ایشان  را  به  هدایت  برساند،  و  یا  این  که  آنان  را  ناتوان  از  آن  گردانـد که  بتوانند  با  انبیاء  و  حقّ  و  مؤمنان  برزمند  و  سدّ  راه  آنها  شوند  ...  امّا  یزدان  سبحان  بدیشان  این  مقدار  اختیار  داده  است‌،  و  بدانان  اجازه  عطاء  فرموده  است‌ که  به  اذیت  و  آزار  دوستان  خدا  بپردازند،  بدان  اندازه‌ای ‌که  مشیّت  (‌و  مقتضی  آن  است  و  قضا  و  قدر  او  آن  را  جاری  و  پیاده  می‌گرداند.  همچنین  بدان  اندازه ‌که  با  آن  مقدار  از  اذیت  و  آزار  دشمنان  خود،  دوسـتان  خویش  را  بیازماید،  و  دشمنان  خویشتن  را  نیز  با  آن  مقدار اختیار  و  قدرت  بیازماید،  مقدار  اختیار  و  قدرتی ‌که  آن  را  بدیشان  داده  است‌.  اینان  نمی‌توانند  به  دوستان  خدا  اذیت  و  آزاری  برسانند  مگر  بدان  اندازه ‌که  یزدان  مقدّر  فرموده  است‌: 

(وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ).

اگر  پروردگار  می‌خواست‌،  چنین  کاری  را  نمی‌کردند. 

از  این ‌گفته‌ها  و  بیان‌ها  چه  چیزی  عائد  ما  می‌گردد؟

اوّلًا  چیزی ‌که  حاصل  ما  می‌گردد  این  است‌:‌ کسانی ‌که  با  پیغمبری  دشمنی  می‌ورزند،  و کسـانی ‌که  به  اذیت  و  آزار  پیروان  انبیاء  می‌پردازند،  «‌شیاطین‌»  بشـمارند...  شیاطین  هم  از  میان  انسانها  و  هم  از  میان  جنّیان  هستند...  شیاطین  آدمی  و  شیاطین  جنّی  همگی  یک‌ کار  را  انجام  می‌دهند.  برخی  از  آنان  برخی  از  ایشان  را گول  می‌زنند  و  همچنین ‌گمراه  مـی‌کنند،  و  جملگی  ایشان  به‌ کار  سرکشی  و گمراهسازی  و  دشمنانگی  با  دوستان  یزدان  می‌پردازند.

دوم‌:  چیزی ‌که  حاصل  می‌گردد  این  است‌:  این  شـیاطین  هیچ  یک  از  این ‌کارها  را  انجام  نـمی‌دهند،  و  با  انـبیاء  دشمنی  نـمی‌ورزند،  و  به  اذیت  و  آزار  پیروانشـان  نمی‌پردازند،  به  وسـیلۀ  قدرت  شـخصی  خودشان‌،  و  نیروئی‌ که  در  سرشت  و  خمیرۀ  ذات  ایشان  است‌.  بلکه  آنان  در  ید  قدرت  خدایند.  او  می‌خواهد  دوستان  خود  را  به  خاطر کاری ‌که  خود  می‌خواهد  با  ایـن  شیاطین  بیازماید.  و  آن ‌کار  عبارت  است  از:  سره‌کردن  دوستان  خود  و  پاک‌کردن  دلهـایشان‌،  و  آزمودن  شکیبائی  و  ماندگاریشان  بر  حقّ  و  حقیقتی ‌که  آنان  امانتداران  آنند.  هنگامی ‌که  آنان  با  توان  هر  چه  بیشتر  آزمایش  را  بسر  بردند  و  در  امتحان  پیروز  شدند،  یزدان  آزمون  ایشان  را  برمی‏دارد،  و  شرّ  ایـن  دشمنان  را  از  سـرشان  کوتاه  می‌سازد.  دیگر  این  دشمنان  نمی‌توانند  دست  به  اذیت  و  آزارشان  دراز کنند  و  کمترین  درد  و  رنـجی  بدیشان  برسانند  مگر  چیزی‌ که  خدا  مقدّر  فرموده  باشد.  نصیب  دشمنان  یزدان  ضعف  و  خواری  می‌گردد،  و  رسوایانه  با  همۀ ‌‌کو‌له‌بارهای‌ گناهانی ‌که  ورزیده‌اند  و  هم  اینک  بر  دوششـان  قرار  دارد،  برمی‌گردند  و  رهسـپار  دورخ  می‌شوند:

(وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ).

اگر  پروردگار  می‌خواست‌،  چنین  کاری  را  نمی‌کردند. 

سوم‌:  چیزی ‌که  حاصل  ما  می‌گردد  ایـن  است‌:  حکمت  خالصانۀ  یزدان  مقتضی  ایـن  بوده  است‌ که  بگذارد  شیاطین  انسان  و  پری  به  شیطنت  خود  بپردازند.  او  با  این  مقدار  اختیار  و  قدرتی ‌که  بدیشان  داده  است  ایشان  را  می‌آزماید.  آنان  را  رها کرده  است  دوستان  خدا  را  در  بخشی  از  زمـان  بیازارند.  او  دوستان  خود  را  نـیز  می‌آزماید.  تا  بنگرد  آیا  شکیبائی  می‌کنند  و  اسـتقامت  می‌ورزند؟  آیا  بر  حقّ  و  حقیقتی‌ که  با  خود  دارنـد  ماندگار  می‌مانند؟  آیا  در  برابر  باطلی  که  خویشتن  را  آماسیده  و  باد  به  غبغب  انداخته  بدیشان  می‌نمایاند  و  ستبر  و  سترگ  خود  را  بدانان  نشان  می‌دهد،  اسـتوار  و  پایدار  می‌مانند؟  آیا  از  خواستهای  دل  و  هواهای  نفس  خـود  مــی‌گذرند  و  خـویشتن  را  یکسـره  به  خدا  می‌فروشند؟  در  هنگام  شادی  و  ناشادی  و  سود  و  زیان‌،  چه  بخواهند  و  چه  نخواهند  در  هر  زمان  بطور  یکسان‌،  از  فرمان  یزدان  اطاعت  می‌کنند؟‌...  و الّا  خداوند  می‌تواند  از  این‌ کارهائی ‌که  انجام  پذیرفته  است  ممانعت  به  عمل  آورد  و  چیزی  از  اینها  صورت  نگیرد.

چهارم‌:  چیزی ‌که  متوجّه  آن  می‌گردیم خو‌اری  و  ناتوانی  شیاطین  آدمی  و  پری‌،  و  درماندگی  و  ناتوانی  و  ضعف  و  زبونی  ایشان  است‌.  آنان  با  قدرت  ذاتـی  و  قوّت  شخصی  خود  چیره  و پیروز  نمی‌گردند  و  تسلّط  پـیدا  نمی‌کنند.  ایشان  فراتر  از  دائرۀ  اختیاری ‌که  خدا  برایشان  تـرسیم ‌کرده  است  و  توانـائی  انجام  اموری  را  در  جولانگاه  آن  بدیشان  بخشیده  است‌،  نمی‌توانند  پا  از  آن  دائره  فراتر  نهند  و کاری  بیش  از  آن کارها  انجام  دهند...  مؤمنی ‌که  می‌داند  این  پروردگار  توانـای  او  است  کـه  مقدّر  می‌گرداند،  و  او  است‌ که  اجـازۀ  انجام  امور  را  می‌دهد،  سزاوار  است‌ که  چنین  مؤمنی  دشمنان  شیاطین  خو‌د  را  خوار  بدارد  و  ناچیز  انگارد،  نـیروی  ظاهری  و  سلطۀ  ادعائی  ایشان‌،  هر  اندازه  باشد  و  به  هـر  پله‌ای  رسیده  باشد.  از  اینجا  است ‌که  این  رهنمود  آسمانی  به  پیغمبر  بزرگوار  یزدان  ابلاغ  می‌شود:

(فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ).

پس  بگذار  دروغها  بهم  بافند  (‌و  خویشتن  را  گرفتار  کفر  و  ضلال  کنند.  بر  تو  تبلیغ  است  و  بر  ما  حساب‌).

ایشان  را  با  دروغهایشان  واگذار.  ما  بر  آنان  احاطۀ  کاملی  و  قدرت  شاملی  داریم‌،  و کیفرشان  را  آمـاده  و  اندوخته  می‌داریم‌.

گذشته  از  اینها،  حکمت  دیگری  در  میان  است ‌که  افزون  بر  آزمایش  شیاطین  و  امتحان  مؤمنان  است‌.  خداونـد  مقدّر  فرموده  است ‌که  این  دشمنانگی  باشد،  و  این  الهام  باشد،  و  این ‌گول  زدن  با گفتار  و  نیرنگ  باکردار  باشد،  به  خاطر  حکمت  دیگری‌:

(وَلِتَصْغَى‏ إِلَیْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَلِیَرْضَوْهُ وَلِیَقْتَرِفُوا مَا هُم مُقْتَرِفُونَ).

(‌بگذار  آنان  سخنان  باطل  را  بیارایند  تا  خویشتن  را  بدان  گول  زنند  و  بفریبند)  و  تا  دلهای  کسـانی  کــه  بـه  آخرت  عقیده  ندارند  بـدان  (‌مـزخرفات‌)  گرایش  یـابد،  و  از  آن  راضی  و  بدان  خشنود  گردند،  و  مرتکب  هر  چیزی  شوند  که  می‌خواهند.

یعنی  تا  دلهای ‌کسانی‌ که  به  آخرت  ایمان  ندارند  به  آن  نیرنگ  و  الهام گو‌ش  دهند...  چه  چنین ‌کسانی  همۀ  تفکّر  و  اندیشه  و  تمام  همّ  و  غمّ  خود  را  به  دنـیا  محدود  و  مربوط  می‌کنند.  آنان  شیاطین  را  در  این  جهان  می‏بینند  که  در کمینگاه  هر  پیغمبری  هستند،  و  به  اذ‌یت  و  آزا‌ر  پیروان  هر  پیغمبری  می‌پردازند،  و  برخی  برای  برخی  دیگر گفتار  و کردار  را  می‌آرایند  و  در  برابر  شـیاطین  کرنش  می‌کنند.  از  آرایش  سـخنان  باطل،  بر  خود  می‌بالند،  و  از  سلطه  و  قدرت  نیرنگبازانۀ  خویش  در  شـگفتند. گذشته  از  اینها، گناه  می‌ورزند  و  شرّ  و  بدی  انجام  می‌دهند  و  بزه  و گناه  و  تباهی  و  فساد  می‌نمایند،  در  پرتو  آن  الهامها  و  وسوسه‌ها،  و  به  سبب  این‌ گوش  مردنها  و  گوش  دادنها...

این  هم‌ کاری  است‌ که  یزدان  خواسته  است  و  قضا  و  قدر  او  آن  را  اجراء  و  پیاده ‌کرده  است‌،  چون  در  فراسوی  آن  سره‌سازی  و  آزمایش  است‌،  و  به  هر کسی  فرصت  داده  می‌شود  تا  به  انجام ‌کارهائی  دست  یـازد کـه  برای  او  ممکن  و  میسّر گردد،  و  پاداش  و کیفری ‌که  سزاوار  است  دادگرانه  و  راست  و  درست  بدو  داده  شود. گذشته  از  اینها،  تا  این‌ که  زندگی  خوب  و  شایسته  شود  و کاروان  حیات  به  پیش  رود.  حقّ  و  حقیقت  در  پرتو  دادگاهی  جدا  و  متمایز  شود،  و  خیر  و  خوبی  در  سایۀ  شکیبائی  سره  و  خالص  گردد،  و  شیاطین  کوله‌بارهای  گناهان  خـود  را  د‌ر  روز  رستاخیز  به  تمام  و کمال  بر  دوش  کشند...  همچنین  همۀ‌ کارها  برابر  مشیّت  یزدان  وقوع  پیدا کند  و  جاری  و  ساری  شود،  هم‌ کارهای  دشمنان  یزدان  و  هـم ‌کارهای  دوستان  ایزد  سبحان،  بطور  یکسان‌...  این  مشیّت  یزدان  است  و  یزدا‌ن  هر چه  بخوا‌هد  می‌کند.

صحنه‌ای‌ که  قرآن ‌کریم  آن  را  به  تصویر  مـی‌زند  از:  پیکار  شیاطین  انس  و  جنّ‌،  و  درگیری  و  رفتار  هـر  پیغمبری  با  پیروانش،  و  مشیّت  و  ارادۀ  یزدان ‌که  اداره  کننده  و  مراقب  همه  چیز در  همه  جا  و  همه  آن  است‌،  و  قضا  و  قدر  ایزد  متعال‌ که  جاری  و  ساری  در  سراسر  جهان  و  جمل  اشیاء  موجود  در  آن  است‌،  این  چنین  صحنه‌ای  با  همۀ  نواحی  و  جوانبی ‌که  دارد،  سزاوار  این  است‌ که  در  برابر  آن  توقّف ‌کوتاهی  داشته  باشیم  و  نگاه  گذرائی  بدان  بیندازیم‌:

کارزار  و  پیکاری  ا‌ست ‌که  در  آن  نیروهای  شرّ  و  بدی  موجود  در  این  جهان،  شرکت  دارند.  شیاطین  انسـان  و  پری  در آن  شرکت  دارند.  همه  و  هـمه  با  همیاری  و  هماهنگی  یکـدیگر‌،  بر‌ای  اجراء  نـقشۀ  معیّنی‌، گرد  می‌آیند.  نقشه‌ای ‌که  نمایانگر  دشمنانگی  حقّ  مجسّم  در  رسالتهای  انبیاء‌،  و  نمایانندۀ  جنگ  حقّ  با  باطل  است‌.  نقشۀ  معیّنی  است‌ که  در  آن  وسائل  مربوطه  است‌:

(یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى‏ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً).

گروهی‌ از آنان  سخنان  فریبندۀ  ناروا را نهانی  به  گروه  دیگری  پیام  می‌دهند  تا  ایشـان  را  (‌بـا  یـاوه سرائیهای  رنگین  و  وسوسه‌های  دروغین‌)  بفریبند.

بعضی  بعضی  را  با  وسائل‌ گول  زدن  و گمراه ‌کردن ‌کمک  و  یاری  می‌کند،  در  عین  حال  برخی  برخی  دیگر  را گمراه  می‌سازد.  این  پدیده‌ای  است ‌که  در  هر  دار  و  دسته‌ای‌ که  برای  شرّ  و  بدی گرد  آیند  و  به  جنگ  حقّ  و  طرفداران  حقّ  بپردازند  دیده  مـی‌شود...  شـیاطین  در  مـیان  خـود  همدیگر  را  یاری  می‌دهند  و  همکاری  می‌کنند.  یکدیگر  را  در  انجام گناه  یاری  و  مـدد  می‌رسانند  و  پشتیبان  یکدیگر  در  بزهکاری  می‌شوند.  هرگز  هـمدیگر  را  به  سوی  حقّ  رهنمود  نمی‌گردانند،  بلکه  برخی  برای  برخی  دیگر  دشمنی  و  جنگ  با  حقّ  را  زینت  می‌بخشند،  و  شرکت  در  نبرد  طولانی  با  حقّ  را  می‌آرایند.

امّا  همۀ  این  مکر  و کیدها  آزاد  و  رها  نیست‌.  بلکه  از  هر  سو  با  مشیّت  و  اراده  و  قضا  و  قدر  الهی  ا‌حاطه  شده  است‌.  شیاطین  نمی‌توانند  نیرنگی  بزنند  و کوچـرین  مکر  و کیدی  بکنند  مگر  بدان  ا‌ندازه ‌که  یزدان  بخواهد  و  با قضا  و  قدر  خود  به  مرحلۀ  اجراء  درآورد.  بدین  لحاظ  مکر  و کید  هر  اندازه  ستبر  و سترگ  باشد  و نیروهای  شرّ  و  بدی  جهانی  بطور کلّی  بر  آن ‌گـرد  آیـد  و  از  آن  پشتیبا‌نی  نـماید،  باز  هم ‌گرفتار  قید  و  بند  است  و  محصـور  و  محدود  است‌،  و  نمی‌تواند  آزادانه  بدون  قید  و  بند  و  نظم  و  نظام  هرگونه ‌که  بخواهد  روان  و  رهسپار  گردد،  و  بر  سر  هر کس ‌که  بخواهد  بتازد  و  دامنگیر  هر  کس ‌که  بخواهد  بشود،  بدون  هرگونه  بازپرس  و  بازجو  و  پیگیر  و  پیگردی‌،  همان‌گونه ‌که  طاغیان  و  یاغیان  دلشان  می‌خواهد  و  دوست  می‌دارند  و  به  دل  انسـانهائی  می‌اندازند که  از  ایشـان  اطاعت  کنند  و  آنـان  را  پرستش  می‌کنند.  به  دل  انسانهای  پرستشگر  خود  چنین  می‌افکنند،  تا  دلهایشان  را  به  مشـیّت  و  ارادۀ  خویش  آویخته  و  پیوسته‌کنند!...  هرگز  ایـن  چنین  نبو‌ده  و  نمی‌شود!  بلکه  خواست  ایشان  مقیّد  به  مشـیّت  یـزدان  است‌،  و  قدرت  محدود  ایشـان  مقیّد  به  قضا  و  قدر  خداوند  سبحان  است‌.  نمی‌توانند  به  دوستان  ایزد  مـنّان  هیچ  زیانی  برسانند  مگر  بدان  اندازه ‌که  آفریدگار  جهان  -  در  حدود  و  ثـغور  آزمون  و  امتحان  -  اراده  فرماید.  همۀ‌ کارها  سرانجام  به  خدا  برمی‏گردد  و  بدو  حواله  داده  می‌شود.

صحنۀ  همایش  بر  نـقشۀ  مـقرّر  و  مـعیّنی  از  شیاطین‌،  سزاوار  این  است  که  طرفداران  و  پیروان  حقّ  توجّه  و  عنایت  بیشتری  بدان  داشـته  باشند  و  نگاه  و  نگرش  ژرفتری  بدان  بیفکنند،  تا  طبیعت  و  سرشت  این  نقشه  را  بشناسند،  و  با  وسائل  و  ابزارهای‌ گوناگونش  آشـنا  گردند...  صحنۀ  احاطۀ  مشیّت  و  ارادۀ  یزدان‌،  و  قضا  و  قدر  خداوند  سبحان‌،  به  نقشه  و  تدبیر  شیاطین  نیز  شایان  این  است‌ که  دلهـای  طـرفداران  و  پـیروان  حقّ  را  از  اطمینان  و  آرامش  و  یـقین  لبریز  سازد،  و  همچنین  دلهایشان  و  چشمانشان  را  آویزۀ  قدرت  غالب‌،  و  قضا  و  قدر  نافذ،  و  سلطۀ  حقّ  اصیل  در گسترۀ  هستی‌ گرداند،  و  وجدانشان  را  خیزش  پرواز  دهد  و  از  آویـزان  شد‌ن  و  آویختن  به  آنچه  شیاطین  می‌خواهند  یا  نمی‌خواهند  آزاد  و  رها  سازد،  و  در  راستای  راه  خودشان‌،  راست  قامت  و  با گامهای  استوار،  حرکت‌ کنند،  و  حقّ  را  پس  از  پا  بر  جا  کردن  آن  در  دلهایشان  و  در  زندگیشان‌،  در  پهنۀ  دنیای  واقعیّت  مردمان  پا  بر  جا  دارند...  از  دیگر  سو،  طرفداران  و  پیروان  حقّ  باید  عداوت  شیاطین‌،  و  مکر  و کید  و  حیله  و  نیرنگ  شیاطین  را  به  مشیت  و  ارادۀ  محیط  آفریدگار،  و  به  قضا  و  قدر  نافذ  پروردگار  واگذارند:

(وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ).

اگر پروردگار تو می‌خواست چنین کاری را نمی‌کردند. پس بگذار دروغها بهم بافند.

---

1- آفتاب  آمـد  دلیل  آفتاب /        /   گر  دلیلت  باید  از  وی‌ رو  متاب 

2- مراجعه  شود  به  کتاب‌:  «‌خصائص  التصور  الاسلامی  و  مقوّماته‌»‌،  جـلد  اول‌،  فصل‌:  «‌توازن‌».