رهنمودهای جزء هشتم

فی  ظلال  القرآن

جزء  هشتم

سورۀ  انعام  آیات  165-  ١١١  و  سورۀ  اعراف  تا  آیۀ  ٩٣

 

رهنمودهای جزء  هشتم

جزء  هشتم  از  دو  بخش  تشکیل  شده  است‌.  بخش  اول‌،  بقیۀ  سورۀ  انعام  است‌ که  نیمۀ  نخستین  آن‌،  و  در  جـزء  هفتم  بیان  گردیده  است‌.  بخش  دوم  جزء  هشتم‌،  مشتمل  بر  قسمتی  از  سورۀ  اعراف  است‌.

در  جزء  هـفتم  سـورۀ  انـعام  مـعرفی  گـردید.  در  ایـنجا  می‌کوشیم  خوانندۀ  این  جزء  را  با  چکیده‌ای  از  شـناخت  سورۀ  انعام ‌که  در  جزء  پیشین  از  آن  سخن  رفـته  است  آشنا  گردانیم‌.  امّا  سخن  گفتن  از  سورۀ  اعراف‌،  در  جای  خود  به  میان  خواهد  آمد  -  اگر  خدا  بـخواهـد  -  بدان  هنگام‌ که  با  سورۀ  مذکور  روبرو  خواهیم  شد.

*

بقیّۀ  سورۀ  انعام  بر  روال  این  سوره  به  پیش  مـی‌رود  و  برابر  همان  شیوه  و  روشی  ادامه  پیدا  می‌کند که  در  جزء  هفتم  دربارۀ  شناخت  آن  توضیح  دادیم‌.  زیبا  و  بجا  است  که  چکیده‌وار  در  بخشها  و  بندهائی  بدان  اشاره‌ کنیم‌:  در  معرّفی  سوره‌،  این  بخشها  و  بندها  آمده  است‌:

این  سوره،  رویـهمرفته  «‌حـقیقت  الوهـیّت»  را  عـرضه  می‌دارد...  حقیقت  الوهیّت  را  نشان  می‌دهد  در  جولانگاه  هستی  و  زندگی‌،  نفس  و  درون‌،  زوایای  ناشناختۀ  جهان  دیدنی  و  پیدا،  نواحی  ناشناختۀ  جـهان  نـهان  و  نـاپیدا،  صحنه‌های  پیدایش  جهان  و  پیدایش  حیات  و  پـیدایش  انســان‌،  نـابودی  گـذشتگان  و  پـیشینیان  و  جـانشینی  آیندگان  و  پسینیان‌،  صحنه‌های  فطرت  در  آن  هنگام  که  با  جـهان  و  حـوادث  و  دارائـی  و  خوشی  و  نـاداری  و  ناخوشی  و  سود  و  زیان  روبرو  می‌شود.  مظاهر  قدرت  الهی‌،  محافظت  و  مراقبت  ذات  باری  از  زندگی  ظاهری  و  باطنی  انسانها،  و  احوال  و  اوضـاع  کـنونی  و  آیـنده  ایشان‌،  ...  خلاصه  صحنه‌های  رسـتاخیز،  و  موقعیّتها‌ی  آفریدگان  بدان  گاه  که  آنان  را  در  پیشگاه  آفریدگارشان  نگاه  می‌دارند،  همه  و  همه  را  عرضه  می‌دارد...».

«‌این  سوره  بدین  منـوال  و  بر  این  روال‌،  دل  انسانها  را  در  این  زمانها  و کرانه‌ها،  و  در  این‌ گودیها  و  ژرفاها،  به  گشت  و گذار  می‏‎برد.  امّا  در  همۀ  اینها  برابر  برنامۀ  قرآن  مکّی  راه  می‌سپرد.  برنامه‌ای‌ که  در  صفحه‌های  پیشین  از  آن  سخن‌ گفتیم‌.  همچنین  برابر  برنامه  سراسری  قرآن  به  پیش  می‌رود.  این  سوره  می‌خواهد  «‌نظریۀ‌»  عقیده  را  به  تصویر  بکشد،  و  نـمی‌خواهد  به  جدال  لاهوتی  بپردازد که  ذهنها  و  اندیشه‌ها  را  به  خود  سرگرم  می‌کند.  می‌خواهد  خداوند  راستین  مردمان  را  به  مردمان  بشناساند،  تـا  از  این  راه  مردمان  را  بندگان  یزدان  راستینشان  گرداند.  دلها  و  جانها،  تلاشها  و کوششها،  پویشها  و  جنبشها،  آداب  و  رسوم‌،  شعائر  و  عبادات‌،  و  زندگی  عملی  و  واقعی  ایشان  را،  همه  و  همه  بنده  و  فرمانبردار  این  سـلطه  و  قـدرت  منحصر  به  فرد  می‌سازد.  سلطه  و  قدرت  خدائی ‌که  سلطه  و  قدرتی  در  زمین  و  آسمان  جز  سلطه  و  قدرت  او  وجود  ندارد.

تقریبا  همۀ  همّ ‌و  غمّ  سوره  به  سوی  ایـن  هـدف  مـعیّن  می‌‌گراید،  و  از  آغاز  تا  پایان  سوره  در  این  راستا  حرکت  می‌نماید...  خدا  خالق  است‌.  خدا  رازق  است‌.  خدا  مالک  است‌.  خدا  صاحب  قدرت  و  غلبه  و  سلطه  است‌.  خدا  بس  آگاه  از  نهانیها  و  پنهانیها  و  رازها  و  رمزها  است‌.  خدا  است‌ که  دلها  و  چشمها  را  می‌گرداند،  همان‌گونه ‌که  شبها  و  روزها  را  می‌چرخاند  و  پـیاپی  مـی‌آورد...  هـمچنین  واجب  است‌ که  خدا  حاکم  در  زندگی  بندگان  باشد،  و  دیگران  دارای  امر  و  نهی‌،  و  شرع  و  فرمان  نباشند،  و  حقّ  حلال‌ کردن  و  حرام  نمودن  را  نداشته  باشند.  چرا که  همۀ  اینها  از  ویژگیهای  الوهیّت  است‌،  و کسی  جز  یـزدان  را  نسزد که  در  زندگی  مردمان  دست  به  چـنین ‌کـارهائی  بیازد.  کسی ‌که  نمی‌تواند  بـیافریند،  زنـدگی  بـبخشد  و  بمیراند،  زیان  برساند  و  سود  بهرۀ  فردی  بگرداند،  چیزی  را  ببخشد  و  چیزی  را  باز  دارد،  بالاخره  مـالک  چـیزی  برای  خود  و  برای  دیگران  نه  در  این  جهان  است  و  نه  در  آن  جهان‌،  کی  حقّ  دست  یازیدن  به  چنین ‌کـارهائی  را  دارد؟

روند  سوره  در بارۀ  ایـن  مسأله  دلائل  خود  را  ایـراد  می‌کند  در  داخل  صحنه‌ها  و  موقعیّتها  و  آهنگها  و  نواهائی ‌که  بر  سر  حد  جمال  و  زیـبائی  مـبهوت ‌کـننده  رسیده‌اند،  و  دل  را  با  تأثــیرات  الهـامگرانـۀ  فـراوانـی  روبرو  می‌کنند که  از  همۀ  راه‌هـا  و  از  همۀ  گـذرگاه‌ها  جمع‌آوری  و  فراهم  آمده‌اند.

مسالۀ  بزرگی  که  سوره  بدان  می‌پردازد،  مسالۀ  الوهیّت  و  عبودیّت  در  آسـانها  و  زمـین  است‌.  ایـن  مسأله  در  اقیانوس  بیکران  خود،  و  در  جولانگاه  فـراخ  و  فراگیر  خود،  مورد  بحث  سوره  قرار  می‌گیرد.  امّا مناسبت  فعلی  در  زندگی ‌گروه  مسلمانان  آن  وقتی‌،  مناسبت  تطبیق  این  قاعدۀ  بزرگ  فراگیر  است‌.  این  مناسبت  مربوط  به  حقّ  حلال‌ کردن  و  حرام  نمودن  ذبیحه‌ها  و  خوراکها  است ‌که  جاهلیّت  چنین  حقّی  به  خود  می‌داد  و  دخالت  در  تحلیل  و  تحریم  را  برای  خویش  روا  می‌دید.  هـمچنین  مناسبت  موجود،  مربوط  به  حقّ  مقرّر  داشـتن  برخی  شـعائر  و  مراسم  قربانیها  و  مـیوه‌ها  و  اولاد  نذری  است...  ایـن  مناسبت  همان  مناسبتی  است  که  آیه‌ها  در  اواخر  سوره  از  آنها  سخن  خواهد  گفت‌:

(فَکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ إِن کُنتُم بِآیَاتِهِ مُؤْمِنِینَ. وَمَا لَکُمْ أَلاَّ تَأْکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَکُم مَاحَرَّمَ عَلَیْکُمْ إِلَّا مَااضْطُرِرْتُمْ إِلَیْهِ وَإِنَّ کَثِیراً لَیُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِم بِغَیْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِینَ. وَذَرُوا ظَاهِرَ الْإِثْمِ وَبَاطِنَهُ إِنَّ الَّذِینَ یَکْسِبُونَ الْإِثْمِ سَیُجْزَوْنَ بِمَا کَانُوا یَقْتَرِفُونَ. وَلاَ تَأْکُلُوا مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیُوحُونَ إِلَى‏ أَوْلِیَائِهِمْ لِیُجَادِلُوکُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ).

پس  (‌از  آنجا  که  خدا  راه  یافتگان  و  گمراهان  را  بـهتر  از  هر  کسی  می‌شناسد‌،  بـه  ضـلالت  مشـرکان  در  تـحریم  بـرخـی  از  چـهارپایان  گوش  فرا  نـدهید  و)  از  گوشت چهارپائی  بخورید  که  به  هنگام  ذبـح  نـام  خدا  را  بـر  آن  برده‌اند  (‌و  آن  را  به  نام  الله‌،  نه  به  نام  کسی  یا  چـزی  جز  او  سر  بریده‌اند)  اگر  به  آیات  خدا  (‌و  از  جـمله  بـه  آیـات  وارده  در  این  باره‌)  ایمان  دارید.  شما  چرا  باید  از  گوشت  حیوانی  نخورید  که  به  هنگام  ذبح  نام  خدا  بـر  آن  رفته  است‌؟  و  حال  آن  که  خداوند  گوشت  حیواناتی  را  که  بـر  شما  حرام  است  بیان  کـرده  است  (‌و  دسـتور  داده  است  که  از  آنها  نخورید)  مگر  ناچار  و  درمانده  شوید  (‌که  در  این  صورت  می‌توانید  به  اندازه‌ای  که  رفـع  ضـرورت  و  دفع  هلاک  کند  از  گوشت  حرام  آنها  بخورید)‌.  بسـیاری  از  مردم‌،  پا  هواها  و  هوسهای  (‌کج  و  نـادرست‌)  خود،  بدون  آگاهی  (‌از  صحّت  آنچه  که  می‏‎گویند  و  بدون  دلیلی  بر  آنچه  در  راه  آن  مـی‌کوشند،  دیگران  را)  سرگشته  و  گمراه  می‌سازند.  بی‏گمان  پروردگارت  (‌از  تـو  و  از  همۀ  بــندگان‌)  آگاه‌تر  از  حـال  تـجاوزکاران  است‌.  گناهان  آشکار  و  بزهکاریهای  پـنهان  را  تـرک  کنید  (‌و  در  هـیچ  حال  خویشتن  را  به  معصیت  نیالائید)‌.  بی‏گمان  کسـانی  که  به  دنبال  گناه  راه  می‌افتند،  هر  چه  زودتر  کیفر  ارتکاب  مــعاصی  ایشـان  داده  مــی‌شود.  از  گوشت  حیوانـی  نخورید  که  (‌به  هنگام  ذبح  عمداً‌)  نـام  خدا  بـر  آن  بـرده  نشده  است  (‌و  یا  به  نام  دیگران  و  یا  به  خاطر  بـتان  سر  بریده  شده  است‌)‌.  چرا  کـه  خوردن  از  چنین  گوشتی،  نـافرمانی  (‌از  دسـتور  خدا)  است‌.  بی‏گمان  اهـریمنان  و  شـیاطین  صفتان‌،  مـطالب  وسـوسه‌انگـیزی  بـه  طور  مخفیانه  به  دوستان  خود  القاء  می‏‎کنند  تا  این  که  با  شما  منازعه  و  مجادله  کنند  (‌و  بکوشند  که  شما  را  به  تـحریـم  آنچه  خدا  حلال  کرده  است  وادارند)‌.  اگر  از  آنان  اطاعت  کنید  بی‏گمان  شما  (‌مثل  ایشان‌)  مشرک  خواهید  بود.(انعام/118-121)

(وَجَعَلُوا لِلّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَالْأَنْعَامِ نَصِیباً فَقَالُوا هذَا لِلّهِ بِزَعْمِهِمْ وَهذَا لِشُرَکَائِنَا فَمَا کَانَ لِشُرَکَائِهِمْ فَلاَ یَصِلُ إِلَى اللّهِ وَمَا کَانَ لِلّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلَى‏ شُرَکَائِهِمْ سَاءَ مَایَحْکُمُونَ. وَکَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلاَدِهِمْ شُرَکَاؤُهُمْ لِیُرْدُوهُمْ وِلِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ دِینَهُمْ وَلَوْ شَاءَ اللّهُ مَافَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ. وَقَالُوا هذِهِ أَنْعَامٌ وَحَرْثٌ حِجْرٌ لاَیَطْعَمُهَا إِلَّا مَن نَشَاءُ بِزَعْمِهِمْ وَأَنْعَامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُهَا وَأَنْعَامٌ لاَیَذْکُرُونَ اسْمَ اللّهِ عَلَیْهَا افْتِرَاءً عَلَیْهِ سَیَجْزِیهِم بِمَا کَانُوا یَفْتَرُونَ. وَقَالُوا مَا فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعَامِ خَالِصَةٌ لِذُکُورِنَا وَمُحَرَّمٌ عَلَى‏ أَزْوَاجِنَا وَإِن یَکُن مَیْتَةً فَهُمْ فِیهِ شُرَکَاءُ سَیَجْزِیهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ. قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أَوْلاَدَهُمْ سَفَهَاً بِغَیْرِ عِلْمٍ وَحَرَّمُوا مَا رَزَقَهُمُ اللّهُ افْتِرَاءً عَلَى اللّهِ قَدْ ضَلُّوا وَمَا کَانُوا مُهْتَدِینَ).

(‌بت‌پرستان  همیشه  دچار  اوهـام  خرافـاتند.  مـثلًا  ایـن  گونه‌)  مشرکان  سـهمی  از  زراعت  و  چهارپایانی  را  که  خدا  آنها  را  آفریده  است  برای  خدا  قرار  می‌دهند  و  به  گمان  خود  می‌گویند:  این  برای  خدا  است  (‌و  با  این  سهم  به  خدا  تقرّب  می‌جوئیم  و  بدین  منظور آن  را  به  مهمانان  و  ناتوانان  می‌دهیم‌)  و  این  برای  شرکاء  (‌و  مـعبودهای‌)  او  است  (‌و  بـا  ایـن  سـهم  نـیز  بـه  بتها  و  اصـنام  تـقرّب  مــی‌جوئیم  و  بــدین  مـنظور  آنـها  را  صرف  رؤسـاء  و  پرده‌داران  و  خادمان  بتکده‌ها  و  مـعابد  مـی‌نمائیم‌)‌.  امّـا  آنچه  به  شرکاء  (‌و  معبودهای‌)  ایشان  تعلّق  می‏‎گیرد  بـه  خـدا  نـمی‌رسد  (‌و  صـرف  آن  در  راه  او  مـمنوع  است‌)  و  آنـچه  مـتعلّق  بـه  خـدا  است  بـه  شـرکاء  (‌و  مـعبودهای‌)  ایشان  می‌رسد  (‌و  می‌تواند  صرف  آنـها  گردد  و  به  سرپرستان  و  خدمتگذاران  اصـنام  ایشـان  داده  شـود)‌.  چــه  بـد  داوری  مـی‌کنند!  هـمان گونه  (‌که  اوهـام  و  خـیالبافیهایشان  تـقسیم‌بندی  سـتمگرانۀ  فوق  را  در  نظرشان  آراسته  بود،  گمانهای  نادرستی  کـه  در  بـارۀ  بـتهایشان  داشـتند  کار  را  بـدانـجا  کشـانده  بـود  کـه‌)  بتهایشان  کشـتن  فرزندانشـان  را  در  نـظر  بسـیاری  از  مشرکان  زیبـا  جلوه  داده  بود  (‌و  دسته‌ای  فرزندانشان  را  قربانی  بتان  می‌کردند  و  دسته‌ای  دخترانشـان  را  زنده  بگور  می‌نمودند)  تا  سرانجام  آنان  را  هـلاک  گردانند  و  آئین  ایشان  را  بر  آنان  مشتبه  کنند  (‌و  یگانه  پرستی  را  با  خرافـه‌پرستی  بـیامیزند  و  راه  را  از  چاه  بـازنشناسند).

اگر  خدا  می‌خواست  آنان  چنین  نـمی‌کردند.  (‌حـال  کـه  مشیّت  خدا  چنین  می‌خواهد)  پس  بگذار  آنان  (‌بر  خدا  و  رسول  او)  دروغ  ببندند  (‌چرا  که  عقاب  و  عذاب  در  انتظار  ایشان  است‌)‌.  و  (‌از  جملۀ  خرافات  ایشان  ایـن  است  کـه‌)  مـی‌گویند:  ایـن  (‌قسـمت  از)  چـهارپایان  و  کشت  و  زرع  ممنوع  است  (‌و  مخصوص  بتها  می‌باشد)  و  جز  کسانی  (‌از  خدمتگذاران  اصنامی‌)  که  مــا  بـخواهیم  از  آن  نمی‌خورند  -  و  این  (‌قاعدۀ  ناروا  ساختۀ  آنـان  و  نـاشی  از)  گمان  ایشان  است  (‌نـه  نـاشی  از  فرمان  یـزدان  -  و  همچنین  می‌گفتند:  اینها)  حیوانـاتی  هسـتند  که  سـوار  شدن  بر  آنها  حرام  است  و  (‌کسی  نباید  سوار  آنها  بشود.  و  اینها)  حیواناتی  هستند  که  به  هنگام  ذبح  نام  خدا  را  بر  آنها  نمی‌رانند  (‌بلکه  نام  بتان  را  بر  آنها  می‌رانند  و  ایـن  را  دستور  خدا  می‌دانند  و)  بر  خدا  دروغ  می‌بندند.  هـر  چـه  زودتر  کیفر  افتراهای  آنان  را  خواهیم  داد.  و  (‌یکی  دیگر  از  انواع  قبائح  و  احکام  خرافی  ایشـان  ایـن  است  کـه  در  مورد  گوشت  حیواناتی  که  ذبح  کردن  و  سوار  شـدن  و  بار  کشیدن  از  آنـها  را  قـدغن  و  حرام  اعـلام  کـرده‌انـد)  می‌گویند:  جنینی  که  در  شکم  این  حیوانـات  است  ویـژۀ  مردان  ما  است  و  بر  زنان  ما  حرام  است  (‌پس  اگر  زنده  متولّد  شود،  تنها  باید  مـردان  از  گوشت  آن  بخورند  و  زنان  از  آن  محرومند)  و  اگر  جنین  مرده  مـتولّد  بشـود،  همه  در  آن  شریک  هستند  (‌و  مردان  و  زنان  می‌توانند  از  گوشت  آن  استفاده  کنند)‌.  هر  چه  زودتر  خداونـد  کـیفر  این  توصیف  (‌افعال  و  احکام  دروغین‌)  ایشان  را  خواهد  داد.  چه  او  حکیم  (‌است  و  کارهایش  به  مقتضی  حکـمت  انجام  می‏‎گیرد  و)  آگاه  است  (‌و  از  هر  چیز  باخبر  است‌)‌.  مسلّماً  زیان  مـی‌بینند  کسـانی  کـه  فرزندان  خود  را  از  روی  سفاهت  و  نادانـی  مـی‌کشند  و  چیزی  را  که  خـدا  بدیشان  می‌دهد  با  دروغ  گفتن  از  زبان  خدا  بر  خویشتن  حرام  می‌کنند.  (‌به  سبب  چنین  دروغ  و  افترائی  و  تحریم  نـاروا  و  نـابجائی‌)  بی‏گمان  گمراه  مـی‌شوند  و  راهـیاب  نمی‌گردند. (‌انعام/136-140)

  این  همان  مناسبتی  است ‌که  در  زندگی  مـلّت  مسلمان  موجود  است‌.  ملّت مسلمانی ‌که  جاهلیّت  پیرامون  آن  را  گرفته  است  و  ایـن  مسالۀ  بزرگ،  یـعنی  مسالۀ  قانونگذاری  در  آن  جلوه‌گر  می‌آید.  به  دنبال  این  مسالۀ  بزرگ،  مسالۀ  بزرگتری ‌که  مسالۀ  الوهیّت  و  عبودیّت  است  قرار گرفته  است‌.  مسأله‌ای ‌که  سراسر  این  سوره‌،  و  جملگی  قرآن  مکّی  بدان  می‌پردازد.  حتّی  قرآن  مـدنی  نیز  بدان  می‌پردازد،  هر  زمان ‌که  در  آن  سخن  از  نظام  و  قانونگذاری  می‌رود.

سخنها  و  فرموده‌ها  و  اسباب  و  علل  فراوانی‌ که  رونـد  سوره  از  آنها  موج  می‌زند،  بدان  هنگام ‌که  با  جاهلیّت  و  پیروان  جاهلیّت  در  بارۀ  چنین  چهارپایانی  و  ذبیحه‌هائی  و  نذرهائی  روبرو  می‌گردد.  این  هم  مناسبتی  است‌ که  در  آن  مسالۀ  حقّ  قانونگذاری  جلوه‌گر  می‌آید،  و  به  مسالۀ  عقیده  بطورکلّی  مربوط  می‌شود.  مسالۀ  الوهیّت  و  عبودیّت‌ که  مسالۀ  ایمان  یـا کفر،  و  مسالۀ  اسلام  یـا  جاهلیّت‌،  بشمار  است...  ایـن  سخنها  و  فرموده‌ها  و  اسباب  و  علل  فراوان‌،  بدین  نـحوی  که  می‌کوشیم  نـمونه‌هائی  از  آنها  را  در  شناخت  مختصر  این  سوره  بیان  داریم‌،  و  حقیقت  آن  نیز  به  هنگام  رویـاروئی  تفصیلی  آیات  قرآنی  بعد  از  آن  در  روند  سخن  جلوه‌گر  می‌آید،  به  درون  انسان  حقیقت  اصـیلی  را  راه  می‌دهد  که  در  سرشت  این  دین  است‌.  این  حقیقت  اصیل ‌که  هر  جزئی  از  زندگی  بشری  هر  اندازه  هم ‌کوچک  باشد  باید که  مطیع  مطلق  فرمانروائی  و  حاکمیّت  مستقیم  و  بدون  واسطۀ  خدا  باشد که  جلوه‌گر  در  شریعت  خدا  است‌.  اگر  چنین  نباشد،  خروج  از  این  دین  بطور کلی  است‌! زیرا  سرکشی  از  حاکمیّت  مطلقۀ  خدا  در  چنین  جزء  کوچکی‌،  سبب  خروج  از  دین  خدا  بطورکلّی  است‌!

این  دسته  از  آیات  بیانگر  اهمّیّت  فراوانی  است ‌که  ایـن  دین  برای  نـجات  زند‌گی  بطور کلّی  از  تـاریکیهای  حاکمیّت  انسانها  در  هر  نوع  کاری  ازکارهای  مـردمان  قائل  است‌.  خواه  ا‌ین ‌کار  مهم  باشد  یا  ناچیز،  و  بزرگ  باشد  یا  کو‌چک‌...  هر کاری  از کارها  پیوند  می‌خورد  به  اصل  بزرگی ‌که  این  دین  در  آن  جلوه‌گر  می‌آید،  و  آن  حاکمیّت  مطلقۀ  خدا  است‌!  حاکمیّت  مطلقه‌ای‌ که  الوهیّت  یزدان  در کرۀ  زمین  در  آن  مجسم  و  جلوه‌گر می‌گردد،  همان  گونه ‌که  الوهیّت  یزدان  در کلّ  جهان  در گردانـدن  همۀ  امور  هسـتی‌،  بدون  کـمترین  شریک  و  انبازی،  مجسم  و  جلوه‌گر  می‌آید.

*

ایـن  مناسبتی  است ‌که  در  زندگی  ملّت  مسلمان  و  همچنین  در  جاهلیّت  پـیرامون  ایشـان  موجود  بود.  مناسبتی  است‌ که  روند  سوره  بدان  می‌پردازد  به  شیوه  و  گونه‌ای‌ که  در  این‌ گزینه‌ها  به  آن  اشاره  شـده  است...  این  مناسبت  هـمان  مناسبتی  است‌ که  موضوع  بقیۀ  سوره‌ای  است ‌که  در  این  جزء  سرگرم  بررسی  و  وارسی  آن  خواهیـم‌گردید،  افزون  بر  این ‌که  نیمۀ  پیشین  سوره  به  بررسی  و  وارسی  مسألۀ  الوهیّت  و  عبودیّت،  در گسترۀ  فراخ  و  فراگیر  آن  پرداخته  است‌،  تا  بدانجا  رسیده  است  که  روند  سوره  با  این  مناسبت  واقعی  رویاروی ‌گردیده  است‌،  وآن  را  با  بزرگ‌ترین  مسأله‌،  پـیوند  نـیرومند  و  ناگسستنی  داده  است‌:

روند  قرآنی  برای  رویاروئی  با  چنان  تـقالید  و  آداب  جاهلی  موجود  و  مربوط  به  تحریم  برخی  از  خوراکیها  و  تحلیل  برخی  از  آنها،  و  نـذرها  و  نـذورهای  مـیوه‌ها  و  چهارپایان  و  فرزندانی‌،  انگیزه‌ها  و گفته‌های  فراوانی  را  گرد  می‌آورد،  و  آنها  را  با  چندی  از  حقائق  و  قواعد  پیوند  می‌دهد،  حقائق  راستین  و  قواعد  بنیادین  این  آئین‌.  دیباچه‌های  سترگی  در  جلو  آنها  می‌نگارد،  و  پـیروهای  هراس‌انگیزی  به  دنبال  آنها  می‌آورد.  دیـباچه‌ها  و  پیروهائی‌ که  دالّ  بر  اهمّیت  فراوان  این  حقائق  و  قواعد  در  این  آئین  است‌،  و  می‌رساند که  این  آئین  چه  اندازه  جدّی  برای  نجات  سراسر  زندگی  از  دست  جاهلیّت  است  و  می‌خواهد  آنها  را  بطور کلّی  به  اسـلام  برگردانـد...  یعنی  آنها  را  تنها  به  زیر  سلطه  و  قدرت  یگانۀ  یزدان  یکتا‌ی  جهان  بکشاند.

بدین  منوال  رونـد  سوره  دیـباچه‌ای  بر  این  مسأله  می‌آورد:  مشیّت  یزدان  جملگی  بندگان  اعم  از  پریان  و  مردمان  را  فرا می‌گیرد.  همۀ  رخدادها  در  این  هستی  برابر  مشـیّت  و  اراده  و  قـضا  و  قدر  خداونـد  به  وقوع  می‌پیوندد.  خدا  دشمنان  انس  و  جنّ  پیغمبران  را  در  این  جهان  بر  خو‌ان  یغمای  خود  می‌نشاند  و  در  پیلۀ  نـعمت  گرفتار  می‌گرداند  و  پلّه  پلّه  به  سوی  عذاب  می‌‌کشاند.  بدیشان  مهلت  مـی‌دهد  تـا  هر گناه  و  بزهی  را که  می‌خواهند  بکنند  مرتکب ‌گردند  و  بر کجاوۀ  غفلت  بـنشینند  و  رهسپار  دوزخ  شوند...  البته  اگر  خـدا  می‌خواست  می‌توانست‌ که  آنـان  را  وادار  به  پـذیرش  هدایت‌ کند  و  از  ضلالت ‌کاملًا  به  دور گرداند.  یا  این ‌که  ایشان  را  به  سوی  حقّ  و  حقیقت  رهنمود  نماید،  و  دریچۀ  سراچه‌های  سینه‌هایشان  را  برای  ورود  حقّ  و  حقیقت  باز  کند  و  فراخ ‌گرداند.  یا  اصلًا  نگذارد  آنان  به  پیغمبران  و  مؤمنان‌ کمترین  آزاری  برسانند  و کوچکترین  دردسری  تولیدکنند.  آخر  آنان  با  پیغمبران  دشمنی  نمی‌ورزند  و  مرتکب ‌گناهان  نمی‌شوند،  بدان  خاطر که  می‌توانند  بر  سلطه  و  قدرت  و  اراده  و  مشیّت  یزدان  بشورند  و  سر  از  خطّ  فرمان  بپیچند!  آنان  بسی  ناتوانتر  از  آنند که  سر  به  شورش  از  سلطه  و  مشیّت  خدا  بردارند.  امّا  این  اراده  و  مشیّت  یزدان  است ‌که  بر  این  قرار گرفته  است  ایشان  را  آزاد گذارد  و  توانائی  رسیدن  به  هدایت  و  فرو  افتادن  به  ضلالت  را  بهرۀ  آنان  فرماید.  ایشان  در  همه  حال  در  ید  اختیار  خداوند  جـهان  و  مقهور  فرمان  ایـزد  سبحان  هستند:

(وَکَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى‏ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ. وَلِتَصْغَى‏ إِلَیْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَلِیَرْضَوْهُ وَلِیَقْتَرِفُوا مَا هُم مُقْتَرِفُونَ).

 همان  گونه  (‌که  اینان  که  در  صدد  هدایت  ایشان  هستی  با  تو  دشمنی  و  ستیزه  می‌ورزند)  دشـمنانی  از  انسـانهای  متمرّد  و  جنّیان  سرکش  را  در  برابر  هـر  پیغمبری  علم  کرده‌ایم‌.  گروهی  از  آنها  سخنان  فریبندۀ  بی‌اسـاسی  را  نهانی  به  گروه  دیگری  پیام  می‌داده‌اند  تـا  ایشـان  را  (‌بـا یـاوه‌سرائـیهای  رنگین  و  وسـوسه‌های  دروغـین‌)  بفریبند.  اگر  پروردگار  تو  می‌خواست‌،  چنین  کـاری  را  نمی‌کردند  (‌ولی  همۀ  اینها  بـرابـر  تقدیر  و  مشـیّت  خدا  انجام  گرفته  و  انجام  می‌گیرد)‌.  پس  بگذار  دروغها  بـهم  بافند  (‌و  خویشتن  را  گرفتار  کفر  و  ضلال  کنند.  بر  تو  تبلیغ  است  و  بر  ما  هم  حساب‌.  بگذار  آنان  سخنان  باطل  را  بیارایند  تا  خویشتن  را  بدان  گول  زنند  و  بفریبند)  و  تا  دلهـای  کسـانی  که  بـه  آخرت  عقیده  نـدارند  بدان  (‌مزخرفات‌)  گرایش  یابد،  و  از  آن  راضی  و  بدان  خشنود  گردند،  و  مرتکب  هر  چیزی  شوند  که  می‌خواهند.  (‌انعام/112و 113)

زمانی ‌که  مـقرّر  و  مشـخّص ‌گردید که  دشـمنانگی  اهریمنان  انسانها  و  جنّیها  با  پیغمبران،  سنّت  و  قانون  است ‌که  برابر  قضا  و  قدر  یزدان  انجام  می‌پذیرد،  و  این  چنین  اهریمنانی  هر  چه  مرتکب  شوند  و  هر گناهی‌ که  بکنند،  در  ید  قدرت  خدا  قرار  دارند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  نخواست  داور  و  «‌حکمی‌»  جز  خدا  بجوید...  بدین  شیوه  بطور کلّی  در  هر کاری  و  در  هر  چیزی...  چرا که  در  کاری  از  این  کارهای  مربوط  به  این  خوراکیها،  جز  خدا  را  به  داوری  و  حکمیّت  طلبیدن،  به  مـنزلۀ  به  داوری  طلبیدن  و  حکمیّت  دادن  جز  خدا  در  همۀ‌ کارها  است‌.  به  داوری  طلبیدن  و  حکمیّت  دادن  جز  خـدا  هـم  اعطاء  ربوبیّت  به  دیگران  و اعتقاد  به  ربوبیّتی  سوای  ربوبیّت  یزدان  جهان  است‌،  و  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   آن  را  نمی‌پسندید  و  بلکه  با  آن  دشمنی  می‌ورزید...  به  دنبال  این  بیان،  سخن  پروردگارش  را  ذکر  می‌نماید که  می‌فرماید  با  این ‌کتاب  و  با  این  شریعت‌،  سخن  خدا  پایان  می‌پذیرد  و  دیگر  در  این  باره  سخنی  برای ‌گوینده‌ای‌،  و  داوری  و  حکمیّتی  بـرای‌ کسی  نـمی‌ماند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  بـر  حذر  می‌گردد  از  این  که  در  آئین  یزدان  از  مـردمان  اطـاعت  کند.  چه  بیشتر  آنان  جز  از گمان  پـیروی  نمی‌کنند،  و  دانشی  ندارند  که  بتوان  بدان  اطمینان  حاصل  کرد،  و  هر  که  از  ایشان  پیروی‌کند  او  را گمراه‌ کنند  و  به ‌کژ  راهـه  اندازند.  تنها  خدا  است‌ که  گمراهان  و  راه‌ یافتگانِ  بندگان  خود  را  مـی‌شناسد  و  بـس‌...  ایـنها  دیباچۀ  فـرمان  به  خوردن  ا‌ز  چیزی  ا‌ست‌ که  نام  یزدان  بر  آن  برده  شده  است‌،  و  مدخل  نهی  از  چیزی  است ‌که  نام  یزدان  بر  آن  برده  نشده  است‌،  اگر  مسـلمانان  واقعاً  مؤمن  باشند.  مسلمانان  بر  حذر  می‌گردند  از  ایـن  که  از  دوسـتان  اهریمنان  در  چیزی  از کار  و  بار  تحلیل  و  تحریم  اطاعت  کنند،  زیرا  اگر  از  ایشان  اطاعت  نمایند  همچون  آنـان  مشرک  خواهند  بود...  با  توضیح  سرشت‌ کفر  و  سرشت  ایمان‌،  و  با  ذکر  انگیزه‌هائی‌ که  کافران  را  به  انجام  چنین  کاری  و  ا‌رتکاب  چنین‌ گناهی  وا  می‌د‌ارد،  این  بخش  پایان  می‌پذیرد:

(أَفَغَیْرَ اللّهِ أَبْتَغِی حَکَماً وَهُوَ الَّذِی أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتَابَ مُفَصَّلاً وَالَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِن رَبِّکَ بِالْحَقِّ فَلاَ تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ. وَتَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ صِدْقاً وَعَدْلاً لاَمُبَدِّلَ لِکَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ. وَإِن تُطِعْ أَکْثَرَ مَن فِی الْأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَن سَبِیلِ اللّهِ إِن یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ. إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ مَن یَضِلُّ عَن سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ. فَکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ إِن کُنتُم بِآیَاتِهِ مُؤْمِنِینَ. وَمَا لَکُمْ أَلاَّ تَأْکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَکُم مَاحَرَّمَ عَلَیْکُمْ إِلَّا مَااضْطُرِرْتُمْ إِلَیْهِ وَإِنَّ کَثِیراً لَیُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِم بِغَیْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِینَ. وَذَرُوا ظَاهِرَ الْإِثْمِ وَبَاطِنَهُ إِنَّ الَّذِینَ یَکْسِبُونَ الْإِثْمِ سَیُجْزَوْنَ بِمَا کَانُوا یَقْتَرِفُونَ. وَلاَ تَأْکُلُوا مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیُوحُونَ إِلَى‏ أَوْلِیَائِهِمْ لِیُجَادِلُوکُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ. أَوَمَن کَانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَن مَثَلُهُ فِی الظُّلُمَاتِ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْکَافِرِینَ مَاکَانُوا یَعْمَلُونَ. وَکَذلِکَ جَعَلْنَا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ أَکَابِرَ مُجْرِمِیهَا لِیَمْکُرُوا فِیهَا وَمَا یَمْکُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَمَا یَشْعُرُونَ. وَإِذَا جَاءَتْهُمْ آیَةٌ قَالُوا لَن نُؤْمِنَ حَتَّى‏ نُؤْتَى‏ مِثْلَ مَاأُوتِیَ رُسُلُ اللّهِ اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ سَیُصِیبُ الَّذِینَ أَجْرَمُوا صَغَارٌ عِندَ اللّهِ وَعَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا کَانُوا یَمْکُرُونَ).

(‌ای  پیغمبر!  بدیشان  بگو:  این  داوری  خدا  دربارۀ  حقّ  و  حقیقت  است‌)  آیا  جز  خدا  را  (‌میان  خود  و  شما)  قـاضی  کنم‌؟  و  حال  آن  که  او  است  که  کتاب  (‌آسمانی  قرآن‌)  را  برای  شما  نازل  کرده  است  و  (‌حـلال  و  حـرام  و  حقّ  و  باطل  و  هدایت  و  ضلالت‌،  در  آن‌)  تفصیل  و  توضیح  داده  شده  است‌.  کسانی  که  کتاب ‌(‌هـای  آسمانی  را  پیشتر)  برای  آنان  فرستاده‌ایم  می‌دانند  که  این  (‌قرآن‌)  حقیقتاً  از  سوی  خدا  آمده  است  و  مشتمل  بر  حقّ است  (‌چرا  کـه  کتاب‌های  آسمانی  خودشان  بدان  بشارت  داده  است  و  تصدیق  کنندۀ  آن  است‌)‌.  پس  تو  از  تردید  کنندگان  مباش  (‌و  پیروان  تو  نیز  در  بارۀ  حقّانیّت  قرآن  کمترین  تردیدی  به  خود  راه  ندهند)‌.  فرمان  ما  صادقانه  و  دادگرانه  انجام  می‌پذیرد.  هیچ  کسی  نمی‌تواند  فرمانهای  ما  را  دگرگونه  کند  (‌و  جلو  دستورات  ما  را  بگیرد)‌.  خدا  شنوا(‌ی  سـخن  آنان‌)  و  دانا(‌ی  کردار  ایشان‌)  است‌.  اگر  از  بیشتر  مردم  (‌که  کافران  و  منافقانند)  پـیروی  کنی‌،  تـو  را  از  راه  خدا  دور  می‌سازند.  چرا  که  آنان  جز  از  ظنّ  و  گمان  پیروی  نمی‌کنند  و  آنان  جز  به  دروغ  و  گزاف  سخن  نمی‏‎گویند.  بی‏گمان  پروردگارت  (‌از  تو  و  از  هر  کس  دیگری‌)  آگاه‌تر  است  از  حال  کسانی  که  (‌گمراه  گشـته  و)  از  راه  او  بـدر  می‌روند،  و  از  حال  کسانی  که  هدایت  می‌یابند  (‌و  راه  او  را  در  پیش  می‌گیرند)‌.  پس  (‌از  آنجا  که  خدا  راه  یافتگان  و  گمراهان  را  بهتر  از  هـر  کسـی  مـی‌شناسد،  بـه  ضلالت  مشـرکان  در  تحریم  بـرخـی  از  چـهارپایان  گوش  فرا  ندهید  و)  از  گوشت  چهارپائی  بخورید  که  به  هنگام  ذبح  نام  خدا  را  بر آن  برده‌اند  (‌و  آن  را  به  نام  الله‌،  نه  به  نـام  کسی  یا  چیزی  جز  او  سر  بریده‌اند)  اگر  به  آیات  خدا  (‌و  از  جمله  به  آیات  وارده  در  این  باره‌)  ایمان  داریـد.  شما  چرا  باید  از  گوشت  حیوانی  نخورید  که  به  هنگام  ذبح  نام  خدا  بر  آن  رفته  است‌؟  و  حال  آن  که  خداوند  گوشت  حیواناتی  را  که  بر  شما  حرام  است  (‌در  همین  سو‌رۀ  انعام/١4٥و مائده/٣)  بیان  کرده  است  (‌و  دستور  داده  است  که  از  آنها  نـخورید)  مگر  ناچار  و  درمانده  شوید  (‌که  در  این  صورت  می‌توانید  به  اندازه‌ای  که  رفـع  ضـرورت  و  دفع  هلاک  کند  از  گوشت  حرام  آنها  بخورید)‌.  بسـیاری  از  مردم‌،  پا  هواها  و  هوسهای  (‌کج  و  نـادرست‌)  خود،  بدون  آگاهی  (‌از  صحّت  آنچه  که  می‏‎گویند  و  بدون  دلیلی  بر  آنچه  در  راه  آن  مـی‌کوشند،  دیگران  را)  سرگشته  و  گمراه  می‌سازند.  بی‏گمان  پروردگارت  (‌از  تـو  و  از  همۀ  بــندگان‌)  آگاه‌تر  از  حـال  تـجاوزکاران  است‌.  گناهان  آشکار  و  بزهکاریهای  پـنهان  را  تـرک  کنید  (‌و  در  هـیچ  حال  خویشتن  را  به  معصیت  نیالائید)‌.  بی‏گمان  کسـانی  که  به  دنبال  گناه  راه  می‌افتند،  هر  چه  زودتر  کیفر  ارتکاب  مــعاصی  ایشـان  داده  مــی‌شود.  از  گوشت  حیوانـی  نخورید  که  (‌به  هنگام  ذبح  عمداً‌)  نـام  خدا  بـر  آن  بـرده  نشده  است  (‌و  یا  به  نام  دیگران  و  یا  به  خاطر  بـتان  سر  بریده  شده  است‌)‌.  چرا  کـه  خوردن  از  چنین  گوشتی،  نـافرمانی  (‌از  دسـتور  خدا)  است‌.  بی‏گمان  اهـریمنان  و  شـیاطین  صفتان‌،  مـطالب  وسـوسه‌انگـیزی  بـه  طور  مخفیانه  به  دوستان  خود  القاء  می‏‎کنند  تا  این  که  با  شما  منازعه  و  مجادله  کنند  (‌و  بکوشند  که  شما  را  به  تـحریـم  آنچه  خدا  حلال  کرده  است  وادارند)‌.  اگر  از  آنان  اطاعت  کنید  بی‏گمان  شما  (‌مثل  ایشان‌)  مشرک  خواهید  بود. آیـا  کسی  که  (‌به  سبب  کفر  و  ضلال  همچون‌)  مرده‌ای  بوده  است  و  ما  او  را  (‌با  اعطاء  ایـمان  در  پـرتو  قرآن‌)  زنده  کرده‌ایم  و  نوری  (‌از  منارۀ  ایمان‌)  فرا  راه  او  داشتـه‌ایم  کـه  در  پرتو  آن‌،  مـیان  مـردمان  راه  مـی‌رود  (‌و  چشـم  او  را  روشنائی،  زبان  او  را  توان  گفتار،  و  دست  و  پای  او  را  قدرت  انجام  کار  می‌بخشد)  مانند  کسی  است  که  به  مَثَل  گوئی  در  تاریکیـها  فرو  رفته  است  (‌و  توده‌های  انباشتۀ  ظلمتـکدۀ  کفر  او  را  در  خود  بلعیده  است  و  شبح  بی‌چان  و  بی‌اندیشه  و  بی‌تکانی  از  او  بر  جای  نهاده  است‌)  و  از  آن  تاریکیها  نمی‌تواند  بیرون  بیاید.  همان  گونه  (‌که  خداوند  ایمان  را  در  دل  ایمانداران  آراسته  است‌،  کفر  و  ضلال  را  در  دل  نــاباوران  پــیراسـته  است  و)  اعمال  کافران  در  نظرشان  زیبا  جلوه  داده  شده  است‌.  همان  گونه  (‌که  در مکّه  سردمداران  آنجا  را  فاسقان  و  گناه  پیشگان  تشکیل  می‌دادند.  همیشه  هم‌)  در  هر  شــهری  (‌که  تــا  انـدازه‌ای  بزرگ  و  پـرجمعیّت  بـاشد)  سـردمداران  آنجا  را  از  بزهکاران  فراهم  می‌سازیم  تا  در  آنجا  به  نیرنگ  پردازند  (‌و  عاقبت  وسـیلۀ  خـرابـی  شـهر  و  انحراف  مـردمان  را  فراهم  سازند.  همه  بـاید  بـدانند  کــه‌)  ایـنان  بـه  جز  بـه  خویشتن  نیرنگ  نمی‌زنند  ولی  خودشان  نمی‌دانند  (‌که  سرمایه‌های  وجود  خود،  اعم  از  فکر  و  هوش  و  ابتکار  و  عمر  و  وقت  و  مال  خویش  را  به  جای  صـرف  سـعادت‌،  صرف  شقاوت  می‏‎کنند.  ایـن  سـردمداران  بـه  مـردمان  حسادت  می‌ورزند  در  این  که  دانش  و  نبوّت  و  هدایتی  را  خدا  بدیشان  عطاء  کند.  و  لذا)  هنگامی  که  دلیل  و  بـرهان  روشنی  برای  اینان  مـی‌آید  (‌و  وحی  آسمانی  بدیشان  می‌رسد)  می‌گویند:  (‌حقّ  را)  باور  نمی‌داریم  مگر  این  که  آنچه  به  پیغمبران  خدا  داده  شده  است  بـه  ما  نیز  داده  شود  (‌و  همچون  ایشان  به  ما  وحی  شود)‌.  خداوند  بهتر  مـی‌دانـد  که  (‌چـه  کسـی  را  بـرای  پـیامبری  انتخاب  و)  رسالت  خویش  را  به  چه  کسی  حواله  می‌دارد.  از  سوی  خدا  هر  چه  زودتر  خواری  و  رسوائی  (‌در  دنیا)  نصیب  کسانی  می‏‎گردد  که  بزهکاری  پیش  می‏‎گیرند،  و  عذاب  سختی  (‌در آخرت‌)  به  سبب  نیرنگی  که  می‌ورزند  بهرۀ  ایشان  می‌شود. (انعام/114-124) 

سپس  روند  قرآنی  بر  می‏‎گردد  و  مقرّر  مـی‌دارد که  هدایت  راه یافتگان  و  ضلالت ‌گمراهان‌،  هر  دو  در  پرتو  قضا  و  قدر  خدا  انجام  می‌پذیرند.  اینان  بسان  آنان  در  ید  قدرت  و  تحت  سیطرۀ  یزدانند،  و  در  چهارچوب  اراده  و  مشیّت  و  قضا  و  قدر  او  قرار  دارند:

(فَمَن یُرِدِ اللّهُ أَن یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلاَمِ وَمَن یُرِدْ أَن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّمَا یَصَّعَدُ فِی السَّماءِ کَذلِکَ یَجْعَلُ اللّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ).

آن  کس  را  که  خدا  بخواهد  هدایت  کند،  سینه‌اش  را  (‌با  پرتو  نور  ایمان  باز  و)  گشاده  بـرای  (‌پـذیرش‌)  اسـلام  مـی‌سازد،  و  آن  کس  را  کــه  خـدا  بـخواهـد  گمراه  و  سرگشته  کند،  سینه‌اش  را  بگونه‌ای  تنگ  مـی‌سازد  که  گوئی  به  سوی  آسمان  صعود  می‌کند  (‌و  به  سبب  رقیق  شدن  هوا  و  کمبود  اکسـیژن‌،  تـنفّس  کـردن  هر  لحظه  مشکل  و  مشکل‌تر  می‌شود.  کافر  لجوج  نیز  با  پیروی  از  تقالید  پوسیده‌،  هر  دم  بیـش  از  پپش  از  هـدایت  آسمانی  دورتر  و  کینه‌اش  نسبـت  بـه  حقّ  و  حقیقت  بیشتر  و  پـذیرش  اسـلام  برای  وی  دشـوارتر  مـی‌شود)‌.  بـدین  منوال  خداوند  عذاب  را  بهرۀ  کسـانی  می‌سازد  که  ایمان  نمی‌آورند. (‌انعا‌م/125) 

روند  قرآنی  این  بخش  را  به  بایان  می‏‎برد  با  ذکر  ایـن  مطلب‌ که  امر  و  نهی  و  باور  و  جهان‌بینی‌ای ‌که ‌گذ‌شت‌،  راه  راست  یزدان  است‌.  سپس  آن  امر  و  نهی  را  با  اصول  اعتقاد  به  اراده  و  مشیّت  و  قضا  و  قدر  خدا  ربط  و  پیوند  می‌دهد،  و  از  یک  سو  آنها  را  بسته  و  دسـته  یگـانه‌ای  می‌گرداند،  و  از  دیگر  سو  آنها  را  راه  راست  خدا  قرار  می‌دهد،  راه  راستی ‌که  به  بندگانش  دستور  می‌فرماید  آن  راه  را  در  پیش‌ گیرند  و  بسپرند  تا  از چنین  مسیری  به  سرای  سعادت  و  رحمت  و  امـن  و  امان  مـوجود  در  پیشگاه  یزدان  برسند،  یزدانی‌ که  سرپرست  و  یاور  ایشان  ا‌ست‌:

(وَهذَا صِرَاطُ رَبِّکَ مُسْتَقِیماً قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ. لَهُمْ دَارُ السَّلاَمِ عِندَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِیُّهُم بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ).

این  (‌مطلب  که  مـددهای  الهـی  شـامل  حال  حقّ  طلبان  می‏‎گردد  و  عذاب  الهی  به  سراغ  دشمنان  حقّ  مـی‌رود،  سنّت  ثابت  خدا  است  و  بخشی  از  راستای‌)  راه  مسـتقیم  پروردگار  تو  است‌.  ما  آیات  (‌قرآنی  و  نشانه‌های  جهانی  و  دلائـل  عقلانی‌)  را  بـرای  کسـانی  تشـریح  و  تـوضیح  داده‌ایـم  کـه  (‌دلی  پـذیرا  و  گـوشی  شـنوا  دارند  و)  پـند  می‏‎گیرند  و  اندرز  می‌پذیرند.  برای  آنان  (‌کـه  پندپذیر  و  بــیدارنـد)  دارالسـلام  است  کـه  (‌بهشت  یـزدان  است  و  زدوده  از  آفات  و  بلایا  بوده  و  غم  و  اندوه  به  ساحت  آن  راه  ندارد  و)  از  سـوی  پـروردگارشان  بـدیشان  تـعلّق  می‏‎گیرد،  و  خداوند  به  سبب  کاری  کـه  (‌در  دنـیا)  انجام می‌داده‌اند،  سرپرست  و  یاور  آنان  است‌.    (‌انعام/126 و ١٢٧) 

هنوز  پیروهای  مسألۀ  امر  و  نـهی  راجع  به  خوردن  گوشت  چـهارپایان‌،  پایان  نمی‌گیرد،  رونـد  قرآنی  سرنوشت  اهریمنان  انس  و  جن  را  عرضه  می‌دارد،  آنانی  کـه  با  مؤمنان‌،  در  ایـن  مسأله‌،  به  جـدال  و  ستیز  می‌پردازند،  در  حالی ‌که  خودشان  در  ید  قدرت  یزدان  و  تحت  سلطۀ  خداوند  منّان  هستند.  آن  خداوندگاری ‌که  دارای  قـدرت  و  سلطه  و  دستور  و  فـرمان  در  همۀ  سرنوشتها  می‏‎باشد.  روند  قرآنی  هر  چه  زودتر  سلطه  و  قدرت  یزدان  را  نیز  در کار  جانشین  سـازی  بـرخـی  از  مردمان  در کرۀ  زمین‌،  و  میراندن  و  از  میان  بردن  بعضی  از  ایشـان  نشـان  می‌دهد،  و گـروهی  را کـه  در  دنـیا  ناسنـجیده  و  خودسرانه  عمل  می‌کنند  بیم  می‌دهد.  بدان  سبب  هم  ناسنجیده  و  خودسرانه  عمل  می‌کنند که  یزدان  بدیشان  آزادی‌ گزینش  راه  زندگانیشان  بخشیده  است‌.  بدان  خاطر  تا  در  پایان  راه  مورد  آزمـایش  و  آزمـون  خداوند  سبحان  قرار گیرند،  و  روشـن گردد  با  پایان  گرفتن  مهلت  و  فرصت‌،  در  مدّت  آزمایش  و  آزمون‌،  چه  کــارهائی  را کـرده‌اند  و  چه   چیزهائی  را  به  دست  آورده‌اند:

(وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً یَامَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَکْثَرْتُم مِنَ الْإِنْسِ وَقَالَ أَوْلِیَاؤُهُم مِنَ الْإِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ وَبَلَغْنَا أَجَلَنَا الَّذِی أَجَّلْتَ لَنَا قَالَ النَّارُ مَثْواکُمْ خَالِدِینَ فِیهَا إِلَّا مَاشَاءَ اللّهُ إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ. وَکَذلِکَ نُوَلِّی بَعْضَ الظَّالِمِینَ بَعْضاً بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ. یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ أَلَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیَاتِی وَیُنذِرُونَکُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هذَا قَالُوا شَهِدْنَا عَلَى‏ أَنْفُسِنَا وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَشَهِدُوا عَلَى‏ أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کَانُوا کَافِرِینَ. ذلِکَ أَن لَمْ یَکُن رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُرَى‏ بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا غَافِلُونَ. وَلِکُلٍّ دَرَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَمَا رَبُّکَ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ. وَرَبُّکَ الْغَنِیُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِکُم مَایَشَاءُ کَمَا أَنْشَأَکُم مِن ذُرِّیَّةِ قَوْمٍ آخَرِینَ. إِنَّ مَاتُوعَدُونَ لَآتٍ وَمَا أَنْتُم بِمُعْجِزِینَ. قُلْ یَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَى‏ مَکَانَتِکُمْ إِنِّی عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ تَکُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدّارِ إنَّهُ لَا یُفْلِحُ الظّالِمُونَ).

(‌به  یاد  بیاور آن‌)  روزی  را  که  در آن  همۀ  آنان  را در  کنار  هم  گرد  می‌آوریم  (‌و  خطاپ  به  گناهکاران  می‌گوئیم‌:‌)  ای  گروه  جنّیان  شما  افراد  فراوانی  از  انسانها  را  گمراه  ساختید.  (‌بدین  هنگام  با  افسوس  و  دریغ‌)  پیروان  ایشان  از  مـیان  انســانها  (‌فـریاد  بـرمی‌آورند  و)  مـی‌گویند:  پروردگارا!  برخی  از  ما  از  برخی  دیگر  سـود  بـردیم‌.  (‌جنّیان  با  وسوسۀ  شیطانی  بر  ما  ریاست  کردند  و  از ما  بهره  گرفتند،  و  ما  انسـانها  به  وسـوسۀ  ایشـان  دچار  شهوات  و  لذّات  زودگذر  شدیم‌،  تا  آنگاه  که  مدّت  معلوم  زندگی  را  سپری  کردیم‌)  و  به  مرگی  گرفتار  آمدیم  که  برای  مـا  مـعیّن  و  مقدّر  فرموده  بودی‌.  (‌هم  اینک  با  کوله‌بار  کفر  و  ضلال  در  پیشگاه  ذوالجلال  ایستاده‌ایم‌.  وای  بر  مـا!  خداوند  بدیشان‌)  مـی‌گوید:  آتش  (‌دورخ‌)  جایگاه  شما  است  و  همیشه  در  آن  ماندگارید  مگر  مدّت  زمانی  که  خدا  پـخواهد.  بی‏گمان  پروردگار  تو  حکیم  (‌است  و  کارهایش  از  روی  حکمت  انجام  می‏‎گیرد  و)  آگاه  است  (‌و  می‌داند  چه   کسانی  را  از  دست  دورخ  رها  کند)‌.  و  همان  گونه  (‌که  ستمگران،  در  این  جهان  پشتیبان  یکدیگر  و  رهبر  و  راهنمای  هم  هسـتتد،  در  جهان  دیگر  نـیز  آنـان  را  به  یکدیگر  وامی‌گذاریـم  و)  برخـی  از  ستمگران  را  همنشین  برخی  دیگر  می‌گردانیم‌،  و  این  بـه  خـاطر  اعـمالی  است  کــه  (‌در  جــهان  گذران‌)  انــجام  می‌داده‌اند.  (‌در  آن  روز  خداوند  بدیشان  مـی‌گوید:‌)  ای  جنّیان  و  ای  انسانها  آیا  پیغمبرانی  از  خودتان  به  سوی  شما  نیامدند  و  آیـات  (‌کتابهای  آسمانی‌)  مـرا  برایـتان  بازگو  نکردند  و  شما  را  از  رسیدن  بدین  روز  (‌و  روبرو  شدن  در  آن  با  خدا)  بیم  ندادند؟  (‌پس  چگونه  این  روز  را  فراموش  کردید  و  در  تکذیب  آن  کوشیدید؟  در  پــاسخ‌)  می‌گویند:  ما  علیه  خود  گواهی  می‌دهیم  (‌و  اقرار  می‌کنیم  که  پیغمبران  آمدند  و  آئین  خدا  را  تبلیغ  کردند  و  مـا  را  از قیامت  ترساندند،  ولی  مـا  ایشـان  را  تکذیب  کـردیم  و  گفتیم‌:  خداوند  چیز‌ی  را  از  سوی  خود  نفرستاده  است  و  جز  زندگی  این  جهان‌،  زندگی  دیگری  وجود  ندارد.  آری‌)  زندگی  جهان‌،  آنان  را  گول  زد  (‌و  به  خود  مشغول  داشت  و امروز جز اعتراف  چاره‌ای  ندارنـد  و)  علیه  خود  گواهی  می‌دهند  (‌و  می‌گویید)  که  ایشـان  کافر  بوده‌اند  (‌و  مسـتحقّ  عـذاب  جـاویدان  و  خـوفناک  یـزدانند)‌.  این  (‌ارســال  رسـل‌)  به  خاطر  آن  است  کـه  پروردگارت  هـیــچگاه  مـردمان  شـهرها  و آبــادیها  را  بـه  سـبب  ستمهایشان  هلاک  نمی‌کند،  در  حالی  که  اهل  آنجاها  (‌به  سبب  نیامدن  پیغمبران  به  میانشان  و  نبودن  راهنمایان  و  عدم  تبلبغ  مبلّغان‌،  از  حقّ‌)  غافل  و  بی‌خبر  باشند.  و  هر  یک  (‌از  نیکوکاران  و  بدکاران‌)  دارای  درجاتی  (‌و  درکاتی  از  پاداش  و  عزّت  و  پادافره  و  ذلّت  در  جهان  دیگر)  بر  طبق  اعمال  خود  هستند،  و  پروردگارت  (‌هـیچگاه‌)  از  کارهائی  که  مردمان  می‌کنند  عافل  و  بـی‌خبر  نیست‌.  پروردگار  تو  بی‌نیاز  (‌از  بندگان  و  عبادت  ایشان‌)  و  مهربان  (‌نسبت  به  همۀ  مردمان‌)  است‌.  اگر  بخواهد  همۀ  شما  را  از میان  می‌برد  و  کسـانی  را  که  خود  بـخواهد  جایگزین  شما  می‌سازد،  همان  گونه  که  شـما  را  از  دودمان  انسانهای  دیگری  آفریده  است  (‌و  بـر  جای  دیگـرانتان  نشـانده  است‌)‌.  بی‏گمان  آنـچه  (‌از  قیامت  و  حساب  و  عقاب  و  ثواب  و  اختلاف  درجات  و  درکات‌)  به  شما  وعده  داده  می‌شود  خواهد  آمد،  و  شما  نمی‌توانید  (‌خـدا  را)  درمـانده  کنید  (‌و  از  دست  عدالت  و  کـیفر  او  بگریزید.  ای  پیغمبر)  بگو:  ای  قوم  من‌!  (‌بـر  کـفر  خود  و  دشمنانگیتان  نسبت  به  من  ماندگار  باشید  و)  هر  چه  در  قدرت  دارید  بکنید.  من  هم  (‌بر  جای  خود  ایستاده‌ام  و  تا  مــی‌توانـم  شکـیبائی‌)  می‏کشم  (‌و  در  دفـاع  از  اسـلام  مــی‌کوشم‌)‌.  بـالاخره  خـواهید  دانست  کـه  چـه  کسـی  سرانجام  نیک  خواهد  داشت  (‌و  پیروزی  در  این  جهان  و  سعادت  در  آن  جهان  مال  چه  کسی  خواهد  شد)‌.  بی‏گمان  ستمکاران  موفق  و  رستگار  نخواهند  شد.  (‌انعام‌/١٢٨-‌١٣٥)

با  مجموعۀ  این  همـه  حقائق  بنیادین  شگـفت  اعتقادی‌،  صحنه‌ها  و  موقعیّتها  و  اسباب  و  علل  الهامگرانه‌،  تابش‌ها  وپرتوافکنیها  بر  حقائق  مشیّت  و حقائق  هستی  جهانی  و  حقائق  نفس  بشری،  انگیزه‌های  پیدا  و  ناپیدا  در  زندگی  انسانها،  بیا‌نهای  فراگیر  و  سخنان  مشتمل  بر  سلطه  و  قدرت  یزدان  در  آسمانها  و  زمین  سراسر  جهان‌ کنونی  و  آخرت‌،  و  در  زندگی  پنهان  و  آشکـارای  انسـان  ...  با  همایش  مجموعه  همۀ  ایـن  چیزها،  برنامه  قرآنـی  رویاروی  می‌گردد،  به  بهانه  تنها  یک  پـدیدۀ  جاهلیّـت  درباره  خوردن  یا  نخوردن  از گوشت  ذبیحۀ  چـهارپا  ...  پس  این  چه  چیز  است‌...  این  چیز  مسالۀ  اساسی  در  این  آئین  است‌...  مسالۀ  حاکمیّت  است  و  حاکمیّت  متعلّق  به  چه ‌کسی  است...  به  عبارت  دیگر،  مسالۀ  الوهـیّت  و  ربوبیّت  است  و  از  آن  چه‌ کسی  است...  بدین  لحـاظ  است ‌که  این  پدیدۀ  بظاهر کوچک‌،  با  این  همه  حقائق  فراهم  آمده  و  مجموعه‌های  پهلوی  یکدیگر  قرار گرفته  و  اهتمامات  فراوان  و  توجّهات  شگفت  روبرو  می‏‎گردد.  برنامۀ  قرآنی  با  همسان  ایـن  چنین  مجموعه‌هائی  از  حقائق  و  دقائق  و  اهتمامات  و  توجّهاتی‌،  با  مسألۀ  نذر  و  نذور  میوه‌ها  و  چهارپایان  و  فرزندان  در  زمان  جاهلیّت‌،  رویاروی  می‏‎گردد.

جاهلیّت  عرب  وجود  خدا  را  اصلًا  انکار  نـمی‌کرد.  خداوند  دیگری  را  با  او  همسان  نـمی‌دید  و  نمی‌دانست‌.  بلکه  آلهه  و  خداوندگارانی  را  با  ایزد  قرار  می‌داد که  منزلت  و  مرتبت  ایشان  از  یزدان‌ کمتر  و  پائین‌تر  بود!  می‌گفتند:  از  میان  این  آلهه  و  خداونـدگاران  شـفیعان  و  میانـجیگرانی  برای  خود  برمی‌گزینند که  ایشان  را  به  یزدان  جهان  نزدیک  می‌گردانند  و  مایۀ  تقرّب  ایشان  به  آستانۀ  ایزد  متعال  می‌شوند!  شرک  آنان  در  این  بود،  و  بدین  سبب  مشرک  بشمار  می‌آمدند.

از  جملۀ  شرک  ایشان  پدید  آوردن  و  تهیّه  دیدن  مراسم  و  قوانینی  در  زندگی  خودشان  بود.  مراسم  و  قوانینی ‌که  کاهنان  و  مشایخ  ایشان  آنها  را  از  پیش  خود  می‌ساختند  و  ترتیب  می‌دادند  و  همگان‌ گمان  می‌بردند که  یـزدان  آنها  را  برایشان  تهـیّه  و  تعیین  فرموده  است  و  به  انـجام  آنها  بدیشان  فرمان  داده  است  ...  آنـان  آن  انـدازه  به  شرک  نمی‌نازیدند که  بگو‌یند  این  مراسم  و  قوانین  دعا  است  و  ما  آنها  را  پدیدار  و  آشکار  می‌داریم  و  ادّعاء  می‌نمائیم ‌که  دارای  سلطۀ  مـقام  والای  حاکمیّت  و  فرماندهی  هستیم  و  با  استفاده  از  ایـن  امـر،  مـراسـم  و  قوانین  جدای  از  مـراسم  و  قوانـین  یـزدان‌،  پـدیدار  می‌گردانیـم  و  ارائه  می‌دهیم‌.  آخر  آنـان  با  ایـن  چنین  خودبزرگ‌بینی  و  نازشی  آشنا  نبودند که  مشرکان  ایـن  زمان  دچار  و  مبتلای  بدان  هسـتند  و  ادّعـای  سلطه  و  قدرتی  جدای  از  سلطه  و  قدرت  یزدا‌ن  را  دارند!...  بلی  جاهلیّت  عرب  با  این ‌کار  مرتکب  شرک  می‌شدند،  و  به  سبب  همین‌ کار  مشرک  بشمار  می‌آمدند.

از  جملۀ  این  مراسم  و  قوانینی ‌کـه  از  پـیش  خود  بهم  می‌بافتند  و  پدیدار  می‌کردند  و گمان  می‌‌بردند که  یزدان  آنها  را  تهیّه  دیده  است  و  برای  مـردمان  حواله  داشته  است  نذر  و  نذور  میوه‌ها  و  چهارپایان  برای  یزدان  سبحان  و  برای  خدایان  مورد  ادّعای  ایشان  بود!  پس  از  آن‌،  هرگونه‌ که خود  می‌خواستند،  و  یـا  پرده‌داران  و  کاهنان  می‌خواستند  عمل  می‌کردند:

(فَمَا کَانَ لِشُرَکَائِهِمْ فَلاَ یَصِلُ إِلَى اللّهِ وَمَا کَانَ لِلّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلَى‏ شُرَکَائِهِمْ).

آنچه  به  شرکاء  (‌و  معبودهای‌)  ایشان  تعلّق  می‏‎گیرد،  به  خدا نمی‌رسد  (‌و  صرف‌ آن  در راه  او ممنوع  است‌)  و  آنچه  متعلّق  بـه  خدا  است‌،  بـه  شرکاء  (‌و  معبودهای‌)  ایشان  می‌رسد  (‌و  مـی‌تواند  صرف  آنها  گردد  و  به  سرپرستان  و  خدمتگذاران  اصنام  ایشان  داده  شود)‌!. (‌انعام/136)

 از  جملۀ  شرک  ایشان  این  بود که  فرزندان  خود  را  نذر  خـدایان  خیالی  خـویش  می‌کردند.  همچنین  کشـتن  دخترانشان  به  پیروی  از  عرف  و  عادت  قبیله  نیز  یکی  از  شرکهای  ایشان  بود.  از  زمرۀ  شرک  آنان  وقف  برخی  از  چهارپایان  و  بعضی  از کاشته‌ها  بود.  چنین ‌کسانی‌ گمان  می‌بردند که  این  نوع  چهارپایان  و کـاشته‌ها  جز  برای  ا‌فراد  خاصّی  قدغن  هستند.  ایـن  چنین  افرادی  را  نـیز  خودشان  تعیین  و  معرّفی  می‌کردند،  افرادی‌ که  به  گمان  ایشان  یزدان  خواسته  است‌ که  از  این  گونه  گوشت‌ها  و  زرعها  و  چهارپایان‌،  استفاده‌ کنند  و  بهره‌ور شوند!  همچنین  از  جملۀ  شرک  آنان‌،  تحریم  سوار  شدن  بر  پشت  برخی  از  چهارپایان  همچون  بحیره  و  سائبه  و  وصیله  و  حامی  بود.^[1]

از  جملۀ  شرک  ایشان  چهارپایانی  بودند که  نمی‌گذاشتند  به  هنگام  ذبح  نام  خدا  بر  آنـها  برده  شود. گمان  هم  می‌بردند که  این ‌کار  به  فرمان  یزدان  است‌!

شرک  دیگر  ایشان  این  بود که  چنین  چـهارپایان  را  به  پسران  اختصاص  می‌دادند  و  دختران  را  از  آن  بی‌بهره  می‌کردند.  امّا  اگر  بچّۀ  حیوانات‌،  مرده  مـتولد  می‌شد،  دختران  را  نیز  در  تغذیۀ  از  آن  شرکت  می‌دادند.  بلی  این  را  حلال  و  آن  را  حرام  می‌کردند!

شرک  دیگر  ایشـان  ایـن  بود که  مـردار  را  حلال  می‌دانستند  و  می‌گفتند:  مردار  را  خدا  ذبح‌ کرده  است‌،  و  مردار  با  ذبح  آفریدگار  حلال  است‌!

قرآن  بر  همۀ  این  چیزها  آشکارا  می‌تازد.  در  این  تاخت‌،  مقرّرات  بنیادین  عقیده‌،  و  صحنه‌ها  و  حقائق  مؤثّری  را  گرد  می‌آورد.  همان  چیزهائی  را  در  این  حمله  فراهم  و  گردآوری  می‌کند که  برای‌ رویاروئی  با  مسالۀ  شرک  و  ایمان  در  سراسر  روند  سوره  تهیّه  می‏‎بیند  و  فراهـم  می‌چیند.  زیرا  این  پدیدۀ  شرک  نیز  همسان  همان  پدیدۀ  شرکی  است‌ که  بطور کلّی  در  مسالۀ  شرک  و  ایمان  در  همه  جا  مطرح  است‌،  ولی  در  ایـنجـا  به  شکل  عملی  نمودار  و  جلوه‌گر  آمده  است‌.

از  لابلای  این  یورش‌،  روشن  می‌گردد که  مسأله  مسالۀ  این  آئین  است‌،  هـمان‌گونه‌ که  مسالۀ  این  عقیدۀ  راستین  است‌.  چه  این  آداب  و  رسوم  و  قوانـین  و  مقرّرات  را  انبازهای  آنان  برای  ایشان  می‌آراستند.  انبازها  چنین  آداب  و  رسوم  و  قوانین  و  مقرّراتی  را  برای  مشـرکان  تهیّه  می‌دیدند  و  فراهم  می‌چیدند  تـا  زنـدگی  آنـان  را  ویران  سازند  و  آئینشان  را  بر  ایشان  مشـتبه گردانـند.  مشتبه  ساختن  آئین  و  ویران  سازی  زندگی  نیز  هر  دو  تا با  یکدیگر  مرتبط  هستند.  چه  یا  قانون  یزدان  در  میان  است‌ که  آئین  آشکار  و  زندگی  سالم  را  به  همراه  دارد،  و  یا  قانون  دیگران  در  دسترس  مردان  است  و  نتیجه‌ای  جز  آئین  پیچیده  و  زندگی  تهدید  شده  به  نابودی  ندارد:

(وَکَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلاَدِهِمْ شُرَکَاؤُهُمْ لِیُرْدُوهُمْ وِلِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ).

همان  گونه  (‌که  اوهام  و  خیالبافی  مشرکان  تقسیم‌بندی  ستمکرانۀ  پیشین  را  در نظرشان  آراسته  بود،  گمانهای  نادرستی  که  در  بارۀ  بتهایشان  داشتند  کار  را  بـدانـجا  کشانده  بود  که‌)  بتها  (‌و  رؤسای  معابد)  ایشـان  کشـتن  فرزندانشان  را  در  نظر  بسیاری  از  مشرکان  زیبا  جلوه  داده  بـود  (‌و  دسـته‌ای  فرزندانشــان  را  قربانی  بتان  مـی‌کردند  و  دسـته‌ای  دخـترانشــان  را  زنـده  بگور  می‌نمودند)  تا  سرانجام  آنان  را  هلاک  گردانند  و  آئین  ایشان  را  بر  آنـان  مشـتبه  کنند  (‌و  یگانه  پـرستی  را  بـا  خرافه‌پرستی  بیامیزند  و  راه  را  از  چاه  بازنشناسند)‌. (‌انعام/137)

روشن  است  که  اهریمنان  در  پشت  سر کناره‌گیری  از  شریعت  و  آئین  یزدان  قرار  دارند  و  دیگران  را  به  سوی  شریعت  و  آئین  انبازان  می‌خوانند  و  می‌رانـند.  شـیطان  نیز  دشمن  آشکار  است  و گامهای  مشرکان  را  به  سوی  زیـان  و  نابودی  رهـنمود  و  رهبری  می‌گردانـد  و  می‌کشاند:

(کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ).

از  آنچه  خدا  نصیب  شما  کرده  است  (‌و  برای  شما  حلال  نموده  است‌)  بخورید  و  از  گامهای  اهریمن  پیروی  مکنید  (‌و  با  افتراء  تحلیل  و  تـحریم‌،  در  راه  او  گام  بـرنداریـد)‌.  بی‏گمان  اهریمن  دشمن  آشکار  شما  است  (‌و  هرگز  خیر  و  خوبی  شما  را  نمی‌خواهد)‌. (‌انعام/142) 

روشن  است‌ که  تحریم  و  تحلیل  -  جز  با  شرع  خدا  -  با  شرک  برابر  است‌.  چنین  تحریم  و تحلیلی  همچون  شرک‌،  شرک  بشمار  است‌.  حواله  چیزی  از  این  شرک  به  مشیّت  چیرۀ  یزدان  ادعائی  است‌ که  در  همۀ  زمانها  مشرکان  آن  را  ادعاء‌ کرده‌اند.  اراده  یزدان  بر  آن  رفته  است‌ که  به  مردمان  اختیار کمی  بدهد  تا  با  آن  ایشان  را  بیازماید.  در  این  صورت  با  زور  بـهیچو‌جه ‌کسی  وادار  به  شرک  نـمی‌گردد.  بلکه  اختیار  است  و  امتحان‌.  مشرکان  هم  از  ید  قدرت  یزدان  در  هیچ  حالی  از  احوال  نجات  پیدا  نمی‌کنند  و  از  زیر  سلطۀ  او  بدر  نمی‌روند:

(سَیَقُولُ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شَاءَ اللّهُ مَاأَشْرَکْنَا وَلاَآبَاؤُنَا وَلاَحَرَّمْنَا مِن شَیْ‏ءٍ کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ حَتَّى‏ ذَاقُوا بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِندَکُم مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ. قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاءَ لَهَدَاکُمْ أَجْمَعِینَ).

مشرکان  (‌برای  اعتذار  از  کفر  و  مـعذرت  خواهی  از  تحریم  خوراکیهای  حلال‌)  خواهند  گفت‌:  (‌شـرک  مـا  و  تحریم  چیزهای  حلال  از  سوی  ما،  بـرابـر  مشـیّت  خدا  است‌)  اگر  خدا  می‌خواست‌،  ما  و  پدران  مـا  مشرک  نمی‌شدیم‌،  و  چیزی  را  (‌از  اشـیاء  حلال‌،  بر  خود)  تحریم  نمی‌کردیم‌.  کسانی  که  پیش  از  آنان  بوده‌اند  نیز  همین  گونه  (‌که  به  تو  دروغ  می‌گویند  و  تو  را  تکذیب  می‌دارند،  بـه  پـیغمبران  مـا  دروغ  می‏‎گفتند  وآنـان  را)  تکذیب  می‌نمودند  تا  (‌سرانجام  طـعم‌)  عذاب  مـا  را  چشیدند  (‌و  کیفر  اعمال  بد  خود  را  دیدند)‌.  بگو:  آیـا  دلیـل  قـاطعی  (‌و  سند  درستی  برای  رضایت  خدا  از  شرک  خود  و  تحریم  چیزهای  حلال‌،  در  دست‌)  دارید  تـا  آن  را  به  مـا  ارائه  دهید؟‌!  شما  فقط  از  پندارهای  بی‌اساس  پیروی  می‌کنید  و  (‌حجّت  و  برهانی  بر  گفتار  و  کردار  خود  ندارید.  شـما  نه  از  روی  علم  و  یقین‌،  بلکه‌)  از  روی  ظنّ  و  تخمین  کـار  می‌کنید.  (‌ای  پیغمبر!)  بگـو:  خدا  دارای  دلیـل  روشـن  و  رسا  است  (‌بر  این  که  گفتار  و  کردارتان  بی‌پایه  و  بی‌مایه  است‌،  و شما  اصلًا  دلیل  قطعی  بر  صدق  گفتار و  درستی  کردار  خود  ندارید  در  این  که  می‌گوئید:  خدا  بـه  کفر  و  شرک  ما  راضی  و  به  تحلیل  و  تحریم  ما  خشنود  است‌!  آری‌)  اگر  خدا  می‌خواست  همگی  شـما  را  (‌از  راه  اجبار  به  سوی  حقّ  و  حقیقت‌)  هدایت  می‌نمود  (‌امّا  هدایت  اجباری  بیسود  است  و  راهیابی  اختیاری  پسندیده  و  ستوده  است‌).

سپـس  موقعیّتی  را  می‌یابیم  برای‌ گواهی  بر  این  چیزی ‌که  آنان  آن  را  حرام  می‌دارند.  موقعیّتی‌ که  ما  را  به  یـاد  موقعیّت‌ گواهی  دادن  بر  مسالۀ  الوهیّت  می‌اندازد که  در  آغاز  سوره  بود.  آخر  در حقیقت‌،  مسأله  یکی  است‌.  چه  دست  یـازیدن  به  قـانونگذاری  دست  یازیدن  به  ویژگیهای  الوهیّت  نیز  هست‌.  ایـن  مسأله  با  خود  آن  مسأله  یکسان  است‌:

(قُلْ هَلُمَّ شُهَدَاءَکُمُ الَّذِینَ یَشْهَدُونَ أَنَّ اللّهَ حَرَّمَ هذَا فَإِن شَهِدُوا فَلاَ تَشْهَدْ مَعَهُمْ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَالَّذِینَ لاَیُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ وَهُم بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ ).

  ‌ای  پیغمبر!)  بگو:  گواهان  خود  را  بیاورید  که  گواهی  می‌دهند  بر  این  که  خداوند  این  چیزها  را  حرام  کرده  است  (‌که  شما  قائل  به  تحریم  آنها  هستید)‌.  در  صورتی  که  (‌حاضر  آمدند  و  به  دروغ‌)  گواهی  دادند،  بـا  آنان  (‌همصدا  مشو  و)  گواهی  مده‌.  که  دروغگویند  و  شایستۀ  تصدیق  نیستند.)  و  از  هـوا  و  هوس  کسانی  پیروی  مکن  که  آیـات  (‌قـرآنی  و  جهانی‌)  ما  را  تکذیب  مــی‌نمایند  و  به  آخرت  ایــمان ‌نـمی‌آورند  و  بـرای  پروردگار  خود  (‌بتان  و  مـعبودهای  بـاطلی  را)  هـمتا  و  همطراز  می‌کنند. (انعام/150) 

تعبیر  «یعدلون» ‌همتا  و همطراز می‌کنند  در  اینجا،  ما  را  به  یاد  خود  همین  واژه  می‌اندازد که  در  مسالۀ  الوهیّت  در آغاز  سوره  بکار رفته  است  و در  بخش‌ آشنائی  با  سو‌ره  بیان  داشتیم‌. ^[2]

این  تاخت  پایان  داده  می‌شود  با  بیان  این ‌که  چیزی  را که  یزدان  در  مسالۀ  قانونگذاری  و  تعیین  آداب  و  مراسـم بهره‌برداری  و  اسـتفادۀ  از  مـیوه‌ها  و  چهارپایان  و  فرزندان‌،  مقرّر  می‌فرماید،  راه  راست  همان  است  و  بس  ...  خود  این  تعبیر  قبلًا در  مسالۀ  تحریم  و  تحلیل  ذبائح  ذکر  شده  است‌...  به  همین  شکل  و  صورت  نیز  دربارۀ  الوهیّت  در  سرآغاز  سوره  آمده  است‌،  همان‌گونه‌ که  در  آشنائی  با  سوره  بیان‌ کردیم‌:

(وَأَنَّ هذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَتَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَن سَبِیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُم بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ).

این  راه  (‌که  من  آن  را  برایتان  ترسیم  و  بیان  کردم‌)  راه  مستقیم  من  است  (‌و  مـنتهی  بـه  سـعادت  هـر  دو  جهان  می‏‎گردد.  پس‌)  از  آن  پیروی  کنید  و  از  راههای  (‌باطلی  که  شما  را  از  آن  نهی  کرده‌ام‌)  پیروی  نکنید  که  شما  را  از  راه  خدا  (‌منحرف  و)  پراکنده  می‌سازد.  اینها  چیزهائی  است  که  خداوند  شما  را  بـدان  توصیه  می‌کند  تا  پـرهیزگار  شوید (‌و  از  مخالفت  با  آنها  بپرهیزید)‌.  (‌انعام/153) 

روند  سوره  به  همین  مجموعه‌ای‌ که  این  اشاره‌ها  را  از  آنها گلچین ‌کرده‌ایم  بسنده  نمی‌کند.  بلکه  در  راه  خود  به  پیش  می‌رود  و  از کتاب  موسی  سخن  می‌گوید که  برای  قوم  موسی  نازل  شده  بود:

(تَفْصِیلاً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ وَهُدَىً وَرَحْمَةً لَعَلَّهُم بِلِقاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ).

بیانگر  همه  چیز  (‌از  تعالیم  لازم  جهت  بنی‌اسرائیل‌)  بوده  و  (‌آنان  را  به  سوی  راه  راست‌)  هدایت  و  (‌بـرای  کسـانی  که  از  آن  پیروی  کنند،  مایۀ‌)  رحمت  شود.  بلکه  (‌در  پرتو  ارشادات  و  رهنمودهای  این  کتاب  مقدّس،  بنی‌اسرائیل‌)  به  ملاقات  با  پروردگار  خود  ایمان  بیاورند  (‌و  بدانند  که  در  روز  قیامت  بـرای  حسـاب  و  کـتاب  در  پیشگاه  خدا  حاضر  خواهند  شد)‌.   (انعام/154) 

همچنین  از کتاب  مبارکی  سخن  می‌راند که  یزدان  آن  را  فرو  فرستاده  است  تا  مسلمانان  از  آن  پـیروی ‌کنند  و  پرهیزگار  شوند  تا  مورد  لطف  و  مرحمت  قرار گیرند،  و  حجّت  و  برهانی  در  دست  ایشان  نماند  و  بگویند  قبلًا  کتاب  برای  یهودیان  و  مسیحیان  نـازل  شده  بود  ولی  برای  آنان‌ کتابی  نیامده  است  تا  برایشان  در  بارۀ  همه  چیز  صحبت‌ کند  و  در  پرتو  آن  چنانکه  باید  با  قوانین  و  احکامی  آشنا گردند  که  یزدان  برای  آنان  مـقرّر  داشته  است‌،  و  قوانین  و  احکامی  را  بشناسند که  بـا حقّ ‌گفته  می‌شود  این  قوانین  و  احکام  الهی  ا‌ست‌.

به  دنبال  ایـن‌،  کسانی  تهدید  مـی‌گردند  و  بیم  داده  می‌شوند که  پیروی  نمی‌کنند  از  چیزی‌ که  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  با  خود  آورده  است‌،  و  بر  قوانـین  و  آداب  جاهلی  می‌مانند،  قوانین  و  آدابی ‌که  به  دروغ  آنها  را  به  خدا  نسبت  می‌دهند،  و  با  درخواست  مـعجزات  و  خوارق  عادات  امـروز  و  فردا  می‌کنند،  مـعجزات  و  خوارق  عاداتی ‌که  ایشان  را  وادار  به  باور کردن  و  پیروی  نمودن  گرداند...  آنان  بیم  داده  می‌شوند  و  تهدید  می‌گردند  به  این‌ که  اگر  معجزات  و  خو‌ارق  عاداتی ‌که  می‏‎طلبند  انجام  پذ‌یرد،  در  چنین  زمانی  مسأله  خاتمه  می‌گیرد  و کار  از  کار  می‌‌گذرد.  چرا که  به  دنبال  روی  دادن  معجزات  و  خوارق  عادات‌،  دمار  از  روزگارشان  برآورده  می‌شود  و  هلاک  و  نابود  می‌گردند،  چنان‌ که  نپذیرند:

(هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَن تَأْتِیَهُمُ الْمَلاَئِکَةُ أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیَاتِ رَبِّکَ یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیَاتِ رَبِّکَ لَا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمَانُهَا لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِن قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمَانِهَا خَیْراً قُلِ انتَظِرُوا إِنَّا مُنتَظِرُونَ).

(‌دلائل  متّقن  بر  وجوب  ایمان  بیان  گردیده  است‌.  پس  چرا  ایمان  نمی‌آورند؟‌)  آیا  انتظار  دارنـد  کـه  فرشتگان  (‌قـبض  ارواح‌)  بـه  ســراغشــان  بـیایند؟  یـا  ایـن  که  پروردگارت  (‌خودش‌)  به  سوی  آنان  بیاید؟  یا  پاره‌ای  از  نشانه‌های  پروردگارت  که  (‌دالّ  بـر  شـروع  رستاخیز  بــاشد)  بـرای  آنان  نـمودار  شـود؟  روزی  پـاره‌ای  از  نشانه‌های  پروردگارت  فرا  می‌رسد  (‌و  آنان  را  به  ایمان  اجباری  وادار  می‌نماید)  امّا  ایمان  آوردن  افرادی  که  قبل  از  آن  ایمان  نیاورده‌اند،  یا  این  که  با  وجود  داشتن  ایمان  (‌کارهای  پسندیده  نکـرده‌انـد  و)  خیری  نیندوخته‌انـد،  سودی  به  حالشان  نخواهد  داشت‌.  بگو:  منتظر  (‌یکـی  از  این  امور  سه  گانه‌)  باشید  و  ما  هم  منتظر  (‌نـتیجۀ  وعـدۀ خدا  در  بارۀ  خود  و  وعید  او  در  بارۀ  شما)  هستیم‌. (‌انعام/١٥٨)

آن‌گاه  میانۀ  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم   و  آئینی ‌که  با  خود  آورده  است  و  ملّت  مسلمان‌،  با کسـانی  به  هـم  مـی‌خورد  و  میانشان ‌کاملًا  جدائی  می‌افتد که  به  تحلیل  و  تحریم  دست  می‌یازند،  آن  هم  نه  با  شریعت  یزدان‌،  بلکه  با  قوانین  و  آداب  ساخته  و  پرداختۀ  خـودشان‌،  و  برای  خویشتن  احکام  و  مقرّراتی  وضع  می‌کنند  و  سپس ‌گمان  می‌برند که  چنین  دستورها  و  یاساهائی  شریعت  یزدان  جهان  بشمار  است‌:

(إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَکَانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْ‏ءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَى اللّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُم بِمَا کَانُوا یَفْعَلُونَ).

بی‏گمان  کسانی  که  آئین  (‌یکتاپرستی  راستین‌)  خود  را  پراکنده  می‌دارند  (‌و  آن  را  با  عقائد  منحرف  و  مـعتقدات  باطل  به  هم  می‌آمیزند)  و  دسته  دسته  و  گروه  گروه  می‌شوند  (‌و  هـر  دسـته  و  گروهی  از  مکتبی  و  مذهبی  پیروی  می‌کنند)  تو  بهیچ وجه  از  آنان  نیستی  و  (‌حساب  تو  از آنان  جدا  و)  سـر  و  کارشان  با  خـدا  است  و  خدا  ایشان  را  از  آنچه  می‌کنند  باخبر  می‌سازد  (‌و  سزای  آنان  را  خواهد  داد)‌. (انعام/158) 

بدین  شکل  بی‌پرده  و  آشکار:

(لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْ‏ءٍ).

تو  بهیچ  وجه  از آنان ‌نیستی‌.

در  پایان  روند کلّی  سوره  -  رونـدی ‌که  با  مسالۀ  قــانونگذاری  و  فـرمانروائـی‌،  ایـن  گونه  رویـاروی  می‌شود،  آن  هم  در مناسبـتی‌ که  به  ظاهر  جزئی  به  نظر  می‌رسد  -  آهنگی ‌گوش  جان  را  نوازش  مـی‌دهد ‌که  مسالۀ  عقیده  را  بطور کلّی،  و  مسالۀ  آئین  را  یکسره‌،  در  بر  می‌گیرد...  عقیده‌ای‌ که  در  دل  و  درون  نهان  است‌،  و  آئینی‌ که  این  عقیده  را  در  رژیم  و  برنامه‌ای  برای  زندگی  ترجمه  و  تبدیل  می‌کند:

(قُلْ إِنَّنِی هَدَانِی رَبِّی إِلَى‏ صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ دِیناً قِیَماً مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفاً وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ. قُلْ إِنَّ صَلاَتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ. لَا شَرِیکَ لَهُ وِبِذلِکَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ. قُلْ أَغَیْرَ اللّهِ أَبْغِی رَبّاً وَهُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَلَا تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَیْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى‏ ثُمَّ إِلَى‏ رَبِّکُم مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ. وَهُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلاَئِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِیَبْلُوَکُمْ فِی مَاآتَاکُمْ إِنَّ رَبَّکَ سَرِیعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ).

بگو:  بی‏گمان  پروردگارم  (‌با  وحی  آسمانی  و  نشان  دادن  آیات  قرآنی  و  گسترۀ  جهانی‌)  مرا  به  راه  راست  رهنمود  کرده  است‌.  و  آن  دین  راست  و  استوار  و  پا  بر  جا،  یعنی  آئین  ابراهیم  است‌.  همان  کسی  که  حقگرا  (‌و  از  آئینهای  انـحرافــی  محیط  خود  رویگردان‌)  بـود  و  از  زمرۀ  مشرکان  نبود.  بگو:  نماز  و  عبادت  و  زیستن  و  مردن  من  از  آن  خدا  است  که  پروردگار  جهانیان  است  (‌و  این  است  که  تنها  خدا  را  پرستش  می‌کنم  و  کارهای  این  جهان  خود  را  در  مسیر  رضایت  او  می‌اندازم  و  بر  بذل  مال  و  جان  در  راه  یزدان  می‌کوشم  و  در  این  راه  می‌میرم‌،  تا  حیاتم  ذخیرۀ  مماتم  شود)‌.  خدا  را  هیچ  شـریکی  نیست‌،  و  بـه  همین  دسـتور  داده  شـده‌ام‌،  و  مـن  اوّلیـن  مسلمان  (‌در  میان  امّت  خود،  و  مخلص‌ترین  فرد  در  میان  همۀ  انسانها  بــرای  خدا)  هستم‌.  (‌ای  پـیغمبر!  به  کسـانی  که  تـو  را  همچون  خود  بـه  شرک  ورزی  مـی‌خوانند)  بگو:  آیــا  (‌سزاوار  است  که‌)  پروردگاری  جز  خدا  را  بـطلبم  (‌و  معبودی  جز  او  را  پرستش  و  عبادت  بکنم‌)  و  حال  آن  که  خدا  پروردگار  هر  چیزی  است‌؟  هیچ  کسـی  جـز  بـرای  خود  کار نمی‌کند،  و  هیچ  کسی  گناه  دیگری  را  بـر  دوش  نمی‌کشد.  سرانجام  همۀ  شما  به  سوی  خدا  باز  می‌گردید  و  شـما  را  از  آنـچه  در آن  اخـتلاف  می‏ورزید  آگاه  مـی‌سازد  (‌و  مـیانتان  در  بارۀ  راه  و  روش  و  ادیـان  و  عــقائدتان  داوری  مـی‌کند)‌.  خـدا  است  کـه  شـما  را  جانشینان  (‌دیگران  برای  آبادانی  جهان  در  کرۀ‌)  زمین  گردانید،  و  (‌در  استعدادهای  ذاتی  و  مواهب  آسمانی  و  اموال  کسبی‌)  برخی  را  بر  برخی‌،  درجاتی  بالاتر  برد  (‌و  در  کمال  مادی  و  معنوی  به  نسبت  استفادۀ  شخص  از  اسباب  و  سنن  یزدان  و  گسترده  در  پهنۀ  جهان‌،  کسانی  را  بیشتر  از  کسانی  ترقّی  و  تعالی  داد)  تا  شما  را  در  آنچه  به  شما  داده  است  بیازماید  (‌و  در  عمل  مشـخّص  شـود  چه  کسی  به  شرائع  آسمانی  مؤمن  یا  کافر  و  در  نعمتهای  خـدادادی  سپاسگزار  و  یـا  نـاسپاس  است‌)‌.  بی‏گمان  پروردگارت  زود  رسانندۀ  عقاب  (‌به  مخالفان‌)  است  و  او  دارای  مــغفرت  بـیکران  و  رحـمت  فراوان  (‌در  حقّ  پشیمان  شوندگان  از  گناهان  و  برگردندگان  به  آستان  یزدان‌)  است‌.  (انعام/161-165) 

اینها  مقداری  از  مسائل  عقیده  و  آئین  است  در  بارۀ  دنیا  و  آخرت‌،  زندگی  و  مرگ‌، ‌کار  و  پـاداش‌،  پـرستش  و  رفتار...  برنامه  یزدانی  همۀ  اینها  را گرد  می‌آورد  تا  با  آنها  در  آن  آهنگ  بلند  بزرگوارانه،  و  نـغمۀ  هراس‌انگیز  دلربایانه‌،  پیروی  بر  مسألۀ  فرمانروائی  و  قانونگذاری  زند،  مسأله‌ای‌ که  در  ساده‌ترین  نماد  خود  در  زندگی  روزانه  و  آزمندیها  و  رفتارهای  آن  جلو‌ه‌گر  است‌.  آخر  این  مسأله‌،  مسالۀ  الوهیّت  و  ربوبیّت  در گسترده‌ترین  و  بزرگ‌ترین  جولانگاه  و  موقعیّت  خود  است‌...

ا‌ین  است  اسلام‌،  بدان  گونه  که  سـرچشمۀ  بزرگوار  یزدانی  آن  را  نشان  می‌دهد  و  می‌نمایاند.

---

1- برای  شناسائی  هر  یک  از  این  انواع‌،  مراجعه  شود  به  سورۀ  مائده  آیۀ  ١٠٣  در  جزء  هفتم‌.

2- ‌جزء  هفتم‌،  انعام/1.