تفسیر سوره‌ی انعام آیه‌ی 110-95

سوره‌ی انعام آیه‌ی 110-95

(إِنَّ اللّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَى‏ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ ذلِکُمُ اللّهُ فَأَنَّى‏ تُؤْفَکُونَ (95) فَالِقُ الْإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَاناً ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ (96) وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (97) وَهُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِن نَفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ (98) وَهُوَ الَّذِی أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُتَرَاکِباً وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ وَجَنَّاتٍ مِن أَعْنَابٍ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَانَ مُشْتَبِهاً وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ انْظُرُوا إِلَى‏ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ إِنَّ فِی ذلِکُمْ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (99) وَجَعَلُوا لِلّهِ شُرَکَاءَ الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَبَنَاتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى‏ عَمَّا یَصِفُونَ (100) بَدِیعُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنَّى‏ یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَکُن لَهُ صَاحِبَةٌ وَخَلَقَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیمٌ (101) ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَکِیلٌ (102) لَاتُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ (103) قَدْ جَاءَکُم بَصَائِرُ مِن رَبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِیَ فَعَلَیْهِا وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ (104) وَکَذلِکَ نُصَرِّفُ الآیَاتِ وَلِیَقُولُوا دَرَسْتَ وَلِنُبَیِّنَهُ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (105) اتَّبِعْ مَاأُوْحِیَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ (106) وَلَوْ شَاءَ اللّهُ مَاأَشْرَکُوا وَمَا جَعَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً وَمَا أَنْتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ (107) وَلاَتَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ فَیَسُبُّوا اللّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ کَذلِکَ زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى‏ رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (108) وَأَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِن جَاءَتْهُمْ آیَةٌ لَیُؤْمِنُنَّ بِهَا قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِندَ اللّهِ وَ مَا یُشْعِرُکُمْ أَنَّهَا إِذَا جَاءَتْ لاَیُؤْمِنُونَ (109) وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ کَمَا لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ (110).

ما  خود  را  نیازمند  ا‌ین  می‌بینیم ‌که  در  اینجا  چیزهائی  را  مجدداً  بازگو کنیم ‌که  در  شناسائی  ایـن  سـوره  از  آنـها  سخن  رانده‌ایم  ...  پیش  از  هر  چیز  نیازمند  جلو  چشـم  داشتن  امواج  خروشانی  هستیم‌ که  پیوسته  بر  سر و کول  هـمدیگر  مـی‌دوند  و  در  رودبار  جوشان  به  پـیش  می‌روند.  زیبائی  دل‌انگیز  و  دلربائی  را  ور اندازکنیم ‌که  به  تعبیر  و  تصویر  و  آهنگ  و  نوا  در  روند  سـوره  می‌انجامد:

این  سوره  موضوع  بنیادین  خود  رابه  شکل  شگفتی  مطرح  می‌کند  و  بدان  می‌پردازد...  در  هر  دیدگاهی  و  در  هر  موقعیّتی  و  در  هر  صحنه‌ای  از  سوره‌،  «‌زیـبائی  دل‌انگیز  و  دلربائی‌»  را  به  تصویر  می‌کشد  و  پیش  چشم  می‌دارد...  زیبائی  فرح‌افزائی ‌که  نفْس  را  شیفته  و  شیدا،  و  حسّ  و  شعور  را  مات  و  مبهوت  می‌سازد،  بدانگاه ‌که  انسان  سرگردان  و  حیران  صحنه‌های  سوره  را  می‌پاید،‌ و  به  نواها  و  آهنگها  و  الهامها  و  اشاره‌های  آن ‌گوش  جان  می‌سپارد.

این  سوره  در  روند  سخن  لبریز  از  صحنه‌ها،  موقعیّتها،  الهــامها،  اشــاره‌ها،  نـواهـا،  آهنگها،  تـصویرها،  و  سایه‌روشنهای  خود،  به  جریان  رودخانه‌ای  می‌ماند  که  امواج  جوشان  و  خروشان  آن  بر  سـر و کول  همدیگر  دوند.  هنوز  موجی  فروکش  نکرده  است ‌که  موج  دیگری  اوج  می‏‎گیرد  و  در می‌رسد  و  بدان  موج  پیشین  ملحق  می‏‎گردد.  در  جریان  رودبار  جوشان  و  خروشان‌،  امواج  درهم  می‌تنند  و  تنگ  یکدیگر  می‌‌دوند  و  می‌روند!

این  سوره  در هر  موجی  ا‌ز  ا‌ین  ا‌مواج  جوشان  چسبان  در  همدیگر  تنیده  و  دوان‌،  به  اوج  زیبائی  دل‌آرائی  می‌رسد  که  توصیف‌ کردیم  ...  همآهنگی  لازم  در  صحنه‌های  گوناگو‌ن  سوره‌،  به  هنگام  سخن  از  چیزی‌، ‌کاملًا  در  مدّ  نظر  بوده  است  و  نموده  شده  است‌...  این  سوره‌،  همۀ  گستره  و گوشه‌های  نفس  را  با زیبائی  مات  و مـبهوت  کنندۀ  خود،  با  سرزندگی  جوشان‌،  نواها  و  آهـنگهای  جان‌ پروری‌ که  مقاصد  را  به  تصویر می‌زنند  و  به  رشتۀ  تعبیر  می‌کشند  و  موسیقی  خاصّ  خود  را  دارنـد،  با  همآهنگی  و  همآوائی  ویژه‌،  و  با  رویاروئی  با  نفس  از  هر  راهی  و  از  هر  دری  ...  پر  و  لبریز  می‌سازد  و  شـیفته  خویش  می‌گرداند.

این  سیـماها  و  نشانه‌ها  جملگی  به  تمام  و کمال  در  ایـن  درس  جلوه‌گر  می‌آید...  خواننده  احساس  می‌کند که  از  یک  سو  صحنه‌ها  و  مقاصد  آنها  درخشـان  و  رخشان  برمی‌جوشند،  و  از  دیگر  سو  صحنه‌ها  و  مقاصد  آنها  در  جـوش  و خـروش  خود در  پـیشگاه  حس‌ و  شعور برمی‌جهند  و  به  جلو  می‌تازند.  در  همان  حال  از  آنــها  نواها  و  آهنگهای  تعبیرات  واژگان  بـرمی‌جوشند  تـا  با  آنها  همراه  و  همنوا گردند.  صحنه‌ها  و  تعبیرها  به  تـمام  و کمال  مفاهیم  و  معانی  خویش  را  به  رشته  می‌کشند  و  به  غایت  و  هدف  می‌رسانند.

هر  صحنه‌ای  از  این  صحنه‌ها،  انگار  درخشان  و  تابان  و  زیبا  و دلربا،  از  جهان  ناپیدا  برمی‌جوشند  و  سرچشـمه  می‌گیرند،  و  در  پیشگاه  حواس  و  دل  و  خرد  با  جمال  و  کمال  دلربا  و گیرائی  جلوه‌گر  می‌شوند.

عبارتها  خود  نـیز  انگار  جوش  و  خروش  هسـتند!  آهنگهای  عبارتها  هم  زیبا  و  فریبا  با  صحنه‌ها  و  مقاصد  همنوا  و  همراه  می‌شوند.  با  آنها  با  تمام  نیروی  جوشش‌،  و  در کمال  شدّت  درخشش‌،  همراه  و  همآوا  می‌گردند.  مفهومها  و  صحنه‌ها  و  عبارتها  در  میان  موجهای  متّصل  به  همدیگر،  به  جوش  و  خروش  در می‌آیند.  حسّ  و  شعور،  شیفته  و  شیدا  به  دنبال  آنـها  روان  مـی‌شوند،  و  هنوز  موجی  را  دنبال  نکرده‌اند،  موج  دیگری  تـند  اوج  می‌گیرد  و  حسّ  و  شور  را  مجذوب  و  دلدادۀ  خود  می‌سازد  و  دیوانه‌وار  به  دنبال  خویش  می‌کشاند...  اینها  چیزهائی  بود که  در  سرآغاز  سوره‌ها  قبلا  می‌خواستیم  به  تصویر  بزنیم  و  توصیف‌کنیم‌.

صفحۀ  هستی  سراسر  باز  و گشوده  است‌.  صحنه‌ها  نـیز  پیاپی  همدیگرند  -  حتّی  اندکی  مانده  است‌ که  بگویم‌:  برمی‌جهند  و  بر  یکدیگر  می‌پرند  -  در  اینجا  و  آنجا  و  در  صفحۀ  گشاد  و  فراخ  اقطار  جهان‌.

زیبائی  و  جمال  در  اینجا  نشانه  و  سیمای  برجسته‏ای  است...  زیبائی  و  جمالی‌ که به  نهایت  دلربائی  و  شیدائی  می‌رسد  و  انسان  را  مات  و  مبهوت  می‌سازد  ...  صحنه‌ها  از  نظر  زیبائی  و  جمال‌،  پاکیزه  و گزیده‌اند.  عبارتها  نیز  از  لحاظ  زیبائی  و  جمال‌،  در  ساختار  واژگانی  دارای  آهنگ  و  نوایند،  و  در  ذکر  مفاهیم  و  مقاصد،  رسا  و  روشنگرند.  مفاهیم  و  مقاصد  هم  از زاویـۀ  زیبائی  و  جمال  بیانگر  همۀ  حقائق  اصیلی  هستند که  این  عقیده  از  آن  موج  می‌زند...  حقائق  بگونه‌ای  پـیدا  و  جلوه‌گر  می‌آیند،  انگار که  در  پیکر  نور  پرتوافکنی  می‌کنند!  از  جملۀ  آن  چیزهائی ‌که  الهام‌بخش  زیبائی  و  جمال  کاملند،  رهنمود  الهی  به  نگرش  و  وراندازی  زیـبائی  و  جمال  موجود  در  شکوفائی  و  دلربائی  حیات  است‌:

(انْظُرُوا إِلَى‏ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ).

بنگرید  به  میوۀ  نارس  و  رسیدۀ  یکایک  آنها،  آن  زمان  که  میوه  دا‌دند.

این  رهنمود  مستقیم  است  به  زیـبائی  و  جمال  دلربا  و  دل‌انگیز...  بنگرند  و  ورانداز کنند  و  هوشیارانه  لذت  ببرند. ^[1]

سپس  این  زیبائی  و  جمال  به  اوج  خود  می‌رسد.  به  بلندائی  از  زیبائی  و  جمال  می‌رسد که  بس  فریبا  و  دلربا  است  و  در  پایان  عرضۀ کیهان  زنده  قرار  دارد.  آن  زمان  که  به  فراسوی  این  جهان  زیبای  دل‌انگیز  و  خجسته  می‌پردازد  و  از  نو آفرین  آسمانها  و  زمین  سخن  می‌راند.  نوآفرینی ‌که  همۀ  این  زیبائیها  را  هستی  بخشیده  است...  از  ذات  خداوند  سبحان  بگونه‌ای  سـخن  می‌رانـد که  خجستگی  و  دلربائی  آن  را  روایت  نمی‌دارد  جز  عبارات  خود  قرآن‌:

(لَاتُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ).

چشــمها  (‌کُنْه  ذات‌)  او  را  در نـمی‌یابند،  و  او  چشـمها  را  درمی‌یابد  (‌و  به  همۀ  دقائق  و  رموز  آنها  آشنا  است‌)  و  او  دقیق  (‌است  و  با  علم  کامل  و  ارادۀ  شامل  خود  بــه  همۀ  ریزه‌کاریها  آشنا،  و  از  همۀ  چیزها)  آگاه  است‌.

هان‌!  هم  اینک  ما  در  این  درس‌،  در  پیشگاه‌ کتاب  باز  و  گشودۀ  هستی  ایستاده‌ایـم‌.  کتابی‌ که  غافلان  در  هـر  لحظه‌ای  ازکنار  آ‌ن  می‌گذرند،  ولی  در  مقابل  معـجزات  و  نشانه‌های  عظمت  آن  نمی‌ایستند.  کتابی‌ که  کوران  از  کنار  آن  می‌گذرند،  امّا  چشمانشان  برای  دیدن  شگفتیها  و  زیبایی‏‏های  آن  باز  نمی‌گردد...  هان!  هـم  ایـنک  ایـن قرآن  است‌ که  روند  شگفت  و  عجیب  آن‌،  دست  مـا  را  می‏‎گیرد  و  ما  را  د‌ر گسترۀ  این  هستی  به ‌گشت‌ و گذار  می‏‎برد  و  در  میان  عجائب  و  غرائب ‌کیهان  می‏‎گرداند!  انگار  تاکنون  جهان  را  ورانداز  نکرده‌ایم  و  چیزی  پیش  از  این  نـدیده‌ایـم‌! گوئی  همین  لحظه  پا  به  جهان  می‌گذاریم!  ما  را  در  پیشگاه  نشانه‌های  شگفت  هسـتی  نگاه  می‌دارد  و  چشمانمان  را  روبروی  صحنه‌های  زیبا  و  دلربا  می‏کشاند  و  شگفتیها  را  یکی ‌یکی  به  ما  می‌نماید،  و  ما  را  بر  آن  می‌دارد که  به  عجائب  و  غرائبی  بنگریم ‌که  غافلان‌،  غافل  و  بی‏خبر  ا‌ز کنار  آنها  می‌گذرند!

هان!  هم  اینک  قرآن  ما  را  در  جلو  معجزه‌ای  نگاه  می‌دارد که  در  هر  لحظه‌ای  از  شب  و  روز  روی  می‌دهد...  معجزۀ  برجوشیدن  حیات  جنبان  از  این  موات  جامد  بی‌تکان...  ما  نمی‌دانیم  چگونه  برجوشیده  است  و  از  کجا  آمده  است  و  سربرزده  است‌.  تنها  این  را  می‌دانیم  از  سوی  یزدان  پا  به  جهان‌ گذاشته  است  و  با  قضا  و  قدر  ایزد  منان  بردمیده  است  و  جوشیدن‌ گرفته  است‌.  هیچ  کسی  از  مردمان  نمی‌تواند  به  اصل  و کُنْه  حیات  برسد،  چه  رسد  به  آ‌فرینش  بی‌نمونه  و  بی‌مثال  آن‌!

هان!  هم  اینک  قرآن  ما  را  در  پیشگاه ‌گـردش  شگفت  کیهان  نگاه  می‌دارد. گردش  و  چرخش  سرسام‌آور  دقیقی  که  در  همۀ  لحظات  انجام  می‌پذیرد  ...  معجزه‌ای  است ‌که  هیچ ‌یک  از  معجزه‌هائی‌ که  مردمان  درخواست  می‌کنند  به  پای  آن  نمی‌رسد  و  همطراز  آن  نـمی‌گردد  ...  ایـن  معجزه  در  هر  شب  و  روزی‌،  بلکه  در  هر  ثانیه  و  لحظه‌ای  روی  می‌دهد.

هان‌!  هم  اینک  ما  را  در  برابر  پـیدایش  حیات  انسـانها  نگاه  می‌دا‌رد،  حیاتی‌ که  از  یک  تن  پدیدار گشته  است  و  جوشیده  ا‌ست...  جلو  افزیش  یافتن  و  پراکندن  آنان  با  این  شیوۀ  شگفت‌،  ما  را  نگاه  می‌دارد.

هان‌! هم  اینک  ما  را  در  برابر  پیدایش  حیات  درگیاهان  نگاه  می‌دارد...  ما  را  نگاه  می‌دارد  در  برابر  صحنه‌های  شرشر  بارش  بارانها،  و  رقـص  کشتـزارهـای  بالنده،  و  زیبائی  میوه‌های  رسیده...  اگر  با  حس  و  شعور  آماده  و دل  باز  بدین  صحنه‌ها  بنگریم  و  این  حیاتها  را  ورا‌ندا‌ز  کنیم‌،  صحنه‌ها  و  حیاتها  در  جلو  دیدگان  ظاهر  و  باطن  ما  در  جلوه‌گری  است  و  جای  تامّل  و  دیـده‌وری  است  و خو‌اهیم  دید  هیچ  یک  از  اینها  نه  سرسری  است‌.

هان‌!  هم  اینک‌ گسترۀ  هستی  در  برابر  دیدگانمان  تازه  و  دلنشین  جلوه‌گر  می‌آید.  انگار  نخستین  بار  است  که  آن  را  می‏‎بینیم.  جهانی  است  زنـده  و  پویا،  ما  بدو  مهر  می‌ورزیم  و  او  نسبت  به  ما  مـهر  می‌ورزد.  د‌وستش  می‌داریم  و  دوستمان  می‌دارد.  متحرّک  و  جنبان  است‌،  حرکت  در  بند  بند  آن  روان  است‌.  زیبا  و  خجسته  است‌،  حو‌اس  و  شعور  را  شیفته  و  شیدای  خود  می‌سازد  و  عقل  و  خرد  در  برابرش  انگشت  به  دهان  و  مات  و  مـبهوت  می‌ماند. گویا  است‌،  و  به زبان  حال  از  آفریدگار  خود  می‏‎گوید  و  یزدان  را  به  همگان  می‌نمایاند،  و  با  معجزه‌ها  و  نشانه‌های  موجود  در  سراسر کسترۀ  خود  یگانگی  آفریدگار  و  قدرت  پروردگار  را  به  بینندگان  نشـان  می‌دهد.

بدین  هنگام  شرک  به  خدا  - ‌که  روند  قرآنی  هم  در ا‌ینجا  ا‌ز  شرک  و  مشرکان  سخن  می‌راند  -‌ کاملًا  بر‌ای  فطرت  و  سرشت  ا‌ین  هستی‌،  غریب  می‌نماید،  هنگامی ‌که  انسان  با  این  ایمان  فراگیر  و  همه‌جا گسـتر  بـاگسـترۀ  سترگ  و  شگفت  هستی  رویاروی  می‌گردد.

برنامۀ  قرآنی  به  هنگام  خطاب  وجود  بشری  و  متو‌جّه  کردن  انسان  به  حقیقت  الوهیّت  یزدان‌،  و  بیان  موقعیّت  عبودیّت  مردمان  در  برابر  الوهیّت  خـداوند  مـنّان‌،  از  حقیقت  آفریدن  و  پدید  آوردن  حیات‌،  و  از  حـقیقت  تضمین  حیات  با  رزق  و  روزیی ‌که  خدا  در ملک  و  مملکت  خود  آن  را  فرا‌هم  می‌آورد‌،  و  از  حقیقت  سلطه  و  قدرتی‌ که  می‌آفریند  و  روزی  مـی‌رساند  و  در  جهان  اسباب  و  عـلل  بدون  هیچگو‌نه  انبازی  تـصرّف  می‌فرماید...  از  همۀ  این  حقائق  سبب  الهـام‌گرانه‌ای  و  برهان‌ نیرومندی  را  بر  ضرورت  چیزی  فراهم  می‌بیند که  مردمان  را  بدان  فرا  می‌خوانـد،  و  آن  عـبارت  است  از:  عبودیّت  و  بندگی  تنها  سزاوار  خداونـد  یگانه  است  و  بس،  و  خلوص  اعتقاد  و  عبادت  و  اطاعت  و کرنش  فقط  او  را  سزد  و  بس  ...  در  روند  سوره  همچنین  بعد  از  عرضۀ  صفحۀ  وجود،  و  پرده‌برداری  از  حقیقت  آفرینش  و  پیدایش  و  رزق  و  ضمانت  و کفالت  و  سلطه  و  قدرت‌،  از  دعوت  مردمان  به  سوی  عبادت  یزدان  یگانۀ  جـهان  سخن  می‌رود.  یـعنی  مردمان  به  وحدت  الوهیّت  و  اختصاص  ویژگیهای  آن  به  یزدان  سبحان  در  زنـدگانی  همگی  بندگان،  فرا  خوانده  می‌شوند،  و  از  آنان  خواسته  می‌شود که  حاکمیّت  و  داوری  را  در  همۀ  امور  زندگی  به  یزدان  دهند  و  به  پیشگاه  آستانۀ  اقدسش  برند  و  بس،  و  هـیچگو‌نه  ادّعای  الوهیّتی  و  اختصاص  هیچیک  از  ویژگیهای  الوهیّت  را  از کسی  نپذیرند  همچنین  در  ایـن  درس‌،  این  فرمودۀ  یزدان  را  می‌یابیم‌ که  می‌فرماید:

(ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَکِیلٌ).

آن  (‌متّصف  به  صفات  کمال  است  که‌)  خدا  و  پروردگار  شما  است‌.  جز  او  خدائی  نیست‌،  و  او  آفرییندۀ  همه  چیز  است‌.  پس  وی  را  باید  بپرستید  (‌و  بس‌،  چرا  که  تـنها  او  مستحقّ  پرستش  است‌)  همو  حـافظ  و  مـدبّر  هـمه  چـیز  است‌.

در  این  فرمودۀ  یزدان  نمونۀ  برنامۀ  قرآن‌،  راجع  به  پیوند  عبادت  خالصانه  با  اختصاص  الوهیّت  یگانه  به  آفریدگار  یکتای  جهان  را  می‌یابیم‌،  همراه  با  بیان  ایـن  نکته ‌که  یزدان‌:

(خَالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ).

آفریدگار  هر  چیزی  است‌.

(وَهُوَ عَلَى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَکِیلٌ).

و  او  حافظ  و  مدبّر  همه  چیز  است‌.

در  پایان  درس  -  پس  از  عرضۀ  همـۀ  ایـن  معجزه‌ها  و  نشانه‌های  موجود  در  سراسر  پهنۀ  صفحۀ  وجود  -  ایزد  منّان  پرده  از  نـاچیزی  درخواست  مـعجزات  به  کنار  می‌کشد،  همان‌گونه ‌که  از  روی  سرشت  سرکش  و  ستیزه‌جوی  تکذیب  کنندگان  پرده  برمی‏دارد،  سـرشت  ستیزه‌گری‌ که  از  ایمان  بدان  خاطر کناره‌گیری  نمی‌کند که  دلائل  و  نشانه‌های  شناخت کم  است  و  قانع‌کننده  نیست‌.  بلکه  مقتضی  طبیعت‌ کور آنان  این  است ‌که  از ایـمان  بگریزند  و  آن  را  نپذیرند  و  با  حقّ  و  حقیقت  بستیزند!  و  الّا  دلائل  و  نشانه‌های  ایمان  به  یزدان‌،‌ گسترۀ  جهان  را  پر  کرده  است‌.

*

(إِنَّ اللّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَى‏ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ ذلِکُمُ اللّهُ فَأَنَّى‏ تُؤْفَکُونَ).

این  خدا  است  که  دانـه  و  هسـته  را  مـی‌شکافد  (‌و  گیاه  و  درخت  از  آنــها  مـی‌رویاند.  هـمو  است  کـه‌)  زنـده  را  از  مـرده‌،  و  مـرده  را  از  زنده  بیرون  مـی‌آورد  (‌از  قبیل  آفریدن  انسان  از  خاک‌،  و  تـولید  شـیر  از  حیوان‌)‌.  ایـن  (‌چنین  قادر  توانائی‌)  خدای  شما  است‌.  پس  چگونه  (‌پس  از  ایــن  بــیان‌،  از  عـبادت  یـزدان  بـه  عبادت  دیگران  می‌گرائید،  و  از  حقّ‌)  منحرف  می‌شوید؟‌.

حیات  معجزه‌ای  است‌ که  کسی  راز  آن  را  نمی‌داند،  چه  رسد  به  این ‌که  آن  را  بسازد!^[2]

معجزۀ  حیات  پیدایش  و  جنبش  است  ...  در  هر  لحظه‌ای  دانۀ  ساکن  از گیاه  بالنده  برمی‌دمد  و  پیدا  می‌شود،  و  هستۀ  ساکن  از  درخت  بالارونده  برمی‌دمد  و  پـدیدار  می‌گردد،  و  حیات  پنهان  در  دانه  و  هستۀ  بالنده  در گیاه  و  درخت‌،  راز  سر  به  مهری  است  و  جز  خدا کسی  از  آن  آگاه  نیست‌،  و  جز  خدا کسی  منبع  و  سـرچشمۀ  آن  را  نمی‌داند...  انسانها  پس  از  مشاهدۀ  این  همه  ظواهر  و  اشکال  حیات‌،  و  پس  از  پژوهشها  و  بررسیهای  متعدّد  ویژگیها  و  دگرگونیهای  حیات‌،  باز  هم  در  برابر  راز  نهان  حیران  می‌ایستند،  همان‌گونه ‌که  انسانهای  نخستین  مات و  مبهوت  در  برابر  آن  ایستاده‌اند!  انسـانها  عملکرد  و  ظاهر  حیات  را  می‌فهمند  ولی  سرچشمه  و  اصل  آن  را  نمی‌دانند!  حیات  به  راه  خود  ادامه  می‌دهد،  و  معجزۀ  حیات  در  هر  لحظه  به  وقوع  می‌پیوندد!

یزدان  از  آغاز،  زنده  را  از  مرده  بیرون  آورده  ا‌ست‌.  این  جهان  -  دست ‌کم  این‌ کرۀ  زمین  -  بوده  است  و  حیاتی  وجود  نداشته  است  ...  سپس  حیات  پدید  آمده  است  ...  یزدان  حیات  را  از  ممات  بیرون  آورده  است  ...  چگونه‌؟  نمی‌دانیم‌!  از  همان  زمان‌ که  حیات  از  ممات  بیرون  آمده  است‌،  ذره‌های  مرده  در  هر  لحظه‌ای  -  از  راه  پـیدایش  زندگان  -  به  مواد  آلی  زنده‌ای  تبدیل  می‌گردند  و  به  پیکر  اجسام  زنده  می‌خزند،  و  -  در  اصل ‌که  ذرّه‌های  مرده‌ای  بوده‌اند  -  به  سلولهای  زنده‌ای  تبدیل  می‌شوند  ...  و  بر  عکس  این  نیز کار  صورت  می‏‎گیرد  ...  در  هر  لحظه‌ای  سـلولهای  زنـده  به  ذرّه‌های  مرده  تبدیل  می‌گردند،  تا  وقتی‌ که  همۀ  پـیکرۀ  مـوجود  زنـده‌ای‌،  روزی  و  روزگاری  به  ذره‌های  مرده‌ای  تبدیل  می‌شوند! 

(یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ ذلِکُمُ اللّهُ فَأَنَّى‏ تُؤْفَکُونَ).

زنده  را  از  مرده‌،  و  مرده  را  از  زنده  بیرون  می‌آورد.

جز  یزدان  جهان  کسی  نمی‌تواند  چنین  کاری  را  انـجام  دهد...  جز  یزدان  جهان  کسی  نمی‌تواند  از  آغاز  حیات  را  از  مـمات  بیرون  آورد.  جز  یزدان  جهان‌ کسـی  نمی‌توا‌ند د‌ر  پیکرۀ  موجود  زنده  نیروئی  به  ودیعت  نهد  که  در  پرتو  آن  ذرّه‌های  مرده  به  سلولهای  زنده  تبدیل  گردند.  جز  یزدان  جهان  کسی  نمی‌تواند  سلولهای  زنده  را  دیگر  باره  به  ذرّه‌های  مـرده  تبدیل  سازد...  در  چرخه‌ای‌ که  کسی  نمی‌دانـد  از  روی  یقین  کـی  آغاز  گردیده  است  و  چگونه  صورت  پذیرفته  است...  آنچه  در  این  راستا  می‏‎گویند  فرضیه‌ها  و  نظریه‌ها  و  احتمالها  است  و  بس!

هرگونه  تلاش  و کوششی  برای  تعبیر  و  تـفسیر  پـدیدۀ  حیات  بی‌نتیجه  و  بیهوده  مانده  است  مگر اعتقاد  به  این  که  یزدان  حیات  را  پدیدار کرده  است  و  پدیدار  می‌کند  و  بس  ...  از  آن  زمان ‌که  مردمان  در  اروپا  از کلیسا  رمیده و گریخته‌اند،  گوئی‌:

(کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ).

انگار  آنان  گورخران  رمـنده  و  چموشی  هستند  کـه  از  شیری  گریخته  و  رمیده‌اند.                                                      (‌مدثر/٥٠،٥١)

 آنان  تلاش  می‌کنند  پیدایش  جهان  و  پیدایش  حیات  را  بدون  پناه  بردن  و  اعتراف ‌کردن  به  وجود  یزدان  تفسیر  و  تعبیر کنند.  امّا  همۀ  کو‌ششها  و  تـلاشهایشان  بی‏نتیجه  مانده  است  و  بیهوده  گشته  است...  بهره‌ای ‌که  از  ایـن  کوششها  و  تلاشها  در  قرن  بیستم  برجای  مانده  است  تنها  ستیزه‌گریهائی  است‌ که  دالّ  بر  سرکشی  و  عدم  اخلاص  است‌.  هیچگو‌نه  خلوص  و  یکرنگی  در  این  پویشها  دیده  نمی‌شود!

سخنان  برخی  از  «‌دانشمندان‌»  این  چنین  کسانی  که  از  تفسیر  پدیدۀ  حیات  جز  از  راه  اعتراف  به  وجود  یـزدان  درمانده  مانده‌اند،  حقیقت  موضعگیری  خود  «‌دانش‌»  ایشان  را  دربارۀ  این  مسأله  به  تصویر  می‌کشد.  ما  برای  کسانی ‌که  هنوز که  هنوز  است  از  خرده‌ریزهای  سفرۀ  اروپائیان  قرنهای  هیجدهم  و  نوزدهم  تغذیه  می‌کنند،  و  از  این  آئین‌ گریزانند،  چون  این  آئین  به  «‌غیب‌»  معتقد  است  و  آنـان  «‌دانشگرا»  و  پـیروان  علم  هسـتند  نه  «‌غـیبگرا»  و  دنـباله‌روان  غـیب‌،  مقداری  از  سخنان  دانشمندان  مذکور  را  بیان  می‌داریم‌.  ما  در  ایـن  راسـتا  سـخنان  دانشـمندان  «‌آمـریکائی‌»  را  برای  آنـان  برمی‌گزینیم‌.

«‌فرانک  آلن‌» ‌که  فوق  لیسانس  و  دکترای  خود  را  از  دانشگاه‌ کورنل  دریافت‌ کرده  است  و  استاد  علوم  زیست  شناسی  در  دانشگاه  مانیتوبا  درکانادا  است‌،  در  مقاله‌ای  تحت  عنوان‌:  «‌پیدایش  حیات  تصادفی  یا  از  روی  قصد  و  اراده  است‌؟‌»  درکتاب‌:  «‌خدا  در  عصر  علم  جلوه‌گر  می‌شود»  ترجمۀ  عربی  دکتر  دمـرداش  عبدالمجید  سرحان‌،‌^[3]  می‌گوید:

«‌اگر  حیات  از  روی  حکمت  و  فرزانگی‌،  و  طرح  و  نقشه  پیشین  پیدا  نشده  باشد،  پس  باید  از  راه  تصادف  پـدید  آمده  باشد.  امّا  این  تصادف  چیست  تـا  آن  را  مورد  پژوهش  و کاوش  قرار  دهیم  و  ببینیم  و  بدانیم  چگونه  تصادف  حیات  را  می‌آفریند؟

نظریۀ  تصادف  و  احتمال‌،  هم  ایـنک  دارای  قواعد  و  اصول  درست  ریاضی  است‌.  قواعد  و  اصولی‌ که ‌کاملًا از  آنها  استفاده  می‌گردد  زمانی‌ که  حکـم  صحیح  مطلبی  وجود  نداشته  باشد.  این  نظریه  حکمی  را  ارائه  می‌دهد  که  درست‌ترین  حکم  بشمار  است  هر  چند که  احـتمال  خطا  نیز  در  آن  است‌.  پژوهش  نظریۀ  تصادف  و  احتمال  از  لحاظ  ریاضی  پیشرفت  بسیار کرده  است‌،  تا  آنجا که  رخ  دادن  برخی  از  پدیده‌ها  را  می‌توان  با  آن  پیش‌بینی  کرد،  پدیده‌هائی  که  تنها  می‌توانیم  بگو‌ئیم‌:  این  پدیده‌ها  تصادفی  رخ  می‌دهند،  و  نمی‌توانیم  پیدایش  آنـها  را  از  راه  دیگری  تعبیر  و  تفسیر کنیم‌،  مثل  انداختن  مهره‌ها  در  بازی  تخته‌نرد.  در  پرتو  پیشرفت  این  نوع  بررسی‏ها  و  پژوهشها  توانسته‌ایم  میان  چیزهائی  که  از  راه  تصادف  می‌توانند  روی  دهند  و  میان  چیزهائی‌ که  از  راه  تصادف  نمی‌توانند  روی  دهند،  جدائـی  انـدازیـم‌.^[4] هـمچنین  توانسته‌ایم  احتمال  وقوع  پـدیده‌ای  از  پدیده‌ها  را  در  فاصلۀ  زمانی  معیّنی  از  ازمنه  محاسبه  نـمائیم...  هـم  اینک  به  نقشی  مـی‌نگریم‌ که  تـصادف  می‌توانـد  در  پیدایش  حیات  بازی  کند:

پـروتئینها  جزو  ترکیبات  اسـاسی  در  ساختار  همۀ  سلولهای  زنده‌انـد.  پـروتئینها  از  پـنج  عـنصر  فـراهـم  آمده‌اند  و  آنها  عبارتند  از:  کربن،  ئیدروژن‌،  نـیتروژن‌،  اکسیژن‌،  و گوگرد...  در  هر  مـلکول ‌کوچکی  از  یک  پروتئین‌،  تعداد  اتمها  به  چهل  هزار  می‌رسد.  از  آنجا که  تعداد  عناصر  شیمیائی  در  طبیعت  بالغ  بر  نود  و  دو  عنـر  است^[5] و  همۀ  آنــها  ایـنجا  و  آنـجا کورکورانـه  و  سرسری‌^[6]  پراکنده‌اند.  احتمال ‌گرد هـم  آمـدن  عناصر  پنجگانۀ  مذکور  در کنار  یکدیگر  برای  تشکیل  مولکولی  از  مولکو‌ل‌های  پروتئین  را  می‌توان  حساب‌کرد.  البته  از 

راه  اطّلاع  از  ماده‌ای‌ که  لازم  است  بطور  دائم  بهم ‌زده  شود  تا  این  مولکو‌ل‌کوچک  به  وجود  آید.  و  اطّلاع  از  طول  زمان  ممکن  برای  فراسوی  همدیگر  رفتن  و گرد  هم  آمدن  اتمهای  یک  مولکو‌ل‌،  حساب  تشکیل  یک  مولکول  تا  اندازه‌ای  به  تصویر کشیده  می‌شود.

دانشمند  ریاضیدان  سویسی  «‌تشـارلز  یوجین  جای‌»  اقدام  به  حساب  همۀ  عوامـل  سـازندۀ  یک  مولکو‌ل  پروتئین ‌کرده  است  و  معتقد  شده  است‌ که  زمان  ممکن  برای  جزئی‌ترین  بخش  از  راه  تصادف‌،  یک  به  نسبت  ده به  توان  صدو  شصت  (160 ١٠)  یعنی  یک  به  نسبت  ده‌،  صد  و  شصت  بار  در  خود  ضرب‌گردد!  این  عددی  است  که  نمی‌توان  آن  را گفت،  یا  با کلمات  به  بیان  آن  پرداخت  ...  اندازۀ  حجم  ماده‌ای  که  برای  انجام ‌گرفتن  تصادفی  چنین  عملی  لازم  و  ضروری  است  تا  این ‌که  مولکو‌لی  ساخته  شود،  بزرگتر  از  میلیونها  میلیون  برابرگنجایش  این  جهان  است‌‌!!!

برای  تشکیل  تصادفی  تنها  یک  مولکو‌ل  بر  روی‌ کرۀ زمین‌،  بیلیونها  بیلیون  سال  لازم  است‌.  آن  اندازه  سال ‌که  قابل  شمردن  نیست‌!  دانشمند  سویسی  اندا‌زۀ  این  سالها  را  ده  به  توان  دویست  و  چهل  و  سه  (243  10)  می‌داند.  یعنی  ده  در  خودش  دویست  و  چهل  و  سه  بار  ضرب  گردد!!!

پروتئینها  از  رشته‌های  درازی  از  اسیدهای  آمینه  ساخته  می‌شوند.  اتمهای  این  مولکو‌لها  چگونه  در کنار  هم  قرار  می‌گیرند؟  اگر  به‌ گونه‌ای  غیر  از  حالت  فعلی  خود گرد  هم  آیند،  نه  تنها  برای  زندگی  شایسته  و  مفید  نـمی‌‌گردند،  بلکه  در  برخی  ا‌ز  اوقات  به  سم  و  زهر  تبدیل  می‌شوند!  دانشـمند  انگـلیسی  «‌ج‌.ب‌.سـیدر= seather.bj‌»  راه‌هائی  را  حساب  کرده  است ‌که  اتمهای  یک  مولکول  سادۀ  پروتئین  می‌تواند  از  آن  راه‌ها  پهلوی  یکدیگر گرد  آیند.  او  شمارۀ  چنین  راه‌هائی  را  میلیونها  راه  می‌دانـد،  یعنی  ده  به  توان  چهل  و  هشت  (48  10) راه  تخمین  زده  است‌!  بنابر این  عقل  محال  می‌داند  که  همۀ  ابن  تصادفها  دست  به  دست  هم  دهد  تا  تـنها  یک  ملکول  پـروتئین  ساخته  و  پرداخته  گردد.

تازه  پروتئینها  مواد  شیمیائی  بدون  حیاتی  بیش  نیستند  و  وقتی  حیات  به  پیکرۀ  آنها  می‌خزد که  آن  راز  شگفتی‌ که  اصل  آن  را  نمی‌دانیم  و  عقل  بی‏نهایت^[7]  است‌،  حیات  را  به پیکرۀ  پروتئینها  بدمد،  و  آن  ذات  خداوند  یگـانه  است‌.  خداوندی  که  با  حکمت  فراوان  و  دانش  بسیار  خود  می‌فهمد^[8] ‌که  همچون  مولکو‌ل  پروتئین  شایستگی  دارد  حیات  در  آن  استقرار  پیدا کند.  مولکول  پروتئین  را  ساخته  است  و  شکل  بخشیده  است  و  راز  حیات  را  بدان  سرازیر  فرموده  است  ...

ایرفنگ  ویلیام ‌که  دکترای  خود  را  از  دانشگاه  ایوی  دریافت‌ کرده  است  و  متخصّص  ژنتیک ‌گیاهی  بوده،  و  استاد  علوم  طبیعی  در  دانشگاه  مـیشیگان  است‌، ‌در  سخنانی  تحت  عنوان‌:  «‌ماده  به  تنهائی  بسنده  نیست‌»  در  همان  کتاب  می‌گوید:

«‌دانش  نمی‌تواند  به  ما  بگوید که  ایـن  مـولکو‌لهای  بی‏نهایت  دقیق ‌کوچک  و  بیشمار که  همۀ  مواد  از  آنها  فراهم  آمده‌انـد  خودشان  چگونه  بـه ‌وجود  آمده‌انـد.  همچنین  علم  نمی‌توا‌ند  با  تکیه  بر اندیشۀ  تصادف  مجرّد،  به  ما  بگو‌ید که  چگونه  این  چیزهای  دقیق‌ کوچک ‌گـرد  یکدگر  جمع  می‌شوند  تا  حیات  را  پدید  آورند.  بیگمان  نظریه‌ای ‌که  ادعا  می‌کند  همۀ  شکلهای  مترقّیانه‌ای ‌که  به  پیشرفت ‌کنونی  منتهی  شده  است‌،  بر  اثر  جـهشهای  کورکورانه  و  تمرکز  و  تصادم  مواد  و  زلزله‌های  شدید  و  متلاطم  بوده  است‌،  می‌گوئیم‌:  این  نظریه  بر  اساس  منطق  درستی  نیست  و  مایۀ  اقناع  نمی‌گردد.  تنها  باید  چشـم  بسته  و  سرسری  تسلیم  آ‌ن  شد»‌.^[9]

«‌آلبرت  ماکومب  ونشستر»  متخصّـص  در  زیست‌ شناسی  که  دکترای  خود  را  از  دانشگاه  تگزاس  دریـافت  داشـته  است  و  استاد  علوم  زیست‌شناسی  در  دانشگاه  تایلور  است‌،  در  مقاله‌ای  از کتاب  مذکور گفته  است‌:

«....به  پـژوهش  زیست‌شـناسی  مشـغول  شـدم‌.  زیست‌شناسی  دربارۀ  گسترۀ  فر‌اخی  است  راجـع  به  بررسی  حیات‌.  در  میان  آفریده‌های  یزدان  چیزی  زیباتر  و  دلرباتر  از  جانوران  و  جانداران  ایـن  جهان  وجود  ندارد.

به‌ گیاه  شبدر  ناچیزی  بنگر،‌ گیاه  ناچیزی‌ که  بر  یکی  از  دو  سوی  جاده  رسته  است‌.  آیا  می‌توانی  در  میان  همۀ  چیزهائی‌ که  انسانها  از  ابزارها  و  ادوات  و  وسـائل  و  دستگاه‌های  دل‌انگیز  و  تحسین‌برانگیزی  که  ساخته‌اند  و  به  جهان  تقدیم  داشته‌اند،  چیزی  را  پیداکنی  که  از  آن  شبدر کنار  جاده  زیباتر  و  دلربـاتر  باشد؟  ایـن  شبدر  ساختار  زنده‌ای  است  و  شبانه‌روز  پیوسته  در کار  است  و  هزاران  فـعل  و  انـفعالات  شیمیائی  و  طبعی  انـجام  می‌دهد،  و  همۀ  ایـن  فعل  و  انـفعالات  تحت  سـیطرۀ  پروتوپلاسم  صورت  می‌گیرد،  و  آن  ماده‌ای  است ‌که  در  ترکیب  همۀ  پدیده‌های  زنده  دخیل  است  (‌و  بخش  زندۀ  سلول  بشمار  می‌آید).

این  ساختار  زندۀ  پـیچیده  از کجا  آمده  است‌؟  یـزدان  جهان  این  پدیده  را  همین‌جوری  نیافریده  است  و  تنها  به  خود  واگذار  نکرده  است‌،  بلکه  حـیات  را  نیز  آفر‌یده  است‌،  و  حیات  را  توانای  بر  حفظ  خود کرده  است‌،  و  بدو  نیروی  استمرار  از  نسلی  به  نسلی  نموده  است‌.  هر  یک  از گیاهان  تمام  خواص  و  ممیّزات  خود  را  در  خویشتن  مصون  و  محفوظ  می‌دارد،  خواصّ  و  ممیّزاتی ‌که  ما  را  یاری  می‌کنند  تا  هر  یک  از  آنها  را  بشناسیم  و  از  دیگر  گیاهان  جدا  سـازیم...  قطعاً  پـژوهش  تولید  مـثل  در  جانداران،  دل‌انگیزترین  پـژوهشهای  زیست‌شناسی  است‌،  و  بیش  از  هر  پژوهش  دیگری  قدرت  یزدان  را  نشان  می‌دهد...  سلول  جنسی  که گیاه  تـازه  از  آن  به ‌وجود  می‌آید،  آن  اندازه  کوچک  است‌ که  مشکل  است  آن  را  جز  با  میکروسکوپ  دید.  جای  شگفت  است  که  هر  ویژگی  و  صفتی  از ویژگیها  و صفات گیاه‌:  هر  رگی‌،  هر  مویرگی‌،  هر  شاخه‌ای  بر  ساقه‌ای‌،  هر  ریشه‌ای‌،  و  هر  برگی،  وجود  به ‌هم  نمی‌رساند  مگر  تحت  نظارت  و  مراقبت  مهندسانی‌ که  حجم  آنان  بسیار  ریـز  و  نـازک  است‌.  این  مهندسان  توانسته‌اند  داخل  سلولی  زنـدگی  کنند که‌ گیاه  از  آن  پدید  می‌آید...  این  دستۀ  مهندسان‌،  گروه‌ کروموزومها،  یعنی‌:  ناقلان  ژنتیک  هستند»‌^[10]‌...  آن‌کس‌ که‌ کس  است  این  اندازه  سخن  بس  است‌.  بگذار  بدین  سخنان  بسنده‌ کنیم  و  به زیبائی  رخشان  و  جمال  درخشان  موجود  در  روند  قرآن  برگردیم‌:

(ذلِکُمُ اللّهُ).

این  (‌چنین  قادر  توانائی‌)  خدای  شما  است‌.

پدیدآورندۀ  این  معجزه‌های  متکرّر  و  مسـتمرّ  و  دارای  راز  نـهان‌،  یـزدان  است‌.  او  پروردگار  شما  است  که  سزاوار  است  تنها  در  برابر  او کرنش  برد  و  فرمانبرداری  کرد،  با  بندگی  و  پیروی  از  فرمان  و  اجراء  قانونش‌.^[11]

(فَأَنَّى‏ تُؤْفَکُونَ).

پس  چگونه  (‌پس  از  این  بیان‌،  از  عبادات  یزدان  به  عبادت  دیگران  می‌گرائید،  و  از  حق‌)  منحرف  می‌شوید؟‌.

آخر  چگو‌نه  از  این  حقّ  روشن  برای  خـردها  و  دلهـا  و  چشمها  منحرف  می‌گردید؟‌!

ذکر  معجزۀ  جوشیدن  و  سرچشمه‌ گرفتن  حیات  از  ممات‌،  در  قرآن  مجید  بسیار  به  میان  می‌آید.  همان‌گونه  که  ذکر  آفرینش  آغازین  جهان  بسی  به  میان  مـی‌آید،  بدان  هنگام ‌که  از  حقیقت  الوهیّت  و  آثـار  آن  سـخن  می‌رود.  آثاری ‌که  دالّ  بر  یگانگی  آفریدگار  است‌،  و  یگانگی  آفریدگار نیز منتهی  به  ضرورت  یگانگی  معبود  است‌.  معبودی‌ که  بندگان  از  او  اطاعت  می‌کنند  و  برای  او کرنش  می‏‎برند.  این  اطاعت  و کرنش  را  نیز  با  اعتقاد  به  الوهیّت  یگانۀ  او،  فرمانبرداری  از  ربوبیّت  یگانۀ  او،  انجام  مراسم  بندگی  تنها  برای  او،  دریـافت  فرمان  و  قانون  در کلیۀ  امور  زندگی  از  او،  و  سـر  فرود  آوردن  تنها  در  برابر  شریعت  و  آئین  او،  نشان  می‌دهند.

دلایل  این ‌کارها  نیز  در  قرآن  مجید  به  شکـل  مسـائل  لاهوتی  یا  نظریه‌های  فلسفی‌،  ذکر  نمی‌گردد.  این  آئـین  بسی  بالاتر  و  جدی‌تر  از  آن  است‌ که  نـیرو  و  انـرژی  مردمان  را  صرف  مسائل  لاهوتی  و  نظریه‌های  فلسفی  کند.  بلکه  هدف  ایـن  آئـین  راست  و  درست‌ کردن  جهان‌بینی  مردمان  با  دادن  عقیدۀ  صحیح  و  خالص  بدیشان  است‌.  عقیدۀ  صحیح  و  خالصی ‌که  به  سلامت  و  سعادت  زندگانی  درون  و  بیرون  انسانها  بینجامد...  این  کار  هم  هرگز  میسّر  نمی‌گردد  و  تحقّق  حاصل  نـمی‌کند،  مگر  زمانی ‌که  مردمان  را  از  بندگی  بندگان  بیرون ‌کشاند  و  به بندگی  یزدان  سبحان  رساند،  و  در  زندگی  دنیوی  و  در کارهای  روزانه  تنها  در  برابر  ایزد  منّان‌ کرنش  برد  و  تنها  ا‌ز  او  فـرمان  جست‌،  و  مردمان  را  از  زیـر  سلطۀ  زورمداران  و  قلدرا‌نـی  بیرون  آورد  که  ادعـاء  حقّ  الوهیّت  را  دارند  و  در  زندگی  انسانها  حاکمیت  را  به  دست  می‌گیرند  و  به  فرمانروائی  می‌پردازنـد  و  به  صورت  خدایان  نـادرست  و  خداونـدگاران  فـراوانی  درمی‌آیند!  روشـن  است  هر  وقت  مردمان  در  جهان  بجای  بندگی  یزدان  به  بندگی  دیگران  کشـیده  شوند  زندگی  تباه  می‌گردد...  بدین  خاطر  است  ابن  چنین  پیروی  را  بر  معجزۀ  حیات  خواهیم  دید:

(ذلِکُمُ اللّهُ فَأَنَّى‏ تُؤْفَکُونَ).

این  (‌چنین  قادر  توانائی‌)  خدای  شما  است‌.  پس  چگونه  (‌پس  از  این  بیان‌،  از  عبادت  یزدان  بـه  عبادت  دیگران  می‌گرائید،  و  از  حقّ‌)  منحرف  می‌شوید.

این  چنین  آفریدگاری‌،  خداوندگار  شما  است  و  سزاوار  ربوبیّت  بر  شما  است...  ربّ  به  معنی‌:  مربّی  و  راهنما  و  سرور  و  فرمانروا  است...  بدین  سبب  واجب  است ‌کـه  جز  خدا  ربّ  بشمار  نیاید.

(فَالِقُ الْإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَاناً ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ).

او  است  کـه  صبح  (‌سـیمین  را از  شب  قیرین‌)  پـدیدار  ساخته  است  (‌تا  زندگان  برای  کسب  معاش  بـه  تـلاش  ایستند)  و  شب  را  مایۀ  آرامش  (‌و  آسایش  جسم  و  جان‌،‌)  و  خورشید  و  ماه  را  وسیلۀ  حسـاب  (‌مردمان  در  امـور  روزمرۀ  عبادی  و  تجاری  خود)  کرده  است‌.  ایـن  (‌نظم  بدیع  و  نظام  استوار)  سنجش  دقیق  و  تدبیر  محکم  (‌دادار  متعالی  است  که‌)  چیره  (‌بر  جهان  و)  آگاه  (‌از  هـمه  چیز  آن‌)  است‌.

آن  کسی که  شکافنده  و  پـدیدآورندۀ  دانه  است‌،  پدیدآورندۀ  بامدا‌دان  نیز  می‏‎باشد.  او  است‌ که  شب  را  مایۀ  آرامش  و  آسایش  کرده  است‌.  او  است ‌که  حرکات  خورشید  و  مـاه  را  حساب  و کتاب  بخشیده  است  و  چرخش  وگردش  آنها  را  مقدّر  فرموده  است  و  با  قدرت  و  دانش  خود  به  اندازۀ  لازم  تنظیم ‌کرده  است  و  سنجیده  و  شمرده  نموده  است‌،  قدرتی ‌که  بر  همه  چیز  احاطـه  دا‌رد.

شکافتن  بامدادان  از  تاریکی  شبانگاهان  حرکتی  است‌ که  در  شکل  خود  به  شکافتن  دانه  و  هسته  می‌ماند.  دمیدن  نور  در  حرکتی‌ که  دارد،  همچون  باز  شدن  غنچه  در  حرکت  ویژۀ  خویش  است‌.  در  میان  آن  دو  مشابهت‌های  حرکت  و  سرزندگی  و رونق  و زیـبائی  و  جمال  است‌.  مشابهت‌ها  و  سیماهای  مشترکی  در  میان  آن  دو  در  تعبیر  از  حقائق  مشترکی  در  سرشت  و  حـقیقت  نـیز  موجود  ا‌ست‌.

میان  شکافتن  دانه  و  هسته‌،  و  میان  پدید  آمدن  بامداد  و  آرمیدن  شب‌،  پیوند  دیگری  است‌.  مـیان  بامدادان  و  شبانگاهان،  و  حرکت  و  جنبش  و  سکون  و  آرامش  در  این  جهان  -  یا  در  این  زمین  - ‌و  میان  نبات  و  حیات‌،  رابطۀ  مستقیمی  است‌.  زمین  با  این ‌گردش  و  چرخشی‌ که  به  دور  خود  در  مقابل  خورشید  دارد،  و  ماه  با  این  حجم  و  این  فاصله‌ای‌ که  از  زمبن  دارد،  و  خورشید  نیز  با  ایـن  حجم  و  این  فاصله  و  این  درجۀ  حرارتی‌ که  دارد،  همه  و  همه  تقدیرات  و  تــظیماتی  است  از  جانب  «‌عزیز»  و  چیره‌ای ‌که  دارای  سلطه  و  قدرت  است‌،  و  از  جانب  «‌علیم‌»  و  آگاهی  است‌ که  دارای  علم  و  دانش  فراگیر  و  همه  جاگستر  است...  اگر  این  تقدیرات  و  تنظیمات  نبود،  حیات  در  زمین  بدین  نحو  و  بدین  شیوه  برنمی‌جوشید،  و  گیاه  و  درخت  از  دانه  و  هسته  سر برنمی‌زد.

در  جهان  محاسبۀ  دقیقی  و  اندازه‌گیری  به  تمام  و کمالی  است‌.  در  این  جهان،  حیات‌ کاملًا  محاسبه  شده  است‌،  و  درجه  و  نوع  این  حیات  دقیقاً ‌روشن ‌گشـته  است...  جهانی  است ‌که  دست  تصادف  ناگهانی  و گذرا  از  دامن  آن‌ کوتاه  است‌،  و  آنچه  را که  مردمان  تصادف  می‌نامند  خودش  از  قانون  سترگی  پیروی  می‌کند  و  تابع  حساب  شگفتی  است‌.

کسانی‌ که  می‌گویند:  این  حیات  بر  اثر  جهش  ناگهانی  در  جهان  پدید  آمده  است‌،  و  جهان  بدان  اهمّیّتی  نمی‌دهد  و  توجهی  نمی‌نماید.  بلکه  چنین  به  نظر  می‌رسد که  با  آن دشمنانگی  دارد،  و  ناچیزی  سیّاره‌ای  که  این  نوع  حیات  در  آن  پیدا  و  هویدا گردیده  است  به  همۀ  ایـنها  اشاره  می‌نماید!...  حتی  برخی  از  آنان  می‌گویند:  این  ناچیزی  اشاره  بدین  دارد که  اگر  خدائی  برای  این  جهان  بود  او  نیز  بدین  حیات  اهمّیت  نمی‌داد  و  توجّه  نمی‌نمود!  ...  و  سخنان  پوچ  و  یاوه  سرائیهای  دیگری ‌که  در  این  زمینه  می‌گو‌یند،  و  آنها  را  گاهی  «‌علم‌»  و  زمـانی  «‌فلسفه‌»  می‌نامند!  این‌‌گونه  سخنان  پشیزی  نمی‌ارزند  و  حتّی  سزاوار  بررسی  و  پژوهش  و  صحبت‌ کردن  هم  نیستند!  این  چنین  کسانی  هواها  و  هوسهای  مستقـرّ  در  درون  نفس  خود  را  حاکم  می‌کنند  و  به  داوری  می‌خوانند،  حتّی  فرآیندها  و نتائج  دانش  خود  را  حاکم  نـمی‌کنند  و  به  داوری  نمی‌خوانند،  فرآیندها  و  نتائجی ‌که  خویشتن  را  بر  نـفس  ایشـان  واجب  مـی‌گردانـد!  انسان ‌کـتابها  و  نوشته‌های  آنان  را  می‌خواند  و  می‌بیند  که  انگار  ایشان  از  رویاروئی  با  حقیقت‌ گریزانـند  و  پـیشاپیش  مقرّر  داشته‌اند  و  مصمّم  بوده‌اند  با  حقیقت  روبرو  نشـوند!...  آنان  از  یزدان  گریزانند!  یزدانی  که  دلائـل  و  براهین  وجودش  و  وحدانیّتش  و  قدرت  مـطلقش  در  همه‌جا  و  همه  راه  است‌!  هر  زمان  ایشان  راهی  را  بسپارند  و  از  آن  راه  بخواهند  از  رویاروئی  با  این  حقیقت  بپرهیزند،  در  پـایان  آن  راه  یزدان  را  مـی‌یابند!  فوراً‌ هـراسناک  و  وحشت‌زد‌ه  برمی‌گرد‌ند  و  راه  دیگری  و کوچۀ  دیگری  را  در  پیش  می‌گیرند!  تا  در  پایان  آن  راه  و  آن ‌کو‌چه  نیز  با  خداوند  سبحان  رویاروی  شوند!

آنان  واقعاً  بیچاره  و  درمانده‌اند!  روزی  و  روزگاری  از  دست ‌کلیسا  و  خدای ‌کلیسا گریخته‌اند،  خدائی ‌که  به  وسـیلۀ  او گردنها  خوار  می‌گردد!  آنـان  به‌گونه‌ای  گریخته‌اند:

(کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ).

انگار  آنان  گورخران  رمـنده  و  چموشی  هستند  کـه  از  شیری  گریخته  و  رمیده‌اند.                                                      (‌مدثر/٥٠،٥١)

آنان  همیشه  با  تقلید  از  دیگران  و  نگاه  کـردن  بدیشان  گریخته‌اند  و  پای  به  فرار گذاشته‌اند  تا  به  اوائل  این  قرن  رسیده‌اند.  بدون  این ‌که  نگاه  به  عـقب  بیندازند  و  پشت  سر  خود  را  ورانداز  سازند  و  ببینند که  آیا  هنوز  کلیسا  ایشان  را  تعقیب  می‌نماید  یا  ایـن ‌که  از  ایشان  بریده  است^[12]  همان‌گونه  که  نفسهای  خودشان  بر‌یده  است‌!

آنان  واقعاً  بیچاره  و  درمانده‌اند،  چون  امروزه  فرآیندها  و  نتائج  علوم  خودشان  هم  با  ایشان  رویاروی  می‌شود  و  سر  راه  ایشان  را  می‌گیرد!...  پس  به‌ کجا  می‌گریزند؟  «‌فـرانک  آلن‌»  دانشـمند  زیست‌شناسی  که  بندها  و  بخشهائی  از  سخنان  او  را  در  قسـمت  پـیشین  دربارۀ  پیدایش  حیات‌ گلچین ‌کردیم‌،  می‌گوید:  «‌سازگاری  زمین  برای  حیات  به  شکلها  و  صورتهای‌ گـوناگـونی  انـجام  می‏‎پذیرد،  شکلها  و  صورتهائی ‌که  ممکن  نیست  بتوان  آنها  را  بر  اساس  تصادف  یا  جهش ‌کورکورانه  تـفسیر  و  تعبیرکرد.  زمین‌ کره‌ای  است‌ که  در  فضا  معلّق  است  و  به  دور  خود  می‏‎گردد.  از  چنین ‌گردش  و  چرخشی  شب  و  روز  پیدا  و  به  دنبال  یکدیگر  هو‌یدا  می‌شوند.  زمین  در  مدت  یک  سال  یک  بار  به  دور  خورشید  می‌گردد  و  می‌چرخد،  و  از  آن  پیاپی  آمدن  فصلها  به  وجود  می‌آید،  ییاپی  آمدنی ‌که  بر  اثر  آن  مساحت‌ گسترۀ  بخشی‌ کـه  شایان  سکونت  بر  سطح  سیارۀ  ما  باشد  فزونی  می‌گیرد،  و  بر  انواع  و  اقسام‌ گیاهانی  می‌افزاید که  اگر  زمین  ساکن  بود  پیدایش  آنها  بدین  شکل  و  بدین‌گو‌نه  زیاد  نمی‏بود  و  ناممکن  می‌نمود.  یک ‌کمربند  گازی  دور  زمین  را  گرفته  است ‌که  آتمسفر  زمین  یا  لایـۀ  اُ‌زُن  نـام  دارد  و  مشتـمل  بر  انواع  گازهای  لازم  برای  حیات  است‌.  ایـن  کمربند گازی  به  عرض  بیش  از  پانصد  مایل‌،  پیرامون  زمین  را گرفته  است‌.  غلظت ‌گازهای  آتمسفر  زمین  به  اندازه‌ای  است‌ که  روزانه  ما  را  از  شرّ  میلیونها  سنگهای  سرگردان  و  شهابهای  آسمان  مصـون  و  محفوظ  می‌دارد  که  با  سرعت  سی  مایل  در ثانیه  به  سوی  مـا  سرازیـر  می‌شوند!  لایۀ  ازن،  یعنی  آتمسفری‌ که  زمین  را  احاطه  کرده  است‌،  درجۀ  حرارت  زمین  را  در  حـدود  مناسبی  نگاه  می‌دارد که  برای  حیات  لازم  باشد!  بخارهای  آبها  را  از  اقیانوس‌ها  برمی‏دارد  و  به  داخل  قاره‌های  دور  دستی  می‌برد.  در  فضای  آنجاها  به  نو‌احـی  و  نـقاطی  می‌رساند که  بخارها  بتوا‌نند  انباشته  شوند  و  به  صورت  ابرها  درآیند  و  ببارند  و  زمین  را  از  مرگ  نجات  دهند  و  بدان  حیات  بخشند!  بارانها  منابع  آب  شیرین  هستند.  اگر  بارانها  نبود  زمـین  بـه  بیابان  خشک  و  لخـت  و  برهوتی  تبدیل  می‌گردید  و  اثری  از  حیات  در  آن  یافته  نمی‌شد!  از  اینجا  می‌فهمیم‌ که  جوّ  زمین  و  اقیانوسهای  موجود  بر  سطح ‌زمـین‌،  بـه ‌منزلۀ  چرخ  هماهنگی  و  همگامی  در  طبیعت  هستند».

دلائل  و  براهین  «‌علمی‌»  در  مقابل  ایشان  فزونی  می‌گیرد  و  بیشتر  و  بیشتر  می‌گردد  تا کاملًا  ناتوانی  تصاد‌ف  را  بر  ایجاد  حیات‌،  پیش  روی  ایشان  بدارد،  و  بر  سرشان  فریاد  برآورد که‌:  هـم  برای  ایجاد  حیات‌،  و  هم  برای  بالندگی  و  پایندگی  و گوناکونی  پدیده‌های  زنده‌،  به  همآوائـیها  و  همـسوئیهای  اسباب  و  علل  بیشماری  نیاز  است ‌که  باید  برای  پیدایـش  جهان‌،  فراهم  آیند  و  دست  به  دست  هـم  دهند...  از  جملۀ  آنها  همآوائیها  و  همسوئیهای  چیزهائی  است‌ که  دانشمند  زیست‌شناس  پـیشین  ذکـر کرد،  و  چیزهای  بسیار  دیگری  از  این  د‌ست  و  از  ایـن  نوع...  چیزی‌ که  می‌ماند  تقدیر  و  تنظیم  خداوند  عزیز  علیمی  است ‌که  هر  چیزی  را  آفریده  است  و  آن  را  راهنـمائی  و  رهنمود  فرموده  است‌،  و  هر  چیزی  را  آفریده  است  و  در  اندازۀ  معیّن  و  به  اندازۀ  لازم  به  جهان ‌گسـیل  داشته  است‌.

*

(وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).

او آن‌ کسی  است  که  ستارگان  را  برای  شما  آفریده  است  تا  (‌در  شبهای  سفر)  در  تاریکیهای  خشکی  و  دریا  بدانها  رهنمود  شوید.  ما  آیات  (‌قرآنـی  و  نشـانه‌های  جهانی  خود)  را  برای  کسانی  بیان  داشته‌ایم  که  (‌مـعانی  آیـات  قرآنی  و  نشانه‌های  جهانی  را)  می‌دانند.

این  هم  تتمّۀ  صحنۀ  آسمانی  است‌ که  همراه  با  خورشید  و  ماه  و  ستارگان  و  سیّارگان  خود  می‌گردد  و  می‌چرخد.  تتمّۀ  نمایش  صحنۀ  جهان  بزرگ  سرسام‌آور  زیبا  و  دلربائی  است ‌که  با  حیات  انسانها  و  مصالح  و  عملکردها  و  تکاپوهایشان  رابطه  و  پیوند  دارد:

(لِتَهْتَدُوا بِهَا فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ).

تا  در  تاریکیهای  خشکی  و  دریا  بدانها  رهنمود  شوید.  گسترۀ  بیابان‏های  برهوت  ناپیدا  و  سرزمینهای  پرنشیب  و  فراز  بی‏کرانه  خشکیها،  و  پهنۀ  فراخ  و  بی‌نشان  دریاها  و  اقیانوس‌ها،  تاریکیهائی  بشمار  است ‌که  انسان‌ها  در  آنها  سرگردان  و  ویلان  می‌شوند  و  در  پرتو  ستارگان  رهنمون  و  راهیاب  می‌گردند...  همیشه  مردمان  این  چنین  بوده‌اند  و  هـمیشه  این  چنین  نیازمند  ستارگان  آسمان  در  امر  راهنمائی  و  راهیابی  می‌مانند...  تنها  وسائل  استفادۀ  از  ستارگان  در  این  راستا  تغییر  پیدا  می‌کند،  و  اندازۀ  نیاز  مردمان  بدان  با  اکتشافات  فراوان  علمی  و  تجارب  گوناگون  ایشان‌،  فراخی  می‌گیرد  و  وسعت  می‌یابد.  در  هر  صورت  این  قاعده  ثابت  می‌ماند:  قـاعدۀ  راهـنمائی  طلبیدن  و  راهیابی  جستن  در  تاریکیهای  خشکـیها  و  دریاها  و  اقیانوسها،  از  این  اجرام  سـماوی...  چه   در  تاریکیهای  محسوس  یا  در  تـاریکیهای  جهان‌بینی  و  اندیشه...  نصّ  جامع  قـرآنی  انسـانها  را  در  مـدارج  ابتدائی  خود  با  این  حقیقت  مخاطب  قرار می‌‌دهد  و  آنان  مصداق  آن  را  در  واقعیّت  زندگی  خود  می‏یابند.  همچنین  مردمان  را  با  این حقیقت  مخاطب  قرار  می‌دهد  در  آن  زمان ‌که  ابواب  اسرار  و  رموز آفاق  و  انـفس  را  بر  رویشان  آن  اندازه‌ که  بخواهد  می‌گشاید،  و  آنان  نـیز  مصداق  آن  را  در  واقعیّت  زندگی  خود  می‏یابند.

برتری  برنامۀ  قرآنـی  در  مخاطب  قرار  دادن  فطرت  انسانی  با  حقائق  جهانی‌،  بر  جای  و  پایدار  می‌ماند،  آن  هم  نه  به  شکل  «‌نظریّه‌»  بلکه  به  شکل  «‌واقعیّت‌»...  شکلی  در  فـراسـوی  آن  دست  خـداونـدگار  نـوآفرین  زیبانگار،  و  تقدیر  و  رحمت  و  تدبیر  آفریدگار  دادار،  پیدا  و  هویدا  است‌.  شکلی  است‌ که  مؤثّر  در  خرد  و  دل‌،  و  الهام‌بخش  بینش  و  شعور  است‌،  و  انسان  را  به  تدبر  و  تفکّر  وا می‌دارد  و  بدو  الهام  می‌کند که  از  علم  و  معرفت  برای  وصول  به  حقیقت  بز‌رگ  همآهنگی  پـدیده‌های  جهان  استفاده  کند...  بدین  منظور  یزدان  سبحان  پیروی  بر  آیه‌ای  می‌آورد که  دربارۀ  ستارگان  است‌.  ستارگانی  که خد‌اوند  آنها  را  برای  مردمان  عـلائم  و  نشانه‌هائی  نموده  است  تا  در  تاریکیهای  خشکی  و  آبی  با  استفادۀ  از  آنها  رهنمـون  و  راهیاب  شوند،  این  چنین  پیرو  الهام  بخشی‌:

(قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).

ما  آیـات  (‌قرآنـی  و  نشـانه‌های  جهانی  خود)  را  بـرای  کسـانی  بـیان  داشـته‌ایـم  کـه  (‌مـعانی  آیـات  قرآنی  و  نشانه‌های  جهانی  را)  می‌دانند.

رهنمونی  و  راهیابی  به  وسیلۀ  ستارگان  در  تاریکهای  خشکی  و  آبی،  نـیازمند  دانش  و  آگاهی  از ‌راه‌ها  و  گردشها  و  موقعیّتهـا  و  مدارهای  ستارگان  است...  از  دیگر  سو  نیازمند  مردمانی  است ‌که  دلالت  همۀ  اینها  بر  وجود  آفریدگار  چیرۀ ‌کاربجا  را  بدانند  و  فهم ‌کنند...  چه  رهنمونی  و  راهیابی  -  همان‌گونه ‌که ‌گفتیم  -  عبارت  است  از  رهنمونی  و  راهیابی  در  تاریـکیهای  محسوس  واقــعیّت‌،  و  در  تـاریکیهای  دل  و  خـرد،  یـعنی  در  تاریکیهای  درون  و  بیرون... کسـانی‌ که  از  ستارگان  برای  رهنمونی  و  راهیابی  در  تاریکیهای  محسوس  استفاده  می‌کنند،  ولی  میان  دلالت  آنها  و  آفریدگار  آنها  پیوند  برقرار  نمی‌کنند،  مردمانی  هستند که  هنوز  در  پرتو  ستارگان  بدان  رهنمو‌د  و  راهنمائی  بزرگ  راه  نیافته‌اند.  آنـان کسانیند کـه  جهان  را  و  آفریدگار  جـهان  را  از  همدیگر  قطع  می‌کنند،  و  میان  نشانه‌های  ایـن  جـهان  و  دلالت  آن  بر  وجود  آفرینندۀ  نوآفرین  و زیبانگار  بزرگ  جذابی  می‌اندازند.

*

(وَهُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِن نَفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ).

او  کسی  است  که  شما  را  از  یک  شخص  آفریده  است  که  (‌آدم  است  و  او  هم  از  خاک  زمین  است  و  زمـین  هـم  در  مدّت  حیات‌)  محلّ  استقرار  و  (‌پس  از  مرگ‌)  محل  تسلیم  (‌به  خاک  شما)  است‌.  ما  آیات  قرآنی  و  نشانه‌های  جهانی  خود)  را  برای  کسانی  بیان  داشته‌ایم  که  (‌آیات  قرآنـی  و  نشانه‌های  جهانی  را  چنان  که  باید)  می‌فهمند.

اینبار  پسودۀ  مسـتقیم  و  بدون  واسـطه‌ای  است...  پسوده‌ای  دربارۀ  خود  ذات  انسان  است‌.  ذات  انسان ‌که  اصل  و  حقیقت‌ یکتا  و  یگانه‌ای  در  نر  و  مـاده  است^[13]  حیات  در  انسان  با  یک  سلول  تلقیح  شـده‌ای ‌گامهای  نخستین  را  در  راه  تولید  نسـل  برمی‏دارد.  برای  ایـن  سلول‌،  نفسی  در  پشت  پدر  به  امانت  نهاده  شده  است‌،  و  نفسی  قرارگاه  آن  در  رحم  مادر  است...  سپس  حـیات  افزایش  می‏‎یابد  و  انتشار  پیدا  می‌کند.  آن‌گاه  نـژادها  و  رنگها،  سیماها  و  زبان‌ها،  قبیله‌ها  و  مـلّتها،  نـمونه‌های  بیشماری  و  انـواع  فـراوانی  سـر  از  جیب  عدم  برمی‌آورند،  وتا  حیات  برجای  باشد  پیوسته  دگرگونی  و  گوناگونی  در  میان  خواهد  بود.

(قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ).

ما  آیات  (‌قـرآنی  ونشانه‌های  جهانی  خود)  را  برای  کسانی  بیان  داشته‌ایم  کـه  (‌آیات  قـرآنـی  و  نشانه‌های  جهانی  را  چنانکه  باید)  می‌فهمند.

دانش  وبینش  ضروری  است  برای ‌آگاهی  از سـاختار  یزدان  در  این  نـفس  واحده‌ای‌ که  نمونه‌ها  و  نوعها  از  آن  برمی‌جوشند  و  پدیدار  می‌آیند.  همچنین  دانش  و  بینش ضروری  است  برای  پی  بردن  به  سازشها  و  هماهنگیهای  شگفت  نهان  در  فراسوی  تلقیح ‌کردن  و  تـلقیح‌ پذیری  جهت  تولید  نسل  و  پیدایش  و  افزایش  پیاپی  و  همیشگی  تعداد  مناسب  نرینه  و  مادینه  در  جهان  انسان‌،  تا  مسالۀ  ازدواج  و  زناشوئی ‌که  یزدان  آن  را  برای  تولید  نسل  و  افزایش  مردمان  مقدّر  فرموده  است  برجـای  و  بر  دوام  بماند،  و کودکان  در  شرائط  و  ظروف  ویژه  قدم  به  جهان  گذارند  و  «‌انسانیّت‌»  انسان  محفـوظ  گردد  و  فرزندان  آدمیزاد  برای  ادامۀ  حیات  «‌انسانیّت‌»  شوهر  و  هـمسر  یکدیگر  شوند.

در کتاب  فی  ظلال  القرآن  نمی‌توانیم  دربارۀ  این  مسأله  به  تـفصیل  صحبت‌ کـنیم‌،  و  برای  روشنگر‌ی  ایـن  هماهنگیها  و  همنوائـیها  و  سـازشها  و  همایشها،  همۀ  سخنان  لازم  را  بطور  مشروح  بیان  داریـم‌.  ایـن  مسأله  نیازمند  بررسی  و  پژوهش  ویژه‌ای  است‌^[14]  ولی  ما  فقط  نگاهی  می‌اندازیم  به  چگونگی  پیدایش  نطفۀ  نرینه  یا  مادینه‌،  و  سخن  می‌گوئیم  از  چگونگی  پیدایش  آن  دو  در  پرتو  مرحمت  و  لطف  نهان  یزدان  در کار  تولید  نسـل  مردان  و  زنان  به  اندازۀ  لازم  برای  بقاء  حـیات  و  ادامـۀ  آن‌.  ما  قبلًا  هنگام  سخن  از  آیۀ‌:

(وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لاَیَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ).

گنجینه‌های  غیب  و  کلید  آنها  در  دست  خدا  است  و  کسی  جز  او  از  آنها  آگاه  نیست‌. (انعام/‌٥٩)

گفتیم‌:  خداوندی‌ که  تخمک  را  تلقیح  می‌کند  و  به  شکل  زن  و  مرد  هستی  می‌بخشد،  قضا  و  قدر  او  است‌ که  تعداد  کروموزومهای  اسپرماتوزوئیدهای  مـرد  را  بر  تـعداد  کروموزومهای  اوول  زن  چیره  می‌گرداند،  و  یا  بر عکس  این‌، ‌کار  تلقیح  را  به  انجام  می‌رساند.  قضا  و  قدری  هم  که  بر  انجام  این‌،  یا  بر  انجام  آن  جاری  گردد،  جزو  غیب  است  وکسی  جز  خدا  غیب  نمی‌داند  و  قدرتی  بر  آن  ندارد.

ایــن  قضا  و  قدری ‌که  یزدان  هربار آن  را  جـاری  می‌گرداند،  و  برابر  آن  به  هر کس ‌که  بخواهد  دختر،  و  به  هرکس‌ که  بخواهد  پسر  عطاء  می‌فرماید،  با  همین  قضا  و   قدر  است ‌که  یـزدان  جـهان  توازن  و  تـقارن‌،  یـعنی  هماهنگی  و  همتائی  را  در  سراسر  زمین  میان  تعداد  زنان  و  تعداد  مردان  برقرار می‌‌سازد،  و  توازن  و  تـقارن‌،  در  میان  انسانها  در  سراسر  زمین  اخلال  پیدا  نمی‌کند.  در  سایۀ  همین  توازن  و  تقارن  است ‌که  باروری  صورت  می‌گیرد  و  جمعیّت  فزونی  می‌گیرد،  و  پـیوسته  زندگی  زناشوئی  هم  برقرار  می‌ماند...  خودباروری  و  افزایش  جمعیّت  با  تعداد  مردان‌ کمتری  می‌توا‌ند  صورت  بگیرد.  مسألۀ  لذّت  مهم‌ترین  هدف  زنـاشوئی  نـیست  بلکه  مهم‌ترین  و  اصیل‌ترین  هدف  -  هدفی ‌که  انسان  را  از  حیوان  جدا  می‌سازد  -  آرا‌مش  و  آسایش  زندگی  زناشوئی  زن  و  مرد  است‌ که  در  فراسوی  آن‌،  اهداف  دیگری  است‌،  اهدافی ‌که  جز  با  این  آرامش  و  آسایش  صورت  نمی‌پذیرد.  مهم‌ترین  این  اهداف  ادامـۀ  حیات  فرزندان  و  ایجاد  محیط  آرام  خانواده  برای‌ کودکان  تحت  نظارت  و  مراقبت  پدر  و  مادر  ایشان  است‌.  تا  فرزندان  برای  انجام  نقش  «‌انسانی‌»  ویژۀ  خود  پرورده  و  آمـاده  گردند، گذشته  از  پرورده  شدن  و  آماده  گشـتن  ایشـان  برای  به  جنگ  آوردن  خوراک  و  دفاع  و  محافظت  از  خـودشان  همچون  سائر  جانداران...  نقش  «‌انسـانی‌»  ویژه‌،  نیاز  به  آرامش  و  آسایش ‌کودکان  تحت  مراقبت  و  مواظبت  پدران  و  مادران  در  خانواده  دارد.  زمان  ایـن  مراقبت  و  مـوا‌ظبت  از کـودکان  انسان  هـم  از  زمـان  نگاهداری  و  نگهبانی  بچه‌های  همۀ  جانداران  بیشتر  و  درازتر  است‌.^[15]

ا‌ین  توازن  و  تقارن  و  برابری  و  همبری  نسبی  همیشگی‌،  به  تنهائی  نشانه‌ای  بر  ادارۀ  جهان  توسّط  یزدان  سبحان،  و  دالّ  بر  حکمت  و  دانش  و  تقدیر  و  سنجش  او  در گسترۀ  کیهان  است...  امّا  برای ‌کسانی‌ که  بدانند  و  بفهمند:

(قَدْ فَصَّلْنَا الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ).

ما  آیـات  (‌قرآنی  و  نشــانه‌های  جهانی  خود)  را  برای  کسانی  بیان  داشته‌ایم  که  (‌آیـات  قـرآنـی  و  نشـانه‌های  جهانی  را  چنانکه  باید)  می‌فهمند.

امّا  کوران  نابینائی ‌که  بر  چشمان  خود  پـرده‌ای  فرو  انداخته‌اند  -  در  پیشاییش  آنان  آن  کسانی  هسـتند  که  خویشتن  را  «‌علمگرا»  و  علم  دوست  مـی‌د‌انـند،  و  کسانی  را که  معتقد  به  «‌غیب‌»  باشند  به  باد  تـمسخـر  می‌گیرند،  از کـنار  ایـن  چنین  آیـه‌هائی  و  نشـانه‌هائی  کورکورانه  و  چشم  بسته  می‌گذرند:

(وَ اِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لَا یُؤْمِنُوْا بِهَا).

اگر  آنان  همۀ  دلائل  و  نشانه‌های  حقّ  را  هم  ببینند  بـدان  باور  نمی‌دارند  و  ایمان ‌نمی‌آورند.                                                    (انعام/25، اعراف/146)

سپس  روند  قرآنی  به  پیش  مـی‌رود  و  به  صحنه‌هائی  می‌پردازد که  در گوشه‌ها  و کنارهای  زمـین  باز  و  جلوه‌گرند....  چشمها  آنـها  را  می‌نگرند  و  می‏بینند.  حواس  و  شعور  به  درک  و  فهمشان  می  نشینند.  دلها  و  بینشها  به  اندیشه  و  تماشایشان  می‌پردازند‌.  و  همه  و  همۀ  اینها  زیبانگاریها  و  نوآفرینیهای  ساختار  یزدان  را  در  آنها  مشاهده  می‌کنند... روند  قرآنی  صحنه‌ها  را  به  نمایش  در می‌آورد،  بدان‌گونه ‌که  در  پهنۀ  جهان  هستند.  چشـمها  را  در  احـوال  و  اوضاع  و  انو‌اع  و  اشکال  گوناگونی‌ که  دارند  و  پیدا  می‌کنند  بدانها  خیره  می‌سازد.  با  حیات  بالنده‌ای ‌که  دارند،  و  با  دلالت  پر  قـدرتی ‌کـه  زندگی  را  می‌آفریند،  از  یک  سـو  وجدان  را  لمس  می‌کنند  و  می‌پسایند،  و  از  دیگر  سو  دل  را  به  سیر  و  سیاحت  جمال  آنـها  می‏‎برند،  و  مـتلذّذ  از  ایـن  جمال  می‌گردانند:

(وَهُوَ الَّذِی أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُتَرَاکِباً وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ وَجَنَّاتٍ مِن أَعْنَابٍ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَانَ مُشْتَبِهاً وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ انْظُرُوا إِلَى‏ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ إِنَّ فِی ذلِکُمْ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).

او  کسی  است  کـه  از  (‌ابر)  آسمان‌،  آب  (‌بـاران‌)  را  فرو  می‌فرستد،  و  ما  (که  خدائیم‌،  با  قدرت  سترگ  خـود)  بـه  وسیلۀ  آن  آب‌،  همۀ  رُستنیها  را  می‌رویانیم  و  از  رُستنیها  سبزینه  بیرون  می‌آوریم‌،  و  از  آن  سبزینه‌،  دانه‌های  تنگاتنگ  یکدیگر،  و  از  شکـوفه‌های  درخت  خـرما  خـوشه‌های  آویـزان  نــزدیک  بــهم  و  در  دسـترس‌،  و  باغهای  انگور  و  زیتون  و  انار  پـدید  مـی‌سازیم  کـه  (‌در  شکل  و  مزّه  و  بو  و  سـود)  همگون  و  یـا  غیر همگونند.  بنگرید  به  میوۀ  نارس  و  رسیدۀ  یکایک  آنها،  آنگاه  کــه  میوه  دادند.  بی‏گمان  در  این  (‌گوناگونی  درونی  و  بیرونی  و  تـغییر  آغـاز  و  انـجام  مـیوه‌ها)  نشـانه‌ها  و  دلائـل  (‌خداشناسی‌)  است  برای  کسانی  که  (‌حق  را  می‌پذیرند  و  بدان‌)  ایمان  می‌آورند.

آب  در  اغلب  جاهای  قرآن  مجید،  هنگام  سخن  از  حیات  و  رویاندن  درختان  و گیاهان‌،  ذکر  می‌گردد:

(وَهُوَ الَّذِی أَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ).

او  کسی  است  که  از  (‌ابر)  آسمان‌،  آب  (‌بـاران‌)  را  فـرو  می‌فرستد،  و  ما  (‌که  خدائیم‌،  با  قدرت  سترگ  خود)  به  وسیلۀ  آن  آب‌،  همۀ  رستنیها  را  می‌رویانیم  .

نقش  آشکار آب  در  رویاندن  هر  نوع ‌گیاه  و  درختی‌،  نقش‌ کاملًا روشن  و  هویدائی  است‌.  شخص  روستائی  و  شهری‌،  و  غیر  متمدّن  و  متمدّن‌،  و  نادان  و  دانـا  ایـن  را  می‌داند...  امّا  نـقش  آب  در  حـقیقت  بسی  بالاتر  و  بزرگتر  و  دارای  ابعاد  فراخ‌تر  و گسترۀ  وسیع‌تر  از  این  کار  پیدا  و  هو‌یدائی  است‌ که  قرآن  مردمان  عامه  را  بدان  مخاطب  قرار  می‌دهد.  آب  در  پرتو  قضا  و  قدر  الهی  در  آغاز آفرینش  شرکت  داشته  است  در  تبدیل  سطح  زمین  به  خاکی‌ که  در  خور کشت  و  زرع  و  رویش‌ گیاهان  گردد.  البته  اگر  نـظریه‌هائی  صحیح  باشد که  چنین  می‌انگارند  سطح  زمـین  در  بـرهه‌ای  از  زمان  گـرم  و  سوزان  و  مشتعل  و  ملتهب  بوده  است‌.  سپس  سخت  و  سفت  شده  است  و  خاکی‌ که  بتواند  باعث  رشد گیاهان  باشد  در  آن  وجود  نداشته  است‌.  بعدها  خاک  حاصلخیز  با  همکاری  و  همیاری  آب  و  عوامل  وی،  سطح  زمین  به  خاک  نرمی  تبدیل  شده  است‌.  پس  از آن  نقش  آب  در  بارور  ساختن  خاک  با  انتقال  نیتروژن  آتـمسفر  به  آن  ادامه  یافته  است  و  با  هر  آذرخش  و  انرژی  الکتریکی  حاصل  از  آن‌،  نیتروژن  محلول  در  آب  همراه  باران  به  زمین  رسیده  است  و  باروری  و  حاصلخیزی  خاک  فراهم  آمده  است...  بدین  وسیله‌ کودی  به  دست  آمده  است‌ که  بعدها  انسانها  در  ساختن  آن  از  قوانین  موجود  در  جهان  تقلید کرده‌اند،  و  امروزه  مردمان  با  همان  شیوه‌ کـود  را  می‌سازند^[16]...  اگر کود  در  خاک  نبود،  سطح  زمین  از  درختان  و گیاهان  لخت  و  بی‌بهره  می‌گردید.

(فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُتَرَاکِباً وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ وَجَنَّاتٍ مِن أَعْنَابٍ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَانَ مُشْتَبِهاً وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ).

از  رُستنیها  سبزینه  بیرون  می‌آوریم‌،  و  از  آن  سـبزینه‌،  دانه‌های  تنگاتنگ  یکدیگر،  و  از  شکوفه‌های  درخت  خرما  خـوشه‌های  آویـزان  نـزدیک  بــهم  و  در  دسـترس‌،  و  باغهای  انگور  و  زیتون  و  انار  پـدید  می‌سازیم  که  (‌در  شکل  و  مزه  و  بو  و  سود)  همگون  و  یا  غیرهمگونند.

هر گیاهی  سبز  رنگ  پیدا  می‌گردد.  واژۀ  «خَضِـر»  یـعنی  سبز  و  تازه‌،  مفهوم  لطیف‌تری  دارد،  و  از  واژۀ  «‌اَخْضَر»  یعنی  سبز  رنگ‌،  ساده‌تر  و  روان‌تر  است‌.  همین‌ گیاه  سبز  و  تازه  است  که‌:

(نُخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُتَرَاکِباً).

از  آن  گیاه  سـبز  و  تـازه‌،  دانه‌های  تنگاتنگ  یکدیگر  و  متراکم  بیروم  می آوریم‌.

همچون  خوشه‌ها  و  امثال  آنها  را  بیرون  می‌آوریم‌.

(وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَةٌ).

و  از  شکـوفه‌های  درخت  خـرما  خـوشه‌های  آویـزان  نزدیک  به‌ هم  و  در  دسترس‌،‌ پدید  می‌آوریم‌.

«‌قنوان‌»  جمع  قنو  است ‌که  به  معنی  شاخۀ  نورس  و  کوچک  است‌.  قنو  در  درخت  خرما  خوشه‌ای  است‌ که  دارای  میوه  باشد.  واژۀ  «‌قِنْوَانٌ‌»  و  صفت  آن  «‌دَانِـیَةٌ»

یعنی‌:  در  دسترس  و  نزدیک‌،  دو  تائی  مفهوم  دلپسند  و  دل‌آرائی  دارند.  اصلًا  سراسر  صحنه  بطور کلّی  زیبا  و  دل‌آرا  و  خوش  آیند  است‌.

(وَجَنَّاتٍ مِن أَعْنَابٍ).

و  باغهائی  از  درختان  انگور.

(وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَانَ).

و  درختان  زیتون  و  انار.

همۀ ‌گیاهان  با گروه‌ها  و  خانواده‌هائی ‌که  دا‌رند،  همگون  یا  غیرهمگو‌نند:

(مُشْتَبِهاً وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ).

(‌در  شکل  و  مزه  و  بو  و  سـود)  همگون  یـا  غیرهمکون  هستند.

ب  ف   *.   .  ،‌.   .

(انْظُرُوا إِلَى‏ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ).

بنگرید  به  میوۀ  نارس  و  رسیدۀ  یکایک  آنها،  آنگاه  که  میوه  دادند.

با  چشم  ظاهر  و  باطن  بنگرید.  با  دل  بیدار  و  آگاه  نظر  بیندازید...  به  یکایک  آن  درختان  بنگرید،  بدان گاه ‌که  شکو‌فه  می‌دهند.  در  آن  هنگام ‌که  خود  را  می‌آرایند  و  به خود  می‌بالند.  در  آن  زمان  که  مـیوه‌های  آنها  کاملًا  می‌رسد  و  رنگارنگ  می‏‎گردد  ...  بدانـها  بنگرید  و  از  جمال  و  زیبائی  آنها  شاد  و  بهره‌مند گردید...  در  اینجا  نمی‌فرماید:  از  میوۀ  آنها  بخورید  وقتی‌ که  میوه  دادند.  بلکه  می‌گوید:

(انْظُرُوا إِلَى‏ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ).

بنگرید  به  میوۀ  نارس  و  رسیدۀ  یکایک  آنها، ‌آن‌گاه  کـه  میوه  دادند.

بدان  خاطر  است‌ که  اینجا  جولانگاه  و  جلوه‌گاه  زیبائی  و  بهره‏مندی  است‌.  همچنین  اینجا  مکان  و  مقام  اندیشیدن  دربارۀ  نشانه‌های  شناخت  یزدان‌،  و  نگریستن  دربارۀ  زیبایی‏‏های  ساختار  ایزد  منّان  در  جلوه‌گاه‌های  زنـدگی  است‌.^[17]

(إِنَّ فِی ذلِکُمْ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).

بی‏گمان  در  این  (گوناکونی  درونـی  و  بیرونی  و  تـغییر  آغاز  و  انجام  میوه‌ها)  نشانه‌ها  و  دلائل  (‌خداشناسی‌)  است  برای  کسانی  که  حقّ  را  مـی‌پذیرند  و  بدان‌)  ایمان  می‌آورند.

ایـمان  است‌ کـه  دل  را  شکوفا،  و  بینش  را  روشن  می‌گرداند،  و  دستگاه‌های‌ گیرنده  و  پاسخ  دهندۀ  فطرت  را  آماده  می‌سازد،  و  انسان  را  با  هستی  پیوند  می‌دهد،  و  وجدان  را  به  ایمان  به  یزدان  آفریدگار  همگان  دعـوت  می‌کند...  اگر  ایمان  نباشد  دلها  بسته،  و  بینشها کور،  و  فطرتها  بیمار  مـی‌گردند.  از کـنار  ایـن  همه  زیبائی  می‌گذرند،  و  این  همه  نشانه‌های  شناخت  را  می‏بینند،  چیزی  را  احساس  نـمی‌کنند  و  پاسخی  نمی‌گو‌یند.  زیرا:  (اِنَّمَا یَسْتَجِیْبُ الَّذِیْنَ یَسْمَعُوْنَ).

تنها  کسانی  (‌دعوت  تو  را)  مـی‌پذیرند  کـه  گوش  شنوا  دارند  (‌و  از  روی  تدبّر  و  تفکّر  سخنان  را  می‌شنوند.  امـا  اینان  مردگان  زنده‌نما  هستند)‌.          (‌انعام/36)

تنها کسانی  این  نشـانه‌ها  را  درک  و  فـهم  می‌کنند که  ایمان  دارند!

*

هنگامی‌ که  روند  قرآنی  بدین  بخش  می‌رسد،  بدان گاه  که  بر  دل  انسان  صفحۀ  هستی  لبریز  از  دلائل  شناخت  یزدان‌،  یگانگی  خداوند  سبحان،  سلطه  و  قدرت  ایـزد  منان‌،  و  اداره‌کردن  و گرداندن ‌کار  و  بار  جهان  با  اراده  و  مشیّت  آفریدگار  مهربان  را گشوده  است‌،  همچنین  رود  قرآنی  وجدان  را  با  آن  سایه‌ روشنهای  جهانی  الهامگرانه  فرا گرفته  است‌،  و  درون  انسان  را  به  قلب  تپندۀ  جهان  در  هر  یک  از  زندگان‌ که  از  زیبایی‏‏ها  سـاختار  آفریدگار  سبحان  می‌گو‌ید  پیوند  داده  است ...  شرک  مشـرکان  را  عرضه  می‌دارد،  و  نشان  می‌دهد که  شرک  بسی  غریب  در  این  فضای  مؤمنانۀ  به  جهان  آفرین  رسیده  می‏‎باشد.  خیالبافیهای  مشرکان  را  نیز  عرضه  می‌دارد،  و  نشـان  می‌دهد  که  خرافه‌ها  و  گمان‌های  سبک  و  بی‌ارزشـی  است‌ که  دلها  و  خردها  از  آنها  بیزار  وگریزانند.  در  اینجا  سخت  اظهار  ناخشنودی  می‌شود،  و  با  پیرو  تندی‌، بر  شرک  و  خیالبافیها  می‌تازد.  فضا  نیز  سراسر  آمادۀ  چنین  تاخت  سخت  و  اظهار  ناخشنودی  است‌:

(وَجَعَلُوا لِلّهِ شُرَکَاءَ الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَبَنَاتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى‏ عَمَّا یَصِفُونَ. بَدِیعُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنَّى‏ یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَکُن لَهُ صَاحِبَةٌ وَخَلَقَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیمٌ).

(‌کافران  با  این  همه  دلائل  روشن‌)  فرشتگان  و  اهریمنان  را  شرکاء  خدا  می‌سازند،  در  حالی  که  خداوند  خود  آنان  و  همۀ  ملائکه  و  شیاطین  را  آفریده  است‌.  (‌لذا  با  اطّلاع  از  این  موضوع‌،  سزاوار  نیست  جز  آفریدگار  را  بپرستند  و  آفریدگانی  همچون  خـود  را  عبادت  کنند)‌.  کـافران  از  روی  نادانی‌،  پسران  و  دخترانی  برای  خدا  بهم  مـی‌بافند  (‌و  مسیحیان گمان ‌می‌برند  که  مسیح  پسر خدا  است‌،  و  یــهودیان  عـزیر را  پسـر  خدا  مـی‌دانند،  و  برخی  از  مشـــرکان  عـــرب  نـیز  فرشتگان  را  دخـتران  خـدا  می‌دانستند!)‌.  خداوند  منزّه  (‌از  همۀ  این  نقصها  و  عیبها)  و  بدور  از  این  صـفاتی  است  که  او  را  بدانها  تـوصیف  مـی‌کنند.  خـدا کسـی  است  کـه ‌آسمانها  و زمین  را  از  نـیستی  بــه  هستی ‌آورده ‌است‌.  چگونه  ممکن‌ است  فرزندی  داشته  باشد،  در  حالی  کـه  او  همسری  نـدارد.  (‌همسر  و  فرزند  باید  از  جنس  شوهر  باشد  و  خدا  یگانه  و  بی‌همتا  است‌)  و  همه  چیز  را  او  آفـریده  است  (‌از  جمله  اشخاص  و  اشیائی  را  که  شریک  او  می‌سازند)‌.  و  او  آگاه  از  هر  چیز  است  (‌و  آنچه  گویند  و  کنند  از  چشـم  خدا  پوشیده  نمی‌ماند  و  بی‌پاداش  و  پادافره  نمی‌گردد).

بعضی  از  مشرکان  عرب  جنها  را  پرستش  می‌کردند...  در  حالی‌که  نمی‌دانستند  جنها  چیستند  و کیستند!  تنها  به  دنبال  خیالبافیهای  بت‌پرستی  روان  می‌گشتند  و  چیزهائی  را  به  اندیشه  راه  می‌دادند!  نفس  انسان  هنگامی‌ که  از  یکتاپرستی  مطلق  به  اندازۀ  وجبی  منحرف‌ گردد  به ‌کژ راهه  می‌افتد  و  در  بیراهه  انـحراف  گـام  برمی‏دارد  و  سرانجام  سر  در  بیابان  برهوت  آن  می‌گذارد  و  تا  بدانجا  پیش  می‌رود که  میان  او  و  میان  نقطۀ  شروع  انحراف  فرسنگها  فاصله  می‌افـتد  و  چـه  بسا  دیگر آن  نقطۀ  کوچک  سـرآغاز  را  نـبیند!  ایـن  مشـرکان  بر  آئـین  اسماعیل علیه السلام بودند  ...  آئین  یکتاپرستی  و  توحیدی ‌که  ابراهیم  علیه السلام بدین  منطقه  آورده  بود...  امّـا  آنـان  از  آن  یکتاپرستی  منحرف  شده  بودند...  قطعاً  انحراف  ایشـان  از  توحید،  نخست  اندک  بوده  است‌،  سپس‌ کم‌کم بدین  انحراف  زشت  و  پلشت  منتهی  شده  است  و کار  به  جائی  رسیده است‌ که  جنها  را  انباز  یزدان  جهان  سازند!  جنها  که  خود  آفریده‌های  آفریدگار  سبحان  هستند:

(وَجَعَلُوا لِلّهِ شُرَکَاءَ الْجِنَّ -وَخَلَقَهُمْ-!).

جنها  را  شرکاء  و  انبازان  خدا  ساخته‌اند،  و  حال  آن  که  خداوند  ایشان  را  آفریده  است!‌.

بت  پرستان‌ گوناگون  در  ادوار  جاهلیّتهای  جوراجور  معتقد  بوده‌اند که  در  جهان  موجودات  بدکار  و  بدکنشی  هستند.  همچو‌ن  اعتقاد  به  اهریمنان‌،  بدانـها  نیز  باور  داشتند.  از  آنها  می‌ترسیدند.  ایشان  را  به  صورت  ارواح  شرور  یا  اشیاء  شرور  بشمار  می‌آوردند.  برای  پرهیز  از  شرّ  و  بدی  آنها  برایشان  قربانی  می‌کردند  و  نذر  و  نذور  می‌نمودند.  بعدها  ایشان  را  پرستیدند!

بت‌پرستی  عربی  تنها  یکی  از  انواع  بت‌پرستیهائی  بود  که  چنین  اندیشه‌های  تباهی  در  آنها  بود.  انـدیشه‌های  تباهی ‌که  به  شکل  پرستش  جنها  پدیدار گشـته  بود  و  کم‌کم ‌کار  بدانجا  رسیده  بود که  جنها  را  انبازان  یـزدان  سبحان  بدانند...^[18] روند  قرآنی  مشرکان  را  با  این  اعتقاد  سبکسرانه  رویاروی  می‌گردا‌ند،  و  این  سخن  را  بدیشان  می‌گوید:

(وَ خَلَقَهُمْ).

و  حال  آن  که  خدا  ایشان  را  آفریده  است‌.

تنها  واژه‌ای  است‌،  امّا  برای  به  تصویر کشیدن  تـمسخر  بدیشان،  بسنده  است‌!  وقتی  که  یزدان  جهان  «‌ایشان  را  آفریده  است‌»  پس  چگونه  ا‌نبازان  یزدان  در  الوهیّت  و  ر‌بوبیّت  خواهند  بود؟‌!

تنها  اندیشه  و  ادّعای  ایشـان  ایـن  نبود  و  بس.  چه  بت‌پرستی  هنگامی ‌که  آزاد  و  رهـا  شود  در  مرزی  از  انحراف  باز  نمی‌ایستد.  بلکه  ایشان  پسرانی  و  دخترانی  برای  یزدان  سبحان  گمان  می‌بردند:

(وَخَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَبَنَاتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَخَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَبَنَاتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ).

آنان  از  روی  نادانی‌،  پسرانی  و  دخترانی  پرای  خدا  بهم  می‌بافتند.

در  واژۀ  «‌خَرَقُوْا»‌که  به  معنی‌:  بهم  بافتند  و  از پیش  خود  ساختند  می‏‎باشد،  طنین  و  سایه روشـن  ویـژه‌ای  است‌.  صحنۀ  طلوع  را  به  تصویر  می‌زند  با  دروغ  شـاخدار و  سخـن  ناروائی ‌که  (‌انگـار  حقیقت  را)  سـوراخ  و  پاره  می‌نماید!

پسرانی  را  برای  یزدان  بهم  بافته‌اند:  یهودیان  عزیر  را  و  مسیحیان  عیسی  را  پسران  خدا  شمرده‌انـد...  دخترانی  را  برای  یزدان  بهم  بـافته‌اند:  مشـرکان  فـرشتگان  را  دختران  خـدا  مـی‌دانسـتند  و گمان  می‌بردند  که  فرشتگان  نیز  ماده  هستند)‌...  هیچ  کس  هم  نمی‌داند  فرشتگان  چرا  باید  ماده  بشمار  آیـند!  همۀ  این  گمانها  و  ادّعاها  بی‌بنیاد  است  و  تکیه‌گاهی  از  دانش  ندارد...  همـه  و  همۀ  این  سخنان  (بِغَیْرِ  عِلْمٍ)  یعنی‌:  از  روی  نادانی  است‌.

(سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى‏ عَمَّا یَصِفُونَ).

خداوند  منزّه  (‌از  همـۀ  این  نقصها  و  عیبها)  و  بدور  از  این  صفاتی  است  که  او  را  بدانها  توصـیف  می‌کنند.

سپس  دروغ  شاخدار  و  تهمت  ناروا  و  اندیشه‌های  پوچ  ایشان  را  با  حقیقت  الوهیّت  رویـاروی  مـی‌گردانـد،  و  جهان‌بینیهای  نادرست  ایشان  را  با  این  فریاد  حقّ  از  میان  برمی‌‌دا‌رد:

(بَدِیعُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنَّى‏ یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَکُن لَهُ صَاحِبَةٌ وَخَلَقَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیمٌ).

خدا  کسـی  است  که  آسمانها  و  زمین  را  از  نیستی  به  هستی  آورده  است‌.  چگونه  ممکن  است  فرزندی  داشته  باشد،  در  حالی  که  او  همسری  ندارد.  (‌همسر  و  فرزند  باید  از  جنس  شوهر  باشد  و  خدا  یگانه  و  بی‌همتا  است‌)  و  همه  چیز  را  او  آفریده  است  (‌از  جمله  اشخاص  و  اشیائی  را  که  شریک  او  می‌سازید)  و  او  آگاه  از  هر  چیز  است  (‌و  آنچه  گویند  و  کـنند  از  چشـم  خدا  پـوشیده  نـمی‌ماند  و  بی‌پاداش  و  پادافره  نمی‌گردد).

آفریدگاری ‌که  این  جهان  را  از  نیستی  به  هستی  آورده  است‌،  چه  نیازی  به  فرزندان  دارد؟‌!  فرزندان  جایگزینان  فناپذیران‌،  ادامه  دهندگان  زندگی  بر  باد  رفـتۀ  ایشان‌،  یاران  و  یاوران  ضعیفان‌،  و  لذّت  و  خوشی  برای‌ کسانی  هستند که  چیزی  را  نمی‌‌آفرینند  و  از  نیستی  به  هسـتی  نمی‌آورند!

مشرکان‌ که  می‌دانند  قانون  تولید  نسل  چگو‌نه  است...  هر  موجودی  باید  همسر  ماده‌ای  از  جنس  خود  داشته  باشد...  پس  چگو‌نه  یزدان  را  فرزندی  خواهد بود؟‌!  و  حال  آن ‌که  یزدان  را  همسری  نیست!  یزدان‌،  یگانه  و  یکتا  و  منزّه  از  این‌گونه  صفات  و کاستیها  است‌.  چیزی  همچو‌ن  او  نیست‌.  پس  چگو‌نه  بدون  ازدواج  و  آمیزشی‌،  اولاد  و  فرزندی  برای  او  خواهد  بود؟‌!

این  حقیقتی  است  و  با  سطح  جهان‌بینی  ایشان  رویاروی  می‌گردد.  برای  ایشان  مثالهائی  می‌زند که  به  زنـدگی  و  دیدنیهای  آنان  نزدیک  باشد.  روند  قرآنی  در  رویاروئی  با  ایشان‌،  برای  زدودن  هر  نوع  سایۀ  شرکی‌،  بر  حـقیقت  «‌آفرینش‌»  تکیه  می‌کند،  و  بدیشان‌ گوشزد  می‌نماید که  آفریده  هرگز  انباز  آفریدگار  نـمی‌گردد،  و  حقیقت  آفریدگار  غیر  از  حقیقت  آفریده  است‌.  همچنین  ایشان  را  گوشزد  می‌کند  به  دانش  مطلق  یزدان‌،  دانشی ‌که  جز  با  خیالبافیها  و گمانهای  پوچ خود  با  آن  روبرو  نمی‌گردند:

(وَخَلَقَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ).

و همه چیز را آفریده است.

*

همچنین  روند  قرآنی  ایشان  را  با  ایـن  حقیقت  روبرو  می‌سازد که  یزدان  «‌همه  چیز  را  آفریده  است‌»‌.  بدین  وسیله  آنان  را  متوجّه  ناچیزی  جهان‌بینیهایشان  و  یاوگی  اندیشه‌هایشان  می‌سازد  که  می‌گویند:  یزدان  سبحان  دارای  پسرانی  و  دخترانی  است‌،  یا  معتقد  به  انبازانی  از  جنها  برای  آفریدگارند،  آفریدگاری‌ که  جنها  را  آفـریده  است‌.  دیگر  باره  به  مسأله  آفرینش  اشاره  فرموده  است  و  بر  این  حقیقت  تکیه ‌کرده  است  تا  بیان  نماید:‌ کسی‌ که  باید  پرستیده  شود،  در  برابرش‌ کرنش  رود،  از  او  اطاعت  گردد،  و  با  دیانت  و  دینداری  به  پروردگاریش  اعتراف  شود،  تنها  و  تنها  آفریدگار  همه  چیز  و  همگان  است  و  بس.  لذا  جز  یزدان  جهان  خدا  و  خداوندگاری  نیست‌:

(ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَکِیلٌ).

آن  «‌متّصف  به  صفات  کمال  است  که‌»  خدا  و  پروردگار  شما  است‌.  جز  او  خدائی  نیست‌،  و  او  آفرینندۀ  همه  چیز  است‌.  پس  وی  را  باید  بپرستید  (‌و  بس‌؛  چرا  کـه  تـنها  او  مستحقّ  پرستش  است‌)  وهمو  حافظ  و  مدبّر  همه  چیز  است‌.

از  آنجا  که  تنها  یزدان  سبحان  آفریدگار  جـهان  است‌،  ملک  و  مملکت  نـیز تنها  از  آن  او  است‌.  وقتی‌ که  آفرینش  و  ملک  و  مملکت  تنها  متعلّق  به  یزدان  است‌،  پس  تنها  او  رازق  و  روزی‌رسان  است‌.  ایـزد  سبحان  آفریدگار  و  خداوندگار  و  مالک  و  حاکم  همۀ  آفریدگان  خود  است‌.  او  است  از  مـلک  و  مـملکت‌ کائنات  به  مردمان  روزی  می‌رساند  و کسـی  در کشور  پـهناور  هستی  انباز  او  نیست‌.  آفریدگان  هر  چیزی  را که  می‌خورند،  و  هر  چیزی ‌که  از  آن  بهره‌مندند  و  اسـتفاده  می‌کنند،  آن  چیزها  تنها  از  ملک  و  مملکت  خالص  یزدان  نصیب  ایشان  می‌گردد  و  بس...  وقتی ‌که  این  حـقیقتها،  یـعنی‌:  آفـرینش  و  مالکیّت  و  فرمانروائی  و  روزی رسانی‌،  مقرّر  و  مشخّص  شد،  هـمراه  با  آنها،  بطور  ضروری  و  حتمی  مقرّر  و  مشخّص  می‌گردد که  ربوبیّت  و  خداوندگاری  نیز  باید  از  آن  یزدان  سبحان  باشد.  پس  ویژگیهای  ربوبیّت  و  خداوندگاری  هم  باید  از  آن  یزدان  باشد که  عبارت  است  از:  قیمومت‌،  نظارت‌،  هدایت  و  رهنمود،  قدرت  و  سلطه‌‌ای ‌که  باید  در  برابر  آن ‌کرنش  و  فرمان  برد،  و  نظام  و  سامان  و  قوانین  و  مقرّرا‌تـی ‌که  بندگان  باید  بر  آنها گرد  آیند  و  بدانـها  عمل‌کـنند.^[19]  همچنین  باید  تنها  او  را  عبادت ‌کرد،  عبادت  با  همۀ  معانی  و  مـفاهیمی‌ کـه  د‌ارد؛  از  جـمله‌:  اطـاعت‌کردن  و  فرمانبرداری  نمودن  و کرنش  بردن  و  تسلیم‌ گشتن‌.

عربها  در  دورۀ  جاهلیّت  خود  منکر  این  نبودند که  یزدان  آ‌فریدگار  این  جهان  و  همۀ  مردمان  و  رازق  ایشان  ا‌ز  ملک  و  مملکت  خود  است‌،  ملک  و  مملکتی ‌که  جز آن  ملک  و  مملکتی  نیست ‌که  بندگان  از  آن  تغذیه  بکنند  و  روزی  بخورند!...  جاهلیّتهای  دیگر  نیز  چنین  حقائقی  را  انکار  نـمی‌کردند  -  مگر گروه  اندکی  از  فیلسوفان  ماده‌گرای  یونانی  -  این  مکتبهای  ماده‌گرا  نیز که  امروزه  به  شکل  وسیع‌تر  از  زمان  یونانیان  پخش  و  پراکنده‌اند،  سابقاً  وجود  ند‌اشـتند...  بدین  سبب  اسلام  در  دورۀ  جاهلیّت  عربی  رویاروی  نگردید  جز  با  انـحراف  در  شعائر  و  مراسم  عبادی  ایشان  نسبت  به  خدایانی‌ که  با  خدا  می‌پرستیدند  و  از  ایشان  تقرّب  به  یزدان  جهان  می‌طلبیدند،  و  جز  با  انـحراف  در  دریـافت  قوانـین  و  مقرّرات  و  مراسـی ‌که  بر  زندگی  مردمان  حاکـم  و  فرمانروا  بود...  یعنی  اسلام  با  انکار  وجود  یزدان  سبحان  از  طرف  مشرکان  عرب  مواجه  و  روبرو  نگردید،  بد‌ان  شکلی ‌که  برخی  از  «‌مردمان‌»  امروزه  منکر  یزدا‌نند  و  به  انکار  خود گاهی  می‌بالند!  بدون  این ‌که  ایـن  نـازش  و  بالش  ایشـان  بر  دانش  و  هدایت  و کتاب  روشـن  و  روشنگری  متّکی  باشد!

حق  این  است ‌که  این  چنین ‌کسانی‌ که  امروزه  دربارۀ  نبودن  یزدان  به  جدال  و  ستیز  می‌پردازند، ‌گروه  انـدکی  هستند.  در  آینده  نیز کمتر  خواهند  شد.  امّا  انحراف  مردمان  امروزی‌،  همان  انحراف  بنیادینی  است ‌که  در  جاهلیّت  موجود  بود.  و  آن  دریافت  قوانین  و  شرائع  برای  ادارۀ  امور  زندگی  از  غیر  یزدا‌ن  است...  این ‌کار  نیز  همان  شرک  تقلیدی  بنیادینی  است ‌که  جاهلیّت  عربی  بر  آن  بنیان  و  استوار  بود،  و  همۀ  جاهلیّتها  هم  بر  آن  بنیان  و استوارگردیده  و  می‌گردند!

گروه  اندکی  هم ‌که  امروزه  دربارۀ  خدا  به  جدال  و  ستیز  می‌پردازند،  بر  «‌علم‌»  تکیه  نمی‌کنند،  هر  چند که  ادّعای  آنها  تکیه  بر  دانش  است‌.  چه  خود  علم  بشری  نمی‌تواند  این  الحاد  و  انکار  را  اثبات ‌کند،  و  هرگز  هم  نمی‌توان  بر  الحاد  و  انکار  یزدان  دلیلی  از  علم  و  یا  از  سرشت  هستی  پیدا  و  ارائه ‌کرد...  بلکه  الحاد  و  انکار،  پلشتی  و کثافتی  است‌ که  سبب  نخـستین  آن  سـرکشی  و گریز  از  دست  کلیسا  و  خدای‌ کلیسا  است‌! کلیسائی‌ که  به  نام  خدا  بدون  هرگو‌نه  اصلی  از  دیـن‌،  مردمان  را  رام  و  زبون  خود  می‌کرد...  سبب  دوم ‌کاستی  و  نقصی  است‌ که  در  طبیعت  فطرت  اینگونه  ستیزه  جویان  و  جدال  پـیشگان  است‌.  این  کاستی  فطرت‌،  موجب  از  کار  افتادن  دستگاه‌های  وجود  انسان  در  انجام  وظائف  مـحوّله  بنیادین  آنـها  خواهد گردید،  به  همان  نحوی ‌که  آفریده‌های  مسخ  شده  به  چنین  کاری  دچار  می‌آیند!...^[20]

باید  توجّه  داشت ‌که  ذکر  حقیقت  حیات‌،  و  سخن‌ گفتن  از  رعایت  اندازۀ  سنجیده  در  آن‌،  همچنین  بیان  حقیقت  پیدایش  حیات‌،  در قرآن  برای  اثبات  وجو‌د  خدا  به  میان  نمی‌آید.  زیرا  مجادله  و  ستیز  دربارۀ  وجود  خداونـد  بزرگوار،  ساده  لوحی  و  سبکسری  است  و  سزاوار  جدّی  بودن  قرآن  نیست‌ که  بد‌ان  عنایت  نشان  دهد.  بلکه  این  گونه  امور  در  قرآن  برای  برگرداندن  مردمان  به  رشد  و  هدایت  خودشان  است‌،  و  بدان  خاطر  است ‌که  در  زندگی  خود  حقیقتی  را  پیاده ‌کنند که  وجود  خدا  مقتضی  آن  است‌:  الوهیّت‌،  ربوبیّت،  قیمومت‌،  نظارت‌،  حاکمیّت  در  سراسر  زندگانی  انسـانها،  و  پـرستش  بدون  هرگونه  انبازی،  منحصر  به  یزدان  سبحان‌ گردد  و  بس.

گذشته  از  آن‌،  ذکر  حقیقت  حیات‌،  و  سخن‌ گفتن  از رعایت  اندازۀ  سنجیده  در  آن‌،  هـمچنین  بیان  حقیقت  پیدایش  حیات‌،  به  منظور  بیان  دلیل  قاطعانه‌ای  در  برابر  کسانی  است‌ کـه  دربارۀ  یـزدان  راه  جدال  در  پـیش  می‌گیرند،  دلیل  قاطعانه‌ای ‌که  چنین‌ کسانی  در  مقابل  آن  جز  ستیزه‌گری‌،  و  جز  خودستائی  برایشان  نمی‌ماند،  آن  گونه  خودستائی‌ای ‌که  در  اغلب  اوقات  به  مرز بـیشرمی  و  بی‌بند و باری  می‌رسد.

«جولیان  هاکسلی‌»‌^[21]  مؤلّف ‌کتاب‌:  «‌انسان  به  تنهائی  بر  جا  و  بر  پا  می‌ماند»  و کتاب‌:  «‌انسان  در  جهان  نـوین‌»  یکی  از  همین  خودستایان  بی‌مسؤولیت  و  بی‌بند  و  بار  است‌.  او  قواعد  و  مقرّراتی  را  پرت  و  پلا  می‌کند که  سندی  جز  هوا  و  هو‌س  خود  ندارد.  وی  درکتاب  «‌انسان  در  جهان  نوین‌»  در  فصل‌:  «‌دین  مسالۀ  خاتمه  یـافته‌ای  است‌»  این  چنین  فرمایش  می‌کند:

«‌پـیشرفت  علوم  و  منطق  و  روانشـناسی  مـا  را  به  مرحله‌ای  از  زندگی  رسانده  است‌ که  خدا  در  آن  فرضیۀ  بیسودی ‌گشته  است‌.  دانش  زیست  شـناسی  خـدا  را  از  میان  عـقل  و  خرد  مـا  بیرون  راند‌ه  است‌.  دیگر  او  فرماندهی  نیست ‌که ‌گردانندۀ  جهان  بشمار  آید،  بلکه  وی  تنها  «‌علت  نـخستین‌»  یـا  اسـاس  عام  پـیچیده‌ای  است‌».

«‌ویل  دورانت‌»‌^[22]  مؤلّف  کتاب‌:  «‌گلزارهای  فلسفه‌»  می‌گوید:  فلسفه  در  جستجوی  خدا  است‌،  ولی  نه  خدای  خداپرستانی ‌که  او  را  فراتر  از  جهان  مـاده  و  بالاتر  از  دنیای  طبیعت  تصوّر  می‌کنند.  بلکه  خدای  فیلسوفان  قانون  جهان  و  پیکره  و  حیات  و  مشیّت  آن  است‌»‌...  این  سخنی  است ‌که  نمی‌توانی  آن  را  به  خاطر  سپاری‌.  تنها  سخنی  است‌ که ‌گفته  می‌شود  و  بس!

ما  این  چنین ‌کسانی  را که  در  تاریکی ‌گام  برمی‏دارند  و  کورکورانه  راه  می‌روند  با  قرآن  دادگـاهی  نـمی‌کنیم‌.  همچنین  ایشان  را  با  خردهای  خود که  پرورده  و  سامان  گرفتۀ  هدایت  قرآن  است  به  قضاوت  نـمی‌خوانیم‌.  بلکه  آنان  را  به  پیشگاه  دادگاهی  و  داوری  «‌دانشـمندان‌»  همسان  خودشان‌،  و  به  پیشگاه  دانش  بشری،  دانشی ‌که  تا  اندازه‌ای  جدّی  و  خردمندانه  با  این  مسأله  برخـورد  می‌کند،  حواله  می‌داریم  و  واگذار  می‌کنیم‌.

«‌‌جون ‌کلولند کوثران‌» ‌که  از  زمرۀ  دانشمندان  شـیمی  و  ریاضی  است  و  دکترای  خود  را  از  دانشگاه ‌کورنـل  دریافت‌کرده  است  و  رئیس  رشتۀ  علوم  زیست  شناسی  در  دانشگاه  دولوث  ا‌ست‌،  در  مـقاله‌ای  تـحت  عـنوان‌:  «‌نتیجۀ  قطعی‌»  مندرج  در کتاب‌:  «‌خدا  در  روزگار  دانش  جلوه‌گر  می‌گردد»  می‌گوید:

«‌آیا  هیچ  آدم  خردمندی  تـصوّر می‌کند  یا  می‌اندیشد  و یا  باور  می‌کند که  مـادّۀ  بـی‌عقل  و  بی‏شعور،  تـصادفی  خودش  خو‌یشتن  را  پدید  آورده  است  و  آغازیده  است‌؟  یا  این ‌که  مادّۀ  بی‌عقل  و  بی‏شعور،  این  نظم  و  نظام  و  قوانین  جهان  را  به  وجود آورده  است  و  سپس  آنها  را  بر  خویشتن  واجب  و  حاکم‌ کرده  است  و  ثابت  و  باقی  نـموده  است‌؟  بدون  شک  پاسخ  منفی خواهد  بود.  هنگامی‌ که  ماده  به  انرژی  تبدیل  می‌گردد،  و  یا  انرژی  به  ماده  تبدیل  می‌شود،  این  تبدیلها  مطابق  قوانین  مشخّصی  صورت  می‏‎گیرد.  ماده‌ای ‌که  به  دست  می‌آید  پیرو  همان  قو‌انینی  است ‌که  مادّۀ  پیش  از  آن  از آنها  پیروی‌ کرده  است‌.  شیمی  ما  را  رهنمود  می‌کند  به  این ‌که  برخی  از  مواد  در  راه  فنا  و  نابودی  هستند،  اما  این  فنا  و  نابودی  در  پاره‌ای  از  مواد  با  سرعت  زیادی  انجام  می‌گیرد،  و  در  بسی  از  مواد  با  سرعت  کمی  صورت  می‌پذیرد.  بنابر این  ماده  ابدی  و  بی‏پایان  نیست‌.  معنی  این  سخن  همچنین  بیانگر  این  واقعیّت  است‌ که  ماده  ازلی  و  بدون  سرآغاز  هم  نیست‌.  یعنی  ماده  دارای  آغاز  است  هـمان ‌گونه  که  دارای  انجام  است‌.

شواهدی  از  شیمی  و  علوم  دیگر  نشان  می‌دهد که  آغاز  ماده‌، ‌کند  یا  تدریجی  نبوده  است‌.  بلکه  به  صورت  ناگهانی  از  عدم  برجوشیده  است  و  پدیدار گشته  است!  علوم  می‌تواند  زمانی  را  معیّن  سازد  و  نشان  دهد که  این  مواد  در  آن  پیدا  و  هویدا  گردیده  است‌.  بنابراین  بناچار  باید  این  جهان  مادی  آفـریده  شـده  باشد،  و  از  همان  زمانی ‌که  آفریده  شده  است  پیرو  قوانین  و  قواعد  جهانی  معیّن  و  مشخّصی  بوده  است‌،  قوانـین  و  قواعدی ‌که  تصادف  در  میان  آنها کمترین  جایگاه  و  پایه‌گاهی  نداشته  است‌.^[23]

چون  این  جهان  مادی  نمی‌تواند  خود  را  بیافریند،  یـا  قوانینی  را  پدید  آورد  و  بسازد که  خود  از  آن  قوانـین  پیروی  می‌کند،  بناچار  باید  آفرینش  جهان  با  قدرت  یک  موجود  غیر مادی  صورت‌ گرفته  باشد.  همۀ  شواهد  دالّ  بر  این  است‌ که  چنین  سازنده‌ای  باید  دارای  عقل  و  خرد  و  دانش  و  فـرزانگی  باشد.  روشـن  است‌ که  عقل  نمی‌تواند  در  جهان  مادی  بکار  پردازد  -  همان‌گونه‌ که  در کارهای  روان  پزشکی  معمول  است  -  مگر  این ‌کـه  اراده  در  میان  باشد  و  به کار  بیفتد.  آن  آفریدگاری  هم‌ که  دارای  اراده  است  قطعاً  باید  موجود  بوده  و  وجودش  از  خودش  باشد...  به  این  ترتیب  نتیجۀ  مـنطقی  و  اجتناب  ناپذیری ‌که  خرد  بر  ما  واجب  می‌گرداند  این  است‌ که  نه  تنها  آفرینش  توسّط  آفریدگاری  صورت‌ گـرفته  است‌،  بلکه  باید  این  آفریدگار،  فرزانه  و کاربجا  و  دانا  و  توانا  بر  هر  چیزی  باشد،  تا  بتواند  این  جهان  را  بیافریند  و  نظم  و  نـظام  و  سـر  و  سـامان  بخشد  و  آن  را  اداره‌ کند  و  بگرداند  و  بـچرخاند.  همچنین  ایـن  آفریدگار،  باید  بی‌آغاز  و  بی‌انجام  و  ازلی  و  ابدی  بوده،  و  نشـانه‌های  شناخت  او  در  همه  جا  جلوه‌گر  و  پدیدار  باشد.  معنی  این  بیان  آن  می‌شود که‌ گریزی  و گزیری  از  تسلیم  بدین  امر  نیست ‌که  باید  به  وجود  خدا،  یعنی  آفریدگار  این  جهان  و  رهبر  و  رهنمود  آن  ایمان  بیاوریم،  همان‌گونه ‌کـه  در  سرآغاز  این  مقاله  اشاره‌کردیم‌.

علم  از  زمان  لورد کلوین  به  اندازه‌ای  پـیشرفت ‌کرده  است‌ که  با  اطمینان  و  یقین  بیشتری  می‌توان  سخن  او  را  تکرار کرد  و گفت‌:  اگر  ما  ژرف  و  نیکو  بیندیشیم،  علم  ما  را  ناچار  از  آن  خواهد کرد که  به  خدا  ایـمان  داشـته  باشیم‌»....

فرانک  آلن  دانشمند  علوم  فیزیک  در  مـقاله‌ای  تـحت  عنوان‌:  «‌پیدایش  جهان‌،  تصادفی  صورت‌ گرفته  است‌،  یا  در  پرتو  اراده  و  هدف‌؟‌»  درکتاب  مذکور  می‌گوید:  «‌بسیار گفته  می‌شود:  ایـن  جهان  مـادی  نـیازمند  آفریننده‌ای  نیست!  اگر  ما  پذیرفته‌ایم ‌که  این  جهان  هـم  اینک  وجود  دارد،  پس  پیدایش  وجود  آن  را  چگونه  باید  تفسیر  و  تعبیرکنیم؟‌...  برای  پاسخ  بدین  پرسش‌،  چهار  احتمال  وجود  دارد:

١  -  این  جهان  خواب  و  خیال  و  وهـم  و گمانی  بیش  نیست!  این  پاسخ  با  مسالۀ  پذیرش  بودن  جهان  تـوسط  خودمان  در  تعارض  و اختلاف  است‌.

٢  -  جهان  خود  به  خود  از  عدم  پدیدار گشته  است  و  از  نیستی  به  هستی  در  آمده  است‌!

٣  -  جهان  ازل  است  و  پیدایش  آن  سرآغازی  ندارد!

٤  -  جهان  آفریننده‌ای  دارد.

فرض  اول‌،  مستلزم  قبول  ایـن  مطلب  است‌ کـه  اصلًا  مسأله‌ای  در  میان  نیست  تا  برای  حل‌ کردن  و  پاسخ  دادن  بدان  خو‌یشتن  را  به  رنج  و  زحمت  بیندازبم‌!  مسأله‌ای  که  در  میان  است  ساختۀ  متافیزیکی  ضمیر  و  خودآگاهی  آدمی  است!  معنی  این  امر  هم  چنین  است‌:  احساسی‌ که  دربارۀ  این  جهان  داریم‌،  و  حوادث  و  رخدادهائی ‌که  درک  و  فهم  می‌کنیم‌،  تنها  خواب  و  خیال  و  وهم  و گمان  است‌!  اصلًا  ماهیّت  و  حقیقتی  ندارد!  اخیراً  سـیر  جیمز  جینز^[24] ‌به  مسالۀ  وهـمی  بودن  جـهان ‌در بیوفیزیک  گرائیده  است‌.  او  معتقد  است ‌که  جهان  وجود  خارجـی ندارد.  جهان  یک  شکل  خیالی  و  مفهوم  ذهنی  در  اذهان  ما  است‌.  با  توجّه  بدین  رأی  می‌توانیم  بگوئیم‌:  مـا  در  جهانی  از  اوهام  و  خیالات  زنـدگی  می‌کنیم!  مـثلًا  می‌توانیم  بگوئیم‌:  این  قطارهائی ‌که  سوار  آنها  می‌شویم  و آنها  را  لمس‌ می‌کنیم  و دست  می‌کشیم  چیزی  جـز  خیالات  و  مفاهیم  ذهنی  نیستند!  مسافرانی ‌که  سوار  آنها  شده‌اند  وهمی  و  خیالی  هستند!  از  بالای  رودخانه‌هائی  که  می‌گذرند  رودخانه‌های  خیالی  هستند  و  اصلًا  وجود  ندارند!  از  بالای  پلهائی ‌که  عبور  می‌کنند  پلهای  ذهنی  و  غیر  واقعی  هستند!...  و  یاوه‌سرائیهای  دیگـری...  ایـن  نظریّه  خیالبافی  و گمانی  بیش  نیست  و  ا‌رزش  بررسی  و  پژوهش  را  ندارد.

فرض  دوم‌ که  می‌گو‌ید:  جهان  ماده  و  انرژی‌،  به  همـین  صورت  خود  به  خود  از  عدم  برجوشیده  است  و  پدیدار  گشته  است‌،  آن  اندازه  سبک‌ و  بی‌معنی  است‌ که  در  سخافت  و  حماقت  دست‌ کمی  از  فرض  اول  نـدارد،  و  بهیچوجه  این  فرض  نیز شایستۀ  بحث  و  بررسی  نیست‌.  فرض  سوم ‌که  می‌گوید:  این  جهان  ازلی  است  و همیشه  بوده  است  و  پیدایش  آن  سرآغازی  ندارد،  با  دیدگاهی  که  معتقد  به  وجود  آفریننده‌ای  برای  ایـن  جهان  است‌،  یک  جـزء  مشـترک  دارد،  و  آن  اعـتقاد  به  ازلیّت  و  همیشگی  است‌.  در  این  صورت  ما  باید  صفت  ازلیّت  و  همیشگی  را  یا  به  جهان  مرده  نسبت  دهیم‌،  و  یا  این ‌که  ما  باید  آن  را  به  خدای  زنده‌ای  نسبت  دهیم‌ که  می‌آفریند.  در  هیچ  یک  از  این  دو  نـظریّه‌،  اشکـالی ‌کـه  بیش از  دیگــری  بــاشد،  دیــده  نـمی‌شود.  ولی  قـانون  «‌ترمودینامیک‌»  ثابت  کرده  است  که  پدیده‌های  جـهان  کم‌ کم  حرارت  خود  را  از  دست  می‌دهند،  و  رو  به  وضعی  روان  هستند که  قطعاً  در  آن  روز  و  روزگار  تمام  اجسام  به  درجۀ  حرارت  پست  مشابهی  می‌رسند که  صفر  مطلق  است‌.^[25]  دیگر  در  آن  زمان  انرژی  قابل  مصرف  وجود  نخواهد  داشت  و  نه  انرژی  می‌ماند  و  نه  زندگی  و  حیات  بر  جای  خواهد  ماند!  قطعاً  به  مرور  زمان  این  حادثه  رخ  می‌دهد  و  هیچ ‌گریزی  و گزیری  از  آن  نیست‌.^[26]  در  این  حالت ‌که  درجۀ  حرارت  اجسام  به  صفر  مطلق  می‌رسد  بناچار  انرژیها  از  میان  می‌روند!  امّا  وجود  خورشید گرم  و  سوزان‌،  و  ستارگان  برافروخته  و  درخشـان‌،  و  زمین  آکنده  از  انواع  حیات‌،  همه  و  هـه  دلیل  روشن  و گواه  صادق  است  بر  این‌ که  اصل  جهان  و بنیاد  آن  در  زمانی  اتّفاق  افتاده  است‌،  و  در  لحظۀ  معیّنی  جهان  سر  از گریبان  عدم  برآورده  است‌.  بنابراین  جهان  رخدادی  از  رخدادها  است  و  آفریده  شده  است‌...  معنی  این  سخن  این  است  که  باید  جهان  آفریدگاری  داشته  باشد.  آفریدگاری‌ که  سرآغازی  نداشته  و  آگاه  از  همه  چیز  و  محیط  بر  هـمه  چیز  باشد.  آفریدگار  توانائی ‌که  قدرت  او  بدون  حدود  و  ثغو‌ر  بوده،  و  این  جهان  را  ساخته  و  پرداخته ‌کرده  باشد».

*

(ذلِکُمُ اللّهُ رَبُّکُمْ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَکِیلٌ).

آن  (‌متّصف  به  صفات  کمال  است  که‌)  خدا  و  پروردگار  شما  است‌.  جز  او  خدائی  نیست‌؛  و  او  آفرینندۀ  همه  -  است‌.  پس  وی  را  بـپرستید  (‌و  پس‌،  چـرا  کـه  تنها  او  مستحق  پرستش  است‌)  و  حافظ  و  مدبّر  همـه  چیز  است‌. 

این  قیمومت‌،  تنها  قیـومت  بر  انسـانها  نـیست  و  بس،  بلکه  قیمومت  بر  همه  چیز  است‌.  چرا که  او  آفریدگار  همه  چیز  است....  مراد  از  بیان  این  قاعده  همین  است‌.  قاعده‌ای  که  مشرکان  -  در  دورۀ  جاهلیت  خود  -  آن  را  انکار  نمی‌کردند  و  نفی  نمی‌نمودند.  امّا  به  مقتضای  آن  عمل  نمی‌کردند  و  مطابق  آن  فـرمان  نـمی‌بردند،  و  آن‌:  تنها  از  حاکمیّت  و  فرمانروائی  خدا  اطاعت‌ کردن‌،  و  در  برابر آن‌ کرنش  بردن،  و  بدون  انباز  از  سلطـه  و  قـدرت  خدا  پیروی  نمودن  و  ره  سپردن  است‌.

*

آن‌گاه  از  صفت  یزدان  سبحان  سخن  می‌رود  و  تعبیر  می‌شود،  سخن  و  تعبیری ‌که ‌گوشه‌ها  و کنارها  و  پیچها  و  خـمهای  درون  را  با  ســایه‌روشنهائی  مـی‌پوشاند،  سایه‌روشنهائی ‌که  گمان  نمی‌برم  زبان  انسانها  بتو‌انـد  وصفی  از  آن  بگوید.  پس  ما  به  ترک  آن  می‌گو‌ئیم  تا  سایه‌روشنهای  خود  را  آشکار  و  نمودار  و  آهسته  و  آرام  فرو اندازد،  و  صحنه‌ای  را  ترسیم  سازد که  صفت  خدا  را  هراسناک  و  بیمناک  در  خود  بگنجاند،  به ‌گونه‌ای ‌کـه  اطمینان  بدهد  و  آسوده ‌خاطر گرداند،  و  هـمچون  نور،  درخشان  و  رخشان  شود:

یزدان  سبحان  آفریدگار  همه  چیز  است‌.  جز  او  خدائـی  وجود  ندارد...

این  قاعده‌ای  است ‌که  روند  قرآنی  در  ایـنجا  وجوب  پرستش  خداوند  یگانه  را  بر  آن  بنیاد  می‌نهد،  و  وجوب  ربوبیّت  ایزد  یکتا  را  با  همۀ  معا‌نی  و  مـفاهیمی‌ که  ربوبیّت  می‌رساند،  هـمچون‌:  حاکمیّت  و  تربیت  و  هدایت  و  قیمومت‌،  بر  آن  استوار  می‌دارد:

(لَاتُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ).

چشـمها  (‌کُنْه  ذات‌)  او  را  درنمی‌یابند،  و  او  چشمها  را  درمی‌یابد  (‌و  به  همۀ  دقائق  و رموز  آنها  آشنا  است‌)  و  او  دقیق  (‌است  و  با  علم  کامل  و  ارادۀ  شامل  خود  بـه  همۀ  ریزه‌کاریها  آشنا،  و  از  همۀ  چیزها)  آگاه  است‌.

کسانی‌ که  ساده  لوحانه  می‌خواهند  یـزدان  را  ببینند،  و  همچنین ‌کسانی‌ که  پا  فشارانه  دلیل  مادی  را  -  وجود  خدا  می‏‎طلبند،  هم  ایـنان  و  هـم  آنـان  نمی‌دانـند  چه  می‏‎گویند!  چشمان  انسانها،  حواس  و  شعورشان‌،  فهم  و  ادراکشان‌،  و  نیروهای  بیرون  و  درونـیشان‌،  آری  ایـن  چنین  است...  همـۀ  این  اندامها  و  توانـهایشان  آفریده  شده  است  تا  با  آنها  بدین  جهان  بپردازند  و  با  آن  در  کنش  و  سازش  باشند  و کار خلیفه گری  در  زمین  را  انجام  دهند...  انسانها  می‌توانند  آثار  و  نشانه‌های  وجود  الهی  را  در  صفحات  این  جهان‌ که  آفریدۀ  یزدانند،  ببینند  و  بشناسند  و  درک  و  فهم ‌کنند...  امّا  ذات  خداوند  سبحان  را  نمی‌توانند  ببینند  و  فهم  و  درک‌ کنند،  زیـرا  قدرت  دیدن  و  فهم ‌کردن  یزدان  به  مردمان  عطاء  نشد‌ه  است‌.  زیرا  پدید  آمدۀ  فناپذیر  توان  دیدن  موجود  ازلی  و  ابدی  را  ندارد. گذشته  از  این ‌که  دیدن  موجو  سرمدی  جزو  وظائف  خلیفه‌گری  انسانها  در  زمین  نیست‌.  خلیفه‌گری  وظیفۀ  ایشان  است  و  در  آن  راستا  به  آدمیان ‌کمک  و  یاری  می‏‎گردد،  و  بدیشان  چیزهانی  عطاء  شده  است ‌که  بتوانند  در  سایۀ  آنها  به ‌کار  خلیفه‌گری  اقدام ‌کنند.

انسان‌،  ساده  لوحی  پیشینیان  را  می‌فهمد.  ولی  نمی‌تواند  پافشاری  پسـینیان  را  بفهمد!  پسـینیان  از  «‌اتـم‌»  و  از  «‌برق‌»  و  از  «‌پروتون‌»  و  از  «‌نیترون‌»  صحبت  می‌کنند.  در  حالی ‌که ‌کسی  از  آنان  اتم  و  برق  و  پروتون  و  نیترون  را  هرگز در سراسر زندگی‌ خود  ندیده  است‌.  چه  هنوز  میکروسکو‌پی‌ که  این  پـدیده‌ها  را  نشـان  دهـد  ساخته  نشده  بو‌د.  امّا  اینان  بدین  پدیده‌ها  به  صورت  فرضیّه‌،  یقین  و  باور  داشتند.  این  فرضیّه  ایشان  را  بر  آن  داشت  که  آثار و علائم  مشخّصی  را  بینگارند  و  مقدّر  دارند که  به  سبب  وجود  چنین  پدیده‌هائی  جلوه‌گر  و  هـویدا  می‌گرد‌ند.  زمانی ‌که  این  آثار  و  علائم  مشـخّص  دیـده  می‌شدند،  بدین  پدیده‌ها  قاطعانه  ایمان  و  اطمینان  پیدا  می‌‌کردند،  پدیده‌هائی ‌که  وجو‌د  آنها  موجب  این  آثار  و  علائم  می‌گردیدند.  د‌ر  صورتی ‌که  نهایت  چیزی ‌که  این  تجربه  پیش  می‌کشید  «‌احتمال‌»  وجود  این  پدیده‌ها  بدان  شکل  و  صفتی  بود که  آنـها  را  فرض  مـی‌کردند  و  می‌انگاشتند!...  ولی  زمانی  که  با  آنان  د‌ربارۀ  وجود  خدا  صحبت‌ گردد  و  بدیشان گفته  شود  آثار  و  نشانه‌هائی  که  در کسترۀ  جهان  است  از  دیدگاه  خرد  بیانگر  وجود  یزدان  است‌،  به  ستیزه  و کشمکش  می‌پردازند  و  بد‌ون  علم  و  هدایت  و کتاب  روشن  و  روشنگری  به  جدال  و  نزاع ‌می‌نشینند،‌ و دلیل  مادّی  محبوس  برای  دیدگان  از  انسان  درخو‌است  می‌کنند...  انگار  سراسر  این  هستی‌،  و  انگار  این  حیات  با  همۀ  شگفـتیهائی ‌که  دارد،  به  عنوان  دلیلی  بر  وجود  خدا  بسنده  نیست!

روند  قرآنی  پس  از  عرضۀ  نشـانه‌هائی  در  نواحـی  و  اقطار  جهان  و  در  زوایای  وجود  انسان‌،  و  سخن‌ گفتن  از  ذا‌ت  یزدان  سبحان،  این  چنین  پیروی  ذکر  می‌کند:

(لَاتُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ).

چشــمها  (‌کُنْه  ذات‌)  او  را  درنمی‌یابند،  و  او  چشمها  را  درمی‌یابد  (‌و  به  همۀ  دقائق  و  رموز  آنها  آشنا  است‌)  و  او  دقیق  (‌است  و  با  علم  کامل  و  ارادۀ  شامل  خـود  بـه  همۀ  ریزه‌کاریها  آشنا،  و  از  همۀ  چیزها)  آگاه  است‌.

روند  قرآنی  بر  این  توصیفی‌ که  زبان  بشری  نمی‌تواند  به  شرح  و تفصیل  آن  بپردازد،  این  چنین  پیروی  را  بیان  می‌دارد:

(قَدْ جَاءَکُم بَصَائِرُ مِن رَبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِیَ فَعَلَیْهِا وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ ).

‌ای  پیغمبر!  بگو  به  مردمان:)  بی‏گمان  دلائل  روشنی  و  حجّتهای  مبرهنی  از  سـوی  پروردگارتان  (‌در قـرآن‌)  برایتان  آمده  است  (‌و  راه  حقّ  را  بـرایـتان  پیدا  و  هـویدا  ساخته  است‌)‌.  پس  هر  که  (‌از آنها  سود  جوید  و  در  پرتو  آنها  حقّ  را)  ببیند  (‌سود  آن‌)  برای  خودش  بوده‌،  و  هر  که  کور  شود  (‌و  چشم  دیدن  حقّ  را  نداشته  باشد  و  در  پرتو  دلائل  و  براهین‌،  راه  حقّ  نپوید)  به  زیان  خود  کار  می‌کند،  و  من  حافظ  و  مراقب  (‌رفتار  و  کردار)  شما  نمی‌باشم‌.  (‌بلکه  من  تنها  پیغمبرم  و  وظیفۀ  من  تبلیغ  اوامر  و  نواهی  یردان  جهان  است‌.  این  خداوند  است  که  اعمال  شما  را  می‌پاید  و  سزا  و  جزای  همگان  را  می‌دهد).

این  چیزی  که  از  سوی  یزدان  برایتان  آمده  است‌،  دلائل  متقن  و  براهین  روشـن  است‌.  دلائل  مـتقن  و  براهین  روشن‌،  راهیابند  و  رهنمود  می‌گردانند.  خود  بر  راستای  راه  قرار  دارند  و  دیگران  را  بر  راستای  راه  می‌دارند‌.  پس  هر که  دید  و  آگاه ‌گردید،  به  نفع  خود  او  است‌،  چرا  که  هدایت  و  نور  را  می‏‎یابد.  سوای  این  هر  چـه  هست  کوری  است‌.  پــن  از  مشاهدۀ  این  آیـات  و  دلائل  جز  شخص  کور  بر  گمراهی  نمی‌ماند،  کوری  که  حـواسّ  او  بیفائده  و  بیسود گردیده  است‌.  دریچۀ  عقل  و  شعورش  بسته  گردیده  است‌.  دل  او  بینش  خود  را  از  دست  داده  است  و  در  زیر  تودۀ ‌گمراهی  پنهان  مانده  است‌.

یزدان  جهان  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  رهنمود  می‌فرماید  به  این  که  بیزاری  خود  را  از کارشان  و  بدفرجامی  رفـتارشان  اعلام  دارد  و  خویشتن  را  تبرئه‌ کند:

(وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ).

من  حافظ  و  مراقب  (‌رفتار  و  کردار)  شما  نیستم‌.

بگذارید  محروم  نشویم  از  این ‌که  نگاهی  به  همآوائـی  موجو‌د  میان  آیۀ  پیشین  و  آیۀ  پسین  بیندازیم.  در  ایـن  فضا  و  در  زیر  این  سایه‌ها  به  نغمۀ  دلپذیر  ایـن  آیه‌ها  گوش  جان  بسپاریم‌...  آیۀ  پیشین  در  وصـف  یــزدان  سبحان  می‌فرماید:

(لَاتُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ).

چشمها  او  را  درنمی‌یابند،  و  او  چشمـها  را  درمی‌یابد.  او  بس  دقیق  و  آگاه  است‌.

آیۀ  پسین  هم  می‌فرماید:

(قَدْ جَاءَکُم بَصَائِرُ مِن رَبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِیَ فَعَلَیْهِا وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ).

بی‏گمان  دلائـل  روشنی  و  حجّتهای  مبرهنی  از  سـوی  پروردگارتان  برایتان  آمده  است‌.  پس  هر  که  ببیند  برای  خودش  بوده‌،  و  هر  که  کور  شـود  بـه  زیـان  خـود  کار  میکند.

بکار  بردن‌:  «‌ابصار»‌^[27]  و  «‌بصائر»‌^[28]،  و  «‌ابصر‌»^[29]  و  «‌عمی‌»^[30]  در  روند  قرآنی‌،  همنوائی  و  همآوائی  زیبائی  را  زمزمه‌،  و  نغمه‌های  دلنوازی  را  طنین  انداز  می‌کند.  پس  از آن  روند  قرآنی‌ رو به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌کند  و  از  گرداندن  علامتها  و  چرخاندن  نشـانه‌ها  در  آن  سـطحی  سخن  می‌گوید که  با  بیسوادی  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌و  محیطی  که  در  آن  است  متناسب  نیست‌.  خود  این  امـر  دال  بر  سرچشمۀ  یزدانی  بودن  چنین  سخنانی  است‌. کسی  بدین امر  پی  می‌برد که  بینش  بازی  و  چشـم  بینائی  داشـته  باشد.  امّا  مشـرکان  نـمی‌خواسـتند  با  ایـن  عـلامتها  و  نشانه‌ها  اطمینان  حاصل  کنند  و  ایمان  بیاورند.  از  اینجا  بود که  می‌گفتند:  محمّد  این  مسائل  عقیدتی  و  شایای  جهانی  را  در  پیش  یکی  از  اهل‌ کتاب  خـوانده  است  و  پژوهش  نموده  است‌!  آنان  متوجّه  نبودند که  خود  اهل  کتاب  چیزی  از  این  مسائل  و  قضایا  را  در  این  سطحی‌ که  محمد  با  آنان  سخن  می‌گفت  نمی‌دانستند.  حتی  همۀ  اهل  زمین  به  چیزی  در  این  سطح  و  بدین  محتوی  نرسیده  بودند  و  هنوز که  هنوز  است  و  انسانها  از  این  همه  چیز  آگاهی  پیدا کرده‌اند  و  این  همه  چیز  را  آمـوخته‌انـد،  و  آگاهی  پیدا  می‌کنند  و  می‌آموزند،  امّـا  بدین  سطح  و  محتوای  کلام  آسمانی  نرسیده‌اند  و  هرگز  هم  نمی‌رسند.  بدین  خاطر  است‌ که  یزدان  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  به  پیروی  از  چیزی  رهنمود  می‌کند  و  می‌خواند که  بدو  وحـی  شـده  است‌.  همچنین  از  او  می‌خواهد  که  به  مشرکان  اعـتنائی  نکند:

(وَکَذلِکَ نُصَرِّفُ الآیَاتِ وَلِیَقُولُوا دَرَسْتَ وَلِنُبَیِّنَهُ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ. اتَّبِعْ مَاأُوْحِیَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ. وَلَوْ شَاءَ اللّهُ مَاأَشْرَکُوا وَمَا جَعَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً وَمَا أَنْتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ)

همـان  گونه  (‌که  پیشتر  نشـانه‌های  جهانی  و  آیـه‌های  قرآنی  را  به  صورتهای  مختـلف  بیان  داشتیم‌،  دیگر)  آیات  (‌قرآنی‌)  را  به  شکلهای  گوناگون  بیان  می‌داریم  (‌تا  گروهی  از  مردمان  از آنها  درس  خداشناسی  بیاموزند  و  گروه  دیگری  راه  انکار  در  پیش  گیرند)  و  بگویند:  تو  درس  خـوانـده‌ای  (‌و قـرآن  را  از  دیگران  نه  از  خدا  آموخته‌ای‌.  هدف  ما  این  است  که‌)  آن  را  برای  کسانی  روشن  سازیم  که  علم  و آگاهی  دارند  (‌و  حقّ  را  از  ناحق  تشخیص  می‌دهند  و  حقیقت  را  مـی‌پذیرند.  ای  پیغمبر!)  پیروی  کن  از  آنچه  از سوی  پروردگارت  بـه  تو وحـی  شده  است‌.  هیچ  خدائی  جز  او  وجود  ندارد.  به  مشرکان  اعتناء  مکن  (‌و  دشمـانگی  آنان  و  سخنان  ایشان  را  ناچیز  انگار)‌.  اگر  خدا  می‌خواست  (‌که  او  را  به  یگانگی  بپرسـتند،  ایشان  را  با  قـدرت  و  قوت  خویش  وادار  بـه  این  کـار  می‌کرد  و  از  خود  اختیاری  نمی‌داشتند،  و  هرگز)  شرک  نمی‌ورزیدند  (‌ولیکن  آنان  را  به  خود  واگذارده  است  تـا  به  اختیار  نه  بـه  اجبار  راه  یـزدان  یا  راه  شیطان  را  در  پیش  گیرند)  و  ما  تو  را  مراقب  (‌اعمال  و  مسؤول  افعال‌)  ایشان  نکرده‌ایم  و  ما  تو  را  مکلّف  نساخته‌ایم  که  احـوال  آنان  را  اصلاح  و امور  ایشان  را  رو  به  راه  سازی‌).

یزادن  جهان  آیات  خود  را  برای  مردمان  به  شـیوه‌ها  و  شکـلهای  مختلف  در  سطحی  بیان  می‌دارد که  عربها  بدان  آشنا  نبودند.  زیرا  این  قرآن  از  محیط  ایشان  سرچشـمه  نگرفته  است  و  بر  نجوشیده  است  -‌ اصلًا این  قرآن  از  محیط  بشری  بطور کلی  سرچشمه  نگرفته  است  و  بر  نجوشیده  است  -  بدین  سبب  این‌گونه  بیان  به  شیوه‌ها  و  شکلهای  مختلف‌،  منتهی  به  دو  نتیجۀ  متقابل  در  محیط  گردید:

کسانی  که  طالب  هدایت  نبودند،  و  عشقی  به  دانش  نداشتند،  و  تلاش  و  تکاپوئی  بر‌ای  رسیدن  به  حقیقت  از  خود  نشان  نمی‌دادند...  این‌گونه  مردمان  سعی  می‌کردند  برای  سخنان  قرآن  در  این  سطحی ‌که  محمّد  -‌ که  از  میان  خودشان  برخاسته  بود  -  برایشان  بیان  می‌داشت‌،  علّتی  را  پـیدا کنند.  از  پـیش  خود  چیزی  را  به  هـم  می‌بافتند  و  سر  هم  می‌کردند که  می‌دانستند  چنین  چیزی  رخ  نداده  است  و  نبوده  است‌.  هیچ  چیزی  از  زندگی  محمّد  پیش  از  بعثت  و  بعد  از  بعثت  او  برای  آنان  پنهان  و  ناشناخته  نبود...  امّا  آنان  با  وجود  این  می‌گفتند:  ای  محـمّد  تو  این  را  پیش  اهل‌ کتاب  خوانده‌ای  و  پژوهش  نموده‌ای  و  یادگرفته‌ای!  هیچ  کسی  از  اهل ‌کتاب  چیزی  در  این  سطح  نمی‌دانسته  است‌...  در  آن  زمان ‌کتابهای  اهل ‌کتاب  در  دسترس  ایشان  و  دم  دست  آنان  بود،  همان  گو‌نه ‌که  امروزه  در دسترس  و  د‌م  دست  ما  است‌.  فاصلۀ  مطالبی ‌که  در  آن‌ کتابها  است  با  مطا‌لبی‌ که  در  این  قرآن  است  از  زمین  تا  آسمان  است‌!...  چـیزهائی‌ کـه  در  آن  کتاب‌ها  و در دسترس  ایشان  بود  و  در دسترس  ما  است‌،  جز روایتهائی  بی  سر  و  ته  و  بدون  اصل  و  ضـابطه  از  تاریخ  پیغمبران  و  شاهان  نبود  و  نیست،  روایـتهائی ‌کـه  آمیخته  با  افسانه‌ها  و  خرافه‌های  سـاخته  و  پرداخـتۀ  اشخاص  ناشناخته‌ای  بوده  و  هست‌.  البته  این  بخش  از  مطالب  مربوط  به  عهد  قدیم  است‌.  امّا  عهد  جدید کـه  متشکل  از  انجیلها  است‌،  فراهم  آمده  است  از  روا‌یتهائی  که  شاگردان  عیسی علیه السلام  پس  از  ده‌ها  سال  آنها  را  روایت  کرده‌اند،  و کنگره‌ها  و  سمینارهای  مسیحیان  به  مرور  زمان  بدانها  دست  برده‌اند.  و  در  آنها  تحریف  و  تبدیل  و  تعدیل  روا  دیده‌اند.  تا  بدانجا که  مواعظ  اخلاقی  و  رهنمونهای  روحی  نیز  از  تحریف  و  افزایش  و کاهش  سالم  و  در  امان  نمانده  است‌...  این  کتاب‌ها  در  دسـترس  اهل‌ کتاب  بوده  است  و  هم  اینک  در  دسترسشان  هست‌...  ایـنها  کجا  و  قرآن  مـجید  کجا؟‌!  مشـرکان  در  دوران  جاهلیّت  خود  چنین  می‌گفته‌اند،  و  شگفت‌تر  از  آن‌،  اهل  جاهلیّت  در  این  زمان  هـم  در  مـیان  «‌خاورشناسان‌»  و  «‌مسلمان  نماها»  این  سخن  را می‌گویند  و گفتۀ  خود  را  «‌‌دانش‌»  و  «‌پژوهش‌»  و  «‌بررسی‌»  می‌نامند  و  معتقدند  تنها  خاورشناسان  آن  را  تحقیق  و کشف‌ کرده‌اند  و  بدان  نتیجه  رسیده‌اند!

امّا  کسانی  که  واقعاً  «‌می‌دانند  و  می‌فهمند»  ذکر  ایـن  آیه‌ها  بدین  شیوه  و  بیان،  منتهی  به  حقّ  و  حقیقت  روشن  و  عیان‌،  در  جلو  دیدگانشان  می‌گردد،  و  آن  حقّ  و  حقیقت  را  می‌شناسند  و  بدان  پی  می‌برند:

(وَلِنُبَیِّنَهُ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).

 ‌هدف  ما  این  است  که‌)  آن  را  برای  کسانی  روشن  سازیم  که  علم  و آگاهی  دارند  (‌و  حقّ  را  از  نـاحقّ  تشخیص  می‌دهند  و  حقیقت  را  می‌پذیرند).

پس  از  این‌،  جدائی  می‌افتد  میان  مردمانی ‌که  چشم  بینا  دارند  و  می‌دانند  و  می‌فهمند،  و  میان ‌کسانی ‌که ‌کو‌ر  و  کوردل  هستند  و  نمی‌دا‌نند  و  نمی‌فهمند!

فرمان  آسـمانی  خطاب  به  پیغمبر  بزرگوار  صـادر  می‌گردد،  بدان‌گاه ‌که  یزدان  آیات  را  بیان  فرموده  است‌،  و  مردمان  در  برابر  آن  آیات  دو  دسته  شده‌اند...  فرمان  آسمانی  خطاب  به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  صادر  می‌گردد که  از  چیزی  پیروی  کند  که  بدو  وحی  شده  است‌.  از  مشرکان  روگردان  شود  و  توجّهی  بدیشان  و  به  یـاوه‌سرائیهای  پوچ  و  بی‌ارزششان  نکند.  دل  خود  را  به  دروغگوئیها  و  دروغ  نــامیدنهایشان  و  دشـمنانگی  و  مـاندگاری  بر  ناروائیهایشان  مشغو‌ل  نسازد.  راه  او  ایـن  ا‌ست ‌که  از  چیزی  پیروی ‌کند که  از  جانب  پروردگارش  بدو  وحـی  گشته  است‌.  سراسـر  زندگی  خود  را  بر  اساس  آن  بنیانگذاری ‌کند  و  بسازد.  دل  و  درون  پیروان  خویش  را  نیز  بر  اساس  آن  آراسته  و  پـیراسـته‌ گردانـد. گناهان  مشرکان  و  پلشتیهای  ایشان  را  بر  او  نخواهند  نـوشت‌.  مشرکان  مسؤول  اعمال  خود  هستند.  او  باید  از  وحـی  یزدان  پیروی  کند،  یزدانی  که  خدائی  جز  او  نیست‌.  او  مسؤول  در  برابر  اوامر  و  نواهی  یزدان  است‌،  کی  مسؤول  در  برابر کردار  و  رفتار  بندگان  است‌؟‌!

(اتَّبِعْ مَاأُوْحِیَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ).

(‌ای پیغمبر!)  پیروی  کن  از  آنچه  از  سوی  پروردگارت  به  تو  وحی  شده  است‌.  هیچ  خدائی  جز  او  وجود  نـدارد.  به  مشرکان  اعتناء  مکن  (‌و  دشمنانگی  آنان  و  سـخنان  ایشان  را  ناچیز  انگار).

اگر  خدا  می‌خواست  ایشان  را  وادار  به  هدایت‌ کند،  این  کار  را  می‌کرد  و  ایشان  را  رهنمود  می‌نمود.  اگر  یـزدان  می‌خواست  ایشان  را  به‌گونه‌ای  بیافریند که  از  آغاز  جز  هـدایت  چـیزی  را  نشـناسند  و  هـمچون  فرشتگان  فرمانبردار  باشند  و  سرکشی  نکنند،  چنین  خمیرۀ  فطرت  ایشان  را  می‌سرشت  و  آنـان  را  مـی‌آفرید.  امّا  یزدان  سبحان  انسان  را  هـمراه  با  اسـتعداد  هدایت  و  ضلالت  آفریده  است‌،  و  او  را  به  خود  وا‌گذا‌شتـه  است  تا  آزادانه  راه  خویش  را  برگزیند  و  جـزا  و  سـزای  اختیار  را  در  حدود  مشیّت  مطلقه‌ای  دریافت  دارد که  در  جهان  چیزی  روی  نمی‌دهد  مگر  آنچه ‌که  چنین  مشیّت  مطلقه‌ای  آن  را  جاری  و  ساری  سازد.  امّا  این  مشیّت  مطلقه  هـرگز  انسان  را  به  هدایت  یا  ضلالت  وانـمی‌دارد  و  مجبور  نمی‌گرداند.  یزدان  انسان  را  بدین  نحو  و  بدین‌گونه  آفریده  است  بنا به  حکمتی‌ که  خود  از  آن  آگاه  است‌،  و  انسان  نقش  خویش  را  با  استعدادها  و  توانائیهائی  که  دارد  در  این  جهان  اداء ‌کند  و  به  انجام  برساند  بدان  سان که  یزدان  برای  او  مقدّر کرده  است  و  بدو  نموده  است‌: 

(وَلَوْ شَاءَ اللّهُ مَاأَشْرَکُوا).

اگر  خدا  می‌خواست  (‌که  او  را  به  یگانگی  بپرستند،  ایشان  را  با  قدرت  و  قوت  خویش  وادار  به  این  کار  می‌کرد  و  از  خـــود  اخـــتیاری  نـمی‌داشـتند،  و  هــرگز)  شــرک  نمی‌ورزیدند.

پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌مسؤول  اعمال  مشرکان  نیست‌.  مراقبت  و  محافظت  دلهایشان  بدو  واگذاشته  نشده  است‌.  مراقب  و  محافظ  دلهایشان  تنها  یزدان  است  و  بس.

(وَمَا جَعَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً وَمَا أَنْتَ عَلَیْهِم بِوَکِیلٍ).

مــا  تـو  را  مـراقب  (‌اعـمال  و  مسـؤول  افـعال‌)  ایشـان  نکرده‌ایم‌،  و  ما  تو  را  مکلّف  نساخته‌ایم  که  احوال  آنان  را  اصلاح  و  امور  ایشان  را  رو  به  راه  سازی‌.

این  رهنمودی‌ که  یزدان  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را  با  آن  انـدرز  می‌دهد،  جولانگاهی  را  معیّن  و  مشـخّص  می‌دارد که  فعا‌لیّت  و  عملکرد  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم باید  در گسترۀ  آن  انجام  بگیرد.  یزدان  سبحان  چنین  جولانگاهی  را  معیّن  و  مشخّص  می‌فرماید  برای  جانشینان  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  برای  همۀ‌ کسانی ‌که  در  هر  سرزمینی  و  در  میان  هر  نسل  و  نژادی  مردمان  را  به  سوی  آئین  خدا  می‌خوانند.

کسی‌ که  مردمان  را  به  سوی  آئین  یزدان  می‌خواند،  نباید  دل  و  امید  و  عمل  خود  را  متوجّه  رویگردانان  از  دعوت  گرداند،  آن  دشـمنان  و  ستیزه‌جویانی  که  دریـچه‌های  دلهایشان  رو  به  سوی  هدایت  و  الهامهای  ایـمان  باز  نمی‌گردد...  باید  دل  خود  را  از  جانب  ایشان  فارغ  دارد  و  باکی  از  آنان  نداشته  باشد،  و  امید  و  آرزو  و یار  و  عمل  خود  را  متوجّه‌ کسانی‌ گرداند که  شنیده‌اند  و  پاسخ  مثبت  داده‌اند.  این  چنین  شنوندگان  و  پذیرندگانی  نیازمند  این  هستند که  همۀ  ساختار  وجودیشان  ساخته  شود  بر  پایه‌ای  که  بر  مبنای  آن  به  آئین  اسلام  در  آمده‌اند.  آن  پـایه  و  اساسی‌ که  پایه  و  اساس  عقیده  است...  آنان  هستند که  سخت  نیازمند  این  هستند که  جهان‌بینی ‌کامل  و  ژرفـی  دربارۀ  جهان  و  زندگی‌،  بر  پایه  و  اساس  ایـن  عقیده‌،  برای  ایشان  به  وجود  آورده  شود.  ایشان  نیازمندند که اخلاقشان  و  رفتارشان  و  جامعۀ  کوچکشان  بر  خود  این  پاید  و  اساس  بنا گردد.  همۀ  این  چیزها  نیز  به  جد  و  جهد  نیازمندند  و  مستحقّ  و  سزاوار  تلاش  و  تکـاپویند...  و  امّـا  آنـان ‌که  در  سوئی  مقابل  و  مخالف  ایـن  سـو  می‌ایستند،  جزا  و  سزایشان  پس  از  دعوت  ایشان  بدین  آئین  و تبلیغ  اوامر  و  نواهی  این  دین  بدانـان‌،  توجه  نکردن  بدیشان  و  اعتناء  ننمودن  بدانان  است...  وقتی‌ که  حقّ  بالنده  و  نیرومند گردد،  یزدان  سبحان  سنّت  و  قانون  خود  را  به  مرتبۀ  اجراء  درمی‌آورد.  برای  این ‌کار،  حقّ  را  به  جان  باطل  می‌اندازد  و  آن  را  سرکو‌ب  می‌سازد.  باطل  فو‌راً  راه گریز  در  پیش  می‌گیرد  و  میدان  را  خالی  می‌کند...  حقّ  باید  پدیدار گردد.  هر  وقت  هـم  حقّ  به  شکل  و  صورت  صادق  و کامل  پدیدار گردد،  کار  باطل  ساده  و  ساخته  است‌،  و  طول  عمر  آن  نیز کوتاه  و  اندک  است‌.

*

یزدان  همراه  با  فرمان ‌دادن  به ‌پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم مـبنی  بر  بی‌اعتناء  بودن  و  روگردان  شدن  از  مشرکان‌،  مؤمنان  را  متوجّه  می‌فرماید که  این  بی‏اعتنائی  و  روگردانی  باید  با  ادب  و  وقار  و  والائی  سزاوار  مؤمنان‌،  انجام  پذیرد...  به  مؤمنان  دستور  داده  می‌شود  که  به  خدایـان  مشـرکان  دشنام  ندهند،  تا  این  مشرکان  بر  آن  نشوند که  یـزدان  سبحان  را  دشنام  دهند،  چه   آنـان  عظمت  و  منزلت  و  بزرگی  و  والائی  مقام  او  را  نـمی‌شناسند.  د‌شـنام  دادن  مؤمنان  به  خدایان  خوار  و  حقیر  مشرکان‌،  موجب  دشنام  دادن  ایشان  به  یزدان  بزرگوار  و  والامقام  جهان  می‌گردد:

(وَلاَتَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ فَیَسُبُّوا اللّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ کَذلِکَ زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى‏ رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ).

‌ای  مؤمنان‌!)  به  معبودها  و  بتهائی  که  مشرکان  بجز  خدا  می‌پرستند  دشنام  ندهید  تا  آنان  (‌مبادا  خشمگین  شوند  و)  تجاوزکارانه  و  جاهلانه  خدای  را  دشنام  دهند.  همان گونه  (‌که  معبودها  و  بتها  را  در  نظر  اینان  آراسـته‌ایـم‌)  برای  هر  ملّتی  و  گروهی  کردارشان  را  آراسته‌ایـم‌.  (‌هـر  کسی  کار  خود  را  زیبا  می‌بیند.  بزهکار  بر  اثر  تکرار  گناه  قبح  آن  در  نظرش  زدوده  می‌شود  و  بر  اثر  وسوسۀ  شیطانی  و  نفسانی  زشت  زیبا  جلوه‌گر  می‏‎گردد.  به  هر  حال‌)  عاقبت  بازگشتشان  به  سـوی  خدایشـان  است  و  خدا  آنان  را  از  آنچـه  کرده‌اند  آگاه  می‌سازد  (‌و  پاداش  و  کیفر  نیکان  و  بدان  را  خواهد  داد).

سرشتی‌ که  یزدان  مردمان  را  بر  آن  سـرشته  است  ایـن  است‌ که  هر کس‌ کاری  را که  انجام  می‌دهد،  آن  را  زیبا  و  پسندیده  می‌دانـد  و  از  آن  دفاع  می‌کند.  اگر کسـی  کارهای  نیک  و  پسندیده  می‌کند،  آن کارها  را  نـیکو  و  پـسندیده  می‌داند  و  به  دفاع  از  آنها  می‌پردازد.  اگر  هم  کسی‌ کارهای  بد  و  نکوهیده  می‌کند،  آن کارها  را  نیکو  و  پسندیده  می‌داند  و  به  دفاع  از  آنها  می‌پردازد!  اگر کسی  هدایت  را  در  آغو‌ش گرفته  باشد،  آن  را  خوب  و  زیبا  می‌بیند.  اگر  هم  شخصی  راه  ضلالت  را  در  پیش گرفته  باشد،  او  نیز  آن  را  خوب  و  زیبا  می‌بیند!  ایـن  سـرشت  انسان  است‌!...  این  مشرکان  هم  بجز  خدا  معتقد  به  خدا گو‌نه‌هائی  و  انبازهائی  هستند.  هر  چند که  می‌دانند  و  می‌پذیرند که  یزدان  آفریدگار  و  روزی  دهنده  است‌!  با  این  وجود  اگر  مسلمانان  به  خدا گونه‌های  ایشان  دشنام  دهند،  ایشان  برمی‌جهند  و  به ‌کژ راهه  می‌افـتند  و  از  اعتقادی‌ که  به  یزدان  دارند  منحرف  می‌شوند،  برای  دفاع  ا‌ز  چیزهائی‌ که  در  نظرشان  آراسته  و  پیراسته  شده  است‌،  از  قبیل‌:  پرستش  و  عبادتی  که  دارند‌.  جهان‌بینیها  و  اندیشه‌هائی‌ که  معتقد  بدانها  هستند.  احوال  و  اوضاعی  که  پسندیده‌اند.  تقالید  و  مراسمی‌ که  به  ارث  برده‌اند  و  بدانها  خوگر  شده‌اند.  پس  مؤمنان  باید  ایشان  را  به  حال  خود  واگذارند:

(ثُمَّ إِلَى‏ رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ).

عاقبت  بازگشتشان  به  سوی  خدایشان  است  و خدا  آنان  را  از  آنچه  کـرده‌انـد  آگاه  مـی‌سازد  (‌و  پـاداش  و  کیفر  نیکان  و  بدان  را  خواهد  داد).

این  ادب  سزاوار  مؤمن  است‌.  مؤمنی ‌که  به  دیـن  خود  اطمینان  دارد.  به  حقّ  و  حقیقتی‌ که  بر  آن  است  یقین  دارد.  دارای  دل  آرامی  است‌.  به  کاری  دست  نمی‌یازد  و  نمی‌پردازد که  بیهوده  و  بیفائده  باشد...  دشنام  دادن  به  خداگونه‌های  مشرکان  موجب  هدایت  و  رهنمودشان  نمی‌شود.  بلکه  بر  دشـمنانگی  و  سـتیزه‌گری  ایشان  می‌افزاید.  پس  مؤمنان  را  با  این ‌کاری ‌که  سودی  در  بر  ندارد  چه‌ کار؟  اصلًا  دشنام  دادن  به  بتان  و  خداگونه‌ها  چه   بسا  منتهی  به  شنیدن  سخنانی  شود که  نـپسندند  و  موجب  بد حالی  ایشان گردد.  برای  مثال  بشـنوند که  مشرکان  به  پروردگار  والامقام  و  بزرگوارشـان  دشـنام  دهند!

*

هم  اینک  خداوند  بزرگوار  این  درس  را  پایان  می‌دهد.  د‌رسی ‌که  در  آن‌،  یزدان  سبحان‌ گسترۀ  جهانِ  لبریز  از  علامتها  و  نشانه‌ها  و  مـزه‌هائی  را  نشان  داد که  در  هر  لحـظه‌ای  از  شب  و  روز  جـلوه‌گری  می‌کنند  و  رخ  می‌دهند...  درس  را  پایان  می‌دهد  با  ذکر  این  موضوع ‌که  مشرکان  به  خدا  سخت  سوگند  می‌خورند که  اگر  معجزۀ  مادی  محبوسی  هـمچون  معجزه‌های  پیغمبران  پـیشین  بدیشان  نموده  شود،  قطعاً  به  سبب  آن  ایمان  می‌آورند!  این  کار  باعث  شد  برخی  از  مسـلمانان  پس  از  شنیدن  سوگندهای  مشرکان  به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌پیشنهاد کنند  از  پروردگار  خود  این  چنین  معجزه‌ای  را  درخواست  فرماید  که  مشرکان  می‌طلبیدند...  امّا  پیشنهاد  مؤمنان  پـذیرفته  نمی‌گردد  و  پاسخ  تند  و  قاطعانه‌ای  بدیشان  داده  می‌شود  و  برایشان  از  خوی  تکذیب  موجود  در  سرشت  تکذیب  کنندگان ‌سخن ‌می‌رود:

(وَأَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِن جَاءَتْهُمْ آیَةٌ لَیُؤْمِنُنَّ بِهَا قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِندَ اللّهِ وَمَایُشْعِرُکُمْ أَنَّهَا إِذَا جَاءَتْ لاَیُؤْمِنُونَ. وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ کَمَا لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلاَئِکَةَ وَکَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى‏ وَحَشَرْنَا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ قُبُلاً مَا کَانُوا لِیُؤْمِنُوا إِلَّا أَن یَشَاءَ اللّهُ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ).

مشرکان  با  همۀ  توان  و  با  تأکید  هر  چه   بیشتر،  بـه  خدا  سوگند  مـــی‌خورند  کــه  اگر  مــعجزه‌ای  (‌از  نـوع  آن  مـعجزاتـی  کـه  در  سـورۀ  اسـراء‌،  آیه‌‌های 90- 93 خواسته‌اند)  برای  آنان  آورده  شود  به  سـبب  آن  ایـمان  می‌آورند.  بگو:  معجزات  از  سوی  خدا  است  و  (‌برابر  میل  او  انجام  می‌پذیرد  و  در  اختیار  من  نیست‌.  ای  مؤمنان‌!)  شما  چه  می‌دانید؟‌...  اگر  (‌این  معجزاتی  که  خواسته‌انـد)  بدیشان  نموده  شود  (‌باز  هم‌)  ایمان  نمی‌آورند.  (‌شما  ای  مؤمنان  نمی‌دانید  که  به  هنگام  وقوع  معجزات  حسّی‌)  ما  دلها  و  چشمهای  آنان  را  (‌در  دریای  تخیّلات  و  توهّمات  و  در  مـیان  امـواج  تأویـلات  و  احتمالات‌)  واژگونه  و  حیران  می‌گردانیم  (‌و  بعد  از  نزول  معجزات‌)  همان  گونه  خواهند  بـود  که  در  آغـاز  بـودند؛  ایشـان  را  بـه  خود  وامی‌گذاریم  تا  در  طغیان  و  سرکشی  خود  سرگردان  و  ویـلان  شـوند.  اگر  مـا  (‌دربـارۀ  درخـواست  مشـرکان  کوتاهی  نمی‌کردیم  و  مثلًا)  فرشتگانی  را  به  پیش  ایشان  مــی‌فرستادیم  (‌و  بـا  چشـم  سر  آنـان  را  می‌دیدند)  و  مردگانی  (‌را  زنده  می‌کردیم  و  در  برابر  دیدگانشان  سر  از  گورها  به  در  می‌آوردند  و  دربارۀ  صدق  محمّد)  بـا  ایشان  سخن  می‏‎گفتند،  و  همه  چیز  را  آشکارا  در  بـرابـر  آنان  گرد  می‌آوردیم  (‌تا  جملگی  حقّ  را  رویاروی  بـرای  ایشــان  بـیان  و  بـر  آن  گواهی  دهند)  آنـان  ایمان  نمی‌آوردند  مگر  این  که  خدا  می‌خواست  (‌و  خدا  هم  سنّت  خود  را  برای  کسانی  تغییر  نمی‌دهد  که  زنگ  جاهلیّت  بر  دل  آنان  نشسته  است  و  بینش  ایشان  را  تباه  کرده  است‌)  ولیکن  بیشتر  آنان  (‌از  این  واقعیّت  که  سنّت  خدا  دربارۀ  انسانها  تغییر  ناپذیر  است  بـی‌خبرند  و  حقیقت  امـر  را)  نمی‌دانند.

دلی ‌که  ایمان  نیاورد  به  آیات  پراکندۀ  یزدان  در کتاب  باز  جهان‌،  و  به  نشانه‌های  شناخت  خدا  درگسترۀ‌ کیهان‌،  پس  از  این  رهنمود  شگفت  و  شگرفی‌ که  ایزد  سبحان  آن  را  در  قرآن  بدین  شیوه  و  بیان  تـذکّر  داده  است‌،  دلی‌ که  نشانه‌ها  و  علامتهای  شناخت  یزدان‌ که  پراکنده  در  جهان  صغیر  درون  و  جهان‌ کبیر  بیرونند،  او  را  شتابان  به  سوی  پروردگارش  برنگرداند  و  به‌ کنف  حمایت  او  نکشـاند،  این  چنین  دلی  دل  وارونه  و  واژگونه‌ای  است‌...  چیزی  که  اینان  را  در  آغاز کار  از  ایمان  آوردن  بازداشته  است‌،  مسـلمانان  چه   می‌دانـند  معجزه‌ای  را  که  مشرکان  می‏‎طلبند  و  ایشـان  به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  رخ  دادن  آن  را  پیشنهاد  می‌کنند،  اگر  این  چنین  معجزه‌ای  رخ  دهد،  همان  چیزی‌ که  قبلًا  مشرکان  را  از  ایمان  باز  داشته  است‌،  باز  هم  پس  از  ظـهور  مـعجزه  ایشـان  را  از  ایـمان  آوردن  بازنمی‌دارد؟  این  تنها  خدا  است  که  حقیقت  این  دلها  را  می‌داند...  او  است‌ که  تکذیب‌کنندگان  را  وامی‌گذارد  که  کورکورانه  به  طغیان  و  سرکشی  خود  ادامه  دهند  و  به  غرقاب  آن  فرو  روند.  چون  او  ایشان  را  می‌شناسد  و  می‌داند که  آنان  مستحق‌ّ کیفر  تکذیب‌کردن  خود  هستند.  همچنین  او  می‌داند که  آنان  پـاسخ  مثبت  نـمی‌دهند  و  گوش  شنوا  ندارند...  آنان  حقّ  را  نمی‌شنوند  و  به  اسلام  نمی‌گروند،  هر  چند که  برابر  پیشنهاد  ایشان  فرشتگان  به  پیششان  نازل‌ گردند!  اگر  یزدان  مردگان  را  برایشان  زنده  کند  و  مردگان  با  ایشان  سخن ‌گویند  همان‌گونه ‌که  پیشنهاد  می‌کردند،  و  اگر  یزدان  همه  چیز  جـهان  را  در  پیش  ایشان‌ گرد  آورد،  و  در  این  همایش  همه  چیز  با  ایشان  رویاروی ‌گردد  و  ایشان  را  به  ایمان  بخواند،  آنان  ایمان  نمی‌آورند  -  مگر  این ‌که  خدا  بخواهد  -  و  یزدان  سبحان  هم  چنین  چیزی  را  نمی‌خواهد،  زیـرا  ایشـان  در  راه  خدا  به  پا  نمی‌خیزند  و  به  تلاش  نمی‌ایستند  تا  یزدان  ایشان  را  به  سوی  خود  هدایت  و  رهنمود  گرداند...  این  است  حقیقتی ‌که  بیشتر  مردمان  آن  را  دربارۀ  سرشت  دلها  نمی‌دانند  و  از  آن  ناآگاهند.

کسـانی ‌که  در گمراهی  پـای  می‌فشارند  و  اصرار  می‌نمایند،  چیزی  که  ندارند  عدم  دلائـل  و  کم  بودن  براهین  نیست‌...  بلکه  چیزی ‌که  ایشـان  را  نـنگین  و  سرگردان  می‌کند،  بیماری  دل‌،  و  ویـرانی  و  پـریشانی  سرشت‌،  و کوری  و  نابینائی  درون  است  و  بس.

هدایت  یزدان  پاداشی  است  که  تـنها  کسـانی  مسـتحقّ  دریافت  آن  هستند که  رو  به  خدا  می‌کنند  و  در  راه  خدا  به  تلاش  می‌ایستند.

پایان  جزء  هفتم

پس  از  آن  جزء  هشتم  است  و  با  این  آیه  آغاز  می‌شود:

(وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَیْهِمُ الْمَلاَئِکَةَ....).

---

1- برای  اطلاع  بیشتر  مراجـعه  شـود  بـه  کـتاب  «‌مـنهج  الفـن  الاسـلامی‌»  تألیف  محمّد  قطب‌.  فصلهای  «‌الجمال  فی  التصور  الاسلامی‌»  و  «‌مشـاهد  الطبیعة  فی  القرآن‌».

2- ماده‌گرایان  راجع  به  امکان  تولید  برخی  از موادی ‌که  ایجاد  آنها  جز  در  واکنش‌های  درون  یک  موجود  زنده  قبلا  مقدور  نبوده  است‌،  سر و  صدای  زیادی  به  راه  انداخته‌اند  ...  اوّلًا مواد  آلی  با  مواد  زنده  فرق  بسیاری  دارد.  در ثانی  مواد  تولید  شده  در  واقع  از  مواد  خلقت  یافتۀ  قـبلی  ایجاد  شـده‌انـد  انسـان  آنــها  را  تـولید  نکـرده  است  و  هرگز  قـادر  بـه  تـولید  آنـها  نـخواهد  شد.(‌مولف‌)

3- این ‌کتاب  توسّط  جمعی  از  مترجمان  ایرانی  تحت  عنوان‌:  «‌اثبات  وجود  خدا» ‌به  فارسی ‌ترجمه‌ و  بارها به  چاپ  رسیده  است‌.  (‌مترجم‌)

4- ‌ما  در پرتو  جهان‌بینی  اسلامی  خود،  در گسترۀ  هستی  نمی‌توانیم  معتقد  شویم  حتّی  یک  «‌تصادف‌»  نیز وجود  دارد.  بلکه  هر چه  روی  می‌دهد  با  قضا  و  قدر  الهی  روی می‌دهد:

(اِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ).

ما  هر  چیزی  را  به  اندازۀ  لازم  و  از  روی  حساب  و  نظام  آفریده‌ایم‌.(‌قمر/٩٤)  در گسترۀ  جهان  همه  چیز  برابر  قوانین  سر می‌زند.  هر  قانونی  هم‌ که  پـیاده  می‏‎گردد  برابر  قضا  و  قدر  الهی  پیاده  می‏‎گردد،  و کمترین  جبر  مادّی  در  میان  نیست‌.  هم  چیزی ‌که  در  شرائط  معیّنی  و  به  خاطر  حکـمت  ویـژه‌ای  بگونه  معجزه  یا  خارق‌العاده  روی  می‌دهد،  و  هم  چیزی‌ که  بگونۀ  عادی  پدیدار و  نمودار  می‌شود،  هر  دو  تای  این  امور  برابر  قضا  و  قدر  ویژه  انجام  می‌پذیرند  و  هیچ  وقت  تصادف  نقشی  در  آن  ندارد...  وقتی‌ که  ما  سخنان  «‌دانشمندان‌»  را گلچین  می‌کنیم  بدان  معنی  نیست‌ که  با  نظریه‌ها  و  دیدگاههای  ایشان  در  همۀ  چیزهائی ‌که  می‏‎گویند  موافق  هستیم‌.  (‌مولف‌)

^5- ‌از  این  عناصر تاکـنون ‌١٠٤  عـنصر کشف‌ و  شـناسائی  شده  است.  (‌مترجم‌)

6- ‌این  تعبیر  نیز  یکـی  از  اشتباهات  «‌دانشمندان‌»  است‌.  چه  در  جهان  پخش‌ کورکورانه  و  سرسری  وجود  ندارد...  بلکه  پخش  معیّنی  برابر  قضا  و  قدر مشخّصی  در  جهان  است ‌و  بس‌.(‌مولف‌)

7 - ‌این  تعبیر  «‌عقل  بی‌نهایت‌»  رسوبی  از  رسوبات‌ فلسفه  است‌.  این  آقا  آن  را از  ته‌نشستهای‌ فرهنک  خود  برگرفته  است ‌و  بکاربرده  است‌. فرد  مسلمان  از  یزدان  سبحان  جز  با  نامهای  زیبائی  تعبیر  نمی‌کند که  ایزد  منّان‌ خود  را  بدانها  نامیده  است‌.  (‌مولف‌)

8- ‌این  تعبیر  نیز  از  قبیل  همان  تعبیر  است‌!!!(‌مولف‌)

9- ‌ایرفنگ  ویلیام  در  سخنان  خود  قبلًا به ‌گفتۀ  برتراند  راسل  اشاره‌ کـرده  است‌ و کلام  او  را  دربارۀ  پیدایش  تصادفی  حیات ‌و  زوال  تصادفی  حیات  بر  اثر  جبر  مواد  آلی‌،  بیان  داشته  است‌.(‌مولف‌)

10- البته  با  اجازۀ  خداوندی ‌که  هر  چیزی  را  وجود  بخشیده  است‌ و  سپس  رهنمودش‌ کرده  است‌. و  با  قضا و  قدر  خداوندی‌ که  هر  حرکتی  در  سراسر  هستی  در  پرتو  آن  انجام  می‌پذیرد.

11- مـراجعه  شود  به  واژۀ  «‌ربّ‌»  در کـتاب‌:  «‌المصطلحات  الاربعه  فی  القرآن‌»  تألیف  ابوالاعلی  مودودی‌.  رئیس  الجماعۀ  الاسلامیۀ  در  پاکستان. 

12- مراجعه  شود  به‌کتاب‌:  «‌المستقبل  لهذا  الدین‌»  فصل‌:  الفصام  النکد. 

13- در  کتابهائی ‌که  من  مطالعه ‌کرده‌ام  به  یک  اثر  اسلامی  قابل  اعتمادی  راجع ‌به  داستان  آفرینش ‌حواء  از  آدم بر‌خورد  نکرده‌ام‌.  آخر گاه‌گاهی  فرمودۀ  خدا:‌«‌مِنْ  نَفْسٍ‌ وَاحِدَةٍ»  را  با  آفرینش  حواء  از  آدم  تفسیر کرده‌اند!  ...  آنچه  به  نظر  من  رسیده  است  و  معتقد  بدان  هستم‌،  مراد  از  نفس  واحده اتـّحاد  و  یگانگی  نر و  ماده  در  اصل‌ و  حقیقت  آن‌ دو  است‌.  (‌مولف‌)

برای  این ‌که  معنی  «‌نَفْسٍ  وَاحِدَة‌»  روشن  شود  و  به  سخن  استاد  سیّد  قطب  در  این‌ باره  بیشتر  اطمینان  یافت‌،  مراجعه  شود  به‌:  نساء/1،  اعراف١٨٩  و  ١٩٠،  روم/21.  (‌مترجم‌)

14- ‌مراجعه  شود  به ‌کتاب‌:  «‌خصائص  التصوّر  الاسلامی  و  مقوّماته‌»  فصل‌: «‌حقیقة الحیاه‌».

15- برای  اطّلاع  بیشتر  مراجعه  شود  به ‌کتاب‌:  «‌حجاب‌»  تألیف  ابوالاعلی  مودودی‌،  امیر  الجماعة  الاسلامیة  پاکستان‌.  همچنین‌:  فی  ظلال  القرآن.  جزء  پنجم‌،  توضیحات  آیۀ  ٢٤  سورۀ  نساء‌.

16- مثل‌کود  نیتروژنه  یاکود  ازت‌.  (‌مترجم‌) 

17- ‌مراجعه  شود  به‌ کتاب‌:  «‌منهج  الفنّ  الاسلامی‌»  تألیف  محمّد  قـطب‌،  فصل‌:  «‌مشاهد  الطبیعة  فی القرآن‌»‌،  و  «‌الجمال  فر  التصوّر  الاسلامی‌».

18- ‌کلبی  در کتاب  «‌الاصنام‌»  مـی‌گوید:  بـنو ملیح ‌کـه  قبیله‌ای  از  عشـیرۀ  خزاعه ‌بودند  جنها  را  پرستش  می‌کردند.(‌مولف‌) 

19- ‌مراجعه  شـود  به ‌کـتاب‌:  «‌المصطلحات  الاربعه  فی  القـرآن‌»  تألیـف  ابوالاعلی  مودودی‌،  امیر  الجماعة  الاسلامیة  در  پاکستان‌.  فصلهای‌:  الوهیّت  و  ربوبیّت‌ و  عبادت‌...

20-برای ‌اطّلاع  بیشتر  مراجعه  شود  به‌ کتاب‌:  «‌خصائص  التصوّر  الاسلامی  ومقوّماته‌»  جلددوم‌،  فصل  الوهیّت‌ و  عبودیّت‌.

21- دانشمند  زیست  شناس  معاصر  انگلیسی  است‌ و  از  زمرۀ‌ کسانی  است  که  به  داروینیسم  جدید  مشغول ‌و  سرگرم  هستند.

22- ‌فیلسوف  نمای  معاصر  آمریکائی  است‌.

23- پیشتر گفتیم‌ که  نتائج  و  فرآیندهای  علوم  همه  ظنّی  و  تخمینی  هستند.  ما  از  این  سخن  دلیلی  برای  صدق  و  صداقت  اسلام  برنمی‌گیریم‌.  بلکه  تنها  ما  این  سخن  را  رو  در  روی‌ کسانی  ذکر  می‌کنیم ‌که  بر  علم  تکیه  می‌کنند و  از  آن  حجّت  می‌آورند.(‌مولف‌)

24- دانشمند  فیزیکدان ‌و  ریاضیدان  معاصر  انگلیسی  است‌. او مؤلف‌ کتاب‌:  «‌جهان  اسرار  آمیز»‌ که  به  زبان  عربی  ترجمه  شده  است...  او  نخستین‌ کسی  نیست‌ که  این  نظریه  را  بیان  داشته  است‌.  در  فلسفۀ ‌افلاطون  نیز  آمده  است‌.  حدود  ١٥٠  سالی  در  مکاتب  فلسفی  بر  سر  آن  مجادله  درگرفته  است‌، ‌به‌ ویژه  میان  مکتب  «‌ایده‌آلیسم‌»  و  مکتب  «‌رئالیسم‌»‌...  هنوز که  هـنوز  است  این  کشمکش  و  اختلاف  در  میان  است‌!  (‌مولف‌)

25- ‌صفر  مطلق‌،  دمائی  است ‌که  تقریباً  ذرات  ماده  در  آن  بدون  حرکت ‌و  جنبش  خواهند  شد،  و  معادل  273-  درجۀ  سانتیگراد  است‌.  (‌مترجم‌)

26- ‌این  همه  تأکیدهای  قطعی  با  خود  منطق  بشری  سازگاری  ندارد.  قوانین  ترمودینامیک‌ هم  یقینی  نیست‌.  بلکه  نظریّه‌ای‌ در  تفسیر  جهان  است‌. چه  بسا  فردا  تعدیلهائی  در آن  صورت‌ گیرد،  و  چه  بسا  بطلان  آن  بطورکلی  اعلام  شود.  ما  همچنان‌ که‌ گفتیم  علم  را  دلیلی  بر  صحّت  اسلام  نمی‌گیریم‌،  و  علم  را  تصدیق ‌کنندۀ  قوانین  اسـلام  بشمار  نمی‌آوریم‌.  بلکه  ما  ایـن  نتائج  و  فرآیندهای  «‌علمی‌»  را  برای ‌کسانی  ذکر  می‌کنیم ‌که  علم  را  خدائی‌ گمان  می‌برند...  این  سخن  خداوند  ایشان  جولیان  هاکسلی  است‌ که  بدو  ایمان  و  اطمینان  دارند!  (‌مولف‌)

27- چشمان.

28- بینشها.

29- دید.

30- کور شد.