تفسیر سوره‌ی انعام آیه‌ی 73-71

سوره‌ی انعام آیه‌ی 73-71

(قُلْ أَنَدْعُوا مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَیَنْفَعُنَا وَلاَ یَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلَى‏ أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللّهُ کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیَاطِینُ فِی الْأَرْضِ حَیْرَانَ لَهُ أَصْحَابٌ یَدْعُونَهُ إِلَى الْهُدَى ائْتِنَا قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدَى‏ وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ (71) وَأَنْ أَقِیمُوا الصَّلاَةَ وَاتَّقُوهُ وَهُوَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ (72) وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَیَوْمَ یَقُولُ کُن فَیَکُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَلَهُ الْمُلْکُ یَوْمَ یُنفَخُ فِی الصُّورِ عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ وَهُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ (73).

این  آهنگ  بلند  و  نیرومندی ‌که  سر  داده  می‌شود  دربارۀ  حقیقت  الوهیّت  و ویژگیهای  آن‌،  زشت  شمردن  شرک‌،  و  پلشت  داشتن  برگشت  بدان  پس  از  هدایت  یـافتن  و  رهنمود  پیدا کردن‌،  به  تصویر کشیدن  برگشت  از  دین  در  صحنۀ  نمایش  عقبگرد  رفتن  مردی‌،  و  سرگردان  و  ویلان  بودن  او  در  بیابان  برهوت  بی‌نشان،  و  ذکر  این  که  تنها  هدایت  یزدان  هدایت  است  و  بس‌...  این  آهنگ  با  طنین  دراز  و  ژرفی ‌که  در  همـه  جا  می‌پیچد،  پایان  می‌پذیرد.  آهنگ  طنین‌انداز  و  بلندی  است  دربارۀ  سلطۀ  مطلق  یزدان  در  امور  آفرینش‌ کیهان  و  فرمانروائی  بر  جهان‌،  و  پرده‌برداری  از  این  چنین  سلطه‌ای‌،  آن  هم  تنها  توسّط  خود  ایزد  منّان‌،  و  پیش  چشم  داشتن  آن  -  حتّی  برای  مـنکران  نابینا  -  «‌در  آن  روزی ‌که  در  صور  دمـیده  می‌شود»  و کسانی  که  در گو‌رها  مدفون  هستند  دوباره  زنده  می‌گردند،  و  یقیـن  حاصل  می‌کنند  آن ‌کسـانی ‌که  عقیده  و  باوری  نداشتند:  این ‌که  ملک  و  مملکت  تنها  از  آن  یزدان جهان  است  و  بس،  و  برگشت  به  سوی  او  است‌:

(قُلْ أَنَدْعُوا مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَیَنْفَعُنَا وَلاَ یَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلَى‏ أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللّهُ کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیَاطِینُ فِی الْأَرْضِ حَیْرَانَ لَهُ أَصْحَابٌ یَدْعُونَهُ إِلَى الْهُدَى ائْتِنَا قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدَى‏ وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ. وَأَنْ أَقِیمُوا الصَّلاَةَ وَاتَّقُوهُ).

بگو:  آیـا  چیزی  غیر ازخدا  را  بـخوانیم  (‌و عبادت  و  پرستش  کنیم‌)  که  نه  سودی  به  حال  ما  دارد  و  نه  زیانی‌؟  و  آیا  پس  از  آن  که  خداوند  ما  را  هدایت  بخشیده  است  (‌و  به  سوی  خود  رهنمون  کرده  است‌)  بـه  عقب  بازگشت  کنیم  (‌و  از  ایـمان  دست  بکشیم  و  دیگر  بـاره  بــه  کفر  برگردیم؟  و)  بسان  کسی  (‌باشیم  و  کنیم‌)  که  شیاطین  او  را  در  زمین  (‌بیابانهای  برهوت‌)  ویلان  و  سرگردان  بـه  دنبال  خود  کشند،  و  دوستانی  داشته  باشد  که  او  را  بـه  راه  راست  خوانند  و  به  سوی  خود  فریاد  دارند  (‌امّـا  او  بدیشان  گوش  نکند  و  به  دنبال  شیاطین  رود  و  گمراه  و  گمراه‌تر  شود؟‌)‌.  بگو:  هدایت  خداونـد،  هـدایت  است  و  (‌بـجز  اسـلام‌،  ضـلالت  است‌،  و  از  سـوی  خدا)  بـه  ما  دسـتور  داده  شــده  است  کـه  فرمانبردار  پروردگار  جهانیان  باشیم  (‌و  منقاد  او  شویم  و  به  فرمان  او  رویم‌)  و  (‌از  سوی  خدا  به  ما  دستور  داده  شده  است‌)  این  که  نماز  را  بگونۀ  شایسته  بـخـوانید  و  از  خدا  بترسید.

(‌قُلْ)  بگو...  آهنگ  نیرومند  مکرّری  در  سوره  است‌.  بیانگر  این  است ‌که  تنها  فرمان  متعلّق  به  یزدان  یگانۀ  جهان  است  و  بس،  و  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  فقط  بیم‌ دهنده  و  تبلیغ  کننده  است‌.  واژه  «بگو‌»  الهام ‌بخش  شکوهمندی  ا‌ین  فرمان‌،  و  والائی  و  هراسناکی  آن  است‌،  و  این  را  نیز  می‌رساند که  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم تنها  از  سوی  پـروردگارش  مأمور  است  و  بس.

(قُلْ أَنَدْعُوا مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَیَنْفَعُنَا وَلاَ یَضُرُّنَا).

بگو:  آیـا  چیزی  غیر  از  خدا  را  بـخوانـیم  (‌و  عبادت  و پرستش  کنیم‌)  که  نه  سودی  به  حال  ما  دارد  و  نه  زیانی‌؟‌.  ای  محمّد  صلّی الله علیه و آله و سلّم بدنشان  بگو‌:  هرگونه  دعا  و  تضرّعی  در  پیشگاه ‌کسی  و  چیزی  جز  خدا،  و کمک  طلبیدن  و  یاری  خواستن  از کسی  و  چیزی  جز یـزدان‌،  و تسـلیم  کردن  زمام  اختیار  خود  بدین ‌کسان  و  چیزهائی‌ که  بجز  خدا  به  فـریاد  مـی‌خوانـید  و  آنـها  سودی  و زیـانی  نـمی‌توانند  برسانند،  فرقی  نمی‌کند  آنهائی  را که  به  فریاد  می‌خوانید،  بت،  سنگ‌،  درخت‌،  روح‌،  فرشته،  شـیطان‌،  انسان‌،  و  غیره  باشد...  همه  و  همه  در  این  امر  مساوی  و  یکسانند که  نمی‌توانند کمترین  سودی  و  زیانی  برسانند.  آنها  ناتوان‌تـر  و  درمـانده‌تر  از  خود  سود  و  زیـانند.  هرگونه  تکان  و  حرکتی  برابر  قضا  و  قدر  الهی  به  وقوع  می‌پیوندد  و  روان  می‏‎گردد.  هر  آنچه‌ که  خدا  بدان  اجازه  ندهد  انجام  نمی‌پذیرد.  و  اگر  هم  انجام  پذیرد  تنها  بدان  ا‌ندازه  صورت  می‌گیرد ‌که  قدر  یزدان  اجازت  فرماید،  و  قضای  یزدان  آن  را  پیاده  نماید.

بدیشان  بگو ‌که  یزدان  نمی‌پسندد  به  فریاد  خواندن  و  به  کمک  طلبیدن  و عبادت  و پرستش  نمودن  جز  خدا  را،  و  کرنش ‌کردن  در  برابر  جز  خدا...  بدیشان  بگو  که یزدان  از  این ‌کار  نابجا  و  سـبکسرانۀ  آنـان‌،  و  رونـد  و  روش  نادرست  ایشان‌،  ناخشنود  است‌...  این  امر  چه  نپذیرفتن  پیشنهادهائی  باشد که  مشرکان  به‌  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌پیشنهاد  می‌کردند،  مثلًا  از  جـمـله  از  او  می‌خواسـتند که  در  پرستش  خدایانشان  شرکت  جوید  تا  آنان  هم  در  پرستش  خدایش  شرکت‌کنند!  و  چه   نـاخشنودی  از  پـیشه  و  عـملکردی  باشد که  مشـرکان  بر  آن هستند،  و  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و  مؤمنان  جدائی‌ کردن  و  دوری ‌گزیدن  از  ایشان  را  اعلام ‌کنند...  نتیجۀ  همۀ  اینها  یکسان  است ‌که  زشت  و  ناپسند  شمردن‌ کار  سـبکسرانه  و  نابخردانه  مشرکان  ا‌ست‌. کاری‌ که  خود  عقل  انسـان  بر  آن  قلم  بطلان  می‌کشد،  هنگامی ‌که  در  پرتو  نور  بدو  نشان  داده  شود،  و  از ته ‌نشینها  و  رسوبات  بر  جای  ماندۀ ‌گذشتگان  بر کنار  بماند،  و  از  عرف  و  عادت  چیرۀ  محیط  به  دور  گردد. خداوند  برای  به  تـصویر کشیدن  سخافت  و  پـوچی  کردارشان‌،  و  نشان  دادن  ضخامت  و  ستبری  زشـتی  و  پلشتی  رفتارشان‌،  معتقدات  ایشان  را  عرضه  می‌کند  در  پرتو  چیزی ‌که  یزدان  مسلمانان  را  بدان  رهنمود  فرموده  است‌،  از  قبیل‌:  خدای  را  به  یگانگی  پرستیدن‌،  و  تنها  او  را  به  خداونـدگاری ‌گرفتن‌،  و  دیـانت  را  تنها  بدو  اختصاص  دادن  و  او  را  بدون  انباز  پرستش‌ کردن‌:

(قُلْ أَنَدْعُوا مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَیَنْفَعُنَا وَلاَ یَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلَى‏ أَعْقَابِنَا).

 بگو:  آیـا  چیزی  غیر  از  خدا  را  بـخوانـیم  (‌و  عبادت  و  پرستش  کنیم‌)  که  نه  سودی  به  حال  ما  دارد  و  نه  زیانی‌؟  و  آیا  پس  از  آن  که  خداوند  ما  را  هدایت  بخشیده  است  (‌و  به  سوی  خود  رهنمون  کرده  است‌)  بـه  عقب  بازگشت  کنیم  (‌و  از  ایمان  دست  بکشـیم  و  دیگر  بـاره  بـه  کفر  برگردیـم‌؟‌(.

این ‌کار  عقبگرد کردن  و  واپسگرائی  نمودن  است‌،  آن  هم  پس  از  پیشروی ‌کردن  و  ترقّی  نمودن!

پس  از  این  امر،  صحنۀ  برجسته  و  جنبان  و  الهامگرانه  و  هیجان‌انگیزی‌،  ذکر  می‌شود:

(کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیَاطِینُ فِی الْأَرْضِ حَیْرَانَ لَهُ أَصْحَابٌ یَدْعُونَهُ إِلَى الْهُدَى ائْتِنَا).

بسان  کسی  (‌باشیم  و  کنیم‌)  که  شیاطین  او  را  در  زمـین  (‌بیابانهای  برهوت‌)  ویلان  و  سرگردان  به  دنـبال  خود  کشند،  و  دوستانی  داشته  باشد  که  او  را  بـه  راه  راست  خوانند  و  به  سوی  خود  فریاد  دارنـد  (‌امّـا  او  بدیشان  گوش  نکند  و  به  دنبال  شیاطین  رود  و  گمراه  و  گمراه‌تـر  شود؟). 

صحنۀ  زندۀ  برجسته‏ای  از گمراهی  و  سرگردانی  است‌،  صـحنه‌ای‌ کـه  نشـان  دهـندۀ کسی  است ‌کـه  پس  از  یکتاپرستی  شرک  ورزد.  همچنین  نشـان  دهندۀ  کسی  است‌ که  دل  او  میان  خدای  یکتای  جهان‌،  و  خـدایـان  بی‌شمار  بندگان،  پخش  و  پراکنده  باشد،  و  احساس  او  میان  هدایت  و  ضلالت‌،  در  جولان  و  نوسان  باشد،  و  سر در  بیابان  برهوت  گذارد...  این  صحنۀ  نمایش  آن  بنده  بدبخت  و  بدبیار  است‌:

(کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیَاطِینُ فِی الْأَرْضِ).

کسی  که  شیاطین  او  را  در  زمین  ویلان  و  سرگردان  بـه  دنبال  خود  کشند.

واژۀ  به  دنبال خـود کشیدن‌،  خود  به  تـنهائی  مـعنی  و  مفهوم  خود  را  به  تصویر  می‌زند. کاش  چنین  کسی به  دنبال  خود کشیدن  را  با گوش  جان  می‌شنید  و  بدان  سو  می‌رفت  و  به  راه  ادامه  می‌داد.  دست‌ کم  راه  یگانه‌ای  و  مقصــد  مشخّصی  مـی‌داشت‌،  هـر  چند که  در  راه  گمراهی‌!...  در  آن  سو،  دوستان  راهیابی  دارد که  او  را  به  جانب  هدایت  فریاد  می‌دارند  و  بدو  می‌گویند:  «‌به  سوی  ما  بیا»‌.  او  میان  این ‌کشش  و  این  فریاد  «‌حیران‌»  است‌.  نمی‌داند  به‌ کدام  سو  رو کند  و  برود،  و  به ‌کدام  دسته  و  گروه  پاسخ‌ گوید  و  به  جانب  آنها  بدود!

این  عذاب  درونی  ا‌ست‌،  عذابی ‌که  به  تصویر  و  حرکت  در  می‌آید،  تا  بدانجا که  نزدیک  است  از  لابلای  تعبیر،  حسّ  و  لمس  شود!

بدا‌ن  هـنگام ‌که  ایـن  صحنۀ  زند‌ۀ  برجسـتۀ  جنبان  الهامگرانه‌،  به  سبب  چنین  سرنوشت  زشت  و  ناگوار،  دل  و  درون  را  لبریز  از  هول  و  هـراس  مـی‌سازد،  بیان  قاطعانه‌ای  در  می‌رسد  و  روند  استوار  درست  را  اعلام  می‌نماید.

(قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدَى‏ وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ. وَأَنْ أَقِیمُوا الصَّلاَةَ وَاتَّقُوهُ).

بگو:  هدایت  خداوند،  هدایت  است  و  (‌بجز  اسلام‌،  ضلالت  است‌،  و  از  سوی  خدا)  به  ما  دستور  داده  شده  است  که  فرمانبردار  پروردگار  جهانیان  باشیـم  (‌و  منقاد  او  شویم  و  به  فرمان  او  رویم‌)  و  این  که  نـماز  را  بگونه  شــایسته  بخوانید  و  از  خدا  بترسید.

این‌،  بیان  قاطعانه‌ای  در  شرائط  و  ظروف  روانی  مناسب  است‌.  چه  دل  و  درونی‌ که  این  تـصویر  سـرگردانی  و  حیرا‌نی  بی‏نهایت  برای  او  ترسیم  مـی‌گردد،  و  شکـل عذاب  تلخ  و  دردناک  حاصل  از  این  سرگردانی  و  حیرانی  پیاپی  و  جوراجور  برای  او کشـیده  و  نـمـوده  می‌شود،  کاملًا  سهل  و  ساد‌ه  و  بی‌دردسر،  پـذیرای  قـرار  و  آرام  قاطعانه  می‌گردد...  گذ‌شته  از  این‌،  در  این  بیان  قاطعانه  حقّ  و  حقیقت  نهفته  است‌:

(قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدَى).

بگو:  هدایت  خداوند،  هدایت  است  و  بس‌.

هدایت  خدا  تنها  هدایت  است‌.  بلی  با کمال  اطمینان  این  چنین  است‌،  همان‌گونه‌ که  ترکیب بند  بیانی  جمله‌،  بیانگر  این  است‌.

انسانها  حیران  سر  در  بیابان  برهوت  می‌نهند،  هر  زمان  که  این  هـدایت  را  رها  کنند،  یـا  از  چیزی  از  آن  منحرف  می‌شوند،  و  بد‌ون  «‌علمی‌»  و  «‌هدایت‌»  و  «‌کتاب  روشـن  و  روشنگری‌»  چیزی  از  جهان‌بینیها،  گفته‌ها،  نظم  و  نظامها،  اوضـاع  و  احـوال‌،  قوانـین  و  مقرّرات‌،  و  معیارها  و  ارزشهای  خود  را  بجای  آن  هدایت  برمی‌گیرند  و  می‌نهند.

به  «‌انسان‌»  از  جانب  یزدان  قدرت  شـناخت  برخی  از  قوانین  هستی‌،  و  برخی  از  نیروها  و  انرژیهای  آن‌،  داده  شده  است‌.  تا  از  این  چنین  شناختی  در کار  جانشینی  در  زمین  بهره  برد  و  استفاده ‌کند  و  در  پرتو  آن  زندگی  را  ترقّی  و  اوج  بخشد  و  پیشرفت  حاصل ‌کند...  امّا  بدین  انسان  چنین  قدرتی  عطاء  نشده  است‌ کـه  در  پـرتو  آن  بتواند  به  اصل  و کنه  حقائق  مطلق  مـوجود  در گسـترۀ هستی  دسترسی  پیدا کند،  و  یا  این ‌که  بر  اسرار  و  رموز  غیبها  و  نهانیهائی  احاطه  حاصل  نماید که  از  هر  سو  او  را  فراگرفته‌اند  و  در  خود  پیچیده‌اند.  از  جملۀ  این  غیبها  و  نهانیها  عقل  او  و  روح  او است‌.  حتّی  غیبها  و  نهانیهای  وظائف  دستگاه‌ها  و  اندامهای  پیکرش،  و  اسباب  و  علل  نهان  در  پشت  سر  این  دستگاه‌ها  و  اندامهائی  است‌ که  آنها  را  به ‌کار کردن  بدین  شیوه‌،  و  با  این  نظم  و  نظام‌،  و  د‌ر  این  راستا،  وا می‌دارد.

از  اینجا  است‌ که  «‌انسان‌»  به  هدایت  و  رهنمود  یـزدان  نیازمند  است  در  هرکاری‌ که  به  هستی  و  زندگی  او  مربوط  باشد،  اعـم  از:  عقیده  و  اخلاق‌،  مـعیارها  و  ارزشها،  دستگاه‌ها  و  سیستمها،  اوضاع  و  احوال‌،  قوانین  و  مقرّرات‌،  و  سائر  چیزهای  دیگری‌ که  بر  ایـن  هستی  فرمانروائی  دارد  و  واقعیت  زندگی  او  را  نظم  و  نظام  و  سر  و  سامان  می‌بخشد.

هر  زمان ‌که  «‌انسان‌»  به  سوی  هدایت  و  رهنمود  یزدان  برگردد،  هدا‌یت  می‏‎یابد  و  رهنمون  می‌شود.  چرا کـه  هدایت  و  رهنمود  یزدان‌،  هدایت  و  رهنمود  است  و  بس.  و  هر  زمان‌ که  انسان  از  هدایت  و  رهنمود  یزدان  بطور  کلّـی  دور گردد،  یا  این ‌که ‌کمی  از  آن  منحرف  شود،  و  یا  از  پیش  خود  چیزی  بجای  آن  قرار  داده  و  تغییری  در  آن  دهد،  گمراه  می‌گردد.  زیرا  چیزی‌ که  از  زمرۀ  هدایت  یزدان  نیست‌ گمراهی  است  ...  آخر  نوع  سومی  وجود  ندارد:

)فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ اِلَّا الضَّلَالْ).

آیا  سوای  حقّ  جز گمراهی  است‌؟‌.         (یونس‌/32)

انسانها  بلاهای  بزرگ  و  دردهای  سترگی  از  دست  ایـن  گمراهی  چشیده‌انـد،  و  هـنوز کـه  هنوز  است  هـمگان  می‌چشند  آنچه  نباید  بچشند.  بلاها  و  دردهایی  را  به  خود  می‌بینند که  در  تاریخ  بشریّت  «‌حتمی‌»  و  قطعی  است‌ که  باید  به  خود  ببینند  هر  زمان‌ کـه  از  هـدایت  و  رهنمو‌د  یزدان  منحرف  گردند...  ایـن  تـنها  «‌حتمیّت  و  قطعیّت  تاریخی‌»  یگانه  و  یقینی  است‌.  زیرا  به  فرمان  یزدان  است‌،  و  یزدان  بدان  خبر  داده  است‌.  سائر  حتمیّات  و  قطعیّات  تاریخی‌،  ادّعـائی  بیش  نـیستند. کسـی‌ کـه  می‌خواهد  بدبختی  انسانها  را  در  انحراف  از  هـدایت  و  رهنمـود  یزدان  ورانداز کند  و  بنگرد،  نیازمند  این  نیست  که  در  زمین  نقب  بزند  و  اینجا  و  آنجا  را  بکاود  و  بکند.  بدبختی  انسانها  پپرامون  او  در  همۀ  سـرزمینها  موجود  است‌!  چشـمها  آن  را  می‏بینند،  و  دسـتها  آن  را  لمس  می‌کنند،  و  در  هر  مکانی  خردمندان  و  فرزانگان  ا‌ز آن  به فریاد  آمده‌اند.^[1]

بدین  خاطر  روند  قرآنی  در  آیه  به  سخن  ادامه  می‌دهد  تا  ضرورت  تسلیم  در  برابر  فرمان  یـزدان‌ یگانه  را،  و  پرستش  یزدان  یگانه  را،  و  ترس  و  هراس  از  یزدان  یگانه  رامقرّر دارد:

(وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ. وَأَنْ أَقِیمُوا الصَّلاَةَ وَاتَّقُوهُ).

به  ما  دستور  داده  شده  است  که  فرمانبردار  پروردگار  جهانیان  باشیم  (‌و  منقاد  او  شویم  و  به  فرمان  او  رویم‌)  و  (‌از  سوی  خدا  به  ما  دستور  داده  شده  است‌)  این  که  نماز  را  بگونۀ  شایسته  بخوانید  و  از  خدا  بترسید  (‌و  اوامر  او  را  اجراء  کنید).

ای  محمّد  بگو  و  بیاگاهان ‌که  تنها  هدایت  و  رهنمود  یزدان‌،  هدایت  و  رهنمود  است  و  بس.  بدین  خاطر  به  ما  دستور  داده  شده  است‌ که  تسـلیم  پروردگار  جـهانیان  باشیم.  چه  تنها  او  است‌ که  جهانیان  باید  تسلیم  او گردند.  همان‌گونه‌ که  همه  جهانها  بطور کلّی  تسلیم  او  هسـتند.  چه  چیز  باید  تنها  انسان  را  در  میان  جهانها  و  جهانیان  از  این  تسلیم  به  دور  دارد؟  تسلیم  در  برابر  خداوندگاری  همه  جاگستر  و  فراگیری ‌که  جهانها  و  جهانیان  آسمانها  و  زمین  به  فرمان  او  در گشت  و گذارند،  و  دستور  او  را  چشم  می‌دارند!

ذکر  خداوندگاری  یـزدان  بر  همۀ  جـهانیان  در  اینجا  مـناسب  و  بجا  است‌...  حقیقتی  را  بیان  می‌دارد کـه  چاره‌ای  جز  اعتراف  و  اعتقاد  بدان  نیست‌،  و  آن  تسـلیم  همۀ  هستی‌،  اعم  از  جهانهائی  که  دیدنی  و  نمایان  است‌،  و  جهانهائی ‌که  نادیدنی  و  غـیر نمایان  است‌،  در  برابر  قوانینی  است‌ که  یزدان  برای  سراسر کیهان  پدید  آورده  است  و گذارده  است‌.  همه  چیز  جهان  ناتوان  از  شوریدن  بر  آنها  و  بیرون  رفتن  از  دائرۀ  آنـها  است‌،  حتّی  خود  انسان  هم  -  از  لحـاظ  تـرکیب‌بند  وجـودی  خـویش  بناچار  تسلیم  و  مطیع  چنین  قوانینی  است‌،  و  نمی‌تواند  بر  آنها  نشورد  و  از  آنها  سرکشی‌ کند...  تنها  چیزی ‌که  می‌ماند  جانبی  است‌ که  در  آن  دارای  اختیار  است‌،  تـا  بدان  آزمایش‌ گردد...  اختیار  دارد  راه  هدایت  پوید  و  یا  راه  ضلالت  جوید...  اگر  در  ناحیۀ  اختیار  نـیز  همچون  تسلیم  ترکیب  بند  وجود  و  اطاعت  اندامـهایش‌،  تسـلیم  شود  و  اطاعت  نماید،‌ کارش  درست  و  استوار  خواهد  بود،  و  وجود  و  سلوک  او،  و  چشم  و  روح  او،  و  دنیا  و  آخرت  او،  همآوا  و همـاهنگ  می‌گردد.^[2]

در  این ‌که  پیغمـبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و  مسلمانانی‌ که  در  خدمت  او  هستند،  اعلام  می‌دارند که  بدیشان  دستور  داده  شده  است ‌که  تسلیم  شوید،  و  آنان  هم  تسلیم  شده‌اند،  الهام  مؤثّری  است  برای  کسانی‌ که  یزدان  در  طول  روزگاران  دریچۀ ‌دل  ایشان ‌را برای ‌دریافت  و پـاسخگو‌ئی  باز  می‌گذارد.

پس  از  اعلام  تسلیم  همه  چیز  و  همگان  در  برابر  یزدان  جهان‌،  از  وظائف  عبادت  و  پرستش  و  از  تکالیف  فهم  و  شعو‌ر،  سخن  می‌رود:

(وَأَنْ أَقِیمُوا الصَّلاَةَ وَاتَّقُوهُ).

و  (‌از  سوی  خدا  به  ما  دستور  داده  شـده  است‌)  ایـن  کــه  نماز  را  بگونۀ  شـایسته  بـخوانید  و  از  خدا  بترسید  و  (‌اوامر  او  را  اجراء  کنید).

اصل  بنیادین،  تسلیم  خداونـدگاری  خداونـد  جـهانیان  شدن‌،  و  از  سـلطه  و  قدرت  و  تربیت  و  پـرورش  و  راهنمائی  و  رهنمود  یزدان  اطاعت ‌کـردن  است‌.  پـن  از  آن  عبادات  و  مراسم  دینی‌،  و  از  آن  به  بعد  تـمرینات  روحی  و  روانی‌،  قرار  دارد...  عبادات  و  مراسم  دینی‌،  و  تمرینات  روحی  و  روانی  هم  بر  پایۀ  تسلیم‌،  بنیان‌گذاری  و  پابرجا  می‌شود...  هر  وقت‌ که  این  پایه  استوار گردد،  ساختمان  بر  آن  بناء  می‌گردد.

روند  قرآنی  در  واپسـین  آهنگ  ایـن  بخش،  حقائق  اساسی  مؤثّر  در  عقیده  را گرد  می‌آورد:  حقیقت  حشر،  حقیقت  خلق‌،  حقیقت  سلطه‌،  حقیقت  اطّلاع  از  جهان  غیب  و  نادیدنی  و  جهان  پیدا  و  دیدنی‌،  و  حقیقت  فرزانگی  و  آگاهی‌...  همۀ  اینها  از  ویژگیهای  الوهیّت  است‌،  الوهیّتی  که  موضوع  اصلی  و  اساسی  در  سوره  است‌:

(وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَیَوْمَ یَقُولُ کُن فَیَکُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَلَهُ الْمُلْکُ یَوْمَ یُنفَخُ فِی الصُّورِ عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ وَهُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ).

او آن  کسی  است  که  آسمانها  و  زمین  را  به  حقّ  آفریده  است  (‌وآنها  را  بیهوده  نیافریده  است  و  بلکه  از  روی  حکمت  و  هدف  ساخته  است‌)  و  هر  وقت  (‌ارادۀ  خدا  بـر  پیدایش  چیزی  قرار  گیرد،  بـدان‌)  مـی‌گوید:  باش‌،  پس  مــی‌شود.  سخــن  او  حقّ  است  (‌و  فرمان  او  شـدنی‌)  و  مالکیّت  (‌مطلق  و  تصرّف  همه  جانبه‌)  از  آن  او  است‌،  در  آن  روزی  که  (‌برای  اعلان  رستاخیز)  در  صـور  دمـیده  شود.  دانای  آشکار و  پنهان  است  (‌و  در  کار  او  گذشته  و  حال  و  آینده  یکسان  است‌.  او  آگاه  از  همۀ  چیزهائی  است  که  نهان  از  حواس  و  ابصار،  یا  قابل  رؤیت  در  لیل  و  نهار  است‌)  و  او  حکیم  (‌در  کردار  و)  آگاه  (‌از  احوال  انسان‌،  و  مطّلع  از  بواطن  و  ظواهر  جهان‌)  است‌.

تسلیم  فرمان  یزدان  جهان  شدن  ضرورت  دارد  و  واجب  است  ...  او کسـی  است‌ که  مردمان  در  پـیشگاه  وی  گردآورده  می‌شوند.  پس  سزاوار  است ‌که  آنان  پیش  از  روز گردهمآئی  -‌ که  قطعی  و  حتمی  است  -‌ کارهائی  بکنند  و  اندوخته‌هائی  پیشاپیش  برای  خود  بفرستند که  ایشان  را  نجات  دهد  و  رهائی  بخشد.  سزاوار  ایشـان  است‌ که  امروز  تسلیم  فرمان  یزدان ‌گردند،  همان‌گونه ‌که  همۀ  جهانیان  تسلیم  دستور  او  هستند،  پیش  از  این‌ که  در  مقابل  یزدان  بایستند  و  مورد  سؤال  و  پرسش  قرار گیرند  ...  همچنین  تصوّر  این  حقیقت  -‌ که  حقیقت  حشـر  و  گردهمآئی  است  -‌ الهامگر  تسلیم  فرمان  یزدان  شدن  در آغاز کار  است‌،  چرا که  در  پایان ‌کار  نیز گریزی  از  تسلیم  فرمان  یزدان  نیست‌.

(وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ).

او  کسی  است  که  آسمانها  و  زمین  را  بـه  حقّ  آفریده  است  (‌و  آنها  را  بیهوده  نیافریده  است  و  بلکه  از  روی  حـکمت  و  هدف  ساخته  است‌).

این  نیز  حقیقت  دیگری  است  و  به  عنوان  سبب  دیگری  از  آن  سـخن  مـی‌رود،  و  در  جـمع  اسـباب‌ گرد  آورده  می‌شود...  یزدانی  که  به  مردمان  دستور  داده  می‌شود  که  تسلیم  فرمان  او  باشند،  کسی  است‌ که  آسمانها  و  زمین  را  آفریده  است‌،  و  او  است‌ که  می‌آفریند  و  فرمانروائی  می‌کند  و  داوری  می‌نماید  و  دستور  می‌دهد  و  برآورده  می‌کند  و  امور  هستی  را  اداره  می‌نماید  و  راه  می‏‎برد.  او  آسمانها  و  زمین  را  «‌به  حقّ‌»  آفریده  است‌.  پس  حقّ  سنگ  زیر  بنای  جهان  و  جهانیان  است  ...گذشته  ا‌ز  ا‌ین  که  این  آیه  خیالات  و  اوهامی  را  نفی  می‌کند که  فلسفه  -  بویژه  فلسفۀ  افلاطونی  و  ایده‌آلیستی  -  دربارۀ ایـن  جـهان  معرّفی ‌کرده  است  و گفته  است‌:  ایـن  جهان  محسوس  خیال  و گمانی  بیش  نیست  و  در  حقیقت  وجود  نــدارد!  چــنین  آیه‌ای ‌گذشته  از  تصحیح  همچون  جهان‌بینیهائی‌،  الهام  می‌کند  کـه  حقّ  در  ساختار  ایـن  جهان،  و  در  اهداف  و  نتائج  آ‌ن‌،  رکن  اساسی  است‌.  حقّی  که  مردمان  بدان  پناه  می‏‎برند،  تکیه  بر  حّقی  دارد که  نهان  در  سرشت  جهان  و  پیکرۀ  هستی  است‌،  و  از  مجموعه  آن  دو  نیروی  عظیم  و  عجیبی  فراهم  می‌آید که  هرگز  باطل  در  برابر  آن  تاب  مقاومت  و  توان  ایستادگی  را  ندارد.  باطلی‌ که  ریشه  در  ساختار  جهان  ندارد.  بلکه  همچون  درخت  ناپاکی  است‌ که  از  زمـین ‌کنده  شده  باشد  و  بازیچه  دست  طوفانها گشته  و  یک  لحظه  در  جائی  آ‌را‌م  و  قرار  نداشته  باشد.  یـا  به‌ کف  و  خس  و  خاشاکی  می‌ماند که  بیهوده  به ‌گوشه  و کناری  انداخته  می‌شود.  آخر  باطل  در  ساختار  جهان  همچون  حقّ  اصیل  و  بنیادین  نیست‌...  این  هم  حقیقت  بزرگی  است  و  دارای  اثر  ژرف  و  سترگ  است‌.

وقتی‌ که  مؤمن  احساس  می‌کند  حقّی‌ که  با  او  است  - ‌در  زندگی  شخصی  و  در  حدود  ذات  خود  -  با  حقّ  بزرگی.  پیوند  و  اتّصال  دارد که  در  پیکرۀ  این  هستی  است‌،  و  این  حقّ  بزرگ  نیز  با  حقّ  مطلق  ذات  یزدان  سبحان  پیوند  و  اتّصال  دارد،  همان‌گونه  که  در  آیۀ  دیگری  نیز  آمـده  است‌:

(ذَلِکَ بِأَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ).

آن  (‌چیزهائی  که  در  آیات  پیشین  بازگو  شده  است‌)  بدان  خاطر  است  که  (‌بدانید)  خدا  حقّ  است  (‌و  لذا  نظامی  را  که  آفریده  است  نیز  حقّ  بوده  و  بیهوده  و  بی‌هدف  نیست‌)‌.  (‌حج/ 6)

مؤمنی ‌که  این  حقیقت  را  بدین  نـحو  هـولناک  عظیم می‌شناسد،  باطل  را  -‌ هر  چند  خود  را  بزرگ  و  پفیده  و  سرکش  و  ستمگر  و  توانا  بر  اذیّت  و  آزار  مقدّر  نشـان  دهد  -  همچون  حبابی  پدید  آمده  بر  این  وجود  می‏‎بیند  و  بس،  حبابی‌ که  بی‌بنیاد  است  و  یاری  نمی‌شود،  و  هر  چه   زودتر  پاره  و  پوچ  می‌گردد،  و  گو‌نه‌ای  از  میان  می‌رود  که  انگار  در  این  جهان  وجود  نداشته  است‌.

همچنین  چه  بسا  غیر  مؤمن  هم  در  بـرابـر تـصوّر  ایـن  حقیقت‌،  به  لرزه  و  هراس  افتد  و  تسلیم  فرمان  یزدان  شود  و  به  سوی  حقّ  برگردد.

وَیَوْمَ یَقُولُ کُن فَیَکُونُ).

هر  وقت  (‌ارادۀ  خدا  بر  پیدایش  چیزی  قرار  گیرد،  بـدان‌)  می‌گوید:  باش‌!  پس  می‌شود.

قدرت  و  سلطۀ توانا  است‌.  مشـیّت  و  ارادۀ  آزاد  است‌،  توانا  و  آزاد  در  آفرینش  و  نوآوری  و  تغییر  و  تبدیل‌...  عرضۀ  ایـن  حقیقت‌، ‌گذشته  از  ایـن ‌کـه  از کارهای  زیر بنائی  عـقیده  در  دلهای  مؤمنان  است‌،  مؤثّر  و  الهام ‌بخش  دلهای  کسانی  نیز  هست‌ که  دعوت  می‌گردند  تسلیم  فرمان  یزدان  جهان  و  آفریدگار  به  حقّ  شوند،  ایزد  بزرگواری‌ که  می‌گوید:  بشو!  پس  می‌شود.

(قَوْلُهُ الْحَقُّ).

سخن  او  حقّ  است  (‌و  فرمان  او  شدنی‌).

فرقی  نمی‌کند  این  سخن  راجع  به  آفرینش  باشد  و  با  آن  پدیده‌ها  پیدا  و  ایجاد  شوند:

(کُن فَیَکُونُ).

باش‌!  پس  می‌شود.

و  چه  این  سخن‌،‌ گفتاری  باشد که  با  آن  دستور  به  تسلیم  در  برابر  یزدان  یگانه  باشد.  یا  این‌ که  سخنی  باشد که  با  آن  برای  مردمان  تسلیم  شونده‌،  قانونگذاری  مـی‌فرماید.  و  یا  این ‌که  سخنی  باشد که  با  آن  از گذشته  و  حال  و  آینده‌،  و  از  آفرینش  و  پیدایش  و  رستاخیز  و گردهمآئی  و  پاداش  و کیفر  خبر  می‌دهد.

سخن  او  دربارۀ  همۀ  اینها  حقّ  است‌...  سـزاوار کسـانی  است  که  چیزی  از  آفـریدگان  را  انباز  خدای  یگانه  می‌کنند که  نه  سودی  می‌رساند  و  نه  زیـانی‌،  تسـلیم  فرمان  یزدان  یکتا گردند  و  بس.  همچنین  شایستۀ  مـقام  کسانی  است‌ که  به  دنبال  سخنان  دیگران  روان  می‌گردند،  و  تفسیر  و  تعبیر  ایشان  را  دربارۀ  هسـتی  و  قوانـین  زندگی  می‌شنوند  و  راههای‌ گوناگون  را  می‌پویند،  مطیع  اوامر  یزدان  شوند.

(وَلَهُ الْمُلْکُ یَوْمَ یُنفَخُ فِی الصُّورِ).

مالکیّت  (‌مطلق  و  تصرّف  همه  جانبه‌)  از  آن  او  است‌،  در  آن  روزی  که  (‌برای  اعلان  رستاخیز)  در  صور  دمـیده  شود.

در  این  روز که  روز  حشـر  و گـردهمائی  است  روزی  است‌ که  در  آن  به  صور  -‌ شاخ  تو  خالی  همچون  شیپور  -  دمیده  می‌شود.  آن  روز  زمـان  رستاخیز  و  زنـدگی  دوبارۀ  مردگان  است‌،  با  چگونگی  و کیفیبی‌ ‌که  هیچ‌ کسی  از  مردمان  بدان  آشنا  نیست‌.  چگونگی  و کیفیّتی  است ‌که  غیب  بشمار  است‌،  و  یزدان  آگاهی  از  آن  را  به  خود  اختصاص  داده  است‌.  صور  نیز چه  از  لحاظ  ماهیّت  و  چه  از  نظر  حقیقت‌،  جزو  غـیب  است‌.  مـردگان  چگونه  به  صدای  صور  پـاسخ  می‌گویند  هـم  جزو  غیب  است‌.  روایتهائی ‌که  ذکر  شده‌اند  می‌گویند:  صور  بوقی  از  نور است‌.  فرشته‌ای  در  آن  می‌د‌مد.  همۀ ‌کسانی ‌که  در گورها  قرار  دارند  صـدای  آن  را  می‌شنوند.  از  جاهای  خود  برمی‌خیزند  و  روانۀ  محشر  می‌گردند.  این  نفخۀ  دوم  در  صور  دمیدن  است‌.  امّا  نفخۀ  اول  در  صور  دمیدن‌،  باعث  می‌گردد که  همۀ‌ کسانی‌ که  در  آسمانها  و  زمین  هستند  بمیرند،  مگر کسانی ‌که  یزدان  بخواهد،  همان‌گونه ‌که  در  سورۀ  زمر  آیه  ٦٨  آمده  است‌:

(وَنُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السَّماوَاتِ وَمَن فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْرَى‏ فَإِذَا هُمْ قِیَامٌ یَنظُرُونَ).

در  صـور  دمـیده  خواهـد  شد  و  تـمام  کسـانی  کـه  در  آسمانها  و  زمین  هستند  می‌میرند  مگر  کسانی  که  خدا  بخواهد  (‌آنان  را  تا  زمان  دیگری  زنده  بدارد)‌.  سپس  بار  دیگر  در  آن  دمیده  می‌شود،  بناگاه  همگی  (‌جان  می‏‎گیرند  و)  به  پا  می‌خیزند  و  می‏نگرند  (‌تا  در  حقّ  ایشان  چه  شود  و  حساب  و  کتابشان  کی  انجام  پذیرد  و  سـرنوشتشان  به  کجا  بینجامد).

این  اوصاف  صور،  و  آثار  دمیدن  در  آن‌،  ما  را  مطمئن  می‌سازد که  بگو‌ئیم‌:  این  امور  فراتر  از  چیزهائی  هستند  که  انسانها  در  این  کرۀ  خاکی  بدانها  آشنایند  یا  آنها  را  تصوّر  می‌‌کنند...  بدین  خاطر  از  زمـرۀ  غـیب  بشمار  می‌آیند،  غیبی‌ که  تنها  یزدا‌ن  از  آن  آگاه  است‌...  آنچه  ما  از  آن  می‌دانیم‌،  همان  اندازه  است‌ که  خداوند  وصف  و  تأثیر  آن  را  برای  ما  ذکر  فرموده  است‌،  و  از  حدّ  و  اندازه‌ای  تجاوز  نمی‌کنیم  که  یزدان  برایمان  مشـخّص  نموده  است‌.  زیرا  اگر  از  این  مرز  پا  فراتر  نهیم‌،  از  لغزش  در  امان  نمی‌مانیم  و  یقین  و  اطمینانی  پیدا  نـمی‌نمائیم‌.  بلکه  آنچه  در  میان  خواهد  بود،  شک  و گمان  است  و  بس‌!

در  این  روز که  در  آن  در  صور  دمیده  می‌شود،  پـیدا  و  هویدا  می‌‌گردد  -  حتّی  برای  منکران  و  برای  نابینایان  -  که  ملک  و  مملکت  و  حکم  و  حکومت  تنها  از  آن  یزدان  جهان  است  و  بس،  و  سلطه  و  قدرتی  جز  سلطه  و  قدرت آفریدگار،  و  اراده  و  مشیّتی  جز  اراده  و  مشیّت‌ کردگار،  وجو‌د  ندارد...  سزاوار کسـانی  است ‌که  در  ایـن  دنیا  مطیعانه  تسلیم  فرمان  یزدان  نمی‌شوند،  این  که  تسلیم  فرمان  خدا  شوند،  پیش  از  این‌ که  در  روزی  تسلیم  سلطه  و  قدرت  مطلق  خدا گردند که  در  آن  در  صور  دمیده  می‌شود.

(عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ).

دانای  آشکار  و  پنهان‌،  و  نادیدنی  و  دیدنی  است‌.

خداوند  آگاه  از  غیب  نـهان  از  دیـدگان  مـردمان  است‌،  همان‌گونه ‌که  این  جهان  دیدنی  برای  او  عیان  است‌،  و  کاری  از  کارهای  انسانها  از  دیدگان  او  نـهان  و  پنهان  نمی‌ماند...  پس  حال  که  چنین  است  سزاوار  ایشان  و  شایستۀ   مقام  آنان  است ‌که  تسلیم  فرمان  یزدان‌ گردند  و  او  را  بپرستند  و  از  عذاب  و  خشم  او  بپرهیزند.  همچنین  این  حقیقت‌،  محضِ  خود  حـقیقت  ذکر  می‌شود،  و  در  رویاروئی  با  تکذیب‌کنندگان  و  دشمنان‌،  از  تأثـیر  بسزائی  و  الهام  روشنی  برخوردار  است‌.

(وَهُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ).

او  حکیم  (‌در  کردار  و)  آگاه  (‌از  احوال  انسان‌،  و  مطّلع  از  بواطن  و  ظواهر  جهان‌)  است‌.

یزدان ‌کارهای  جهانی  را  می‌گردانـد که  آن  را  آفریده  است‌،  و کارهای  بندگانی  را  در  دنیا  و  آخرت‌،  با  حکمت  و  فرزانگی  و  اطلاع  و  آگاهی  می‌چرخاند، ‌که  آنان  را  در  ید  قدرت  خود  دارد...  پس  بر  آنـان  واجب  است ‌که  تسلیم  رهنمود  او  و  شریعت  او گردند،  و  در  پرتو  آثار  حکمت  و  فرزانگی،  و  اطّلاع  و  آگـاهی  او،  سـعادتمند  شوند.  فقط  در  زیر  سایۀ  هدایت  و  رهنمود  الهی  بغنوند،  و  از  بیابان  برهوت  سرگردانی  بیرون  شوند،  و  به  زیـر  سایۀ  حکمت  و  فرزانگی‌،  و  اطّلاع  و آگاهی  روند،  و  در  کنف  هدایت  و  بصیرت  بغنوند...

بدین  منوال‌،  این  حقیقت  تأثیر  بسزائی  و  الهـام  بخشی  برای  خردها  و  دلها  دارد.

---

1- مراجعه  شود  به  کتاب‌:  «‌الاسلام  و  مشکلات  الحضارة‌»  فصل‌:  «‌تـخـبط  و  اضطراب‌»‌،  و  کتاب‌:  «‌التطوّر  و  الثّبات  فی  حیاة  البشریة‌»  فصل  «‌شهادة  القرن  العشرین‌».

2- برای  اطلاع  بیشتر  مراجعه  شود  بـه ‌کـتاب‌:  «‌مبادی  الاسلام‌»  فصل‌:  «‌الاسلام‌»‌.  تألیف‌:  ابوالاعلی  مودودی  امیر  جماعت  اسلامی  پاکستان‌.