تفسیر سوره‌ی انعام آیه‌ی 94-74

سوره‌ی انعام آیه‌ی 94-74

(وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لِأَبِیهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَاماً آلِهَةً إِنِّی أَرَاکَ وَقَوْمَکَ فِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ (74) وَکَذلِکَ نُرِی إِبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ (75) فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأى‏ کَوْکَباً قَالَ هذَا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لاَأُحِبُّ الآفِلِینَ (76) فَلَمَّا رَأى الْقَمَرَ بَازِغاً قَالَ هذَا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ (77) فَلَمَّا رَأى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هذَا رَبِّی هذَا أَکْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ یَاقَوْمِ إِنِّی بَرِی‏ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ (78) إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِیفاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ (79) وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّی فِی اللّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلاَ أَخَافُ مَاتُشْرِکُونَ بِهِ إِلَّا أَن یَشَاءَ رَبِّی شَیْئاً وَسِعَ رَبِّی کُلَّ شَیْ‏ءٍ عِلْماً أَفَلاَ تَتَذَکَّرُونَ (80) وَکَیْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَکْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُمْ بِاللّهِ مَالَمْ یُنَزِّلْ بِهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ (81) الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُم مُهْتَدُونَ (82) وَتِلْکَ حُجَّتُنَا آتَیْنَاهَا إِبْرَاهِیمَ عَلَى‏ قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَن نَشَاءُ إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ (83) وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ کُلّاً هَدَیْنَا وَنُوحاً هَدَیْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسَى‏ وَ هَارُونَ وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ (84) و َزَکَرِیَّا وَ یَحْیَى‏ وَ عِیسَى‏ وَ إِلْیَاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحِینَ (85) وَ إِسْمَاعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ یُونُسَ وَ لُوطاً وَ کُلّاً فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِینَ (86) وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّیَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَیْنَاهُمْ وَهَدَیْنَاهُمْ إِلَى‏ صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ (87) ذلِکَ هُدَى اللّهِ یَهْدِی بِهِ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُم مَاکانُوا یَعْمَلُونَ (88) أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن یَکْفُرْ بِهَا هؤُلاَءِ فَقَدْ وَکَّلْنَا بِهَا قَوْماً لَیْسُوا بِهَا بِکَافِرِینَ (89) أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَى اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَأَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرَى‏ لِلْعَالَمِینَ (90) وَمَا قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَاأَنْزَلَ اللّهُ عَلَى‏ بَشَرٍ مِن شَیْ‏ءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتَابَ الَّذِی جَاءَ بِهِ مُوسَى‏ نُوراً وَهُدىً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِیسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ کَثِیراً وَعُلِّمْتُم مَالَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَلاَ آبَاؤُکُمْ قُلِ اللّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ (91) وَهذَا کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى‏ وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى‏ صَلاَتِهِمْ یُحَافِظُونَ (92) وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى‏ عَلَى اللّهِ کَذِباً أَوْ قَالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَلَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ‏ءٌ وَمَن قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَاأَنْزَلَ اللّهُ وَلَوْ تَرَى‏ إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلاَئِکَةُ بَاسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهونِ بِمَا کُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَکُنتُمْ عَنْ آیَاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ (93) وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى‏ کَمَا خَلَقْنَاکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَکْتُم مَا خَوَّلْنَاکُمْ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَمَا نَرَى‏ مَعَکُمْ شُفَعَاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکَاءُ لَقَد تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَضَلَّ عَنکُم مَاکُنتُمْ تَزْعُمُونَ (94).

این  درس‌،  هر  چند که  طولانی  است‌،  امّا  دارای  یک  تار  و  پود  است‌،  و  موضوعی  را  در  برمی‌گیرد  با  بندها  و  بخشهائی‌ که  با  یکدیگر  پیوند  دارند...  این  درس  در  این  سوره‌،  به  موضوع  بنیادینی  می‌پردازد،  و  آن  بنیان‌گذاری  عقیده  است  بر  پایۀ  شناخت  فراگیر  و  شاملی  از  حقیقت  الوهیّت  و  حقیقت  عبودیّت،  و  پیوندهائی‌ که  میان  آن  دو  موجود  است‌.  امّا  با  شیوه‌ا‌ی  که  جدای  از  شیوه‌ای  است  که  روند  سوره  از  آغاز  تا  به  حال  دنبال  کرده  است‌...  با  شیوۀ  داستانسائی  به  موضوع  ادامه  می‌دهد  و  پیروهائی  بر  آن  می‌زند...  همراه  با  آن‌،  انگیزه‌های  الهامگرانه‌ای  ذکر  می‌شود که  سوره  از  آن  لبریز  می‌گردد.  از  جملۀ  آنها  صحنه‌ای  از  احتضار،  یعنی  واپسـین  لحظات  زنـدگی  است‌.  صحنه‌ای  است  با  نشانه‌های  کامل  خود.  تمام  این  صحنه  با  یک  نَفَس  طولانی  پیاپی  بیان  می‌گردد  و  در  میان  موجهای  متّصلی  قرار  می‌گیرد که  در  سرآغاز  سوره  از  آن  سخن‌ گفتیم‌.

درس  بطور کلّی‌ کاروان  ایمانی  را  عرضه  مـی‌دا‌رد که  پیاپی  به  دنبال  هـمدیگر  آمده  است  و  زنـجیـرۀ  آن  از  نوح علیه السلام ‌تا  محمد  صلّی الله علیه و آله و سلّم از  یکدیگر نگسیخته  است‌.  در  سرآغاز  این ‌کاروان‌،  حقیقت  الوهیّت  را  عرضه  می‌دارد  بدان‌گونه ‌که  در  فطرت  بنده‌ای  از  بندگان  خوب  و  شایستۀ  یزدان  به  نام  ابراهیم  علیه السلام جلوه‌گر  آمـده  است‌.  صحنۀ  زیبای  راستینی  از  فطرت  سالم  به  تصویر  زده  می‌شود.  فطرتی ‌که  خدای  راسـتین  خود  را  می‌جوید.  خدائی ‌که  آن  را  در  ژرفاهای  درون  خویشتن  می‏‎یابد،  ولی  در  بیرون  با  انـحرافـات  وکژرویهای  جاهلیّت  و  اندیشه‌ها  و  جهان‌بینیهای  آن  رویاروی  مـی‌گردد.  کار  این  فطرت  بدانجا  می‌کشد که  سـرانجام  انـدیشه  و  جهان‌بینی  راستینی  پیدا  و  هویدا  می‌گردد که  با  آنچه  در  ژرفاهای  درون  او  نقش  بسته  است  مطابقت  می‌نماید  و  همخوانی  دارد.  این  فطرت‌،  دلیـل  و  حجّتی  را  که  در  ژرفاها  و گوشه‌های  درون  خود  می‏‎یابد،  بس  نیرومندتر  و  پایدارتر  از  دلیل  و  حجّتی  می‌بیند که  در  بیرون،  یعنی  جهان  دیدنی  و  محــوس  مشاهده  می‌کند!  این  دلیل  و  حجّت  درونی  وقتی  نـمودار  می‌گردد  و  به‌ گفتار  در  می‌آید که  رونـد  سـوره  از  ابراهیم  علیه السلام به  سخن  مـی‌پردازد  و  او  را  پس  از  راهیابی  و  رهــنمون  به  پروردگار  راستینش‌،  و  اطمینان  او  به  چیزی‌ که  در  دل خو‌د  یافته  است‌،  معرّفی  می‌کند:

(وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّی فِی اللّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلاَ أَخَافُ مَاتُشْرِکُونَ بِهِ إِلَّا أَن یَشَاءَ رَبِّی شَیْئاً وَسِعَ رَبِّی کُلَّ شَیْ‏ءٍ عِلْماً أَفَلاَ تَتَذَکَّرُونَ؟ وَکَیْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَکْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُمْ بِاللّهِ مَالَمْ یُنَزِّلْ بِهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ؟)

قوم  ابراهیم  با  او  به  ستیزه  پرداختند  (‌و  وی  را  از  خشم  خدایان  خود  ترساندند.  ابراهیم‌)  گفت‌:  آیا  شما  را  سـزد  که  دربـارۀ  خدا  بـا  مـن  بستیزید،  و  حال  آن  که  مـرا  (‌خداوند  با  دلائل  روشن  په  سوی  حقّ  راهنمائی  کـرده  است  و)  هدایت  بخشیده  است‌؟  من  از  آن  چیزهائی  که انباز  خدا  می‌کنید  نمی‌ترسم  (‌چرا  که  می‌دانـم  از  سـوی  آنها  و  از  جانب  کسی  زیانی  به  من  نمی‌رسد)  امّا  اگر  خدا  بخواهد  ضرر  و  زیان  (‌بـه  کسـی  بـرسد،  بی‏گمان  بدو)  می‌رسد.  دانش  پروردگارم  همه  چیز  را  در  بر  گرفته  است  (‌و  خدای  من  از  هر  چیز  آگاه  است‌،  ولی  خدایـان  شما  از  چیزی  آگاهی  ندارند)‌.  آیا  یادآور  نمی‌شوید  (‌و  از  خواب  غفلت  بـیدار  نـمی‌گردید  و  متوجّه  نـیستید  کـه  چـــیزهای  عـــاجز  و درمــانده  مسـتحقّ  پـرستش  نمی‌باشند؟‌)‌.  چگونه  من  از  چیزی  که  (‌بـی‌جان  است  و  بت  نــام  دارد  و  از  روی  نـادانـی‌)  آن  را  انـباز  (‌خـدا)  مـی‌سازید  مـی‌ترسم‌؟  و  حـال  آن  که  شـما  از  ایـن  نمی‌ترسید  که  برای  خداوند  (‌جهان  که  همۀ  کائنات  گواه  بر  یگانگی  او  است‌)  چیزی  را  انباز  می‌سازید  که  خداوند  دلیلی  بر  (‌حقّانیّت  پـرستش‌)  آن  بـرای  شما  نفرستاده  است‌؟  پس  کــدامــیک  از  دو  گروه  (‌بت‌پــرست  و  خداپرست‌)  شایسته‌تر  به  امـن  و  امـان  (‌و  نـترسیدن  از  مجازات  یزدان‌)  است‌،  اگر  می‌دانید  (‌که  درست  کـدام  و  نادرست  کدام  است‌؟‌).

سپس  روند  سوره  با کاروان  ایمان  به  پیش  می‌رود.  کاروانی ‌که  چسبیده  به  همدیگر  پیاپی  در  حرکت  است  و  گروه  بزرگو‌اری  از  پیغمبران  یزدان  در  طول  سالهای  طولانی  زمان‌،  آن  را  رهبری  می‌کنند.  در  این ‌کاروانی  که  به  قافله  سالاری  پیغمبران  در  حرکت  است‌،  شرک  مشرکان  و  تکذیب  تکذیب‌کنندگان  پوچ  و  بی‌ارزش  است‌،  و  در  دو  سوی  این ‌کاروان  عظیم  محترم‌،  پراکنده  می‌گردد. کاروان‌ی ‌کـه  چسبیده  به  یکدیگر  و  دنبال  همدیگر  به  راه  خود  ا‌دامه  می‌دهد.  آخر  ایـن  کاروان  بزرگ  به  اوّل  آن  متصل  می‌شود،  و  ملّت  یگانه‌ای  را  تشکیل  می‌دهد.  ملّتی‌ که  آخر  آن  از  هدایـتی  پـیروی  می‌کند که  اول  آن  از  آن  پیروی‌ کرده  است‌،  بدون  این ‌که  زمانی  و  مکانی  در  آن  معتبر  باشد،  یا  نژادی  و  قومی‌،  و  حسب  و  نسبی،  و  لون  و  رنگی‌،  در  آن  دارای  ارزش  باشد...  ریسمان  به  هم  متّصلی‌ که  در  میان  همگان  است‌،  همین  آئین  یکتائی  است که  آن  را  قافله  سـالاران  والامقام  بر  دوش  خود  می‌کشند.

صحنۀ  بس  زیبائی  است ‌که  از  لابلای  فرمودۀ  یـزدان  سبحان  به  پیغمبر  بزرگوار  خود،  پس  از عرضه ‌کردن  آن  کاروان  عظیم‌،  جلوه‌گر  می‌آید:

(ذلِکَ هُدَى اللّهِ یَهْدِی بِهِ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُم مَاکانُوا یَعْمَلُونَ. أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن یَکْفُرْ بِهَا هؤُلاَءِ فَقَدْ وَکَّلْنَا بِهَا قَوْماً لَیْسُوا بِهَا بِکَافِرِینَ. أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَى اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَأَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرَى‏ لِلْعَالَمِینَ).

 این  (‌توفیق  بزرگی  که  چنین  شایستگان  و  بـرگزیدگانی  بدان  نائل  آمدند)  توقیق  خدائی  است  و  خداوند  هـر  کس  از  بندگانش  را  بخواهد  بدان  نـائل  مـی‌سازد.  اگر  (‌ایـن  چنین  شـایستگانی  -  چـه  رسـد  بـه  دیگران  -)  شـرک  می‌ورزیدند،  هر  آنچه  می‌کردند  هدر  می‌رفت  (‌و  اعمال  خیرشان  ضائع  می‌شد  و  خرمن  طـاعتشان  به  آتش  شرک  می‌سوخت‌)‌.  آنان  کسانیند  که  کتاب  (‌آسمانی  و  حکمت  (‌ربّانی‌)  و  نبوّت  (‌یزدانی‌)  بدیشان  دادیم‌.  اگر  (‌این  مشرکان  مکّه  و  کافران  معاصر  تـو)  نسـبت  بدان  (‌سه  چـیز)  کفر  ورزنـد  (‌مـهم  نیست‌.  زیـرا)  مـا  کسـانی  را  عـهده‌دار  (‌حفظ  و  سـود  بـردن  از)  آن  (‌ســه  چیز)  مــی‌سازیم  کـه  نسـبت  بـدان  کفر  نمی‌ورزند  (‌و  بـلکه  همچون  اهل  مدینه  به  جان  در  راه  آن  می‌کوشند)‌.  آنان  کسانیند  که  خداوند  ایشان  را  هدایت  داده  است  (‌و  توفیق  رسیدن  به  راه  حقّ  و  نـیکی  عطاء  نـموده  است‌)  پس  از  هـدایت  ایشـان  پیروی  کن  (‌و  بــه  راه  ایشـان  بـرو.  ای  پپغمبر!  همان  گونه  که  این  پیغمبران  بـه  پـیروان  خود  گفته‌اند،  تو  نیز  به  پیروان  خود  بگو:  من  در  برابر  (‌تبلیغ  رسالت  آسمانی  و  ابلاغ  فرمان  یزدانی‌)  پاداش  و  مزدی  از  شما  نمی‌طلبم‌.  این  قرآن  (‌که  تبلیع  آن  وظیفۀ  من  است‌)  چیزی  جز  یادآوری  و  اندرز  برای  جهانیان  نیست‌.

پس  از  عرضۀ  این  کاروان  بزرگوار،  کسـانی  تهدید  می‌گردند  که  گمان  می‏‎برند  خداونـد  پیغمبرانی  را  برنینگیخته  است  و  روانه  نفرموده  است‌،  و  برای  مردمان کتابی  را  نازل  نکرده  است‌...  این  چنین ‌کسانی  خدای  را  چنانکه  باید  نشناخته‌اند  و  والائی  او  را  ارج  ننهاده‌انـد.  کسی  خدای  را  چنانکه  باید  و  شاید  نشناخته  است ‌کـه  می‌گوید:  یزدان  مردمان  را  به  حال  خود  رها کرده  است  و  به  خردهایشان  واگذار  نموده  است  و  ایشان  را  به  دست  هواها  و  هوسها  و خواسـتها  و آرزوهـا  و  ضـعفها  و  ناتوانیها  سپرده  است‌.  کی  چنین  کاری  شایستۀ  مقام  الوهیّت  و  ربوبیّت  یزدا‌ن‌،  و  دانش  و  فرزانگی  و  دادگری  و  مهربانی  دادار  جـهان  است‌؟‌...  مهربانی  و  دانش  و  فرزانگی  و  دادگری  یزدان‌،  مقتضی  این  است‌ که  ایـزد  جهان  پیغمبـرانی  را  به  سوی  بندگانش‌ گسـیل  دارد،  و  برای  برخی  از  پیغمبران ‌کتابهائی  را  نازل ‌گرداند‌،  تا  همگی  تـلاش  و کوشش‌ کنند  انسـانها  را  به  سوی  آفریدگارشان  رهنمود  نـمایند،  و  فطرتشان  را  از  زیـر  توده‌هائی  بیرون  بکشند که  دلهایشان  را  چرکین  و  زنگ  زده  مــی‌گرداند،  و  سوراخهای  آنـها  را  می‌بندد،  و  دستگاه‌های  دریافت‌ کردن  و  پاسخ‌ گفتن  را  در  آن  از کار  می‌اندازد...  مثالی  در  این  رابطه  ذکر  می‌فرماید  که ‌کتاب  نازل  شده  بر  موسـی  است‌.  این ‌کتاب‌،  جملگی ‌کتابهای  آسمانی  پـیش  از  خود  را  تصدیق  می‌نماید  و  راست  قلمداد  می‌کند.

این  درس  طولانی‌،  با  بندها  و  بخشهای  پـیوسته  و  مربوط،  پایان  می‌پذیرد  با  اظهار  تنفّر  از کسانی ‌که  بر  خدا  دروغ  مـی‌بندند،  و  با  بیزاری  جسـتن  از  ادّعای  کسانی  که  گمان  می‏‎برند  از  سوی  یزدان  بدیشان  وحی  می‌شود،  و  ادّعاء  می‌کنند که  مـی‌توانـند  هـمچون  ایـن  چیزهائی‌ که  خدا  نازل  فرموده  است‌،  ایشـان  نـیز  نـازل  گردانند!...  آن  ادّعاهایی  است‌ که  بعضی  از کسانی ‌که  با  دعوت  اسلامی  رویاروی  شدند  برای  خود  ادّ‌عاء  می‌کردند،  و  برخی  از  آنان  ادّعـای  دریافت  وحی  آسمانی‌،  و  برخی  ادّعاء  نبوّت  و  پیغمبری  را  داشتند.  در  پـایان  درس‌،  صحنۀ  واپسـین  لحظات  غـم‌انگـیز  مشرکان  به  نمایش  درمی‌آید:

(وَلَوْ تَرَى‏ إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلاَئِکَةُ بَاسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهونِ بِمَا کُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَکُنتُمْ عَنْ آیَاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ. وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى‏ کَمَا خَلَقْنَاکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَکْتُم مَا خَوَّلْنَاکُمْ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَمَا نَرَى‏ مَعَکُمْ شُفَعَاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکَاءُ لَقَد تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَضَلَّ عَنکُم مَاکُنتُمْ تَزْعُمُونَ).

اگر  ستمکاران  را  ببینی  (‌و  بدانی  که  چه  وضع  نـابهنجار  و  دور  از  گفتاری  دارند)  در  آن  هنگام  که  در  شدائد  مرگ  فرو  رفته‌اند  و  فرشتگان  دستهای  خود  را  (‌بـه  سـوی  آنان‌)  دراز  کرده‌اند  (‌و  بـر  بناگوششان  تـپانچه  و  بر  پشـتشان  تازیانه  مـی‌زنند  و  بـدیشان  مـی‌گویند:  اگر  می‌توانید  از  این  عذاب  الهی‌)  خویشتن  را  بـرهانید.  ایـن  زمـان  به  سـبب  دروغـهائی  کـه  بـر  خـدا  مـی‌بستید  و  از  (‌پــذیرش‌)  آیــات  او  سـرپیچی  مـی‌کردید،  عـذاب  خوارکننده‌ای  می‌بینید.  (‌روز  رستاخیز  پروردگار  بـه  مردم  می‌فرماید:  اکنون‌)  شما  تک  و  تنها  (‌و  بـدور  از  خویشان  و  یاران  و  مال  دنیا،  حیات  دوباره  یـافته‌ایـد  و  برای  حساب  و  کتاب،  یک  یک  و  لخت  و  عور)  به  سوی  ما  برگشته‌اید؛  همان  گونه  که  روز  نخست  شما  را  آفریدیم  (‌و  برهنه  و  عریان  و  بدون  هیچ گونه  توشه  و  توان‌،  بـه  صحنۀ  جهان  گسیل  داشتیم‌؛  و  هـر  چـه  بـه  شـما  داده  بودیم‌،  از  خود  بجای  گذاشته‌اید  (‌و  دست  خالی  بـدینجا  آمده‌اید)  و  میانجیگرانی  را  با  شـما  نمی‌بینیم  که  گمان  می‌بردید  (‌در  نزد  خدا  به  یاریتان  می‌شتابند  و)  آنان  در  خود  (‌پرستش  و  عبادت‌)  شما  شریک  (‌و  سهیم  با  خدا)  هسـتند!  دیگر  پـیوند  شما  گسیخته  است  (‌و  روابـط  خویشی  و  دوستی  و  پـدری  و  فرزثدی  و  فرمانبری  و  فرماندهی  پاک  بریده  است  و  تمام  پندارها  و  تکیه‌گاهها)  و  چیزهائی  که  گمان  می‌بردید  (‌که  کاری  از  آنها  ساخته  است‌)  از  (‌یدِ)  شما  گم  و  ناپدید  گشته  است‌.

صحنه‌ای  از  شخص  دل  شکسته  غمزدۀ  هراسناکی  است‌.  خواری  و  پستی  در گوشش  طنین‌انداز  است‌،  و  تنبیه  و  تهدید  همدم  او  است‌.  اینها  پاداش  تکبّر  و  رویگردانی  و  تهمت زدن و تکذیب کردن است.

(وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لِأَبِیهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَاماً آلِهَةً إِنِّی أَرَاکَ وَقَوْمَکَ فِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ. وَکَذلِکَ نُرِی إِبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ. فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأى‏ کَوْکَباً قَالَ هذَا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لاَأُحِبُّ الآفِلِینَ. فَلَمَّا رَأى الْقَمَرَ بَازِغاً قَالَ هذَا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ. فَلَمَّا رَأى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هذَا رَبِّی هذَا أَکْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ یَاقَوْمِ إِنِّی بَرِی‏ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ. إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِیفاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

و  (‌بـرای  مـردمان  بیان  کن  چیزهائی  را  کـه  رخ  داد)  بدانگاه  که  ابراهیم  به  پدر  خود  آزر  گفت‌:  آیا  بتهائی  را  به  خدائی  می‌گیری‌!!  (‌مگر  زشت  نیست  کـه  انسـان  عـاقل‌،  سنگهای  بی‌جان  را  پرستش  و  عبادت  کند  و  در  برابر  تراشیده‌های  دست  خود  کرنش  برد؟‌!)‌.  به  حقیقت  من  تو  را و  قـوم  تو  را  در گمراهـی  آشکار (‌و  بـه  دور  از راه  پروردگار)  می‌بینم‌.  و  همان  گونه  (‌که  گمراهی  قوم  ابراهیم  را  در  امر  پرستش  بتها  بـه  او  نمودیم‌،  بـارها  و  بارها  نیز)  ملک  عظیم  آسمانها  و  زمـین  را  بــه  ابراهیم  نشان  دادیم‌،  تا  از  زمرۀ  باورمندان  راستین  شود  (‌و  بـر  راستای  خداشناسی  رود.  از  جمله‌)  هنگامی  کـه  شب  او  را  در  بــر  گرفت  (‌و  تـاریکی  شب  هـمه  جـا  را  پـوشاند)  ستاره‌ای  (‌درخشان  به  نام  مشتری  یا  زهره‌)  را  دید  (‌بر  سبیل  فرض  و  ارخاء  العنان‌)  گفت‌:  این  پروردگار  مـن  است‌!  امّا  هنگامی  که  غروب  کرد  (‌بـرای  ابـطال  عقیدۀ  ستاره‌پرستان  موجود  در  آن  محیط‌)  گفت‌:  من  غروب  کنندگان  را  دوست  نمی‌دارم  (‌و  بـه  عبادت  چیزهای  تـغیّرپذیر  و  زوال‌پـذیر  نــمی‌گرایـم‌)‌.  و  هنگامی  که  خورشید  را  در  حال  طلوع  (‌در  کرانۀ  افق‌)  دید  (‌دوبـاره  بر  سبیل  فرض  و  ارخاء  العنان‌)  گفت‌:  این  پروردگار  من  است‌!  (‌چرا  که‌)  این  بزرگتر  (‌از  ستاره  و  مـاه‌)  است‌!  امّـا  هـنگامی  که  غروب  کرد،  گفت‌:  ای  قوم  من‌،  بی‏گمان  من  از  آنــچه  انـباز  خدا  مـی‌کنید  بـیزارم  (‌و  تنها  رو  بـه  خدا  می‌دارم‌)‌.  بی‏گمان  مـن  رو  بــه  سـوی  کسـی  مـی‌کنم  که  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌،  و  من  (‌از  هر  راهی  جز  راه  او)  برکنارم  و  از  زمرۀ  مشرکان  نیستم‌.

صحنه‌ای ‌که  روند  قرآنی  در  این  آیات  آن  را  به  تصویر  می‌‌کشد  بس  زیبا  و  دلربا  است‌...  صحنۀ  فطرت  است‌.  فطرت  پیش  از  هر  چیز  اندیشه‌ها  و  جهان‌بینیهای  جاهلیّت  را  دربارۀ   بتها  زشت  و  ناپسند  مـی‌شمارد.  آنگاه  پس  از  مردود  شمردن  بتها،  با  شوق  و  ذوق  ژرف  و  جوشان  حرکت  می‌کند  و  خدای  حقّ  خود  را  می‌جوید.  خدائی  که  او  را  در  زوایـای  درونش  می‏‎یابد،  ولی  در  داخل  فهم  و  شعورش  او  را  روشن  و  بی‌پرده  نمی‏بیند.  با  رغبت  و  اشتیاق  پنهان  در  اندرون  جان‌،  به  هـر  چیزی  متوسّل  می‌گردد که ‌گمان  می‏‎برد  چه  بسا  او  همان  خدائی  باشد که  وی  را  می‌جو‌ید!  یک  یک  آنها  را  بررسی  و  وارسی  می‌‌کند و به  محـک  آزمون  می‌زند  و آنـها را  نادرست  و  ناروا  می‏‎یابد،  و  می‌بیند که  آنها  با  حقیقت  و  صفت  خدائـی  که  در  درون  او  پـنهان  است‌،  مطابقت  ندارند...  سرانجام  حقیقت  را  می‏‎یابد،  حقیقتی‌ که  در  خود  فطرت  می‌درخشد  و  جلوه‌گر  می‌آید.  با  شادی  فراوان  و  اطمینان  کامل  از  یافتن  این  حقیقت  روان  می‌گردد  و  با  جوش  و  خروش  حاصل  از  این  ملاقات‌،  یـقین  خود  را  اعلان  می‌کند،  یقینـی ‌که  بر  اثر  مطابقت  و  سنجشی  بدان  رسیده  است ‌که  فهم  و  شعو‌رش  با  حقیقت  نهان  در  خود  فطرت  انجام  داده  است  و  همان  حقیقت  تنها  حقیقت  بوده  است  و  بس‌...  صحنۀ  بس  زیبا  و  دلربائی  است‌،  صحنه‌ای  که  در  دل  ابراهیم  علیه السلام جلوه‌گر  آمده  است‌.  روند  قرآنی  آزمون  بزرگی  را  عرضه  می‌دارد که  ابراهیم علیه السلام در  آن  پیروز  شده  است  و  سرافرازانه  آن  را  پشت  سر گذاشته  است  و  در  این  آیات ‌کوتاه  از  آن  سخن  رفـته  است‌...  ایـن‌،  داستان  فطرت  با  حقّ  و  باطل  است‌.  داستان  عقیده‌ای  نیز  هست ‌که  مؤمن  آن  را  فریاد  می‌دارد  و  آشکارا  زبان  بدان  می‌گشاید  و  در  این  راستا  از  سرزنش  سرزنش‌کننده‌ای  نمی‌هراسد،  و  در  آن  نه  با  پدر  و  نه  با خانواده  و  نه  با  قوم  و  نه  با  قبیله  سازشکاری  نمی‌کند...  همان‌گو‌نه  که  ابراهیم علیه السلام در  برابر  پـدرش  و  قوم  و  قبیله‌اش‌،  سخت  و  قاطعانه  و  آشکار  ایستاد:

(وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لِأَبِیهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَاماً آلِهَةً إِنِّی أَرَاکَ وَقَوْمَکَ فِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ).

و  (‌بـرای  مـردمان  بـیان  کن  چیزهائی  را  کـه  رخ  داد)  بدانگاه  که  ابراهیم  به  پدر  خود  آزر  گفت‌:  آیا  بتهائی  را  به  خدائی  می‌گیری‌!!  (‌مگر  زشت  نیست  کـه  انسـان  عـاقل‌،  سنگهای  بی‌جان  را  پرستش  و  عبادت  کند  و  در  بـرابـر  تراشیده‌های  دست  خود  کرنش  برد؟‌!)‌.  به  حقیقت  من  تو  را  و  قـوم  تو  را  در  گمراهی  آشکار  (‌و  بـه  دور  از  راه  پروردگار)  می‌بینم‌.

این‌،  فطرت  است‌ که  با  زبان  ابراهیم  سخن  مـی‌گوید.  ابراهیم  با  فهم  و  شعور  خود  هنوز  به  خدای  خویش  پی  نبرده  است‌.  ولی  فطرف  سلیم  او،  در  اصل  قبول  نـدارد  این  بتهائی‌ که  قوم  او  آنها  را  می‌پرستند  خدا  باشند.  قوم  ابراهیم  از کلدانیان  عراق  بودند.  بتها  را  می‌پرستیدند  و  ستارگان  را  نیز  پرستش  می‌نمودند.  خدائی‌ که  پرستیده  می‌شود،  و  بندگان  در  وقت  خوشی  و  سلامت‌،  و  در  زمان  ناخوشی  و  بیماری،  بدو  رو  می‌کنند،  و  مردمان  و  جانداران  را  آفریده  است‌،  این  چنین  خدائی  در  فطرت  ابراهیم،  نمی‌تواند  بتی  از  سنگ‌،  یا  بتی  از  چوب  باشد...  هنگامی‌ که  این  بتها  نمی‌توانند  بیافرینند  و  روزی  بدهند  و  بشنوند  و  پاسخ  دهند  - ‌اینها  هم  آشکار  و  پیدا  است  -  پس  سزاوار  پرستش  نیستند.  همچنین  شـایان  ایـن  هم  نیستند که  خدایانی  باشند  و  میان  یزدان  راستین  جهان  و  بندگان  واسطه  قلمداد  شوند.

در  این  صورت  فطرت  ابراهیم علیه السلام  پیش  از  هر  چیز  آن  را گمراهی  روشن  احساس  می‌کند.  فطرت  ابراهیم  علیه السلام  نمونۀ کامل  فطرتی  است‌ که  یـزدان  مـردمان  را  بر  آن  سرشته  است...‌.  گذشته  از  این‌،  نمونۀ  کامل  فطرتی  است  که  با گمراهی  روشن  رویاروی  می‌گردد  و  آن  را  زشت  و  پلشت  می‏‎بیند  و  از  آن  بیزاری ‌می‌جوید،  و  سخنان  حقّ  را  آشکارا  فریاد  می‌دارد،  بدان  هنگام‌ که  کـار  و  بار  عقیده  در  میان  است  و  حقّ  را  باید  آشکار گفت‌:

(أَتَتَّخِذُ أَصْنَاماً آلِهَةً إِنِّی أَرَاکَ وَقَوْمَکَ فِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ).

آیا  بتهائی  را  به  خدائی  می‌گیری‌!!  (‌مگر  زشت  نیست  که  انسان  عاقل‌،  سنگهای  بی‌جان  را  پرستش  و  عبادت  کند  و  در  برابر  تراشیده‌های  دست  خود  کـرنش  بـرد؟‌!)‌.  بـه  حقیقت  من  تو  را  و  قوم  تو  را  در  گمراهی  آشکـار  (‌و  بـه  دور  از  راه  پروردگار)  می‌بینم‌.

این  سخنی  است‌ که  ابراهیم  علیه السلام  آن  را  به  پـدر  خود  می‌گوید.  ابراهیمی‌ که  توبه‌کار  و  بردبار  و  خوش  اخلاق  و  باگذشت  و  بزرگوار  و  نرمخو  است‌،  بدان‌گونه ‌که  اوصاف  او  در  قرآن  مجید  آمده  است‌.  امّـا  ایـنجا  پـای  عقیده  در  میان  است‌.  عقیده  هم  فراتر  از  روابط  پدری  و  پسری  است‌.  و  بالاتر  از  احساسات  شکیبائی  وگذشت  است‌.  ابراهیم  پیشوائی  است‌ که  یـزدان  به مسـلمانانِ  فرزند  او  دستور  می‌دهد که  او  را  رهبر  و  سرمشق  خود  قرار  دهند  و  بدو  اقتداء‌ کنند.  داستان  هم  بیانگر  این  است  که  باید  او  را  الگو  و  نمونه ‌کرد.

ابراهیم علیه السلام همچنین  با  خلوص  و  صفای  فطرتی‌ که  داشت  و  با  اطاعت  و کرنشی‌ که  در  برابر  حقّ  می‌ورزید،  سزاوار  این  بود که  یـزدان  پـرده‌ها  را  از  جلو  چشـمان  ابراهیم  علیه السلام  به ‌کنار  زند،  و  اسرار  نهان  در  جهان  را  بدو  بنماید،  و  دلائل  و  براهینی  بدو  نشان  دهد که  وی  را  به  هدایتی  رهنمود  و  الهام ‌کند که  در گسترۀ  هستی  است‌:

(وَکَذلِکَ نُرِی إِبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ).

همان  گونه  (‌که  گمراهی  قوم  ابراهیم  را  در  امر  پـرستش  بتها  به  او  نمودیم‌،  بارها  و  بارها  نیز)  ملک  عظیم  آسمانها  و  زمین  را  به  ابراهیم  نشان  دادیم‌،  تا  از  زمرۀ  باورمندان  راستین  شود  (‌و  بر  راستای  خداشناسی  رود).

با  این  فطرت  سالمی ‌که  ابراهیم  داشت‌،  و  با  این  بینش  بازی که  او  دا‌شت‌،  و  بر  ا‌ثر  شیوۀ  خالصانه‌ای ‌که  در  برا‌بر  حقّ  در  پیش‌ گرفته  بود،  و  به  سبب  مبارزه  سرسختانه‌ای  که  با  باطل  از  خود  نشان  می‌داد،  ما  به  ابراهیم  حـقیقت ایـن  ملک  و  مـملکت  را  نـمودیم‌،  ملک  و  مـملکت  آسمانها  و  زمین  را...  و  او  را  بر  اسرار  پنهان  در  درون  کیهان  مطّلع  ساختیم‌،  و  از  نشانه‌ های  شناخت  خدا که  بر  همه  جای  صفحات  هستی  پراکنده  است  آگاه‌ کردیم‌،  و  میان  دل  او  و  فطرت  او  و  الهامهای  ایـمان  و  دلائـل  هدایت  موجود  در  این  جـهان  شگفت‌،  پـیوند  برقرار  نمودیم‌،  تا  بتوا‌ند  از  پلۀ  انکار  پرستش  خدایان  پوچ  و  نادرست ‌گام  فراتر  نهد،  و  به  پلۀ  یقین  آگاه  از  خدای  راستین  برسد.

این‌،  راه  روشن  و  استوار  فطرت  است‌...  شعوری  است  که  توده‌ای  بر  آن  ننشسته  است  و گرد  و  غباری  آئینۀ  آن  را  تیره  و  تار  ننموده  است‌.  چشمی  است‌ که  شگفتیهای  ساختار  یزدان  را  در گسـترۀ  جـهان  می‏‎بیند  و  بدانـها  می‌نگرد.  تدبّر  و  تفکّری  است ‌که  صحنه‌ها  را  وراند‌از  می‌کند  و  می‌پاید  تا  بدان  هنگام ‌که  به  زبان  می‌آیند  و  از  رازهـای  پنهان  در  خطوط  و  زوایای  خود  سخن  می‌گویند...  سرانجام  هدایت  یزدان  به  پاداش  تلاش  در  راه  او  سر  می‌رسد.

ابراهیم  علیه السلام این  چنین  حرکت‌ کرد  و  قدم  در  راه  نـهاد  و  در  این  راه  خدای  را  یافت‌.  او  را  در  درون  فهم  و  شعـور  خود  یافت‌،  بس  از  آن ‌که  او  را  تنها  در  فطرت  و  دل  خود  می‌یافت‌...  حقیقت  الوهیّت  را  در  فـهم  و  شعور  خود  مطابق  با  همان  حقیقی  یافت‌ که  در  فطرت  و  دل  نـهان  بود.

پس  همراه  با فطرت  راستین  ابراهیم  این  سفر  شوق  و  شور  را  ادامه  دهیم‌...  این  سفر،  کوچ  عظیم  و  هولناکی  است‌،  هر  چند  ساده  و  آسان  به  نظر  می‌آید!  سفری  است  از  نقطۀ  ایمان  فطری  به  سوی  نـقطۀ  ایـمان  شعوری!  ایمانی‌ که  انسان  با  بودن  آن  مکلّف  به  انجام  فرائض  و  واجبات‌،  و  پیروی  از  قوانین  و  مقرّرات  می‌شود.  ایمانی  است‌ که  یزدا‌ن  سبحان  عموم  مردمان  را  در آن  تنها  به  خردهایشان  واگذار  نمی‌کند  و  بس.  بلکه  چنین  ایمانی  را  در  رسالتهای  پیغمبران  توضیح می‌‌دهد،  و  رسالت  را  -  نه  فطرت  و  نه  خرد  بشری  را  -‌ دلیل  و  حجّت  برمردمان  می‌گیرد،  و  آن  را  ملاک  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزا  قرار  می‌دهد.  این  کار  به  خاطر  دادگری  و  مهربانی  یزدان‌،  و  همچنین  به  خاطر  اطلاع‌ کامل  یزدان  از  حقیقت  انسان  است‌.

ابراهیم علیه السلام ابراهیم  است‌!  ابراهیم  خلیل  و  دوست  خداوند  مهربان  و  پدر  مسلمانان  است‌.

(فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأى‏ کَوْکَباً قَالَ هذَا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لاَأُحِبُّ الآفِلِینَ).

 هنگامی  که  شب  او  را  در  بر  گرفت  (‌و  تاریکی  شب  همه  جا  را  پوشاند)  ستاره‌ای  (‌درخشان  بـه  نـام  مشـتری  یـا  زهره‌)  را  دید  (‌بر  سبیل  فرض  و  ارخاء  العنان‌)  گفت‌:  این  پروردگار  من  است‌!  امّا  هنگامی  که  غـروب  کرد  (‌بـرای  ابطال  عقیدۀ  ستاره‌پرستان  موجود  در  آن  محیط‌)  گفت‌:  من  غروب  کنندگان  را  دوست  نمی‌دارم  (‌و  بـه  عبادت  چیزهای  تغیّرپذیر  و  زوال‌پذیر  نمی‌گرایم‌).

این  تصویری  از  درون  ابراهیم علیه السلام است‌،  بدان  هنگام ‌که  شک  می‌کنـد  -  بلکه  قاطعانه  انکار  می‌کند  -  بتهائی  را  که  پدر  او  و  قوم  او  می‌پرستیدند.  مسالۀ  عقیده‌،  پهنه  دل  او  را،  و گسترۀ  جهان  او  را  فرا گرفته  است‌...  تـصویری  است‌ که  این  تعبیر  بر  برجستگی  و  روشنی  آن  می‌افزاید:

(فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ....).

هنگامی  که  شب  او  را  در  بر  گرفت  (‌و  تاریکی  شب  هـمه  جا  را  پوشاند)....

انگار  شب  تنها  او  را  در  بر  می‌گیرد،  و  او  را  از  مردم  بر  کنار  می‌کند،  تا  با  خود  خلوت‌ کند  و  با  خاطره‌ها  و  اندیشه‌های  خویش  زندگی  نماید،  و  با  غم  تازه‌ای  بسر  برد که  دل  او  را  به  خود  مشغو‌ل  داشته  است  و  زوایای  درونش  را  پر کرده  است‌:

(فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأى‏ کَوْکَباً قَالَ هذَا رَبِّی).

هنگامی  که  شب  او  را  در  بر  گرفت  (‌و  تاریکی  شب  هـمه  جا  را  پوشاند)  ستاره‌ای  (‌درخشان  بـه  نـام  مشـتری  یـا  زهره‌)  را  دید  (‌بر  سبیل  فرض  و  ارخاء  العنان‌)  گفت‌:  این  پروردگار  من  است‌!.

قوم  ابراهیم علیه السلام هـمان‌گونه‌ کـه ‌گفتیم‌،  سـتارگان  را  می‌پرستیدند.  هنگامی  او  از  ایشان  مأیوس‌ گردید  که  خدای  راستین  او،  خدای  راستینی‌ که  او  را  به  صورت  نامشخّص  و  مبهم  در  فطرت  خود  می‌یافت‌،  بتی  از  بتها  شود  تا  این ‌که  در  میان  چیزهائی  قرار گیرد که  قوم  او  به  پرستش  آنها  رغبت  و  علاقه  دارند!

این  نخستین  بار  نیست‌ که  ابراهیم علیه السلام  پی  برده  است‌ که  قوم  او  ستارگان  را  پرستش  می‌کنند.  این  نخستین  بار  هم  نیست  که  او  ستاره‌ای  را  می‌بیند...  امّـا  سـتارۀ  امشب  چیزی  را  می‌گوید که  قبلًا نگفته  است‌.  و  چـیزی  را  به  خاطر  او  می‌اندازد که  همساز  و  همآوا  با  اندوهی  است  که  دل  او  را  به  خـود  مشغو‌ل  داشته  است  و  جهان  او  را  فراگرفته  است‌:

(قَالَ هذَا رَبِّی).

گفت‌:  این  خداوندگار  من  است‌.

این  ستاره  با  نور  و  روشنائی  و  بلندائی‌ که  دارد،  برای  خدا  بودن  سزاوارتر  از  بتان  است‌!  امّا  گمان  خود  را  تکذیب‌ می‌‌کند:

(فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لاَأُحِبُّ الآفِلِینَ).

هنگامی  که  غروب  کرد،  گفت‌:  غروب  کنندگان  را  دوست  نمی‌دارم‌.

او که  غروب  می‌کند  و  پنهان  می‌شود...  از  این  آفریدگان  پنهان  و  نهان  می‌شود.  پس  چه ‌کسی  آنها  را  می‌پاید  و  کار  و  بارشان  را  می‏‎گرداند،  وقتی ‌که  خدا  غائب  و  نهان  گردد؟ نه‌،  او  خدا  نیست‌،  خدا  باید  پنهان  و  نهان  نشود!  این  منطق  هو‌یدا  و  نـزدیک  به  ذهن  فطرت  است  ...  منطقی  است‌ که  با  مسـائل  علم  منطق  و  فرضیه‌های  مناظره  و  جدال،  مشورت  و  رایزنی  نمی‌کند،  بلکه  فوراً  ساده  و قاطعانه  به  سخن  در  می‌آید.  چو‌ن  هستی  بشری  هم  با  اطمینان  و  یقین ‌کامل  همین  را  می‌گوید...

(لاَأُحِبُّ الآفِلِینَ).

غروب  کنندگان  را  دوست  نمی‌دارم‌.

آخر  رابطه  فطرت  و  خدای  فطرت  رابطه  عشق  و  محبّت  است‌.  پیوند،  پیوند  دل  است‌...  فطرت  ابراهیم  غروب  کنندگان  را  «‌دوست  نمی‌دارد»  و  از  میان  آنها  خدائی  را  برنمی‌گزیند. خدائی ‌که  فطرت‌،  او  را  دوست  داشته  باشد  و  بدان  عشق  ورزد،  پنهان  و  نهان  نمی‌شود....!

(فَلَمَّا رَأى الْقَمَرَ بَازِغاً قَالَ هذَا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ).

 هنگامی  کـه  ماه  را  در  حال  طلوع  (‌در  کرانۀ  افق‌)  دید  (‌باز  هم  بر  سبیل  فرض  و  ارخاء  العنان‌)  گفت‌:  این  پروردگار  من  است‌!  ولی  هنگامی  که  (‌آن  هم‌)  غروب  کرد،  گفت‌:  اگر  پروردگارم  مرا  راهنمائی  نکند،  بدون  شک  از  زمرۀ  قوم  گمراه  (‌و  جـمعیّت  سـرگشته  در  وادی  کـفر  و  ضـلال‌)  خواهم  بود.

تجربه  تکرار  می‌گردد.  انگار  ابراهیم  ماه  را  هرگز  ندیده  است‌،  و  قوم  خود  را  نشناخته  است‌ که  آن  را  پرستش  می‌کنند!  ماه‌،  امشب  در  مقابل  دیدگان  او  تازه  می‌نماید:

(قَالَ هذَا رَبِّی).

گفت‌:  این  خداوندگار  من  است‌.

با  نور  خود  بزمگاه  جهان  را  روشـن  می‌گردانـد.  در  آسـمان  در  رخشندگی  دوست  دا‌شـتنی  خود  یکّـه‌تاز  است‌...ا‌مّا  او  هم  غروب  می‌کند  و  از  دیـدگان  نـهان  می‌شود!...  ولی  خدائی ‌که  ابراهیم  با  فطرت  و  قلب  خود  می‌شناسد،  غروب  نمی‌کند  و  نهان  نمی‌گردد!

در  اینجا  ابراهیم  احسـاس  می‌کند  به  یـاری  خدای  راستینی  نیاز  دارد که  او  را  در  درون  و  فطرت  خـویش  می‏‎یابد.  خدائی  که  دوستش  می‌دارد.  ولی  هنوز  در  فهم  و  شعو‌ر،  او  را  نیافته  است‌...  احساس  می‌‌کند که  گـمراه  شده  است  و  به ‌کژ راهه  افتاده  است  و  تباه  می‌گردد  اگر  خدای  او  در  پـرتو  هدایت  خود  او  را  در  نیابد  و  به  فریادش  نرسد،  و  دستش  را  به  سویش  دراز  نکند  و  او  را  از  ورطه  و  مهلکه  بیرون  نکشد  و  راه  را  بدو  ننماید:

(قَالَ لَئِن لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ).

گفت‌:  اگر  پروردگارم  مرا  راهنمائی  نکند،  بـدون  شک  از  زمرۀ  قوم  گمراه  (‌و  جمعیّت  سـرگشته  در  وادی  کـفر  و  ضلال‌)  خواهم  بود.

(فَلَمَّا رَأى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هذَا رَبِّی هذَا أَکْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ یَاقَوْمِ إِنِّی بَرِی‏ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ. إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِیفاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

 هنگامی  که  خورشید  را  در  حال  طلوع  (‌در  کرانۀ  افق‌)  دید  (‌دوباره  بـر  سبیل  فـرض  و  ارخاء  العنان‌)  گفت‌:  ایـن  پروردگار  من  است‌!  (‌چرا  که‌)  این  بزرگتر  (‌از  سـتاره  و  ماه‌)  است‌!  امّا  هنگامی  که  غروب  کرد،  گفت‌:  ای  قوم  من‌،  بی‏گمان  من  از  آنچه  انباز  خدا  می‌کنید  بیزارم  (‌و  تـنها  رو  به  خدا  می‌دارم‌)‌.  بی‏گمان  من  رو  به  سوی  کسی  مـی‌کنم  که  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌،  و  من  (‌از  هر  راهی  جز  راه  او)  بکنارم  و  از  زمرۀ  مشرکان  نیستم‌.

این  سومین  تجربه  است‌.  تجربه‌ای‌ که  با  بزرگترین  اجرام  آسمانی  است‌،  اجرامی  که  با  چشـم  دیـده  می‌شوند.  خو‌رشید  از  همۀ  آنها  پر نورتر  و  پر  حرارت‌تـر  است‌...  خورشید...  بلی  خورشید که  هر  روز  طلوع  و  غروب  دارد.  امّا  امروز  در  برابر  دیدگان  ابراهیم  بگونۀ  پدیدۀ  نوینی  جلوه‌گر  می‌آید.  ابراهیم  امروز  چیزها  را  با  تـمام  هستی  خود  لمس  می‌کند  و  می‏‎بیند.  هسـتی  او که  در  جستجوی  خدائی  است‌ که  بدان  بیارامد  و  درکنار  او  آرامش  بیابد،  و  بر  یک  منوال  ثابت  استقرار  پیدا کند،  و  دیگر  سرگردان  و  پریشان  نباشد  و  به  تلاش  و  تکاپوی  فراوان‌نپردازد:

(قَالَ هذَا رَبِّی هذَا أَکْبَرُ).

گفت‌:  این  خدای  من  است‌.  این  بزرگتر  است‌.

امّا  خورشید  نیز  غروب  می‌کند  و  ا‌ز  دیـدگان  نـهان  و  پنهان  می‌شود...

در  اینجا  تماس  حاصل  می‌گردد،  و  جرقّه  در  می‌گیرد،  و  اتّصال‌ کامل  میان  فطرت  صادق  و  خـدای  حقّ  مـیسّر  می‌شود،  و  نور  دل  را  فرا  می‌گیرد،  و  بر  جهان  ظاهر  و  بر  خرد  و  شعور  فیضان  می‌کند  و  سرریز  مـی‌گردد...  در  اینجا  ابراهیم  خدای  خود  را  پیدا  می‌کند...  او  را  در  فهم  و  شعو‌رش  می‌یابد،  همان‌گونه‌ که  او  را  در  فـطرت  و  درون  خود  یافته  بود...  در  اینجا  میان  احساس  فطری  پنهان‌،  و  تصوّر  خـردمندا‌نۀ  روشـن‌،  تطابق  حاصل می‌آید.

در  اینجا  ابراهیم  خدای  خود  را  می‏‎یابد.  امّا  در  ستاره‌ای  که  می‌درخشد،  و  در  ماهی‌ که  طلوع  می‌کند،  و  در  خورشیدی‌ که  سر  بر  می‌زند،  و  در  چیزهائی ‌که  چشـم  آنها  را  می‏‎بیند،  و  در  چیزهائی ‌که  آنـها  را  احسـاس  می‌کند،  او  را  نمی‌یابد...  بلکه  در  دل  و  فطرت  خود،  و  در  عقل  و  شعور  خویش،  و  در  سـراسـر  جهان  دور  و  برش،  او  را  می‌یابد...  او  را  آفریدگار  همۀ  چیزهائی  می‌یابد که  چشم  آنها  را  می‏‎بیند،  و  حسّ  آنها  را  احساس  می‌کند،  و  خردها  آنها  را  درک  و  فهم  می‌کنند.

بدین  هنگام  در درون  او  میان  او و  میان  قو‌م  او،  در همۀ  چیزهائی‌ که  مـی‌پرستند  و  خدایـان  پوچ  و  نـادرستی  هستند،  جدائی‌ کامل  به  میان  می‌آید.  از  روش  ایشان  و  از  برنامۀ  ایشان  و  از  انبازی ‌که  می‌ورزند  و  معتقد  بدان  هستند،  قاطعانه  می‏‎برد.  البته  آنان  خدا  را  بطور کلی   انکار  نمی‌کردند،  بلکه  ایشان  چنین  خدایان  نادرست  و  پوچی  را  شریک  خدا  می‌کردند،  امّا  ابراهیم  به  سوی  خدائی  رو  می‌کرد که  یگانه  و  بدون  شریک  بود:

(قَالَ یَاقَوْمِ إِنِّی بَرِی‏ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ. إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِیفاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

 گفت‌:  ای  قوم  من‌،  بی‏گمان  من  از  آنچه  انباز  خدا  می‌کنید  بیزارم  (‌و  تنها  رو  به  خدا  مـی‌دارم‌)‌.  بی‏گمان  مـن  رو  بـه  سوی  کسی  می‌کنم  که  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌،  و  من  (‌از  هر  راهی  جز  راه  او)  بکنارم  و  از  زمرۀ  مشرکان  نیستم‌.

این  راهی  به  سوی  آفریدگار  آسمانها  و  زمین  است‌.  راه  حقگرائی  است‌ که  به  سوی  شرک  نمی‌گراید.  این  سخن  جدا کنندۀ  حقّ  از  باطل،  و  یقین  و  اطمینان  قاطعانه‌،  و  واپسـین  مسـیر  است‌...  دیگــر  شکّ  و  تــردیدی  و  سرگشتگی  و  سرگردانیی  در  چیزی  نیست‌ که  برای  خرد  جلوه‌گر  آمده  است‌،  و  آن  تصوّری  مطابق  با  حقیقت  نهان  در  دل  و  جان  است‌.

بار  دیگر  آن  صحنۀ  زیبای  دلربا  است‌...  صحنۀ  عقیده‌ای  است‌ که  در  درون  نفس  اعلان  شده  است‌،  و  بر  دل  چیره  گشته  است‌،  پس  از  آن ‌که ‌کاملًا روشن  و  هویدا  شده  و  تاریکی  از  آن  زدوده  است‌...  صحنه  را  می‏‎بینیم  بدانگاه  که  سراسر هستی  بشری  را  لبریز کرده  است  و چیزی  از  پس  خود  بر  جای  نگذاشـته  است‌.  به  انـدرون  انسـان  آرامش  ایمان  به  پروردگار  خود  را  ریخته  است‌،  پروردگاری ‌که  او  را  در  دل  و  عقل  و  جهان  دور  و  بر  خود  یافته  است‌...  صحنه‌ای  است‌ که  با  تمام  زیبائی  و  روشنائی  و  دل‌انگیزی  خـود  در  بخش  آیندۀ  روند  سوره  جلوه‌گر  است‌.

کار  ابراهیم  بدانجا کشید که  خداوند  سبحان  را  در  دل  و  درون  و  خرد  خود،  و  در  جهان  دور  و  بر  خویش  ببیند.  دلش  یقین  و  اطمینان  یافت  و  درونش  آرام ‌گـرفت  و  آسوده  شد.  احساس‌ کرد که  یـزدان  جـهان  دست  او  را  می‌گیرد  و گام  به‌ گام  او  را  در  راه  می‌برد...  هم  ایـنک  قوم  او  می‌آیند  تـا  با  او  بستیزند  و  دربارۀ  یقین  و  اطمینانی‌ که  پیدا کرده  است  و  یکتاپرستی  و  توحیدی ‌که  بدان  رسیده  است  و  دل  بدان  داده  است‌،  مجادله ‌کنند،  و  او  را  از  خدایـان  خود که  ابراهیم  منکر آنها  است  بترسانند  و  بدو  بگویند که  خدایانشان  چه  بسا  بلائی  بدو  برسانند...  ابراهیم  با  یقین  قاطع‌،  و  ایمان  راسـخ‌،  و  با  دیدار  پـنهان  و  آشکار  پروردگار  راسـتینی‌ کـه  او  را  هدایت  داده  است  و  رهنمود  فرموده  است‌،  با  ایشـان  رویاروی  می‌شود:

(وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّی فِی اللّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلاَ أَخَافُ مَاتُشْرِکُونَ بِهِ إِلَّا أَن یَشَاءَ رَبِّی شَیْئاً وَسِعَ رَبِّی کُلَّ شَیْ‏ءٍ عِلْماً أَفَلاَ تَتَذَکَّرُونَ. وَکَیْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَکْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُمْ بِاللّهِ مَالَمْ یُنَزِّلْ بِهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ).

قوم  ابراهیم  با  او  به  ستیزه  پرداختند  (‌و  وی  را  از  خشم  خدایان  خود  ترساندند.  ابراهیم‌)  گفت‌:  آیا  شما  را  سـزد  که  دربـارۀ  خدا  بـا  مـن  بسـتیزید،  و  حال  آن  کـه  مـرا  ‌(خداوند  با  دلائل  روشن  به  سوی  حقّ  راهنمائی  کـرده  است  و)  هدایت  بخشیده  است‌؟  من  از  آن  چیزهائی  کـه  انباز  خدا  می‌کنید  نمـی‌ترسم  (‌چرا  که  می‌دانم  از  سـوی  آنها  و  از  جانب  کسی  زیانی  به  من  نمی‌رسد)  امّا  اگر  خدا  بخواهد  ضرر  و  زیان  (‌بـه  کســی  بـرسد،  بی‏گمان  بـدو)  می‌رسد.  دانش  پروردگارم  همه  چیز  را  در  بـر  گرفته  است  (‌و  خدای  من  از  هر  چیز  آگاه  است‌،  ولی  خدایـان  شما  از  چیزی  آگاهی  ندارند)‌.  آیا  یادآور  نمی‌شوید  (‌و  از  خواب  غفلت  بـیدار  نـمی‌گردید  و  متوجّه  نـیستید  کـه  چــیزهای  عــــاجز  و  درمـــانده  مسـتحقّ  پــرستش  نمی‌باشند؟‌)‌.  چگونه  من  از  چیزی  که  (‌بی‌جان  است  و  بت  نـام  دارد  و از  روی  نـادانـی‌)  آن  را  انـباز  (‌خـدا)  مـی‌سازید  مـی‌ترسم‌؟  و  حـال  آن  کـه  شـما  از  ایــن  نمی‌ترسید  که  برای  خداوند  (‌جهان  که  همۀ  کائنات  گواه  بر  یگانگی  او  است‌)  چیزی  را  انباز  می‌سازید  که  خداوند  دلیلی  بر  (‌حقّانیّت  پرستش‌)  آن  بـرای  شما  نفرستاده  است‌؟  پس  کــــدامــیک  از  دو  گــروه  (‌بت‌پــرست  و  خداپرست‌)  شایسته‌تر  به  امن  و  امـان  (‌و  نترسیدن  از  مجازات  یزدان‌)  است‌،  اگر  می‌دانید  (‌کـه  درست  کـدام  و  نادرست  کدام  است‌؟‌).

فطرت  وقتی ‌که  منحرف  می‏‎گردد  و  به ‌کژ راهه  می‌افتد،  گـمراه  و  سرگشته  می‌شود.  سپس  به‌ گمراهی  و  سرگشتگی  خود  ادامه  می‌دهد،  و  زاویه  فراخ‌تر  می‌شود  و  خط  از  نقطۀ  شروع  دورتر  می‌گردد،  تا  بدانجا که  برای  او  مشکل خو‌اهد  بود که  برگردد  و  راستای  راه  را  در  پیش  بگیرد...  مثلًا  خو‌د  این  قوم  ابراهیم  علیه السلام بتها  را  و  ستارگان  را  می‌پرستیدند  و  دربارۀ  این ‌کوچ  بزرگ  و  سترگ  نـمی‌انـدیشیدند  که  در  دل  و  درون  ابراهیم  صورت‌ گـرفته  ا‌ست‌.  حتّی  ا‌ین  امر،  ایشان  را  به  اندیشیدن  و  نگریستن  محض  هم  وانـمی‌داشت‌.  بلکه  آنان  آمدند  و  با  او  به  ستیزه  و  جدال  پرداختند.  در  حالی  که‌ کاملًا  پیدا  بود که  خودشان  از  لحاظ  جهان‌بینی  سست  بودند  و  درگمراهی  روشنی  بسر  می‏بردند.

امّا  ابراهیم  مؤمنی ‌که  خدا  را  در  دل  و  عقل  خود،  و  در سراسر  جهان  پیرامون  خود  یافته  است‌،  با  اطـمینان  و  یقین  با  ایشان  رویاروی  می‌شود،  و  بر  آنان  می‌تازد:

(قَالَ أَتُحَاجُّونِّی فِی اللّهِ وَقَدْ هَدَانِ؟).

 گفت‌:  آیا  شما  را  سزد  که  دربارۀ   خدا  با  من  بستیزید،  و  حال  آن  که  مرا  (‌خداوند  با  دلائل  روشن  بـه  سـوی  حقّ  راهنمائی  کرده  است  و)  هدایت  بخشیده  است‌؟‌.

آیا  دربارۀ  خدا  با  من  می‌ستیزید،  و  حال  آن ‌که  او  را  یافته‌ام  و  دیده‌ام ‌که  دست  مرا  می‌گیرد،  و  بینش  مرا  باز  می‌کند،  و  مرا  به  سوی  خود  رهنمود  مـی‌گرداند،  و  با  خو‌یشتن  آشنا  می‌سازد...  او که  دست  مرا گرفته  است  و  رهنمودم‌ کرده  است‌،  پس  وجود  دارد.  آنچه  در  دل  دارم  دلیل  بودن  او  ا‌ست‌.  من ‌که  ا‌و  را  در  دلم  و  در  شـورم  یافته‌ام‌،  همانگونه  که  او  را  در  جهان  پیرامونم  یافته‌ام‌.  پس  جدال  و  ستیز  شما  دربارۀ  چیزی‌ که  او  را  در  درونم  یافته  و  دلیلی  بر  وجودش  نمی‌خواهم  چیست‌؟  هدایت  و  رهنـودی‌ که  او  مرا  با  آن  به  سـوی  خود  هدایت  و  رهنمود کرده  است‌،  دلیل  و  حجّت  است  و  بس.

(وَلاَ أَخَافُ مَاتُشْرِکُونَ بِهِ).

 من  از  آن  چیزهائی  که  انباز  خدا می‌کنید  نمی‌ترسم  (‌چرا  که  می‌دانم  از  سوی  آنها  و  از  جانب  کسی  زیانی  به  من  نمی‌رسد).

کسی‌ که  خدای  را  یافته  است‌،  چگو‌نه  می‌ترسد؟  از  چه  چیزی  و  از  چه ‌کسی  می‌ترسد؟ آخر  هر نیروئی  جز  نیروی  یزدا‌ن‌،  و  هر  قدرتی  جز  قدرت  ایزد  منّان‌،  ناچیز  است  و  ترسیدن  را  نشاید.

ابراهیم  به  سبب  ژرفی  ایمان  خود،  و  تسلیم  خویشتن  به  آفریدگار،  نمی‌خواهد  قاطعانه  چیزی  را  بگو‌ید  و بکند  مگر  این‌ که  به  مشیّت  مطلق  یزدان‌،  و  به  دانش  شامل  و  همه  جاگستر  خداوند  سبحان  تکیه  زند:

(إِلَّا أَن یَشَاءَ رَبِّی شَیْئاً وَسِعَ رَبِّی کُلَّ شَیْ‏ءٍ عِلْماً).

امّا  اگر  پروردگارم  بـخواهـد  ضرر  و  زیـان  (‌بـه  کسـی  برسد،  بی‏گمان  بـدو)  مـی‌رسد.  دانش  پروردگارم  همه  چیز  را  در  بر  گرفته  است  (‌و  خدای  من  از  هر  چیز  آگاه  است‌،  ولی  خدایان  شما  از  چیزی  آگاهی  ندارند).

ابراهیم  خود  را  در  پناه  مشیّت  یزدان  می‌دارد  و  حمایت  و  رعایت  خویش  را  از  آستان  یزدان  می‌جوید.  او  می‌داند  که  چیزی ‌گریبانگیرش  نمی‌شود،  مگر  چیزی ‌کـه  خدا  بخواهد.  و  می‌داند که  دانش  یزدان  ا‌و  را  در  برگرفته  است‌،  همان‌گونه‌ که  همه  چیز  را  در  بر گرفته  است‌.

(وَکَیْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَکْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُمْ بِاللّهِ مَالَمْ یُنَزِّلْ بِهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ).

چگونه  من  از  چیزی  که  (‌بی‌جان  است  و  بت  نـام  دارد  و از  روی  نـادانـی‌)  آن  را  انـباز  (‌خـدا)  مـی‌سازید  مـی‌ترسم‌؟  و  حـال  آن  کـه  شـما  از  ایــن  نمی‌ترسید  که  برای  خداوند  (‌جهان  که  همۀ  کائنات  گواه  بر  یگانگی  او  است‌)  چیزی  را  انباز  می‌سازید  که  خداوند  دلیلی  بر  (‌حقّانیّت  پرستش‌)  آن  بـرای  شما  نفرستاده  است‌؟  پس  کــــدامــیک  از  دو  گــروه  (‌بت‌پــرست  و  خداپرست‌)  شایسته‌تر  به  امن  و  امـان  (‌و  نترسیدن  از  مجازات  یزدان‌)  است‌،  اگر  می‌دانید  (‌کـه  درست  کـدام  و  نادرست  کدام  است‌؟‌).

این  منطق  مؤمنی  است‌ که  به  خود  اطمینان  دارد  و  حقائق  این  جهان  را  می‌شناسد.  اگر کسی  سزاوار  هراس  باشد  او  ابراهیم  نیست‌.  مؤمنی  هم  نیست ‌که  دست  خود  را  در  دست  خدا گذاشته  است  و  راستای  راه  را  در  پیش‌ گرفته  است‌.  چگونه  ابراهیم  از  خدایان  عاجز  و  درمانده  به  هراس  می‌افتد،  این  خدایان  هر  چه  و  هر که  می‌خواهند  باشند؟  خدایانی  که  گاهی  به  شکل  زورمندان  و  قلدران  نمودار  می‌گردند.  امّا  زورمـندان  و  قلدران  در  برابر  قدرت  یزدان‌،  ناتوان  و  ضعیف  و  لاغر  و  نحیف  هستند.  ابراهیم  چگو‌نه  از  ایـن  خدایـان  نـادرست  و  درمـانده  می‌هراسد؟  و  حال  آن‌ که  مشرکان  از  این  نمی‌ترسند که  برای  خدا  انباز  ورزیده‌اند  و  چیزهائی ‌که  از  میان  انسانها  و  غیر  انسانها  شریک  خدا  کرده‌اند  که  خداوند  جـهان  بدیشان  قدرت  و  سلطه‌ای  نبخشیده  است‌.  آیا  کدام  دو  گروه  سزاوار  امن  و  امان  است‌؟  آیا کسی  باید  بترسد که  به  خدا  ایمان  دارد  و  انبازها  را  قبول  ندارد؟  یا کسی  باید  بترسد  انبازهائی  را  شریک  خدا  می‌سازد که  هیچگو‌نه قوّت  و  قدرت  و  سلطه  و  شـوکتی  ندارنـد؟  راسـتی  کدامیک  از  دو گروه  باید که  در  امن  و  امان  باشد،  اگر  آنان  علم  و  فهمی  دارند؟!

در  اینجا  پاسخ  از  عالم  بالا  در  می‌رسد،  و  دربارۀ   این  مسأله  برابر  حکم  آسمان‌،  داوری  انجام  می‌پذیرد:

(الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُم مُهْتَدُونَ).

کسانی  که  ایمان  آورده  باشند  و  ایمان  خود  را  با  شرک  (‌پرستش  چیزی  با  خدا)  نـیامیخته  بــاشند،  امـن  و  امـان  ایشـان  را  سـزا  است‌،  و آنـان  راه  یافتگان  (‌راه  حقّ  و  حقیقت‌)  هستند.

کسانی‌ که  ایمان  آورده  باشند  و  خویشتن  را  خالصانه  از  آن  یزدان  سازند،  و  در  عبادت  و  طاعت  و  خطّ  سـیر  زندگی،  انبازی  آلوده  و  آمیختۀ  این  ایمان  خالص  نکنند،  اینان  شایسته  و  سزاوار  امن  و  امان  و  نترسیدن  از  این  و  آنند،  و  ایشان  قطعاً  راهیافتگان  و  راهیابانند.

(وَتِلْکَ حُجَّتُنَا آتَیْنَاهَا إِبْرَاهِیمَ عَلَى‏ قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَن نَشَاءُ إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ).

اینها  دلائل  ما  بود  که  آنها  را  به  ابراهیم  عطاء  کردیم  (‌تا)  در  بـرابـر  قـوم  خـود  (‌بـه  کارشان  گیرد،  و  غروب  ستارگان  و  خـورشید  و  مــاه  را  دلیـل  بر  الوهیّت  و  وحدانیّت  ما  داند.  او  با  همین  دلائلِ  کَوْنی  بر آنان  پیروز  شد  و  برتری  یافت‌،  و  این  سنّت  مـا  است  کــه  بـا  علم  و  حکمت‌)  درجات  هر  کس  را  بخواهیم  بالا  می‌بریم‌.

این  دلیل  و  برهانی  بود که  یزدان  آن  را  به  ابراهیم  الهام  کرده  بود  تا  با  آن  دلائل  و  براهینی  را  باطل ‌گرداند که  مشرکان  برای  جدال  و  ستیزه  با  ابراهیم  با  خود  آورده  بودند.  برای  ایشان  خرافه  و  یاوه‌ای  را  روشن‌ گرداند که  بدان  معتقد  بودند  و  تصوّر  می‌کردند که  خدایـان  آنـان  می‌توانند  بلائی  را  بدو  برسانند...  روشن  است‌ که  مشرکان  وجود  خدا  را  انکار  نمی‌کردند.  منکر  ایـن  هم  نبودند که  یزدان  در گسترۀ  جهان  دارای  قدرت  و  توان  و  سلطه  و  شکوه  است‌.  اما  ایشان  این  خدایان  را  شریک  او  می‌دانستند.  هنگاهی ‌که  ابراهیم  رو  در  رو  بدیشان  اعلام  کرد که ‌کسی‌ که  خود  را  خالصانه  از  آن  یزدان  سازد،  از  غیر  او  هراسی  به  خود  راه  نمی‌دهد.  امّا  کسی  که  برای  یزدان  چیزی  را  انباز گردانـد،  سـزاوار  هـول  و  هـراس  است‌،  با  ذکر  این  دلیل  و  برهانی ‌که  یـزدان  آن  را  بد‌و  الهام  و  عطاء‌ کرده  بود،  دلائل  و  براهین  ایشـان  پوچ  گردید  و  از  میدان  به  در  رفت‌.  حجّت  ابراهیم  برتری  گرفت‌،  و  ابراهیم  از  لحاظ  عقیده  و  دلیل  و  منزلت‌،  والاتر  از  ایشان  شد...  بدین  منوال  خدا  درجات  هر کسی  را که  بخواهد  بالاتر  و  بالاتر  می‏‎برد،  و  برابر  حکمت  و  فرزانگی  و  دانش  خود  در  آن  تصرّف  می‌کند  و  بدان  دست  می‌برد:

(إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ).

پروردگار  تو  حکیم  (‌است  و  هر  چیزی  را  در  جای  خود  قرار  می‌دهد  و  به  جای  خود  می‌کند،  و)  آگاه  است  (‌و  می‌دانـد  چـه  کسـی  مستحقّ  رفـعت  است  و  چه   کسـی  مستوجب  ذلّت‌).

پیش  از  این ‌که  ا‌ین  بخش  را  رها کنیم  و  به ‌درود گوئیم‌،  می‌خواهیم  عـطر  دل‌انگیز گلی  از گلهای  خوش‎‏بوی  زندگی،  در  روزگار  اصحاب  پـیغمبـر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم را  استشمام‌ کنیم‌.  بدان  هنگام‌ که  این  قرآن‌،  تر  و  تازه  بر  ایشان  نازل  می‌گردید،  و  دلهایشان  آن  را  بسان  شربت  گوارائی  می‌نوشیدند،  و  با  آن  و  برای  آن  می‌زیستند،  و  با  آن  خودسازی  می‌کردند،  و  در  پرتو  معانی  و  مفاهیم  و  الهامات  و  مقتضیات  آن‌،  زندگی  و  سازندگی  می‌نمودند،  آن  هم  با  تلاش  بی‌امان  و  با  شعور  بخردانه  و  با  تعهّد  شگفتی‌ که  زیبائی  آن  ما  را  محو  جمال  خو‌د  می‌کند،  و  جدّیّت  آن  ما  را  مبهوت  می‌سازد.  از  استشام  این‌ گل‌،  متوجّه  می‌گردیم‌ که  این‌ گروه‌ گزیدۀ  مـردمان  چگونه  بوده‌اند،  و  چگو‌نه  یزدان  توسّط  این  دسـته  از  مردمان  معجـزاتی  را  انجام  فرموده  است‌،  و  آن  هم  در  یک  ربع  قرن  از  زمان‌:

ابن  جریر  -  با  اسنادی ‌که  دا‌شته  ا‌ست  -  ا‌ز  عبدالله  پسر  ادریس  روایت ‌کرده  است‌ که ‌گفته  است‌:  هنگامی ‌که  این  آیه  نازل  شد:

(الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ....).

کسـانی  که  ایمان  آورده‌انـد  و  ایـمان  خود  را  بـا  ظلم  (‌شرک‌)  نیامیخته‌اند....

اصحاب  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  سخت  پریشان  شدند،  و گفتند:  کدامیک  از  ما  است‌ که  بر خـویشتن  ستم  نکرده  باشد؟‌!  رسول  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  فرمود:

(لَیْسَ کَمَا تَظُنُّوْنَ. وَ اِنَّمَا هُوَ مَا قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ: لَا تُشْرِکْ بِاللهِ اِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیْمٌ...اِنَّمَا هُوَ: وَ لَمْ یَلْبِسُوْا اِیْمَانَهُمْ بِشِرْکٍ).

آن  گونه  که  گمان  می‌برید  نیست‌.  بلکه  این  همان  چیزی  است  که  لقمان  به  پسر  خـود  گفته  است‌:  بـرای  یـزدان  چیزی  را  انباز  مساز.  قطعاً  انباز  ورزیدن  سـتم  بزرگی  است‌...  پس‌ معنی  آن  چنین  است‌:  ایمان  خود  را  با  شرک  نیالوده  و  نیامیخته  باشند.

همچنین  ابن  جریر  -  با  اسنادی‌ که د‌اشته  است  -  از  ابن  المسیب  روایت  نموده  است‌ که  عمر  پسر  خطّاب  آیـۀ ‌:  (الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ) را  تلاوت  کرد.  از  آن  به  هراس  افتاد.  به  پیش  ابیّ  پسر کعب  رفت  و گفت‌:  ای  ابومنذر  آیه‌ای  را  از کتاب  یزدان  خوانده‌ام‌.  برابر  آن  چه  کسی  است‌ که  در  امان  بمـاند؟  گفت‌:  کدام  آیه؟  عمر  آیه  را  تلاوت ‌کرد  و گفت‌:  چه‌ کسی  از  ما  به  خود  ظلم  و ستم  نکرده  است‌؟  ابی  پسر کعب‌ گفت‌:  خدا  تو  را  بیامرزد!  مگر  نشنیده‌ای ‌که  خـداوند  بزرگوار  می‌فرماید:

)اِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیْمٌ).

قطعاً ‌شرک  ظلم  و  ستم  بزرگی  است‌.

پـس  معنی  آن  چنین  است‌:  ایمان  خود  را  با  شرک  نیالوده  و  نیامیخته‌اند  ...

ابن  جریر  -  با  اسنادی ‌که  داشته  است  -  روایت  می‌کند  از  ابوالأشعر  عبدی‌، ‌که  او  نیز  از  پـدرش  روایت ‌کرده  است‌ که  زید  پسر  صوحان  به  سلمان‌ گفت‌:  ای  ابوعبدالله  آیه‌ای  از کتاب  خدا  مرا سـخت  پریشان  کرده  است‌.  آنجا  که  می‌فرماید:

(الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ).

سلمان‌ گفت‌:  مراد  از  ظلم‌،  شرک  است  ...  زید گفت‌:  اگر  آنچه  دارم‌،  برابر  آن  هم  می‌داشتم  و  بر  دارائـیم  افزوده  می‌شد،  بدا‌ن  شادمان  نمی‌گشتم‌،  اگر  این  سخن  را  از  تو  نمی‌شنیدم!

این  سه  روایت  برای  ما  به  تصویر  می‌کشند که  احساس  این‌ گروه  مبارک  اصحاب‌،  در  برابر  این  قرآن  به  چه  شکلی  بوده  است‌.  چگونه  در  اندرونشان  اثر  جدّی  خود  را  می‌گذاشته  است‌.  چگو‌نه  آن  را  دریافت  می‌داشـتند‌.  چگونه  آن  را  دریافت  می‌داشتند  و  احساس  می‌کردند که  اوامر  و  نواهی  قرآن  مستقیماً  برای  اجراء  شدن  نـازل  شده‌اند،  و  بیانات  قاطع  آن  برای  اطاعت‌ کردن  آمده‌اند،  و  احکام  آن  احکام  نهائی  برای  اجراء  است‌.  چگونه  آنان  به  هراس  می‌افتادند  وقتی‌ که ‌گمان  می‌بردند که  تاب  و  توان  محدودشان  با  سطح  تکالیف  و  واجبات  مطلوب  نمی‌خواند  و  طاقت  انجام  قوانین  و  اجراء  فرمانهای  ایزد  مـتعال  را  نـدارنـد.  چگونه  هول  و  هـراس  ایشان  را  برمی‏داشت،  زمانی ‌که  معتقـد  بودند  در  برابر  هر  مرتبه  و  درجه‌ای  از کوتاهی ‌کردن‌،  مورد  مؤاخذه  قرار  می‏‎گیرند،  و  اگر  عمل  ایشان با  سطح  تکلیف‌،  تفاوت  داشته  باشد،  مسؤولیّت  متوجّه  آنان  می‌گردد،  مگر  زمانی‌ که  از  سوی  خدا  و  رسول  تخفیف  داده  شود.

این  هم  صحنۀ  زیبا  و  دلربائی  است  ...  صحنۀ  ‌کسانی‌ که  این  آئین  را  در  لابلای  دل  و  جان  خود  برداشتند،  و  پرده‌ای  بودند که  قضا  و  قدر  یزدان  بر  آن  نـمایش  داده  می‌شد،  و  بالاخره  مجریان  مشیّت  خدای  سبحان  در  واقعیّت  زندگی ‌گشتند.

*

پس  از آن‌،  روند  قرآنی ‌کاروان  بزرگ  ایمان  را  عرضه  می‌دارد.  کاروانی  که  جلوداران  آن‌،  گروه  بزرگوار  پیغمبران  هستند،  از  نوح  تا  ابراهیم،  و  از  ابراهیم  تا  خاتم  النّبیّین  -‌ صلوات  الله  و سلامه‌ علیهم ‌اجمعین  -  روند  قرآنی  این‌ کاروان  دراز  آهنگ  و  پـیاپی  و  پـیوسته  را  عرضه  می‌دارد،  بویژه  آن  را  از  ابراهیم  و  فرزندان  پیغمبرش  عـرضه  می‌کند،  و  در  ایـن  عرضه  زنجیرۀ تاریخی  را  مراعات  نمی‌دارد  -  همان‌گونه ‌که  در  جاهای  دیگر  مراعات  می‌کند  -  زیرا  مقصـود  در  اینجا  جملگی  کاروان  است‌،  نه  زنجیرۀ  تاریخی‌:

(وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ کُلّاً هَدَیْنَا وَنُوحاً هَدَیْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُدَ وَسُلَیْمَانَ وَأَیُّوبَ وَیُوسُفَ وَمُوسَى‏ وَهَارُونَ وَکَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ. وَزَکَرِیَّا وَیَحْیَى‏ وَعِیسَى‏ وَإِلْیَاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحِینَ. وَإِسْمَاعِیلَ وَالْیَسَعَ وَیُونُسَ وَلُوطاً وَکُلّاً فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِینَ. وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّیَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَیْنَاهُمْ وَهَدَیْنَاهُمْ إِلَى‏ صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ. ذلِکَ هُدَى اللّهِ یَهْدِی بِهِ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُم مَاکانُوا یَعْمَلُونَ. أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن یَکْفُرْ بِهَا هؤُلاَءِ فَقَدْ وَکَّلْنَا بِهَا قَوْماً لَیْسُوا بِهَا بِکَافِرِینَ. أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَى اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَأَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرَى‏ لِلْعَالَمِینَ).

 ما  به  ابراهیم‌،  اسحاق  و  یعقوب  (‌فرزند  اسحاق‌)  را  عطاء  نـمودیم  (‌و  افـتخار  ایــن  دو  تــن  هــم  تـنها  در  جنبۀ  پیغمبرزادگی  نبود،  بلکه  مـانند  پـدرشان‌)  آن  دو  را  (‌به  سوی  حقیقت  و  خوبی‌)  رهنمود  کردیم‌.  پیشتر  نیر  نـوح  را  (‌دستگیری  و  به  سوی  حقّ  و  نیکی‌)  ارشاد  نمودیم‌.  و  از  نژاد  نوح  (‌هم  کسانی  همچون‌)  داود،  سلیمان‌،  ایـوب‌،  یوسف‌،  و  هـارون  را  (‌قبلا  هدایت  و  ارشــاد  کـردیم‌)  و  همان  گونه  (‌که  ابراهیم  و  همۀ  این  پیغمبران  را  پاداش  دادیم‌)  محسنان  را  (‌نیز  بدانچـه  مستحق  باشند)  پـاداش  می‌دهیم  و  زکریّا،  یحیی‌،  عیسی‌،  و  الیاس  را  (‌نیز  هدایت  دادیم  و)  همۀ  آنان  از  زمرۀ  صالحان  (‌و  بندگان  شایستۀ  ما)  بـودند.  و  اسـماعیل‌،  الیسع‌،  یـونس‌،  و  لوط  را  (‌نـیز  رهنمود  کـردیم‌)  و  هـرکدام  (‌از  ایـنان‌)  را  بـر  جهانیان  (‌زمان  خود)  برتری  دادیم‌.  و  از  میان  پدران  و  فرزندان  و  برادرانشان  (‌گروه  زیادی  را  رهنمود  نمودیم‌)  و  آنان  را  برگزیدیم  و  بـه  راه  راست  ارشـاد  کردیم‌.  این  (‌تـوقیق  بزرگی  که  چنین  شایستگان  و  بـرگزیدگانی  بـدان  نـائل آمـدند)  تـوفیق  خـدائی  است  و  خداوند  هر کس  از  بندگانش  را  بخواهد  بدان  نائل  می‌سازد.  اگر  (‌این  چنین  شــایستگانی  -  چـه  رسـد  بـه  دیگران  -‌)  شـرک  می‌ورزیدند،  هر  آنچه  می‌کردند  هدر  می‌رفت  (‌و  اعمال  خیرشان  ضائع  مـی‌شد  و  خرمن  طاعتشان  بـه  آتش  شرک  می‌سوخت‌)‌.  آنان  کسانیند  که  کتاب  (‌آسمانی‌)  و  حکمت  (‌ربّانی‌)  و  ثبوت  (‌یزدانی‌)  بدیشان  دادیم‌.  اگر  (‌این  مشرکان  مکّه  و  کافران  معاصر  تـو)  نسـبت  بدان  (‌سـه  چیز)  کـفر  ورزنـد  (‌مـهم  نـیست‌.  زیـرا)  مـا کسـانی  را  عهده‌دار  حفظ  و  سود  بردن  از)  آن  (‌سه  چیز)  می‌سازیم  که  نسبت  بـدان  کفر  نمی‌ورزند  (‌و  بـلکه  همچون  اهـل  مدینه  به  جان  در  راه  آن  می‌کوشند)‌.  آنان  کسـانیند  که  خداوند  ایشان  را  هدایت  داده  است  (‌و  توفیق  رسیدن  به  راه  حقّ  و  نیکی  عطاء  نموده  است‌)  پس  از  هدایت  ایشان  پیروی  کن  (‌و  به  راه  ایشان  برو.  ای  پیغمبر!  همانگونه  که  این  پیغمبران  به  پیروان  خـود  گفته‌اند،  تـو  نیز  بـه  پیروان  خود)  بگو:  من  در  برابر  (‌تبلیغ  رسالت  آسمانی  و  ابلاغ  فرمان  یزدانی‌)  پاداش  و  مزدی  از  شما  نـمی‌طلبم‌.  این  قرآن  (‌که  تبلیغ  آن  وظیفۀ  مـن  است‌)  چیزی  جز  یادآوری  و  اندرز  برای  جهانیان  نیست‌.

در  این  آیات  از  هفده  پیغمبر  -  بجز  نوح  -  نام  برده  شده  است‌.  اشاره‌ای  هم  به  دیگران  شده  است‌:

(مِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّیَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ).

از  میان  پدران  و  فرزندان  و  برادرانشان  (‌گـروه  زیـادی  را  رهنمود  کردیم‌).

پیروهائی  که  بر  این  کاروان  است‌:

(وَکُلّاً فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِینَ).

و  هر  کدام  (‌از  اینان‌)  را  بر  جهانیان  (‌زمان  خود)  برتری  دادیم‌.

(وَاجْتَبَیْنَاهُمْ وَهَدَیْنَاهُمْ إِلَى‏ صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ).

و  آنان  را  برگزیدیم  و  به  راه  راست  ارشاد  کردیم‌.  همۀ  این  پیروها  بیانگر  خوبی  و  نیکی  این ‌گروه  بزرگوار  و  برگزیدن  آنان  از  جانب  آفریدگار،  و  رهنمودشان  به  راه  راست  است‌.

ذکر  این‌گروه  بدین  شیوه‌،  و  عرضه  داشتن  این‌ کاروان  بدین  شکل‌،  همه  و  همه  مقدّمه‌ای  برای  بیاناتی  است‌ که  پس  از  آن  می‌آید:

(ذلِکَ هُدَى اللّهِ یَهْدِی بِهِ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُم مَاکانُوا یَعْمَلُونَ).

 این  (‌توفیق  بزرگی  که  چنین  شایستگان  و  بـرگزیدگانی  بدان  نائل  آمدند)  توفیق  خدائی  است  و  خداوند  هـر  کس  از  بندگانش  را  بخواهد  بـدان  نائل  مـی‌سازد.  اگر  (‌ایـن  چنین  شایستگانی  -‌ چه  رسد  بـه  دیگران  -)‌شرک  می‌ورزیدند،  هر  آنـچه  می‌کردند  هدر  می‌رفت  (‌و  اعمال  خیرشان  ضـائع  مـی‌شد  و  خرمن  طاعتشان  به  آتش  شرک  می‌سوخت‌).

این‌،  سرچشمه‌های  هدایت  و  رهنمـود  در کرۀ  زمین  است‌.  هدایت  و  رهنمود  یزدان  برای  مردمان‌،  در  چیزی  مجسّم  و  نمودار  است‌ که  پیغمبران  آن  را  با  خود  به  ارمغان  آورده‌اند.  یقین  و  اطمینان  منحصر  بدان  است  و  بس.  تنها  باید  از  آن  پیروی‌ کرد،  آن  چیزی ‌که  در  این  منبع  یگانه  آمده  است  و  یزدان  سبحان  آن  را  فقط  هدایت  و  رهنمود  خدا  می‌شمارد،  و  همان  چیزی  است‌ که  یـزدان  بندگان گزیدۀ  خود  را  بدان  رهنمود  می‌فرماید  ...  اگر  این  بندگان  راهیابِ  گزیده،  از  یکتاپرستـی ‌کناره‌گیری‌ کنند،  و  از  منبع  یگانه‌ای  دوری‌ گزینند  که  هـدایت  و  رهنمود  یزدان  را  از  آن  دریافت  می‌دا‌رنـد،  و در اعـتقاد  یـا  در  عبادت  و  یا  در  دریافت  قوانین‌، ‌کسی  یا  چیزی  را  شریک  خدا  گردانند،  پایانۀ  کردار  و  سرنوشت  رفتار  ایشان  این  خواهد  بود که  اعمال  و  افعال  آنـان  بیهوده  گردد  و  هدر  رود.  یعنی  ضائع  شود  و  نابود گردد،  همان گونه ‌که  چهارپائی ‌گیاه  زهرآگینی  را  بخورد  و  آ‌ماسیده  گردد  و  بمیرد...  اصل  معنی  واژگانیِ‌ کلمۀ  حُبُوط  ایـن  است‌!

(أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن یَکْفُرْ بِهَا هؤُلاَءِ فَقَدْ وَکَّلْنَا بِهَا قَوْماً لَیْسُوا بِهَا بِکَافِرِینَ).

 آنان  کسانیند  که  کتاب  (‌آسـمانی‌)  و  حکمت  (‌ربـّانی‌)  و  نبوّت  (‌یزدانی‌)  بدیشان  دادیم‌.  اگر  (‌این  مشرکان  مکه  و  کافران  معاصر  تو) ‌نسبت  بدان  (‌سه  چیز)  کفر  ورزنـد  (مهم  نیست‌.  زیرا)  ما  کسانی  را  عهده‌دار  (‌حفظ  و  سود  بردن  از)  آن  (‌سه  چیز)  می‌سازیم  که  نسـبت  بـدان  کفر  نمی‌ورزند  (‌و بلکه  همچون ‌اهل  مدینه  به  جان  درراه  آن  می‌کوشند).

این  هم  دومین  سخن  است  ...  یزدان  در  نخستین  سخن‌،  سرچشمۀ  هدایت  و رهنـود  را  بیان  فرمود،  و  آن  را  بر  هدایت  و  رهنمو‌دی  محدود  نمود که  پیغمـبران  آن  را  به  ارمغان  آورده‌اند‌.  در  دومین  سخن  مقـرّر  مـی‌دارد  پیغمبرانی  که  بدیشان  اشـاره  کـرده  است‌،  کسـانیند  که  بدانان‌ کتاب  و  حکمت  و  سلطه  و  نبوّت  عطاء  فر‌موده  است  ...  واژۀ  «‌حکم‌»  به  معنی  حکمت  و  فـرزانگی‌،  و  همچون  به  معنی  سلطه  و  قدرت  می‌آید.  در  این  آیـه‌،  محتمل  هردو  معنی  است‌.  چه  این  پیغمبران ‌کسانیند که  یزدان  برای  بعضی  از  آنان‌، ‌کتاب  نازل‌ کرده  است‌،  مثل  تورات  برای  موسی‌،  زبور  برای  داود،  و  انجیل  برای  عیسی  ...  و  به  بعضی  حکم  عطاء‌ کـرده  است‌،  همچو‌ن  داود  و  سلیمان  ...  رویهمرفته  به  همۀ  ایشان  حکم  اعطاء  فرموده  است‌،  بدین  معنی  آئینی ‌که  با  خود  به  ارمغان  آورده‌اند  حکم  و  فرمان  یـزدان  است‌،  و  دینی ‌که  با  خویشتن  آورده‌اند  مشتمل  بر  سلطه  و  قدرت  یزدان  بر  مردمان  و  بر  همۀ  امور  است‌.  یـزدان  پیغمبران  را  جـز  برای  این  نفرستاده  است  که  از  ایشان  اطاعت‌گردد،  و  کتاب  را  نازل  نفرموده  است  مگر  برای  این ‌که  دادگرانه  در  میان  مردمان  حکو‌مت‌ کند  و  فرمان  براند،  آن‌گونه  که  در  آیه‌های  دیگری  مذکور  ا‌ست  ...  یزدان  به  همۀ  پیغمبران  حکمت  و  همچنین  نبوّت  ارمغان  داشته  است  ...  آنان‌ کسانیند  که  یزدان  جـهان‌،  آئـین  خود  را  بدیشان  واگذار کرده  است  و  آنان  را  پـاسداران  آئـین  خـویش  فـرموده  است‌.  آنـان  هستند که  آن  را  برای  مـردم  می‌آورند،  و  آئین  یزدان  را  پاس  می‌دارند،  و  بدان  ایمان  می‌آورند  و  از  آن  محافظت  می‌نمایند  ...  اگر  این  مشرکان  عرب،  نسبت  به‌ کتاب  و  حکـم  و  نـبوت ‌کـفر  ورزند،  آئین  یزدان  بی‏نیاز  از  ایشـان  است‌.  آخر  ایـن  گروه  بزرگوار  و  مؤمن  به  این  امور،  برای  این  آئین ‌کافی  و  بسنده‌اند!  ...  این  حقیقتی  است‌ که  از  دیرباز  بوده  است  و  درخت ‌گشن  آن  ریشـه  در  ژرفای  روزگاران  دارد.  کاروانی  است‌ که  پیاپی  است  و  پیوسته  آمـده  است  و  حلقه‌های  زنجیرۀ  آن  متّصل  به  هـمدیگر  بوده  است‌،  و  دعــوت  یگانه‌ای  است‌ که  عهده‌داران  آن  پیغمبران  بوده‌اند  و  پرجم  آن  را  ایشان  یکی  پس  از  دیگری  بر  دوش‌ گرفته‌اند  و  به  اهتزاز  درآورده‌اند،  و  بدان  ایـمان  داشته‌اند  و  بدان  نیز  ایمان  می‌آورند  کسانی‌ که  یـزدان  بدیشان  هدایت  و  رهنـمود  ارمغان  مـی‌فرماید،  اگـر  در  ایشان  شایستگی  هدایت  و  رهنمود  سراغ  داشته  باشد  ...  این  بیانی  است ‌که  دل  شخص  مؤمن  را،  و  دلهای‌ گروه  مسلـمان  را  -  تعدادشان  هر  اندازه ‌که  باشد  -  لبریز  از  آرامش  می‏‎گرداند.  این ‌گروه  مسلمان  تنها  نـیست‌.  از  درخت  گشن  نیز  بریده  نشده  است‌.  این‌ گروه  شاخه‌ای  نو رسته  از  درختی  است ‌که  تـنۀ  آن  در  ژرفای  زمـین  ریشه  دوانده  است  و  اسـتوار  قد  برافراشته  است  و  شاخه‌های  آن  سر  بر  آسمان  سائیده  است‌.  دستاویزهای  ایشان  و  هدایت  و  رهنـمـودشان  متّصل  به  یزدان  است  ...  هر کسی  از  مؤمنان،  در  هر  سـرزمینی  و  در  میان  هـر  نسلی‌ که  باشد،  بسی‌ نیرومند  است  و خیلی  بزرگ  است‌.  او  بخشی  از  همان  درخت  استوار  سر  به  فلک ‌کشیده‌ای  است‌ که  ریشه‌های خود را به ژرفاهای  فطرت  بشری،  و  به  ژرفاهای  تاریخ  انسانی  فرو  دوانیده  است‌،  و  عضوی  از  آن ‌کاروان  بزرگوار  متّصل  به  خدا  و  هدایت  او  است‌، همان ‌کاروانی ‌که  از  دورترین  قرون  و  دیرترین  اعصار  در  حرکت  است‌.

(أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَى اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَأَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرَى‏ لِلْعَالَمِینَ).

آنان  کسانیند  کـه  خداوند  ایشان  را  هـدایت  داده  است  (‌و  توفیق  رسیدن  به  راه  حقّ  و  نـیکی  عطاء  نموده  است‌)‌.  پس  از  هدایت  ایشان  پیروی  کن  (‌و  به  راه  ایشان  برو.  ای  پیغمبر!  همان  گونه  که  این  پیغمبران  بــه  پـیروان  خود  گفته‌اند،  تو  نیز  به  پیروان  خود)  بگو:  من  در  برابر  (‌تبلیغ  رسالت  آسمانی  و  ابلاغ  فرمان  یزدانی‌)  پاداش  و  مزدی  از شما  نمی‌طلبم‌.  این  قرآن  (‌که  تبلیغ  آن  وظیقۀ  من  است‌)  چیزی  جز  یادآوری  و  اندرز  برای  جهانیان  نیست‌.

این  سومین  سخن  است  ...  ایـن‌ گروه  بزرگواری‌ کـه  قافله‌سالاران‌ کاروان  ایمانند  و  آن  را  به  پیش  می‌رانند،  همان‌ کسانیند که  یزدان  ایشان  را  هدایت  بخشیده  است  و  رهنمودشان  فرموده  است‌،  و  چیزی ‌که  از  سوی  یزدان  برایشان  نازل  گردیده  است  رهنمودشان  کرده  است‌.  آن  چیزی ‌که  سرمشق  در  آن پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و کسانی  هستند  که بد‌ان  ایمان  آورده‌اند.  این  هدایت  تنها  هدایتی  است  که  بر  آن  است  و  بر  آن  می‌رود.  این  هدایت  تنها  هدایتی  است‌ که  داوری  را  به  پیشگاه  آن  می‌کشد  و  از  آن  داوری  می‏طلبد.  این  هدایت  تـنها  هـدایـتی  است ‌که  مردمان  را  بدان  فرا  می‌خواند  و  بدان  مژده  می‌رساند  ...  به‌ کسانی‌ که  ایشان  را  فرا  می‌خواند  و  دعوت  می‌نماید،  می‌فرماید:

(لاَأَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرَى‏ لِلْعَالَمِینَ).

من  در  بـرابر  (‌تبلیغ  رسـالت  آسمانی  وابلاغ  فـرمان  یزدانی‌)  پاداش  و  مزدی  از  شما  نمی‌طلبم‌...این  قرآن  (‌که  تبلبغ  آن  وظیـۀ  من  است‌)  چیزی  جز  یادآوری  و  اندرز  برای  جهانیان  نیست‌.

برای  جهانیان  است  ...  نه  به  قومی  و  نه  به  نژادی  و  نه  به  خویشاوندی  و  نه  به  بیگانه‌ای  اختصاص  دارد  ...  ایـن  هدایت  یزدان  و  پند  و  اندرز  همۀ  مردمان  است‌.  از  اینجا  است‌ کـه  هـیچگونه  پـاداش  و  مزدی  نـمی‌طلبد  و  درخواست  نمی‌کند.  بلکه  پاداش  و  مزدش  تنها  بر  یزدان  است‌.

آنگاه  روند  قرآنی  به  پیش  می‌رود  و  منکران  نبوّتها  و  رسالتهای  آسمانی  را  تهدید  می‌کند  و  بیم  می‌دهد‌،  و  ایشان  را  ننگین  می‌سازد  به  این ‌که  آنان  نمی‌توانند  آن  چنان‌ که  باید  یزدان  را  بشناسند  و  ارج‌ نهند،  و با  حکمت  و  رحمت  و  عدالت  او  آشنائی  پیدا کنند.  همچنین  مقرر می‌دارد که  واپسین  رسالت  بر  منوال  و  روال  رسالتهای  پیش  از  خود  حرکت  می‌کند،  و  واپسین ‌کتاب  نیز کتابهای  پیش  از  خود  را  تصدیق  می‌نماید  ...کتابهائی ‌که  با  نوای  کاروانی  هماهنگ  باشد که  پیشتر  از  آن  سخن  رفت‌،  و  گام  به  گام  آن  حرکت‌ کند:

(وَمَا قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَاأَنْزَلَ اللّهُ عَلَى‏ بَشَرٍ مِن شَیْ‏ءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتَابَ الَّذِی جَاءَ بِهِ مُوسَى‏ نُوراً وَهُدىً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِیسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ کَثِیراً وَعُلِّمْتُم مَالَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَلاَ آبَاؤُکُمْ قُلِ اللّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ. وَهذَا کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى‏ وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى‏ صَلاَتِهِمْ یُحَافِظُونَ).

مشرکان‌،  خدا  (‌و  رحمت  و  حکمت  او)  را  چنان  کـه  باید  نشناخته‌اند،  وقتی  که  می‌گویند:  خداوند  هیچ  چیزی  را  بر  هیچ  کسـی  فرو  نـفرستاده  است  (و  انسانی  را  بـه  پیغمبری‌ برنگزیده‌ است‌! ای‌‌پیغمبر! به‌مشرکان ‌و  یهودیانی  که  با  آنان  همرأی  و  همصدا  مـی‌گردند)  بگو:  چه   کسی  کـتابی‌ را نازل  کـرده‌است‌ که  موسی  آن  را  برای  مردم  آورده  است  و  نوری  (‌رخشـا)  و  هدایتی  (‌راهـنما)  بــوده  است‌؟  (‌شــما  ای  یـهودیان‌)  آن  را  در  کاغذهای  (‌پراکنده  و  صفحات  جداگانه‌)  مـی‌نویسید  و  آن  قسمت  را  (‌که  به  مصلحت  شما  است  وبا  آرزوهایتان  می‌خواند)  نشان  می‌دهید،  و  بسیاری  از  آن  را  (‌که  شما  را  وادار  بـه  تـصدیق  قرآن  و  ایمان  بـه  نبوت  مــحمّد  می‌دارد)  پنهان  می‌کنید.  و  به  شما  (‌ای  یهودیان‌!  توسّط  این  قرآن‌،  از  آئین  یزدان  و  هدایت  خدای  منّان‌)  چیزهائی  آموخته  شده  است  که  شما  و  پـدران  شما  از  آن  بـاخبر  نبوده‌اید.  (‌در  پاسخ  پیشین  ایشان‌)  بگو:  خدا  (‌این  قرآن  را  نازل  کرده  است‌)  و  بگذار  در  باطل  (‌و  یـاوه‌سرائـی‌)  خود  (‌فرو  روند  و)  به  بازیچه  پردازند.  آین  (قرآن‌)  کتابی  است  که  ما  آن  را  فرو  فرستاده‌ایم  (‌همان‌گونه  که  تورات  را  قبلا  فرو  فرستاده‌ایم‌)‌.  پر  خیر  و  برکت  است  (‌و  تا  به  قیامت  ماندگار  می‌ماند)‌.  تصدیق  کنندۀ  همۀ  کتابهای  (‌آسمانی  از  قبیل  تورات  و  انجیل‌)  است  که  پـیش  از  آن  نازل  شده‌اند.  (‌آن  را  فرو  فرستاده‌ایم‌)  تا  با  آن  (‌اهل‌)  مکّه  و  کسان  دور و بر  آن  (‌یعنی  همۀ  مـردمان  جهان‌)  را  (‌از  خشم  خدا)  بترسانی‌.  کسانی  که  به  آخرت  ایمان  دارنـد  بدان  ایمان  می‌آورند  (‌چرا  که  امید  به  ثـواب  و  هراس  از  عقاب  ایشان  را  بدین  امر  وا می‌دارد.  و  هم  بـدان  سـبب‌)  آنان  بر  (‌ادای  به  مـوقع  و  بگونه  شـایستۀ‌)  نماز  خود،  محافظت  می‌ورزند.

مشـرکان  هنگام  نشان  دادن  و  پافشاری  بر  باطل  می‌گفتند:  یزدان ‌کسی  را  از  مردمان  پیغمبر  نکرده  است  و کتابی  را  برای  انسانها  نازل  ننموده  است‌.  در  صورتی  که  در  همسایگی  ایشان  در  عربستان،  یهودیان  اهل‌ کتاب  بودند،  و  بدیشان  نمی‌گفتند که  شما  اهل‌ کتاب  نیستید،  و  یزدان  تورات  را  برای  موسی علیه السلام  نـازل  نکـرده  است‌.  مشرکان  چنین  سخنی  را  به  مسلمانان  مـی‌گفتند  تـنها  محض  دشمنانگی  و  پافشاری  لجوجانه‌.  تا  بدین  وسیله  رسالت  محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  تکذ‌یب ‌کنند  و  بس.  بدین  سبب،  قرآن  مجید  با  خود  همان  سخنی‌ کـه می‌گفتند،  یعنی‌:

(مَاأَنْزَلَ اللّهُ عَلَى‏ بَشَرٍ مِن شَیْ‏ءٍ).

 خداوند  هیچ  چیزی  را  بـر  هیچ  کسـی  فـرو  نفرستاده  است!‌.

بر  آنان  می‌تازد.  همچنین  بدیشان  می‌گوید که  شما  منکر  کتابی  نیستید که  قبلا  برای  موسی  نازل‌ گشته  است‌:

(وَمَا قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَاأَنْزَلَ اللّهُ عَلَى‏ بَشَرٍ مِن شَیْ‏ءٍ).

مشرکان‌،  خدا  (‌و  رحمت  و  حکمت  او)  را  چنان  که  بـاید  نشناخته‌اند،  وقتی  که  می‌گویند:  خداوند  هیچ  چیزی  را  بر  هیچ  کسی  فرو  نفرستاده  است‌.

ایـن  سخنی  را کـه  مشرکان  مکّه  در  جـاهلیت  خـود  می‌گفتند،  همۀ ‌کسـانِ  همسانِ  ایشـان  در  هـر  زمـانی  گفته‌اند.  از  جمله ‌کسانی  هم  اینک  نیز  آن  را  می‌گویند،  کسانی‌ که  گمان  می‏‎برند  ادیان  ساختۀ  انسـانها  است!  و آئینها  با  ترقّی  و  پـیشرفت  انسـانها  ترقّی  و  پـیشرفت  حاصل ‌کرده  است‌!  دیگر  در  این  راستا  فرقی  نمی‌گذارند  میان  آئینهای  ساختۀ  خود  انسانها،  همچون  بت‌پرستیهای  گذشته  و  حال ‌که  با  ترقی  و  تنزّل  طرفداران  آنها  ترقّی  و  تنزّل  و  صـعود  و  سقوط  دارد،  و  میان  آئـینهائی‌ که  پیغمـبران  از  سوی  یزدان  با  خود  آورده‌انـد  و  اصول  و  ارکان  بنیادین  آنها  ثابت  و  پایدار  است  و  همۀ  پیغمبران  چنین  اصول  و  ارکان  بنیادینی  را  به  ارمغان  آورده‌اند  و  دسته‌ای  آنها  را  پذیرفته‌اند،  وگروهی  از  آنها  سرباز  زده‌اند،  و  مردمان  به  مرور  از  آن  اصول  و  ارکان  بنیادین  کناره‌گیری  نموده‌اند  و  در  تحریف  آنها  کوشیده‌اند  و  بدانها  دست  برده‌اند،  و  دیگر  باره  مردمان  به  جـاهیت  خود  برگشته‌اند  و  در  انتظار  پیغمبر  دیگری  نشسته‌اند که  بیاید  و  همان  اصول  و  ارکان  یگانه  را  با  خود  بیاورد.  این  سخن  را  درگذشته  و  حال ‌کسانی  می‌گویند که  چنان  که  باید  مقام  والای  خدا  را  نمی‌شناسند،  و  با  بزرگی  و  سترگی  و کرامت  و  فضیلت  و  رحمت  و  عدالت  یزدان  جهان  آشنائی  ندارند  ...  آنـان  مـی‌گویند:  خداونـد  پیغمبری  را  از  میان  انسانها  برنگزیده  است  و  به  مـیان  مـردمان  روانـه  ننموده  است‌!  اگر  او  مـی‌خواست  پیغمبرانی  را  برای  انسانها  بفرستد،  فرشتگانی  را  پیغمبر  می‌‌کرد  و  به  میان  آنان  ارسال  می‌نمود!  همان‌گونه ‌که  عربها  می‌گفتند  ...  یا  می‌گویند:  آفـریدگار  ایـن  جهان  فراخ  و  بزرگ  ممکن  نیست‌ که  بدین  انسـان  «‌نـاچیز»  توجّه  نماید،  انسان  ناچیزی‌ که  بر  این  ذرۀ کرۀ  زمین  نام  زیست  می‌کند. کی  چنین  موجودی  را  سزد که  پیغمبرانی  را  برای  او  برانگخته  و  روانه ‌کند،  و  برای  پیغمـبران  هم  کتاب‏هایی  را  نازل‌گرد‌اند  تا  بدانها  در  این  ستارۀ کوچک  انسـانها  را  رهنمود  نـمایند؟‌!  ایـن  چنین  سخنی  را  فیلسوفان  در گذشته‌ گفته‌اند  و  هم  اینک  نیز  می‌گویند!  ...  یا  این ‌که  می‌گویند:  نه  خدایی  وجود  دارد  و  نه  وحی  در  میان  است  و  نه  پیغمبرانی  بـوده‌انـد!!!  ایـن  چیزها  ساخته  و  پرداختۀ  خیالبافیهای  مردمان  است‌!  یا  ساختۀ  بعضی  از  مردمان  برای  نیرنگ  وگول  زدن  دیگران  است  و  حقّه‌بازی  و  شیّادی  خود  را  به  نام  دین  رواج  داده‌اند!  این  چنین  سخنی  را  مادیگرایان ‌کافر  می‌گویند.

همۀ  این  سخنان  نشان  می‌دهد که  خدا  را  چنان ‌که  باید  نشناخته‌اند  و  به  والائی  او  پی  نبرده‌اند.  چه  یزدان  بزرگ  و  دادگر  و  مهربان  و  دانا  وکاربجا،  این  موجود  انسان  نام  را  تنها  رها  نمی‌سازد.  او  انسان  را  آفریده  است  و  از  راز  و  رمز  درون  و گفتار  و کردار  بیرون  وی  آگاه  است‌،  و  تاب  و  توان  و کم ‌و کاست  او  را  می‌داند،  و  نیازش  را  به  میزان  و  معیار  دادگـرانـه‌ای  می‏‎بیند.  مـیز‌ان  و  معیار  دادگرانه‌ای ‌که  جهان‌بینی‌ها  و  اندیشه‌ها  و  اقوال  و  اعمال  و  اوضاع  و  احوال  خود  را  بدان  برگرداند  تا  درستی  و  نادرستی  و  صلاح  و  فساد  آنها  را  مشاهده  نماید  ...  خدا  همچنـین  می‌داند که  خردی  را که  به  انسان  بخشیده  است‌،  با  فشــارهای  فراوان  هوسها  و کششها  و  آزهـا  و  خو‌استهای  او  روبرو  مـی‌گردد.  گـذشته  از  آن‌،  انسـان  واگذار  به  نیروهای  زمین  شده  است‌،  نیروهائی‌ که  یزدان  آنها  را  مسخّر  انسان  فرموده  است‌،  امّا  انسان  را  وادار  به  جهان‌بینی  مطلق  دربارۀ کیهان  ننموده  است‌،  و  به  ساختن  پایه‌های  ثابت  حیات  در  جهان  وا نداشته  است  ...  بدین  خاطر  است‌ که  یزدان  مهربان  انسان  را  به  خرد  تـنها  واگذار  نـمی‌کند،  و  همچنین  او  را  به  فـطرتی  حواله  نـمی‌دارد کـه  او  را  بر  آن  سـرشته  است  و  شناخت  پروردگار  راسـتین  را  در  خمیرۀ  فطرتش  به  ودیعت  گذاشته  است‌،  و  شوق  و  شور کشش  به  سوی  آفریدگار،  و  پر و بال  زدن  به  آستانۀ ‌کـردکار،  و  در  سـختیها  و  گرفتاریها  پناه  بردن  به  داد‌ار  را  بدو  عطاء  فرموده  است  ...  این  چنین  فطرتی‌،‌ گاهی  به  سبب  فشارهای  درونی  و  بیرونی،  و  به  علّت‌ گمراهسازی  و  نیرنگبازی  اهریمنان  جنّ  و  انس  با  تمام  دستگاه‌ها  و  ابزارهای  خطّ  دادن  و  تاثیر  بخشیدنی‌ که  در  توان  دارند،  به‌ کژ راهه  می‌افتد  و  تباه  می‌شود  ...  یزدان  مهربان  انسـانها  را  به  وحی  و  پیـغمبران  و  هدایت  و کتابهای  الهی  واگذار  می‌نماید،  تا  فطرتهایشان  را  به  راستای  راه  و  صفا  و  پاکی  خود،  و  خردهاـشان  را  به  صحّت  و  سلامت  خود  برگردانـد،  و  تـاریکیهای  گمراهسازیها و  نـیرنگبازیها  را  از  پـهنۀ  درونشان  و  از گسترۀ  بیرونشان  بزداید  ...  ایـن  چیزی  است  که  سزاوار  بزرگواری  یـزدان‌،  و  شـایان  لطـف  و  عنایت  یزدان  منّان‌،  و  درخور  رحمت  و  عدالت  خداوند  سبحان‌،  و  همآوا  با  حکمت  و  دانش ‌کردگار  مهربان  است  ...  شایستۀ  مقام  والای  آفریدگار  جهان  نیست‌ که  انسانها  را  بیافریند،  سپـس  ایشان  را  بیهوده  رها  سازد...  آنگاه  در  روز  رستاخیز  بدون  این ‌که  پـیغمبری  را  به  میانشان  فرستاده  باشد  آنان  را  دادگاه‌ی کند  و  مـورد  پـرس ‌و جو  قرار  دهد‌: ^[1]

(وَمَا کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّى‏ نَبْعَثَ رَسُولاً).

ما  (‌هیچ  شـخص  و  قومی  را)  مجازات  نــخواهیم  کرد،  مگر  این  که  پیغمبری  (‌برای  آنان  مبعوث  و)  روانه  سازیم‌.  (اسراء/١٥)

شناخت  یزدان  و  ارج  نهادن  به  مقام  والای  یزدان  بگونۀ  شایان‌،  مقتضی  اعتقاد  و  باور  داشتن  به  این  است‌ که  ایزد  منّان  پیغمبرانی  را  به  سوی  بندگانش  روانه  فرموده  است  تا  فطرتهایشان  را  از  زیر  تـوده‌ها  بیرون  بکشند  و  از  آلودگیها  پاکیزه  نمایند،  و  خردهایشان  را  یاری  و کمک  کنند  تا  از  فشارها  رها گردند  و  بزدایند،  و  در  راه  نگرش  سره  و  پاکیزه‌،  و  اندیشۀ  ژرف  روان  شوند  و  تلاش  نمایند.  همچنین  خداوند  جهان  به  پیغمبران  برنامۀ  دعوت  به  سوی  یزدان  را  وحی  فرموده  است‌،  و  برای  برخی  از  ایشان‌ کتابهائی  را  فرستاده  است‌ که  پس  از  مرگ  آنان  در  میان  اقوامشان  تا  مدّت  زمانی  برجای  بماند  -  از  قبیل ‌کتابهای  موسی  و  داود  و  عیسی  -  یا  برای  هـیشه  برجای  بماند  همچون  این  قرآن‌.

ا‌ز  آنجا که  در  عربستان  رسالت  موسی  در  میان  عربها  مشهور و شناخته  بود،  و  اهل‌کتاب  در  آنجا  معروف  و  آشنا  بودند،  یزدان  به  پیغمبر  خود  دستور  می‌فرماید  این  حقیقت  را  به  مشرکانی‌ که  منکر  اصل  رسالت  و  وحی  بودند  بگو‌ید:

قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتَابَ الَّذِی جَاءَ بِهِ مُوسَى‏ نُوراً وَهُدىً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِیسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ کَثِیراً وَعُلِّمْتُم (مَالَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَلاَ آبَاؤُکُم).ْ

بگو:  چه  کسی  کتابی  را  نازل  کرده  است  که  موسی  آن  را  برای  مـردم  آورده  است  و  نوری  (‌رخشا)  و  هـدایـتی  (‌راهـنما)  بـوده  است‌؟  (‌شــما  ای  یـهودیان‌)  آن  را  در  کاغذهای  (‌پراکنده  و  صفحات  چداکانه‌)  مـی‌نویسید  و  آن  قسـمت  را  (‌کـه  بـه  مـصلحت  شما  است  و  وادار  بـه  تصدیق  قرآن  و  ایمـان  به  نبوت  محمّد  مـی‌دارد)  پـنهان  می‌کنید.  و  به  شما  (‌ای  یهودیان‌!  تـوسّط  این  قـران‌،  از  آئین  یزدان  و  هدایت  خدای  منّان‌)  چیزهائی  آمـوختـه  شده  است  که  شما  و  پدران  شما  از  آن  باخبر  نبوده‌اید.

در  دیباچۀ  سوره‌ گفتیم ‌که  این  آیه  مدنی  است‌.  مخاطبان  آن  نیز  یهودیان  هستند.  در  آنجا  بیان  هم‌ کردیم ‌که  ابن  جریر طبری  قرائت  دیگری  را  برگزیده  است‌:

(یََجْعَلُونَهُ قَرَاطِیسَ یُبْدُونَهَا وَ یُُخْفُونَ کَثِیراً).

آن  را  در  کـاغذهای  (‌پـراکـنده  و  صفحات  جداگانه‌)  می‌نویسند  و  قسمتهای  فـراوانـی  را  (‌کـه  بـه  مصلحت  ایشان  است  و  وادار  به  تصدیق  قرآ‌ن  و  ایمان  به  نبوّت  می‌دارد)  پنهان  می‌کنند.

مخاطبان  آیه  مشرکانند،  امّا  از کار  یهودیانی  خبر  داده  می‌شود  که  دربارۀ  تورات  انـجام  مـی‌دادند‌.  آن  را  در  صفحاتی  می‌نوشتند  و  به  بازیچه  می‏گرفتند.  بدین ‌گونه  که  چیزهائی  را  به  مردم  نشان  می‌دادند کـه  با  تـوطئۀ  گمراهسازی  و  نیرنگبازی  آنان  بخواند،  و  به  بازی  و  شوخی‌ گرفتن  احکام  و  واجبات  تورات  توسّط  ایشان  را  توجیه  نماید  و  نادیده  انگارد!  از  مـردمان  چیزهائی  از  تورات  را  پنهان  می‌داشـتند که  با  چنین  طـرحـها  و  توطئه‌های  صفحه  صفحه  و  بخش  بخش‌ کـردن  تورات  نمی‌خواند!  عربها  از  بسی  چیزهای  تـورات  آگاهی  داشتند،  و  یزدان  در  این  قرآن  نیز  چیزهائی  از  رفتار  و  کردار  یهودیان  را  بدیشان  آموخته  است  ...  پس  این  خبر  دربارۀ  یهودیان  در  روند  سـوره  معترضه  بشمار  می‌آید  و  خطاب  بدیشان  نیست‌.  بنابر  این‌،  آیه  مکّی  است  و  مدنی  نمی‏باشد  ...  ما  نـیز  چیزی  را  برمی‌گزینیم‌ کـه  ابن‌جریر  برگزیده  است‌.

ای  محمّد  بدیشان  بگو:  چه  کسی‌ کتابی  را  نـازل ‌کـرده  است ‌که  به  عنوان  نور  رخشا  و  هدایت  راهـنما  بـرای  مردمان  فرو  فرستاده  است‌؟  کتابی  کـه  یهودیان  آن  را  صفحه  صفحه  و  بخش  بخش  می‌کنند.  برخی  از  چیزهای  آن  را  پنهان  می‌کنند،  و  برخی  از  چیزهای  آن  را  نمایان  می‌سازند،  تا  بدین  شیوه  آرزوها  و  نـیازهای  خـود  را  برآورده  سازند،  آرزوها  و  نیازهائی‌ که  در  فـراسـوی  نیرنگبازیهای  زشت  و  بازیچه  قرار  دادنهای  پلشت  خود  پنهان  می‌داشتند.  همچنین  بدیشان  می‌گوید که  یـزدان  جهان  بدیشان  آموخته  است  چیزهائی  را که  برای  ایشان  از  حقائق  و  اخبار  روایت‌ کـرده  است  و  آنان  از  آنـها  بی‏خبر  و  نا آگاه  بوده‌اند.  لذا  شـایسته  است  خـدای  را  سپاسگزاری ‌کنند  و  الطاف  و  عنایات  او  را  پیش  چشـم  دارند،  و  به  بهانۀ این ‌که  یزدان  این  چیزها  را  در  قرآن  به  پیغمبرش  آموخته  است  و  آنها  را  بدو  وحی  فـرموده  است‌،  اصل  تورات  را  انکار  نکنند.

یزدان  بدیشان  اجازه  نداد‌ه  است‌ که  بدین  منوال  پـاسخ  دهند.  بلکه  به  پیغمبرش  صلّی الله علیه و آله و سلّم دسـتور  مـی‌دهد که  قاطعانه  در  این ‌باره  با  ایشان  برخورد  فرماید،  و  ایـن  سؤال  و  پاسخ  بدان  را  جولانگاه  جدالی  نسازد که  چیزی  جز  لجاجت  آن  را  برنـمی‌انگیزد:

(قُلِ اللّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ).

بگو:  خدا  (‌این  قرآن  را  نازل  کرده  است‌)  و  بگذار  در  باطل  (‌و  یاوه‌سرائی‌)  خود  (‌فرو  روند  و)  به  بازیچه  پردازند.

بگو:  یزدان  قرآن  را  نازل  فرمود‌ه  است  ...  دیگر  به  جدال  و  لجاجت  و  ستیزه‌گری  ایشان  اهمّیت  مده‌،  و  ایشان  را  رهاکن  تا  به  یاوه‌سرائی  و بیهوده ‌گوئی  خویش  فرو  روند  و ناآگاهانه  و ابلهانه  به  شوخی  و  بازی خویشتن  بپردازند  ...  در  این  فرموده  هم  تهدید  و  هم  توهین  بدیشان  نهفته  است‌،  و  هم  بدان  اندازه  از  حقّ  و  حقیقت  و  جدّی  بودن  مسأله  سخن  رفته  است‌،  زمانی ‌که  سخن  به  یاوه‌سرائی  و  بیهوده‌گوئی  کشید  و کار  مردمان  بدانجا  انجامید که  همچون‌ کلامی  را  بر  زبان  برانند،  زیبا  و  برازنده  این  است‌ که  احترام  سخن  نگاه  داشته  شود،  و  جدال  قطع ‌گردد،  و  سخن  به  پایان  آید.

روند  قرآنی  به  پیش  می‌رود  و  چیز  تـازه‌ای  را  روایت  می‌فرماید،  چیزی  را که  منکران  باور  ندارند که  خدا  آن  را  نازل  کرده  باشد.  می‌فرماید  این ‌کتاب  حلقه‌ای  از  حلقه‌های  زنجیزةۀ نبوّت  است  و  پیش  از  آن  هم  حلقه‌هائی  از  این  زنجیره  دیده  شده  است‌ که ‌کتابهانی  به نـامهای  گـوناگون  آسمانی  بوده  است‌،  و  چیز  نـوظهور  و  بی‌سابقه‌ای  نیست  در  میان‌ کتابهائی ‌که  یـزدان  آنـها  را  برای  پیغـمبران  بزرگوار  خود  ارسال  فرموده  است‌:

(وَهذَا کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى‏ وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى‏ صَلاَتِهِمْ یُحَافِظُونَ).

ایـن  (‌قـرآن‌)  کتابی  است  که  آن  را  فـرو  فـرستاده‌ایـم  (‌همانگونه  که  تورات  را  قبلا  فرو  فرستاده‌ایم‌)‌.  پرخیر  و  برکت  است  (‌و  تا  به  قیامت  ماندگار  مـی‌ماند)‌.  تصدیق  کنندۀ  همۀ  کتاب‌های  (‌آسمانی  از  قبیل  تـورات  و  انجیل‌)  است  کــه  پـیش  از  آن  نـازل  شـده‌انـد.  (‌آن  را  فـرو  فرستاده‌ایم‌)  تا  بـا  آن  (‌اهـل  مکّـه  و  کسان  دور و بـر  آن  (‌یعنی  همۀ  مردمان  جهان‌)  را  (‌از  خشم  خدا)  بترسانی‌.  کسانی  که  به  آخرت  ایمان  دارند  بدان  ایمان  مـی‌آورند  (‌چرا  که  امید  په  ثواب  و  هراس  از  عقاب  ایشـان  را  بـدین  امر  وا  می‌دارد.  و هم  بدان  سبب‌)  آنان  بر  (‌ادای  به  موقع  و  بگونۀ  شایستۀ‌)  نماز  خود،  محافظت  می‌ورزند.

این  سنّت  و  قانونی  از  سنتها  و  قانونهای  یزدان  است‌ که  پیغمبران  را  روانه  دارد  و  برای  ایشان  کتاب  نازل ‌کند.  این ‌کتاب  تازه‌ای ‌که  نازل  شدن  آن  را  انکار  می‌نمایند،  کتاب  مبارکی  است  ...  یـزدان  سبحان  راست  فرموده  است‌.  به  یزدان  سوگند کتاب  مبارکی  است‌.  این ‌کتاب  مبارک  است  با  تمام  معانیی ‌که  واژۀ  مبارک  دارد.  در  اصل  خـود  مبارک  است‌.  بدان  هنگام ‌که  خدا  قرآن  را  از  سوی  خود  نازل  مـی‌فرمود  مبارک  بوده  است‌.  برای  محلّی‌ که  قرآن  را  بدان  فـرو  فـرستاده  است  و  آنـجا  را  شایستۀ  دریافت  آن  دیده  است  مبارک  است‌.  این  چنین  جائی دل  بزرگ  و  ارجمند  و  پاکیزۀ  محمّد  صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌بوده  است  ...  قرآن  از  لحاظ  حجم  و  محتوایش  مبارک  است‌.  چه   قرآن  نسبت  به‌کتابهای  بزرگی ‌که  انسـانها  می‌نگارند،  صفحات  اندکی  بیش  نیست‌،  اما  با  این  وجود  در  هر  بخشی  از  خود  معانی  و  مفاهیم  و  الهامها  و  پیامها  و  راهنمائیهائی  می‌‌گنجاند  که  ده‌ها  از  این  نوع ‌کتابهای  بزرگ،  چنین  چیزهائی  را  در بر نمی‌گیرند،  کتاب‌های  بزرگی ‌که  چندین  برابر  قرآن  ستبرا  و گنجا  دارند!  کسی  که  هنر  سخن  را  آزموده  باشد،  و  آن  را  از  خود  یـا  از  دیگران  دیده  و  سنجیده  باشد،  و  مسأله  بـیانگری  با  واژگان  از  مفاهیم  و  معانی  را  از  خود  یا  از  دیگران  به  محک  آزمون زده باشد،  بهتر  و  بیشتر  از کسانی‌ که  با  هنر  سخن  سـر و کار  ند‌ارند  و  به  مسائل  بـیانگری  نمی‌پردازند  متوجّه  می‏‎گردد  و  می‌فهمد که  روش  قرآنی  در  این  زمینه  نیز  مبارک  است‌،  و  محال  است  انسان  با  این  واژگان  ا‌ندک  و  در  این ‌گسترۀ  تنگ  -  حتی  با  چندین  برابر  آن  واژگان  و  چندین  برابر  آن گکستره  -  بتواند  مفاهیم  و  معانی  و  الهـامها  و  اشاره‌هائی  را  به  رشتۀ سخن ‌کشد که  تـعبـیر  قـرآنـی  به  رشـتۀ  سخن  می‌کشد.  تنها  یک  آیه  بیانگر  معانی  و  حقـائقی  است‌ که  می‌توان  با  آن  بر  فنون ‌گوناگونی  از  شیوه‌های  تعبیر  و  توجیه  استشهاد گرفت  و  به  ذکر  مثال  پرداخت‌،  آن  هم  بگو‌نه‌ای ‌که  در  میان  سخن  انسانها  منحصر  به  فـرد  و  بی‏نظیر  باشد  ...  قرآن  در  تاثیر گـذاشتن  نـیز  مبارک  است‌،  بدان‌گاه ‌که  فطرت  و  سـراسـر  هستی  انسـان  را  مستقیمــاً ‌با  شیوۀ  عجیب  و  شگفتـی  و روال  زیبا  و گیرائی  مخاطب  قرار  می‌دهد،  و  از  هر  راهی  و  جائی  و گوشه‌ای  و کناری  با  آن  رویـاروی  می‏‎گردد،  و  در  آن  تأثـیری  می‌‌گذارد که  سخن  هیچ  سخنگوئی چنین  تأثیری  در  آن  ندارد.  این  هم  بدان  خاطر  است ‌که  سلطه  و  قدرتی  از  جانب  یزدان  به  قرآن  داده  شـده  است ‌که  گـفتۀ  هیچ  گوینده‌ای  از  این  چنین  سلطه  و  قـدرتی  برخوردار  ببسب‌.

نمی‌توانیم  بیش  از  این  دربارۀ  تصویر  برکت  این ‌کتاب  به  سخن  پردازیم‌.  اگر  هم  بیش  از  این  به  سخن  پردازیم  و  در  این  راه  گامهای  فراوانی  هم  برداریم،  باز  هم  به  پایه  و  مایه‌ای  نمی‌رسیم‌ که  یزدان  بر  ایـن ‌کتاب  گواهی  می‌دهد:  «‌مبارک‌»  است‌.  این ‌گواهی  به  تنهائی  بس  است  و   پایان ‌بخش  سخن  است‌.

(مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ).

تصدیق  کنندۀ  همۀ  کتاب‌های  (‌آسمانی  از  قبیل  تورات  و  انجیل‌)  است  که  پیش  از  آن  نازل  شده‌اند.

قرآن ‌کتابهائی  را  تـصدیق  می‌کند که  پـیش  از  آن  از  جانب  یزدان  نـازل ‌گردیده  است‌.  امّا  در  آن  شکل  و  صورتی ‌که  تـحریف  نشـده  است‌،  نـه  بدان  شکل  و  صورتی ‌که  جامعه‌ها  آنها  را  تغییر  و  تحریف ‌کرده‌اند  و  باز  هم  می‌گویند:  اینها  از  جانب  خدا  آمده  است‌.  قرآن  کتاب‌های  راستین  آسمانی  را  تصدیق  می‌کند،  چرا که  حقّ  و  حقیقتی  را  با  خود  آورده‌اند که  قرآن  در  اصول  عقیده  با خود  آورده  است‌.  امّا  از  لحاظ  قوانین  و  برنامه‌ها،  خداوند  برای  هر  ملّتی  قانون  و  برنامۀ  ویژه‌ای  قرار  داده  است  در  محدودۀ  عقیدۀ  بزرگ  دربارۀ  خداوند  سترگ.  کسانی‌ که  دربارۀ  اسلام  می‌نویسند  و  می‌گویند:  اسلام  نخستین  آئینی  است  که  عقیدۀ  کامل  را  دربارۀ  یگانگی  یزدان  به  ارمغان  آورده  است‌.  یـا  می‌گویند:  اسلام  نخستین  آئینی  است‌ که  عقیدۀ‌ کاملی  را  دربارۀ  یگانگی  یزدان  به  ارمغان  آورده  است‌.  یـا  می‌گویند:  اسـلام  نخستین  آئینی  است‌ که  عقیدۀ‌ کاملی  را  دربارۀ  رسالت  و  رسول‌،  یعنی  پیغمبری  و  پیغمبر  به  انسانها  تقدیم  داشته  است‌.  یا  می‌گویند:  اسلام  نخستین  آ‌ئینی  است‌ که  عقیدۀ  کاملی  را  دربارۀ  آ‌خرت  و  حساب  و  پاداش  و کیفر  با  خود  آ‌ورده  است  ...  چنین ‌کسـانی  مـرادشان  از  ایـن  سخنان‌،  تعریف  و  تمجید  اسلام  است‌!  ...  اینان  قرآن  را  نمی‌خوانند!  اگر  قرآن  را  خوانده  باشند،  قطعا  شنیده‌اند که  یزدان  بزرگوار  بیان  می‌فرماید که  جملگی  پیغمبران  -  صَلَوَاتُ  اللهِ  عَلَـْیهِـم ‌وَ سَـلَامِهِ  -  یکتاپرستی  مطلق  و  خالصی  را  با  خود  آورده‌اند که  هـیچگو‌نه  شبهه  و  سایه‌ای  از  شرک  به  شکلی  از  اشکال گوناگونی ‌که  دارد  در  آن  نبوده  است  ...  همگی  پیغمبران  از  حقیقت  رسول‌،  و  انسان  بودن  رسول‌،  خبر  داده‌اند  و گفته‌انـد:  رسول  نمی‌تواند  برای  ایشان  و  برای  خود  مالک  سود  و  زیان  باشد،  و  اصلًا  غیب  نمی‌داند،  و  بـهیچو‌جه  نمی‌تواند  رزق  و  روزی  را گسترش  و  یا کاهش  بدهد،  یا  روزی  عطاء‌ کند  و  یا  روزی  را  باز پس  بگیرد  ...  آنان  هـمگان  قوم  خود  را  از  آخرت  و  حساب  و کتاب  و  جزا  و  سزای  آن  ترسانده‌اند  و  هر  یک  از  پیغببران  همۀ  حقائق  بنیادین  عقیدۀ  اسـلامی  را  با  خود  آورده‌انـد  و  به  دیگران  نموده‌اند  ...  واپسین ‌کتاب  هم  همۀ  چیزهائی  را  تصدیق  می‌کند که  در کتابهای  پیشین  آسمانی  موجود  بوده  است  ...  اینگو‌نه  سخان  آثار  فرهنگی  اروپائی  در  آنها  هویدا  است‌،  فرهنگی ‌که گمان  می‌برد:  اصول  عقیده  -  از  جمله  عقائد  آسمانی  -  دگرگون  شده  است  و  ترقّی  و  پیشرفت  نموده  است‌،  همراه  با  دگرگو‌نی  و  ترقّی  و  پیشرفتی‌ که  اقوام  جهان  داشته‌اند!  ...  ممکن  نـیست  که  با  انـهدام  اصول  اسلام که  قرآن  آنها  را  مقرّر  می‌فرماید،  از  اسلام  دفاع‌ کرد.  پس  نویسندگان  و  خوانندگان  باید  از  ایـن  لغزشگاه  خطرناک  بپرهیزند.

و  امّا  فلسفۀ  نازل ‌کردن  این‌ کتاب  چیست‌؟  فلسفۀ  نزول  قرآن  این  است‌ که پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  اهل  مکّه  -‌یعنی  امّ  القری  -  و  پیرامون  آن  را  با  قرآن  بترساند  و  برحذر گرداند:

(وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى‏ وَمَنْ حَوْلَهَا).

تا  بـا  آن  (‌اهل‌)  مکّـه  و  کسـان  دور و بـر  آن  (‌یـعنی  همۀ  مردمـان  جهان‌)  را  (‌از  خشم  خدا)  بترسانی‌.

مکّه  امّ  القری  -  یعنی  مادر  شهرها  و  اصل  آبادانیها  -  نامیده  شده  است‌،  بدان  علّت‌ که  مشتمل  بر کعبه  است‌.  کعبه  هم  نخستین  خانه‌ای  است‌ که  برای  مردمان  ساخته  شده  است  تا  در  آن  یزدان  را  یگانه  و  بی ‌انباز  پـرستش  کنند،  و  محلّ ّ‌گردهمائی  ایشان‌،  و  پناهگاه  و  مأوای  امن  و  امان  انسانها  و  حتّی  همگی  جانداران  باشد.  از  آنجا  دعوت  همگانی  ساکنان  زمین  سرچشمه‌ گرفته  است‌،  و  پیش  از  آن  دعوت  همگانی  نبوده  است‌.  مؤمنان  نیز  با  ندای  این  دعوت  به  حجّ  و  زیارت  آن  می‌روند  تا  به  خانه‌ای  سر  بزنند که  این  دعوت  از  آنجا  سرچشمه‌ گرفته  است  و  برجوشیده  است‌.

مقصود  این  نیست  -  همان‌گونه ‌که  دشمنان  خاورشناس  اسلام  از  آن  بهره‌برداری  و  سوء  استفاده  می‌کنند  -  د‌عوت  اسلام  محدود  به  ساکنان  مکّه  و کسانی  باشد که  در  دور و بـر  مکّه  زندگی  مـی‌کنند!  چنین  د‌شـمنان  خاورشناس  اسلام‌،  این  آیـه  را  از کلّ  قرآن ‌گسیخته می‌دارند  تا گمان  برند که  محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم  در  اوّل ‌کار،  دعوت  خود  را  جز  متوجّه  اهل  مکّه  و  برخی  از  شهرهای  پیرامون  آن  نکرده  است‌.  در  نخستین  مراحل  دعوت  تنها  بدین  محدودۀ  تنگ  مکّه  و  پیرامون  آن  بسنده  می‌کرده  است  و  خیال  مناطق  فراخ‌تر  از  آن  را  نداشته  است‌!  امّا  سپس  به  همۀ  نواحی  عربستان  چشم  طمع  دوخت‌!  بعد  از  آن  خواست  از  مرزهای  آن  مناطق  نیز  بگذرد  و دعوت  خود  را  جهانگیر کند!  این  امر  هـم  بر  اثر  تصادفها  و  پیشآمدهائی  بود که  به  وقوع  پـیوست  و  قبلًا  از  آنـها  آگاهی  نداشت‌!  این  تصادفها  و  پیشآمدها  پس  از  هجرت  به  مدینه  و  پـیدایش  دولت  و  حکومت  او  در  آنـجا  جلوه‌گر  آمدا!!  قطعاً  آنان  دروغ  می‌گویند  ...  چرا که  در  آیه‌های  مکّی‌،  و  در  سرآغاز کار  دعوت‌،  یزدان  سبحان  به  پیغمبرش صلّی الله علیه و آله و سلّم  فرموده  است‌:

(وَ مَا اَرْسَلْنَاکَ اِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِیْنَ).     (‌انبیاء/ ١٠٧)

(‌ای  پیغمبر)  مـا  تـو  را  جـز  بـه  عنوان  رحمت  جـهانیان  نفرستاده‌ایم‌.

(وَ مَا اَرْسَلْنَاکَ اِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیْرًا وَ نَذِیْرًا).  (سبأ/٢٨)

ما  تو  را  بـرای  جملگی  مـردمان  فرستاده‌ایـم  تـا  مـژده  رسان  (‌مؤمنان  به  سعادت  ابدی‌)  و  بیم‌دهندۀ  (‌کافران  به  شقاوت  سرمدی‌)  باشی‌.^[2]

هنگامی ‌که  این  آیه‌ها  شرف  نزول  پیدا‌ کرده‌اند،  شاید  اسلام  هنوز  در  درّه‌های  مکّه  در  محاصرۀ  غم  و  اندوه  و  شکنجه  و  آزار  بوده  است!

(وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى‏ صَلاَتِهِمْ یُحَافِظُونَ).

کسانی  که  به  آخرت  ایمان  دارند  بدان  ایـمان  مـی‌آورند  (‌چرا  که  امید  به  ثواب  و  هراس  از  عقاب  ایشـان  را  بدین  امر  وا  می‌دارد.  و  هم  بدان  سبب‌)  آنان  بر  (‌ادای  به  موقع  و  بگونۀ  شایستۀ‌)  نماز  خود،  محافظت  می‌ورزند.

کسانی‌ که  ایمان  دارند  به  این ‌که  آخرتی  و  حسابی  و  جزائی  در  میان  است‌،  ایمان  دارند  به  این ‌که  قطعاً  یزدان  پیغمبری  را  برای  مردمان  می‌فرستد  و  بدو  وحی  می‌کند،  و  در  تصدیق  این  امر  رنـج  و  مشقّتی  در  درون  خود  نمی‏‎یابند.  نه  تـنها  رنج  و  مشـقّتی  در درون  خـود  نمی‏‎یابند،  بلکه  نـداء  دهـنده‌ای  را  در  ژرفـای  وجود  خویش  می‌یابند که  ایشان  را  به  تصدیق  ایـن  امر  فرا  می‌خواند.  همـچنین  آنان  به  خاطر  ایـمان  به  آخرت  و  بدین ‌کتاب‌،  بر  ادای  نماز  خود  محافظت  می‌ورزند،  تـا  پیوسته  با  یزدان  پیوند  ا‌ستوار  و  ناگسستنی  داشته  باشند،  و  به  اطاعت  از  او که  در  نماز  مجسّم  است  اقدام ‌کنند... این‌،  سرشت  نفـسی  است‌ که  آخرت  را  باور  و  به  آن  یقین ‌کامل  داشته  باشد،  و  این ‌کتاب  و  فرود  آمدن  آن  را  تصدیق ‌کند،  و  آزمند  بر  پیوند  با  خدا  و  اطـاعت  از  او  باشد...  دیدن  نمونه‌هائی  از  نفسهای  آدمیان‌،  مصدّق  خود  این  سخن  راستین  خواهد  بود.

*

این  چرخش  و گردش  پیاپی  و  دا‌رای  پرده‌های  متّصل  به  همدیگر  نیز  در  صحنۀ  زندۀ  برجستۀ  پویا  و  غم‌انگیز  و  هرا‌س  انگیز  به  پـایان  مـی‌رسد،  صحنۀ  ستمکاران...  یعنی‌:‌ مشرکانی ‌که  بر  خدا  دروغ  می‌بندند،  و  یـا  ادّعا  می‌کنند که  بدیشان  وحی  شده  است‌،  ادّعای  بی‌بنیادی  است  و  بوئی  از  حقیقت  ندارد.  گاهی  نیز گمان  می‏‎برند  که  می‌توانند  همچون  این  قرآن  را  بنویسند  و  ارائه  دهند!...  صحنۀ  این  چنین  ستمکاران  -  ستمکارانی‌ که  ستمی  با  ستم  ایشان  قابل  مقایسه  نیست  -  بدان  هنگام ‌که  در  سختیها  و  دشواریـهای  مرگ  دست  و  پـا  می‌زنند،  و  فرشتگان  دستهای  خود  را  برای  عذابشان  به  سویشان  دراز  کرده‌اند،  و  از  ایشان  جانهایشان  را  می‌خواهند.  شکنجه  و  آزار گریبانگیرشان  گشته  است  و  آنان  همه  چیز  خود  را  پشت  سرشان  برجای گذاشـته‌اند  و  از  انبازهائی  که  تصوّر  می‌کردند  و گمان  می‏بردند  اثـری  پیدا  نیست  و گور  خود  راگم  کرده‌اند!

(وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى‏ عَلَى اللّهِ کَذِباً أَوْ قَالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَلَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ‏ءٌ وَمَن قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَاأَنْزَلَ اللّهُ وَلَوْ تَرَى‏ إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلاَئِکَةُ بَاسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهونِ بِمَا کُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَکُنتُمْ عَنْ آیَاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ. وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى‏ کَمَا خَلَقْنَاکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَکْتُم مَا خَوَّلْنَاکُمْ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ وَمَا نَرَى‏ مَعَکُمْ شُفَعَاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکَاءُ لَقَد تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَضَلَّ عَنکُم مَاکُنتُمْ تَزْعُمُونَ).

چه  کسی  ستمکارتر  است  از  کسی  که  دروغی  بـر  خـدا  ببندد  (‌و  بگوید  که  کتابی  بر  کسی  نازل  نشـده  است‌!  یـا  این  که  بگوید:  خدا  را  فـرزند  و  انـباز  است‌!)  یـا  ایـن  کـه  بگوید:  به  من  وحی  شده  است‌،  و  بدو  اصلًا  وحی  نشده  باشد  (‌از  قبیل‌:  مُسَیْلَمِۀ  کذّاب  و  اسود  عنسی  و  طُلَیْحۀ  اسدی  ...)  و  یا  کسی  بگوید:  من  هم  همانند  آنچه  خدا  (‌بر  محمّد)  نازل  کرده  است  خواهـم  آورد!  (‌چرا  کـه  قرآن  افسانه‌های  گذشتگان  است  و  شعری  بیش  نیست‌،  اگر  بخواهم  مثل  آن  را  میگویم  و  می‌سرایـم‌!)  ...  اگر  (‌حـال  همۀ  ستمگران،  از  جمـله  ایـن‌)  سـتمکاران  را  بـبینی  (‌و  بدانی  که  چه  وضع  نابهنجار  و  دور  از  گفتاری  دارند)  در  آن  هنگام  که  در  شدائد  مرگ  فرو  رفته‌انـد  و  فرشتگان  دستهای  خود  را  (‌به  سوی  آنـان‌)  دراز  کـرده‌انـد  (‌و  بـر  بناگوش  ایشان  تپانچه  و  بر  پشتشان  تازیانه  می‌زنند  و  بدیشان  می‌گویند:  اگر  مـی‌توانـید  از  ایـن  عذاب  الهـی‌)  خویشتن  را  برهانید.  این  زمان  به  سبب  دروغـهائی  کـه  بـر  خدا  مـی‌بستید  و  از  (‌پذیرش‌)  آیـات  او  سـرپیچی  مــی‌کردید،  عـذاب  خـوار  کـننده‌ای  مـی‌بینید.  (‌روز  رستاخیز  پروردگار  به  مردم  مـی‌فرماید:  اکنون‌)  شـما  تک  و  تنها  (‌و  بـدور  از  خویشان  و  یـاران  و  مـال  دنـیا،  حیات  دوباره  یافته‌اید  و  برای  حساب  و  کتاب‌،  یک  یک  و  لخت  و  عور)  به  سوی  ما  برگشته‌اید،  همان  گونه  که  روز  نـخست  شـما  را  آفریدیم  (‌و  برهنه  و  عریان  و  بـدون  هیچگونه  توشه  و  توان‌،  به  صحنۀ  جهان  گسیل  داشتیم‌)  و  هر  چه  به  شما  داده  بودیم‌،  از  خود  بجای  گذاشته‌اید  (‌و  دست  خالی  بدینجا  آمده‌اید)  و  میانجیگرانی  را  با  شما  نمی‌بینیم  که  گمان  مـی‌بردید  (‌در  نـزد  خدا  بـه  یـاریتان  می‌شتابند  و)  آنان  در  خـود  (‌پـرستش  و  عبادت‌)  شـما  شـریک  (‌و  سـهیم  بـا  خدا)  هسـتند!  دیگر  پـیوند  شـما  گسیخته  است  (‌و  روابط  خویشی  و  دوستی  و  پـدری  و  فرزندی  و  فرمانبری  و  فرماندهی‌،  پـاک  بـریده  است  و  تـمام  پـندارهـا  و  تکیه‌گاه‌ها)  و  چـیزهائی  کـه  گـمان  می‌بردید  (‌که  کاری  از  آنها  ساخته  است‌)  از  (‌دید)  شما  کم  و  ناپدید  گشته  است‌.

از  قتاده  و  ابن‌عبّاس رضی‌الله عنهم روایت  است ‌که  این  آیات  در  بارۀ  مسیلمةۀ کذّاب‌،  و  سجاح  دختر  حارث  همسر  مسیلمۀ  کذّاب،  و  اسود  عنسی‌،  نازل  شده  است‌.  آنـان  کسانی  بودند که  در  حیات  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم پیشگو‌ئی  می‌کردند  و  ادّعا  می‌نمودند  که  خدا  بدیشان  وحی  کرده  است‌.  امّا  کسی‌ که  می‌گفت‌:  هـمچون  این  چیزی‌ که  خدا  نازل ‌کرده  است  نازل  خواهم‌کرد!  یا  می‌گفت‌:  به  من  وحی  شد٥  است‌!  در روایتی  از  ابن  عبّاس  نقل  است  که  او  عبدالله  پسر  سعد  پسر  ابوسرح  است‌ که  اسلام  را  پـذیرفت  و  کاتب  وحی  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  شد.  زمـانی‌ که  در  سورۀ  «‌مؤمنون‌»  این  چنین  آیاتی  نازل‌گردید:

(وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٌ مِنْ طِیْنٌ...).

ما  انسان  را  از  عصاره‌ای  از  گل  آفریده‌ایم  ....

(آیه های12-14)

پیفمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  او  را  فرا  خواند  و  آیه‌‌ها  را  بر  او  املاء  کرد.  هنگامی‌ که  رسید  به‌:

(ثُمَّ اَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ).

از  آن  پس  او  را  آفرینش  تازه‌ای  بخشیده  و  (‌بـا  دمـیدن  جان  به  کالبدش‌)  پدیدۀ  دیگری  خواهیم  کرد.

عبدالله  از  شرح  و  تفصیل  آفرینش  انسان  شگـفت  زده  شد  و گفت‌:

(تَبَارَکَ اللهُ اَحْسَنُ الْخَالِقِیْنَ).

والا  مــقام  و  مـــبارک  یــزدان  است  کـه  بـهترین  اندازه گیرندگان  و  سازندگان  است‌.

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  فر‌مود:

(هَکَذَا اِنْزِلَتْ اِلَیَّ).

به  همین  شکل  آیه  بر  من  نازل  شده  است‌.

بدین  هنگام  عبدالله  دچار  شکّ  و  گمان  گردید  و  گفت‌:  اگر  محمّد  راستگو  باشد،  پس  همان‌گونه ‌که  بدو  وحی  شده  است‌،  به  من  نیز  وحی  گردیده  است!  و  اگر  محمّد  دروغگو  باشد  باز  هم  همان  چیزی  را گفته‌ام ‌که  او گفته  است‌! در  نتیجه  ا‌ز  ا‌سلام  برگشت  و  مرتدّ کردید  و  به  مشرکان  پیوست‌.  این  است  مصداق  فرمودۀ  یزدان‌: 

(وَمَن قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَاأَنْزَلَ اللّهُ).

کسی  بگوید:  من  هم  همانند  آنـچه  خدا  (‌بر  محمّد)  نـازل  کرده  است  خواهـم  آورد.  (‌کلبی  آن  را  از  ابن  عباس  روایت  کرده  است‌).

صحنه‌ای‌ که  روند  قـرآنی  آن  را  دربارۀ  سزای  ایـن  ستمکاران‌،  یعنی  مشرکان‌،  به  تصویر  مـی‌کشد،  صحنۀ  هراس‌انگیز  و  ترسناک  و  غم‌انگیز  و  وحشتناکی  است‌.  ستمکاران  در  غمرات  و  سکرات  مرگ  قرار گرفته‌اند  ...  واژۀ  غمرات‌،  سایۀ  غم‌انگیز  خود  را  دارد...  در  ایـن  صحنۀ  دلهره‌انگیز،  فرشتگان  دسـتهایشان  را  به  سـوی  ستمگران  می‌گشایند  تا  ایشان  را  عقاب  و  عذاب  نمایند!  از  آنان  ارواح  می‏‎طلبند  و  می‌خواهند  جانهایشان  را  بگیرند!  فرشتگان  گذشته  از  شکـنجه  و  جـان‌گرفتن  ایشان‌،  پیاپی  سرزنششان  می‌کنند:

(وَلَوْ تَرَى‏ إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلاَئِکَةُ بَاسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهونِ بِمَا کُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَکُنتُمْ عَنْ آیَاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ).

اگر  (‌حـال  همۀ  ستمگران،  از  جمـله  ایـن‌)  سـتمکاران  را  بـبینی  (‌و  بدانی  که  چه  وضع  نابهنجار  و  دور  از  گفتاری  دارند)  در  آن  هنگام  که  در  شدائد  مرگ  فرو  رفته‌انـد  و  فرشتگان  دستهای  خود  را  (‌به  سوی  آنـان‌)  دراز  کـرده‌انـد  (‌و  بـر  بناگوش  ایشان  تپانچه  و  بر  پشتشان  تازیانه  می‌زنند  و  بدیشان  می‌گویند:  اگر  مـی‌توانـید  از  ایـن  عذاب  الهـی‌)  خویشتن  را  برهانید.  این  زمان  به  سبب  دروغـهائی  کـه  بـر  خدا  مـی‌بستید  و  از  (‌پذیرش‌)  آیـات  او  سـرپیچی  مــی‌کردید،  عـذاب  خـوار  کـننده‌ای  مـی‌بینید.

سزای  تکبّر  و  سرپیچی  از  پذیرش  حقائق  و  خو‌د  را  برتر  گرفتن  از  پیروی ‌کردن  از  آیات  الهی‌،  عذاب  خـوارکننده  است‌.  جزایِ  از  زبان  خدا  دروغ ‌گفتن‌،  توبیخ  و  تنبیه  رسوا کننده  است...  همۀ  این  سزاها  و  جزاها  سـایه‌های  غم‌انگیزی  را  بر  صحنه  می‌افکنند،  سایه‌های  غم‌انگیزی  که  از  هول  و  هراس  و  درد  و  رنج  و  ضیقت  وتنگی‌، گلو  را  می‌فشارند  و  انسان  را  خفه  می‌سازند!

گذشته  از  این  همه  توبیخ  و  تنبیه  آفریدگار  بزرگواری ‌که  وجود  او  را  تکذیب‌کرده‌اند،  هم  اینک  این  ایشانند کـه  در  پیشگاه  یزدان  سبحان  آماده  ایستاده‌اند.  خدا  در  این  موقعیّت  تنگ  و  دلهره‌انگیز  خطاب  بدیشان  می‌فرماید:

(وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى‏ کَمَا خَلَقْنَاکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ).

شما  تک  و  تنها  (‌و  بدور  از  خویشان  و  یاران  و  مال  دنیا)  به  سوی  ما  برگشته‌اید،  همانگونه  که  روز  نخست  شما  را  آفریده‌ایم  (‌و  برهنه  و  عریان  و  بدون  هرگونه  توشه  و  توان‌،‌ به  صحنۀ  جهان  گسیل  داشته‌ایم‌).

چیزی  با خود  ندارید  مگر  پیکرهای  لخت  خود!  همچنین  تک  و  تنها  هستید!  یک یک نه  دسته  دسته  به  پیشگاه  خدا  می‌روید.  همان‌گونه ‌که  نخستین  بار  شـما  را  یک یک  آفریدیم‌،  و  یکی  یکی  از  شکم  مادرانتان‌،  لخت  و  عریان  و  بینوا  و  ناتوان‌،  پا  به  جهان  نهادید!  همه  چیز  از  شما  بریده  است‌،  و  همه‌کس  ا‌ز کنار  شما  پراکنده  است  و  دوری ‌گزیده  است‌.  دیگر  نمی‌توانـید  چیزی  را  داشـته  باشید  از  چیزهائی ‌که  یزدان  آنها  را  به  شما  داده  بود  و  به  تملّک  شما  درآورده  بود:

(وَتَرَکْتُم مَا خَوَّلْنَاکُمْ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ).

هر  چه  به  شما  داده  بودیم‌،  از  خود  بجای  گذاشته‌اید  (‌و  دست  خالی  بدینجا  آمده‌اید).

همه  چیز  را  برجای‌ گذاشته‌اید،  و  به  تـرک  همه  چیز  گفته‌اید،  اعم  از:  مال‌،  زیور،  فرزندان‌، ‌کالا،  جاه  و  مقام‌،  سلطه  و  قدرت‌،  و...  همه  چیز  را  در  آن  سرای  برجای  نهاده‌اید،  و  در  این  سرای  چیزی  از  آنـها  را  با  خود  ندارید.  بر کم  و  بیش  آن  چیزها  تـوانـائی  و  دسترسی  ندارید!

(وَمَا نَرَى‏ مَعَکُمْ شُفَعَاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکَاءُ).

میانجیگرانی  را  با  شما  نمی‌بینیم  که  گمان  می‌بردید  (‌در  نزد  خدا  به  یاریتان  می‌شتابند  و)  آنان  در  خودِ  (‌پرستش  و  عبادت‌)  شما  شریک  (‌و  سهیم  با  خدا)  هستند!.

کجا  رفتند  کسانی ‌که  گمان  می‌بردید  آنها  در  سختیها  و  گرفتاریها  به  میانجیگری  و  یاری  شما  بشتابند،  و  آنان  را  در  زنـدگانی  و  اموال  خود  شـریک  می‌دیدید،  و  می‌گفتید:  آنان  در  پیشگاه  یزدان  میانـجیگرانی  برای  شما  خواهند  شد؟  مثلًا کجایند  آنان ‌که  می‌گفتید:

(مَا نَعْبُدُهُمْ اِلَّا لِیُقَرِّبُوْنَا اِلَی اللهِ زُلْفَی!).

ما  آنان  را  پرستش  نمی‌کنیم  مگر  بدان  خاطر  که  ما  را  به  خداوند  نزدیک  گردانند!. (‌زمر/٣)

فرق  نمی‌کند  این  چیزهائی  را  که  می‌پرستند  انسـانهائی  باشند  به  نـام ‌کاهنان  و  غیبگویان  یـا  قدرتمندان  و  فرمانروایان‌،  و  یا  این ‌که  مجسمه‌هائی  از  سنگ‌،  یا  بتها،  جنّیان  و  پـریان‌،  فرشتگان،  سیّارگان  و  سـتارگان‌،  و  چیزهائی  جز  اینها  باشد.  خلاصه  هر  چـیزی‌ که  رمـز  خدایان  دروغین  و  اشاره  به  معبودهای  نادرست  باشد،  یا  در  زندگی  و  اموال  و  اولاد  خویش  آنـها  را  شـریک  بدانند،  از  زمرۀ  پرستش  شدگان  و  بتان  قلمداد  می‌شود،  همان‌گونه ‌که  در  سوره  خواهد  آمد.

این  انبازها  و  خدایگانها  کجایند؟  انبازها  و  میانجیگران  کجا  رفتند؟

(لَقَد تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ).

دیگر  پیوند  شما  گسیخته  است  (‌و  میانتان  جدائی  افتاده  است).

همه چیز گسیـخته  است‌.  هر  پیوندی‌ که  در  میانتان  بوده  است  بریده  است  و  به  پایان  آمده  است‌.  هر  طنابی  و  هر  ریسمانی  قطع  گردیده  است‌!

(وَضَلَّ عَنکُم مَاکُنتُمْ تَزْعُمُونَ).

چیزهائی  که  گمان  می‌بردید  (‌که  کاری  از  آنـها  سـاخته  است‌)  از  (‌دید)  شما  کم  و  ناپدید  گشته  است‌.

ادّعای ‌گوناگو‌نی ‌که  داشتید  از  چشم  شما  ناپدید  گردیده  است‌.  از  جمله  انبازهائی  که  گمان  می‌بردید،  اثـری  از  آنها  پیدا  نیست‌.  اصلًا  نـمی‌توانـند  در  پـیشگاه  خدا  شفاعت  و  میانجیگری‌کنند،  یا  تأثیری  در  اسباب  و  علل  داشته  باشند!

صـحنه‌ای  است ‌کـه  دل  انسـان  را  سخت  به  تکان  می‌اندازد.  صحنه‌ای  است‌ که  نمایان  می‌گردد  و  می‌جنبد،  و  به  نفس  انسان  سایه‌های  هراس‌انگیز  و  غم‌انگیز  خود  را  می‌افکند،  و  به  دل  انسان  الهامهای  سخت  تازنده  و  کوبنده  و  ترسناک  و  وحشتناک  خویش  را  می‌اندازد  ...  این  قرآن  ...  بلی  این  قرآن  است

---

1- برای  اطّلاع  بیشتر  به  تفسیر  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار:  « رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى‏ اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ»‌.  آیۀ  ١٦٥  سورۀ  نساء  در  جزء  ششـم ‌فی  ظلال  القرآن‌‌، ‌و کـتاب‌ «‌الاسـلام ‌و  مشکلات  الحضارة»  فصل  «‌تخبط  و  اضطراب‌»  مراجعه  شود.

2- همچنین  مراجعه  شود  به  انعام/١٩ و  90،  یوسف/١٠٤، فرقان/1،  سبأ / ٢٨،  ص/٨٧، قلم/52 ...  (‌مترجم‌)