تفسیر سوره‌ی انعام آیه‌ی 70-66

سوره‌ی انعام آیه‌ی 70-66

(وَکَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَهُوَ الْحَقُّ قُل لَسْتُ عَلَیْکُم بِوَکِیلٍ (66) لِکُلِّ نَبَاٍ مُسْتَقَرٌّ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ (67) وَإِذَا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى‏ یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَإِمَّا یُنسِیَنَّکَ الشَّیْطَانُ فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَى‏ مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (68) وَمَا عَلَى الَّذِینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِم مِن شَیْ‏ءٍ وَلکِن ذِکْرَى‏ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ (69) وَذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَلَهْواً وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَذَکِّرْ بِهِ أَن تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا کَسَبَتْ لَیْسَ لَهَا مِن دُونِ اللّهِ وَلِیٌّ وَلاَ شَفِیعٌ وَإِن تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لاَیُؤْخَذْ مِنْهَا أُولئِکَ الَّذِینَ أُبْسِلُوا بِمَا کَسَبُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِن حَمِیمٍ وَعَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ (70).

چرخش  و گردشی  آغاز  می‏‎گردد  برای  بیان  جدا  شدن  و  گسیختنی ‌که  موج  پیشین  بدان  پایان  پذیرفته  است‌.  قوم  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌کسـانی  بودند کـه  چـیزی  را  تکذیب  می‌کردند که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  با  خود  برای  ایشـان  آورده  بود.  چیزی‌ که  حقّ  و  حقیقت  بود.  از  اینجا  بود که  میان  او  و  میان  قومش  جدائی  افتاد  و  از  ایشان  برید.  بدو  دستور  داده  شد  از  آنان  بگسلد  و  بدیشان  اعلام‌ کند که  او  حافظ  و  مراقب  آنان  نیست‌.  ایشان  را  به  سرنوشتی  حواله  می‌دارد که  قطعاً  می‌آید  و گرفتارشان  می‌نماید.  بدو  همچنین  فرمان  داده  می‌شود که  بدیشان  پشت‌ کند  و  برود  و  با  آنان  ننشیند،  هر  وقت  ببیند که  آنان  آئین  اسلام  را  مورد  تمسخر  و  استهزاء  قر‌ار  می‌دهند  و  آن  را  به  بازیچه  می‌گیرند  و  احترام  لازم  را  برای  دین  و  آئین  قائل  نمی‌شوند.  با  وجود  اینها  بدو  دستور  داده  می‌شود  که  ایشان  را  پند  و  اندرز  دهد  و  به  سوی  حقّ  و  حقیقت  رهنمود گرداند،  و  از کارهای  ناشایست  برحذر  دارد،  و  اوامر  و  نواهی  یزدان  را  بدیشان  برساند،  و  ایشان  را  از  عذاب  دنیوی  و  اخروی  بترساند.  بدانان  اعلام‌ کند  هر  چند که  او  و  ایشان ‌که  قوم  اویند،  دو گروه  جدا  بوده،  و  دو  ملّت ‌گوناگونند...  چه  در  اسلام‌،  قوم‌،  نژاد،  قبیله  و  عشـیره‌،  اهل  و  عـیال‌،  و  خانواده  و  خـاندان‌،  مطرح  نیست‌...  بلکه  تنها  و  تنها  دین  و  آئین  است  و  بس.  دین  و  آئین  است‌ که  مردمان  را  به  یکدیگر  پیوند  می‌دهد،  و  یا  ایـن‌ که  ایشـان  را  از  هـمدیگر  می‌گسلاند  و  جدا  می‌گرداند...  تنها  و  تنها  عقیده  و  اعتقاد  است ‌که  مردمان  را  با  یکدیگر گرد  می‌آورد  و  یا  ایـن ‌که  ایشـان  را  از  همدیگر  جدا  می‏‎گرداند.  هنگامی‌ که  اساس  دین  و  آئین  در  میان  باشد،  سائر  روابط  دیگر  در  میان  خواهد  بود.  و  زمانی ‌که  این  دستاویز گسیخته  شود،  همۀ  دستاویزها  و  جملگی  پیوندها  قطع  می‌گردد.

این‌،  چکیدۀ  فشرده‌ای  از  این  موج  روند  قرآنی  است‌. 

(وَکَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَهُوَ الْحَقُّ قُل لَسْتُ عَلَیْکُم بِوَکِیلٍ. لِکُلِّ نَبَاٍ مُسْتَقَرٌّ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ).

قوم  تو (‌یـعنی  قریش  و  مردمان  مکـّه  قرآن  را  بـاور  نمی‌دارند  و)  آن  را  تکذیب  می‌نمایند،  و  حال  آن  که  قرآن  حقّ  است  (‌و  جای  تکذیب  کردن  ندارد)‌.  بگو:  من  حافظ  و  مسـلّط  بـر  شما  نیستم  (‌و  مأمور  بـررسی  اعمال  و  مجازات  شما  نـمی‌باشم  و  بـلکه  سـر  و  کارتان  بـا  خـدا  است‌)‌.  هر  خبری  (‌که  خداوند  در  قرآن  بیان  کرده  است‌)  موعد  خود  دارد  (‌و  در  هنگام  مقرّر  و  جای  معیّن  تـحقّق  می‌پذیرد)  و  (‌صدق  این  اخبار  را  به  هنگام  وقوع‌)  خواهید  دانست  (‌و  خواهید  دید  به  چه  عذابی  گرفتار می‌آئید)‌.  خطاب  متوجّه  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است  و  بدو  و  به  سائر  مؤمنان  اطمینان  می‌دهد،  اطمینانی‌ که  دل  را  لبریز  از  آرامش  می‌سازد.  اطمینان  به  حقّ  و  حقیقت‌،  هر  چند که  قوم  او  آن  را  تکذیب  نمایند  و  بر  این  تکذیب  پافشاری  کنند.  آخر  آنان  که  در  این  باره  داور  بشمار  نـمی‌آیند. بلکه  تنها  فرمودۀ  یـزدان  سبحان  در  ایـن  باره  سخن  داورانه  و  قاطعانه  محسوب  می‌گردد  و  بس.  تکذیب  آن  قوم  هیچ  ارج  و  ارزشی  ندارد  و  فاقد  هرگونه  اعتباری  ا‌ست‌.

سپس  یزدان  جهان  به  پیغمبرش  صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور  می‌دهد  که  از  قوم  خود  بیزاری  جوید،  و  دست  از  ایشان  بشوید،  و  این‌ گسیختن  و  بریدن  از  ایشـان  را  بدیشان  اطّلاع  دهد،  و  آشکارا  بدانان  اعلام  دارد که  او  بر ایشان ‌کمـترین  کاری  نمی‌تواند  بکند،  و  او  وظیفه‌اش  تبلیغ  فرمان  و  رساندن  امر  یزدان  جهان  است‌.  دیگر  او  نه  پاسبان  و  نگاهبان  ایشان  است‌،  و  نه  وکیل  مدافع  آنان‌.  مکلّف  هم  نیست ‌که  دلهایشان  را  هدایت  دهد  و  رهنمود کند.  چه   این ‌کار  وظیفۀ  او  نیست‌.  هر  وقت  او  حقّ  و  حقیقتی  را که  با  خود  آورده  است  تبلیغ  بکند  و  به گوش  ایشان  برساند،  وظیفه‌اش  به  پایان  می‌آید،  و  او  با  ایشان ‌کاری  ندارد.  ایشان  را  به  سرنوشتی  حواله  می‌دارد  که  در  انتظارشان  است  و کارشان  بدان  می‌انجامد.  آخر  هر  خبری  زمان  وقوع  و  مکان  وقوعی  دارد که  سرانجام  در  آن  وقت  و  در  آنجا  روی  می‌دهد.  بدان  هنگام  می‌دانـند  که  چـه  خواهد  شد.

(لِکُلِّ نَبَاٍ مُسْتَقَرٌّ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ).

هر  خبری  (‌که  خداوند  در  قرآن  بیان  کرده  است‌)  موعد  خـود  دارد  (‌و  در  هنگام  مـقرّر  و  جای  مـعیّن  تـحقّق  می‌پذیرد(‌.

در  این  چکیده‌،  تهدیدی  است‌ که  دلها  را  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد.  این  آرامش  اطمینان  بخشی  است  به  حقّ  و  حقیقتی‌ که  یزدان  بدیشان  وعده  داده  است‌.  هـمچنین  باور  کاملی  است  به  این  که  باطل  سرانجام ‌کارش  به  کجا  می‌انجامد،  هر  اندازه  هم  بر  خود  ببالد  و  خویشتن  را  آماسیده  و  پفیده  نشان  دهد.  اطمینان  حاصل  می‌گردد  به  این‌ که  یزدان  بزرگوار  یقۀ  تکذیب‌کنندگان  را  در  وقت  معیّن  و  مقرر  خود  می‌گیرد  و  به  حسـابشان  می‌رسد.  همچنین  یقین  حاصل  می‌شود  به  این ‌که  هر  خبری  در  زمان  و مکان‌ خود ‌روی  می‌دهد  وجلوه‌گر  می‌آید.  و  بالاخره  هر  آنچه  هم  اینک  وجود  دارد  به  سوی  سرانجام  و  سـرنوشت  خویش  روان  است  و  سـرانـجام  بدان  می‌رسد.

دعوت‌کنندگان  مردمان  به  سوی  یزدان  بسیار  نـیازمند  این  یقین  و  اطمینانی  هستند که  قرآن  مـجید  به  دلهـا  می‌افکند  و  آنها  را  لبریز  از  آن  می‌کند،  بدان  هنگام‌ که  با  تکذیب  قوم  خو‌د  رویـاروی  می‌شو‌ند،  و  از  قـبیله  و  عشیرۀ  خویش  جور  و  ستم  می‏بینند،  و  در  میان  اهل  و  عیال  و  اعضاء  خانوادۀ  خویش  غریب  می‌گردند،  و  انواع  اذیّت  و  آزار  و  تندی  و  تیزی  و  رنج  و  سخـی  و  شدّت  و  محنت  می‌بینند!

وقتی ‌که  پیغمبر  به ‌کار  تبلیغ  می‌پردازد  و  فرمان  یزدان  را  به  مردمان  می‌رساند،  و  زمانی‌ که  تکذیب  ایشان  را  با  اعلام  این  جدائی‌ کردن  و  دوری‌ گزیدن  پاسخ  می‏‎گوید،  به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم‌ دستور  داده  می‌شود  با  آنان  ننشیند  -  حتّی  اگر  هم  برای  تبلیغ  و  اندرز  و  رهنمون  باشد  -‌ وقتی  که  ایشان  را  ببیند  دربارۀ  آیات  الهی  نامحترمانه  سخن  می‏‎گویند  و  به  تمسخر  و  استهزاء  می‏پردازند،  و  زمانی  که  دربارۀ  دین  یاوه‌سرائی  می‌کنند،  و  راجع  بدان  چنان  که  لازم  است  جدّی  و  موقّرانه  سخن  نمی‌گویند،  و  بلکه  دین  را  با گفتار  یا کردار  به  بازیچه  مـی‌گیرند  و  مورد  شوخی  و  مزاح  خود  قرار  می‌دهند.  حتّی  با  ایشان  نباید  هـمنـشینی‌ کند  - ‌اگر  این  چنین ‌گو‌یند  و کنند که  ذکر  شد  -  هر  چند  هم  نشستن  با  ایشان‌،  موافقت  ضمنی  با  رفتار  و  گفتارشان  نباشد،  یا کم  غیرتی  نسبت  به  دیـن  بشمار  نیاید،  دینی‌ که  مسلمان  برای  جانبداری  و  دفاع  از  آن  سراپا  شور  و  غیرت  می‏‎گردد،  به ‌گونه‌ای‌ که  بدین  شکل  و  بدین  نحو  از  هیچیک  از  مقدسات  دفاع  نمی‌کند  و  در  راه  آن  غیرتی  نـمی‌شود...  اگر  هم  شـیطان  او  را  به  فراموشی  اندازد  و  با  ایشان  بنشیند،  همین‌ که  یـادآور  گردید  و  بیدار  شد،  فوراً  باید  برخیزد  و  مجلس  ایشان  را  ترک  کند:

(وَإِذَا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى‏ یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَإِمَّا یُنسِیَنَّکَ الشَّیْطَانُ فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَى‏ مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ).

 هر  گاه  دیدی  کسانی  به  تمسخر  و  طعن  در  آیات  (‌قرآنی‌)  ما  می‌پردازند،  از  آنان  روی  بگردان  (‌و  مجلس  ایشان  را  ترک  کن  و  با  آنان  منشین‌)  تا  آنگاه  که  به  سخن  دیگری  می‌پردازند.  اگر  شیطان  (‌چنین  فرمانی  را)  از  یاد  تو  برد  (‌و  دستور  الهی  را  فرامـوش  کردی‌)  پس  از  بـه  خـاطر  آوردن  (‌و  یاد  کردن  فرمان‌،  از  پیش  ایشان  برخیز  و)  با  قوم  ستمکار  منشین‌.

این  دستور  به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم‌ داده  شده  است‌،  ولی  ایـن  آیه  می‌تواند^[1]  شامل  همۀ  مسلـمانان  هم  باشد...  این ‌کار  در  مکّـــه  روی  داده  است‌.  آنــجائی‌ که  وظـیفۀ پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم‌ در دعوت  و تبیغ  خلاصه  می‌شد،  و  هنوز  بدو  دستور  جنگ  داده  نشده  بود  به  خاطر  حکمت  و  فلسفه‌ای ‌که  یزدان  در  این  دوره  از  زمان  اراده  فرموده  بود.  این  امر،  در  زمانی  است‌ که  عـدم  برخورد  با  مشرکان  تا  آنجا که  ممـکن  است  کاملًا  ضرورت  دارد...  این  دستور  خطاب  به  پیغـمـبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  صادر  می‌گردد که  در  مجالس  مشرکان  ننشیند  وقتی ‌که  ایشان  را  در  حال  تمسخر  آیات  الهی  و  یاوه‌گو‌ئی  دربارۀ  آئین  خدا  ببیند،  و  مشاهده‌ کند که  نامحترمانه  راجع  به  قرآن  و  دیـن  دم  می‌زنند.  بدو  دستور  داده  می‌شود  که  فوراً  به  تـرک  مجالس  آنان  بگو‌ید  -  اگر  شیطان  او  را  به  فراموشی  انداخته  باشد  -  به  محض  این ‌که  امر  و  نهی  یزدان  را  به  یاد  آورد.  مسلمانان  نیز  مؤظّف  بدین ‌کار  بودند،  همان  گو‌نه ‌که  برخی  از  روایات  می‌گویند...  مراد  از  قوم  ظالم  در  اینجا  مشرکانند،  همان‌گونه  که  در  اغلب  تعبیرات  قرآن  مجید  این  چنین  است‌.

اما  وقتی‌ که  برای  اسلام  در  مـدینه  دولت  و  حکومتی  فراهم  شد‌،  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌کار  و  وظیفۀ  دیگری  با  مشرکان  داشت‌.  جهاد  و  جنگ  آغاز گردید  تـا  کسـی  نتواند  آشوبی  به  راه  انـدازد  و  مسلمانی  را  از  دیـن  برگرداند  و  دین  بطور  خالصانه  برای  خدا  باشد  و  بس،  و  دیگر کسی  جرأت  نکند  دربارۀ  آیات  خدا  یـاوه‌گوئی  نماید  و  آنها  را  مورد  تمسخر  و  شوخی  قرار  دهد.

سپس  روند  قرآنی‌،  جدائی  و  دوری  مؤمنان  و  مشرکان  را  تکرار  می‌کند،  همان‌گو‌نه ‌که  پیـشتر گسیختن  و  بریدن  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  با  مشرکان  را  ذکر کرده  بود.  آنگاه  اختلاف  سزا  و کیفر،  و اختلاف  سرنوشت  و  سرانجام  را  بیان  و  مقرّر  می‌دارد:

(وَمَا عَلَى الَّذِینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِم مِن شَیْ‏ءٍ وَلکِن ذِکْرَى‏ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ).

کـمترین  چـیزی  از  حساب  آنـان  (‌که  دربـارۀ  قرآن  یـاوه‌سرائـی  می‌کنند)  به  حسـاب  پرهیزگاران  گرفته  نـــمی‌شود  ولیکــن  (‌بـــاید  پـرهیزگاران  نشست  و  برخاستشان  با  چنین  بزهکارانی  بـرای  پـند  و  انـدرز  و)  تذکّر  و  ارشاد  باشد،  تا  این  که  (‌از  بیهوده‌گوئی  دست  بردارند  و  از  عذاب  خدا  خویشتن  را  بـه  دور  داشته  و)  پرهیزگاری  کنند.

پس  پرهیزگاران  و  بزهکاران  دارای  یک‌ کیفر  و  پـاداش  مشترک  و  یکسانی  نیستند.  آنان  دو  ملّت  جداگانه‌انـد،  هر  چند  هم  نژاد  و  قومشان  یکی  باشد.  چون  این  امر  در  ترازوی  آفریدگار  وزنی‌،  و  با  مـعیار  اسـلام  ارجی  ندارد...  قطعاً  پـرهیزگاران  ملّتی‌،  و  ستمکاران  یـعنی  مشرکان  ملّت  دیگری  هستند.  بهیچوجه‌ کیفر  ستمکاران  و  حساب  و کتابشان‌،  متوجّه  پرهیزگاران  نمی‌گردد.  امّـا  پرهـیزگاران  ایشان  را  رهنمـون  می‌کنند  و  به  یـاد  خدا  و  حقّ  و  حقیقت  می‌اندازند،  به  امـید  ایـن ‌که  همچون  خود‌شان  پرهیزگار  شوند  و  بدیشان  بپیوندند...  و الّا  هرگاه  در  عقیده  مشارکت  نباشد،  در  چـیزی  مشـارکت  انجام  نمی‌گیرد.

این  آئین  یزدان  و  فر‌مودۀ  او  است‌...  هر کس  می‌خواهد  چیز  دیگر‌ی  را  بگوید،  مانـعی  نیست‌.  امّا  باید  بداند که  او  بطور کلی  از  آئین  یزدان  با  این  چیزی‌ که  می‌گوید  خارج  می‌گردد!

روند  قرآنی  دربارۀ  این  جداگانگی  مؤمنان  با  مشرکان  ادامه  می‏‎یابد،  و  حدود  و  ثغوری  را  ذکر  می‌فرماید که  در  دائرۀ  آن ‌کار  و  بار  ا‌نجام  می‌پذیرد:

(وَ ذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَلَهْواً وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَذَکِّرْ بِهِ أَن تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا کَسَبَتْ لَیْسَ لَهَا مِن دُونِ اللّهِ وَلِیٌّ وَلاَ شَفِیعٌ وَإِن تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لاَیُؤْخَذْ مِنْهَا أُولئِکَ الَّذِینَ أُبْسِلُوا بِمَا کَسَبُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِن حَمِیمٍ وَعَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ).

کسانی  را  ترک  کن  که  آئین  (‌فطری  و آسمانی‌)  خود  را  به  بازی  و  شوخی  گرفته‌اند  و  زندگی  دنیا  آنان  را  گول  زده  است  (‌و  آخـرت  را  از  یـادشان  برده  است‌)‌.  و  بـه  آن  (‌زمزمۀ  جاویدان  قرآن‌،  پیوسته  ایشان  را)  پند  و  انـدرز  بده  (‌و  بدانان  بگو  که  در  روز  قیامت‌)  هر  کسی  در  گرو  اعمالی  است  که  انجام  داده  است  و  مسـؤول  چیزهائی  است  که  فرا  چنگ  آورده  است‌،  و  بجز  خدا  برای  ایشـان  یار  و  یاوری  و  میانجی  و  واسطه‌ای  نیست  (‌تا  مـردمان  را  از  عذاب  دورخ  برهاند  و به  بـهشت  وارد  گرداند)‌.  و  اگر  هم  چنین  کسـی  هـر  گونه  فدیه  و  تـاوانـی  (‌کـه  تو  مـی‌دانـی‌،  بـرای  نـجات  خـود)  بپـردازد،  از  او  دریـافت  نمی‏گردد  (‌و  پذیرفته  نمی‌شود)‌.  آنان  کسانی  هستند  که  گرفتار  اعمالی  شده‌اند  که  کرده‌اند  (‌و  به  زندان  چیزهائی  در  بندند  که  فرا  چنگ  آورده‌اند)‌.  برای  آنـان  به  سبب  کفری  که  می‌ورزیده‌اند،  نوشیدنی  بســیار  داغ  و  عـذاب  بس  دردناکی  است‌.

در  این  آیه‌،  ما  در  برابر  چند  موضوع  می‌ایستیم  و  بدانها  نگاه  گذرائی  می‌اندازیم‌:

١  -پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم و  به  دنبال  او  هر  مسلمانی‌،  مـؤظّف  است‌ که ‌کسانی  را  ناچیز  و  سبکسار  بداند  و  بشمارد که  آئین  خود  را  به  تمسخر و  بازیچه  می‌گیرند  و  مـورد  شوخی  و  مزاح  قرار  می‌دهند...  این  کار  نابهنجار  همان  گونه ‌که  با گفتار  انجام  می‌پذیرد،  با  کردار  نیز  انـجام  می‌گیرد...  چون ‌کسانی ‌که  آئین  خود  را  پـایۀ  بنیادین  زندگی  اعتقاد  و  عبادت‌،  و  اخلاق  و  رفتار،  و  شریعت  و  قانون  نمی‌سازند،  و  بدین  سبب  عزّت  و  احترامی  برای  آن  قائل  نیستند،  در ا‌صل  آئین  خود  را  به  تمسخر  و  بازیچه ‌گرفته‌اند  و  آن  را  مورد  شوخی  و  مـزاح  قرار  داده‌اند...  کسانی  که  دربارۀ  ارکان  و  اصول  این  آئین‌،  و  دربارۀ  شرائع  و  قوانین  آن  سخن  می‌گویند،  و  آنها  را  با  تعریفات  و  اوصافی  ذکر  می‌کنند که  موجب  استهزاء  و  مزاح  می‌گردد...  همچنین  کسانی ‌که  از  «‌غیب‌» ‌که  اصلی  از  اصول  عقیده  است‌،  با  تـمسخر  سخن  می‌رانـند...  اشخاصی ‌که  از  «‌زکات‌»  که  رکنی  از  ارکان  دین  است‌،  با  تحقیر  و  توهین  صحبت  می‌کنند...  آنان ‌که  د‌ر  بارۀ   حیاء  و  شرم  و  اخلاق  و  عفّت‌ که  از  قواعد  بنیادین  این  دیـن  بشمارند،  به  بدی  یاد  می‌کنند،  و  آنها  را  جزو  صفات  و  خصال  جامعه‌ای  دهقانی  یا  فئودالی  و  یـا  بورژوازی  پو‌سیده  قلمداد  می‌نمایند...  افرادی  که  از  قواعد  زندگی  زناشوئی  مقرّر  در  اسلام‌،  به  زشـتی  یـاد  می‌کنند،  یـا  احکـام  آن  را  نمی‌پذیرند...  کسانی  که  حدود  و  احکامی  را که  یزدان  برای  زن  مـعیّن  فرموده  است  تـا  عفّت  و  ناموس  خود  را  با  رعایت  آنها  محفوظ  و  مـصون  نماید،  «‌غلّ  و  زنجیر!»  می‌نامند...  مخصوصاً  اشخاصی  که  حاکمیت  مطلقۀ  یزدان  را  در  واقعیّت  زندگی  سیاسی  و  اجـــتمـاعی  و  اقـتصادی  و  قانونگذاری  مـردمان  نمی‌پذیرند،  و  می‌گویند که  انسانها  خودشان  می‌توانند  بدون  مقیّد  بودن  به  قانون  و  شریعت  خدا،  چنین  ویژگیها  و کارهائی  را  بر  عهده‌ گیرند  و  چرخ  زنـدگانی  را  به  حرکت  در آورند...  همۀ  این‌ گروه‌ها  و  افراد،  مـراد  ایـن  آیه‌ها  است‌،  و  این  آیه‌ها  همۀ  آنان  را  در  بر  می‌گیرد  و  ایشان  را  از  زمرۀ‌ کسانی  قلمداد  می‌فرماید که  دین  خود  را  به  تمسخر  و  بازیچه  می‌گیرند.  به  مسـلمانان  هم  دستور  داده  شده  است  که  از  این  چنین  کسـانی  دوری  گزینند  و  جدائی‌کنند،  مگر  برای  پند  و  اندرز  دادن  و  به  یاد  حقّ  و  حقیقت  انـداختن  ایشـان‌.  ظـالمان  -  یعنی  مشرکان  -  و کافرانی ‌که  به  زندان  اعمال  خود گرفتارند  و  در گرو  افعال  خویشند،  نوشیدنی  ایشان  بسیار گـرم  است  و  بهرۀ  ایشان  عذاب  دردناک  است‌،  به  سبب‌ کفری  که  می‌ورزیده‌اند.

٢  -  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم و  سائر  مسلمانان  دستور  داده  می‌شود که  با  وجود  ناچیز  و  بی‌اهمّیت  شـمردن شان  و  مقام ‌کسانی‌ که  دین  خود  را  به  بازی  و  تمسخر گرفته‌اند،  و  زندگی  دنیوی  ایشـان  را گول  زده  است‌،  به  پـند  و  اندرز  این‌گونه  مردمان  خیزند  و  آنان  را  بترسانند  و  بدیشان  بگو‌یند  که‌:  خودشان  در گرو کارها  و  چیزهائی  هستند که  می‌کنند،  و  خدا  را  ملاقات  خـواهند کـرد،  و  دوست  و  آشنائی  نیست ‌که  در  پیشگاه  یزدان  به  دفاع  از  آنان  بپردازد  و  ایشان  را  مدد  و کمک  نماید،  و  شافع  و  مــیانجیی  وجـود  نـدارد که  برای  آنـان  شفاعت  و  میانجیگری‌ کند.  همچنین  بدیشان  ابلاغ  دا‌رنـد که  از  ایشان  هیچگو‌نه  فدیه  و  تاوانی  پذیرفته  نمی‌گردد  تا  با  آن  بتوانند  خویشتن  را  از گروگان  اعـمـال  و  زندان  افعالی  که‌ کرده‌اند  رهائی  بخشند.

تعبیر  قرآنی  دارای  جمال  و  ژرفای  ویـژه  خـود  است‌،  بدان‌گاه ‌که  می‌گوید:

(وَ ذَکِّرْ بِهِ أَن تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا کَسَبَتْ لَیْسَ لَهَا مِن دُونِ اللّهِ وَلِیٌّ وَلاَ شَفِیعٌ وَإِن تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لاَیُؤْخَذْ مِنْهَا).

و  به  آن  (‌زمزمۀ  جاویدان  قرآن‌،  پیوسته  ایشان  را)  پند  و  اندرز  بده  (‌و  بدانان  بگو  که  در  روز  قیامت‌)  هر  کسی  در  گرو  اعـمالی  است  کــه  انـجام  داده  است  و  مسـؤول  چیزهائی  است  که  فرا  چنگ  آورده  است‌،  و  بـجز  خدا  برای  ایشان  یار  و  یاوری  و  میانجی  و  واسطه‌ای  نیست  (‌تا  مردمان  را  از  عذاب  دوزخ  برهاند  و  بـه  بهشت  وارد  گرداند)‌.  و  اگر  هم  چنین  کسی  هر  گونه  فدیه  و  تـاوانـی  (‌که  تو  می‏‎دانی،  برای  نجات  خود)  بپردازد،  از  او  دریافت  نمی‏گردد  (‌و  پذیرفته  نمی‌شود)‌.

هر کسی  جداگانه  در گرو  ا‌عمال  خود  است  و گرفتار  در  برابر  افعال  خویش‌.  جز  خدا  هیچگو‌نه  یار  و  یـاوری  و  میانجی  و  واسطه‌ای  برای  او  نیست‌،  و  از  وی  فدیه  و  تاوانی  پذیرفته  نمی‌گردد  تا  خویشتن  را  با  آن  باز خرید  کند  و  برهاند!

امّا کسانی‌ که  آئین  خود  را  به  تمسخر  و  بازیچه‌ گرفته‌اند  و  زندگی  دنیا  ایشان  را گول  زده  است‌،  چنین ‌کسانی  در  گرو کارهائی  هستند که ‌کرده‌اند،  و  تهدیدهائی ‌که  در  آیه  گذشت‌ گریبانگیرشان  می‌گردد،  و  به  این  سرنوشت  دچار  می‌آیند:

(أُولئِکَ الَّذِینَ أُبْسِلُوا بِمَا کَسَبُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِن حَمِیمٍ وَعَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْفُرُونَ).

آنان  کسـانی  هسـتند  کـه  گرفتار  اعمالی  شـده‌انـد  کـه  کرده‌اند  (‌و  به  زندان  چیزهائی  در  بندند  که  فـرا  چنگ  آورده‌اند)‌.  برای  آنان  به  سبب  کفری  که  می‌ورزیده‌اند،  نوشیدنی  بسیار  داغ  و  عذاب  بس  دردناکی  است‌.

به  سبب  کارهائی‌ که  کرده‌اند گرفتار  شـده‌انـد،  و  ایـن  سزای  ایشان  است‌:  نوشیدنی  گرم  و  داغی‌ که  گـلوها  و  شکمها  را  می‌سوزاند،  و  عذاب  دردناکی‌ که  به  سبب  کفرشان‌ گریبانگیرشان  می‌شود، ‌کفری‌ که  به  خاطر  مورد  استهزاء  و  تمسخر  قرار  دادن  آئینشان  توسّط  خودشان  فراهم  آمده  است‌!

٣  -  فرمودۀ  یزدان  بزرگوار  دربارۀ  مشرکان  قابل  توجّه  است‌:

(الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَلَهْواً).

کسانی  که  آئین  خود  را  به  بازی  و  شوخی  گرفته‌اند.  آیا  دین  مذکور  در  آیه‌،  دین  ایشان  است‌؟

نـصّ  قرآنـی  منطبق  بر کسـانی  است‌ که  اسلام  را  پذیرفته‌اند،  سپس  آئـین  خود  را که  اسلام  است  به  تمسخر  و  بازیچه  گرفته‌انـد...  ایـن  صنف  از  مـردمان  وجود  داشته‌اند  و  به  نـام  مـنافقان  شـناخته  شـده‌اند‌...  ولیکن  منافقان  در  مدینه  بوده‌اند...  آیا  این  بخش  از  آیه  بر  مشـرکانی  هـم  منطبق  می‌گردد که  اسـلام  را  نپذیرفته‌اند؟  قطعاً  اسلام  دین  است  و  بس‌...  اسلام  دین  همۀ  انسانها  است  ...  چه ‌کسانی‌ که  اسلام  را  پذیرفته‌اند،  و  چه‌ کسانی‌ که  اسلام  را  نپذیرفته‌اند  و  هنوز  بدان‌ گردن  ننهاده‌اند...  پس  کسی‌ که  آئین  اسـلام  را  نـپذیرد  و  به  ترک  آن‌ گوید،  آئین  خود  را  رها کرده  است  و  به  تـرک  آئین  خود گفته  است‌...  چرا که  تنها  آئینی ‌که  خدا  آن  را آئین  می‌نامد  و  می‌د‌اند،  و  پس  از  بعثت  خاتم‌الانبیاء  آن  را  از  مردمان  می‌پذیرد،  دین  اسلام  است‌.

اضافۀ  دین  به  آنان  در  این  فرمودۀ  الهی  معنی  ویژۀ خو‌د  را  دارد:

(وَ ذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَلَهْواً).

کسانی  را ترک  کن  که ‌آئین  (‌فطری‌ و آسمانی‌)  خود را  به  بازی  و  شوخی  گرفته‌اند.

این  آیه  -  خدا  بهتر  می‌داند  - ‌اشاره  به  معنی  و  مفهومی  دارد که  پیشتر گفتیم‌.  بدین  معنی ‌که  اسلام  آئین  جملگی  انسانها  است‌.  پس  هر کس  آن  را  به  تمسخر  و  بازیچه  گیرد،  در  حقیقت  دین  خود  را  به  تمسخر  و  بازی گرفته  است‌،  هر  چند  او  از  جملۀ  مشرکان  باشد.

هنوز  نیازمند  بیان  و  توضیح  بیشتر  هسـتیم  تـا  بـدانیم  مشرکان‌ کیـستند؟  مشرکان ‌کسـانیند که  کسی  را  در  خصـائص  و  ویژگیهای  الوهیّت‌،  انباز  خدا  می‌کنند.  ایـن  کار  چه   اعتقاد  به  خدائی ‌کسی‌ که  با  خدا  باشد،  یا  با  انجام  مراسم  پرستش  برای‌ کسی  با  خدا  باشد،  یا  با  پـذیرش  حاکمیّت  و  شریعت  از کسی  با  خدا  باشد،  مخصوصاً  پذیرش  حاکمیّت  و  شریعت  از کسانی ‌که  برای  خود  ادّعای  چیزی  از  این  چیزها  را  داشته  باشند،  هر  چند  با  نامی  از  نامهای  مسلمانان  خویشتن  را  نامگذاری  کرده  باشند.  پس  دقّت‌ کنیم  و  با  امور  دین  خود  بهتر  و  بیشتر  آشنا  شویم‌،  و  با  یقین  و  اطمینان  مسائل  دین  را  بشناسیم  و  بدانیم.

٤  -  حدود  و  ثغور  هـمـنشینی  با  ستمکاران  -  یعنی  مشرکان  -‌ وکسانی‌ که  آئین  خود  را  به  بازی  و  تمسخر  می‏‎گیرند،  چه  اندازه  است‌؟  ...  قبلًا گذشت‌ که  ماندن  با  چنین  کسانی  تنها  بدان  اندازه  است ‌که  بدیشان  پـند  و  اندرز  داده  شود  و  از  فرجام  بد  و کیفر  ناگوار  ترسانده  شوند.  دیگر  جز  این  اندازه  نباید  با  ایشـان  نشست  و  ماند،  زمانی ‌که  شنیده  شود  آنان  آیات  یزدان  را  تمسخـر  می‌نمایند  و  به  بازیچه  می‏‎گیرند،  یـا  پـیدا گـردد که  می‌خواهند  آیات  الهی  را  به  بازی  و  تـمسخر گیرند،  با شیوه‌ای  از  شیوه‌هائی‌ که‌ گفتیم  یا  با  روشها  و  روندهای  دیگری  همچون  اینها.

قرطبی  در کتاب  خود  به  نام  «‌الجامع  لاحکام  القرآن‌»  وقتی‌ که  می‌خواهد  ایـن  آیه  را  معنی  و  تـفسیر کند  می‌گوید:

«‌در  این  آیه  ردّی  از کتاب  خد‌اوند  بزرگوار  ا‌ست  علیـه  کسانی‌ که گمان  می‏‎برند  پیشوایان ‌که  حجج  هستند،  و  همچنین  پیروان  ایشان‌،  می‌توانند  با  فاسقان  معاشرت  و  مصاحبت‌ کنند،  و  آراء  خود  را  با  تقیّه‌،  راست  و  درست  بپایند  و  نگاه  دارند»‌.

ما  می‌گوئیم‌:  آیۀ  مورد  نظر  اجازه  می‌دهد  معاشرت  و  مصاحبت  به  قصد  موعظه  و  پـند  و  اصلاح  آراء  تباه  فاسقان‌،  و  جلوگیری  از  انحراف  ایشان  انجام  بگیرد،  ولی  در  حدودی‌ که  توضیح  دادیم‌.  امّا  به  نام  تقیه‌،  معاشرت  و  مصاحبت  با  ایشان  و  سکوت  کردن  در  برابر  سخنان  تباهی  که  می‏‎گویند  و  اعمال  ناپسندی ‌که  مـی‌ورزند،  حرام  است‌.  زیرا  در  ظاهر  طرفداری  از  باطل،  و گواهی  دادن  بر  ضد  حقّ  و  حقیقت  است‌.  هـمچنین ‌کـار  را  بر  مردمان  مشتبه  می‌گرداند،  و  توهین  به  دین  یزدان  و  به  معتقدان  به  آئین  یزدان  است‌،  در  این  صورت  باید  به  ترک  ایشان‌ گفت  و  از  آنان  جدائی‌ گزید.

همچنین  قرطبی  درکتاب  خود،  ایـن  اقوال  را  روایت  نموده  است‌:

«‌ابن  خویز  منداد گفته  است‌:  هرکس  دربارۀ  آیه‌های  خدا  یاوه‌گوئی‌ کند  و  به  تمسخر پردازد،  باید  مجلس  او  ترک  گردد  و  از  ا‌و  دوری‌ گزیده  شود،  چه   مؤمن  باشد  و  چه  کافر.  در  ادامۀ  سخنانش‌ گفته  است‌:  یاران  ما  ورود بـه  سرزمین  دشمنان  را  منع  می‌کنند،  و  دخول  به‌ کلیساها  و  کنشتها  را  درست  نمی‌دانند...^[2]  فردی  از  اهل  بدعت  به  ابوعمران  نخعـی ‌گفت‌:  تنها  یک‌ کلمه  از  من  بشنو و  بس. از  او  روی ‌گردانید  و  گفت‌:  نیم ‌کلمه  را  نیز  نخو‌اهـم  شنید!^[3]  همچون  گفته‌ای  از  ایوب  سختیانی  نیز  روایت  شده  است‌.  فضیل  پسر  عیاض‌ گفته  است‌:  کسی‌ که  اهل  بدعت  را  دوست  بدارد  خداونـد  عـمل  او  را  پـوچ  می‌نماید،  و  اسلام  را  از  دل  او  بیرون  می‌گرداند.  و کسی  که  دخترش  را  به  ازدواج  اهل  بدعت  درآورد  صلۀ  رحم  او  را  قطع  نموده  است‌.  و کسی‌ که  با  اهل  بدعت  نشست  و  برخاست‌ کند  بدو  فرزانگی  داده  نشده  است‌.  اگر  خدا  از کسی  آگاه‌ گردد  که  او  اهل  بدعت  را  دشمن  می‌دارد  امیدوارم  که  یزدان  او  را  ببخشاید.  ابوعبدالله  حاکم  از  عائشه  -  رضی  الله  عنها  -  روایت ‌کرده  است‌ که ‌گفته  است‌:  رسول  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم  فرموده  است‌:

(مَنْ وَقَّرَ صَاحِبَ بِدْعَةٍ فَقَدْ اَعَانَ عَلَی هَدَمِ الْاِسْلَامِ).

کسی  که  اهل  بدعت  را  محترم  دارد  برای  نابودی  اسلام  کمک  کرده  است‌.

این  سخنان  همه  دربارۀ  اهل  بدعت  است‌،  اهل  بدعتی‌ که  معتقد  به  آئین  یزدان  است‌...  همۀ  این  تهدیدها  و  بیمها  به  پای  تهدیدها  و  بیمهائی  نمی‌رسد که  متوجّه ‌کسی  است  که  با  به  دست ‌گرفتن  حاکمیّت  ادّعای  ویژگیهای  الوهیّت  را  دارد.  البتّه  کسی  که  جانبدار  او  در  این  ادّعاء  باشد،  مشمول  همین  تهدیدها  و  بیمهای  تند  و  خشـن  است‌...  آخر  این ‌کار،  تنها  بدعت  اهل  بدعت  نیست  و  بس.  بلکه  کفر کافر،  و  شرک  مشرک  بشمار  است‌! کاری  است‌ که  پیشینیان  مرتکب  آن  نشده‌اند،  چرا که  در  زمان  ایشان  چنین‌ کاری  نبوده  است‌.  از  آن  زمان‌ که  اسلام  در کرۀ  زمین  پیدا گشته  است‌،‌ کسی‌ که ‌گمان  برده  باشد  مسلمان  است  و  به  اسلام  ایمان  دارد،  چنین  ادّعائی  نکرده  است‌.  چنین  چیزی  در  میان  نبو‌ده  است‌،  مگر بعد  از  حملۀ  فرانسویها.  پس  از  حملۀ  فرانسویها،  مـردمان  جسـارت  خروج  از  چهارچوب  دین  را  پیدا کرده‌اند  -  مگر  آنان ‌که  خدا  ایشان  را  پـائیده  است  و  مـحفو‌ظ  داشـته  است - همـچنین  در  میان  فرموده‌های  پیشینیان  چیزی  نیست  که  منطبق  بر  این  عملکرد  باشد.  ادّعای  حاکمیّت  فراتر  از همۀ‌ کارهائی  است‌ که  این  چنین  احکامی  را  دربارۀ  آنها  گفته‌اند  و  روایت  نـمـوده‌اند.

---

1- ‌برابر  یکی  از قواعد اصول  فقه‌:‌مو‌رد  خاص‌،  مفهو‌م  عام‌.  (‌مترجم‌)

2 - عمر رضی الله عنه  در کلیسای  بیت الـمقدس  نماز گزار‌ده  !ست‌.  امّا  در  سرز‌مین  دشمنان‌ قرار  نداشـت‌. بلکه  در  سرز‌مین  همپیمانان و ‌ذمّیان  بود.  زیرا  مسیحیان  در  آن  زمان  در  چنین  سرزمینی  همپیمان‌ و  ذمّی  بودند. (‌مولف‌)

3- ‌در  قرآن  آمده  است‌:

(فَاَعْرِضْ عَمَّنْ تَوَلَّی عَنْ ذِکْرِنَا وَ لَمْ یُرِدْ اِلَّا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا).

از کسی  روی  بگردان ‌که  به  قرآن  ما  پشت  می‌کند  و  از  یاد  ما  غافل  می‏‎گردد،  و  جز  زندگی  دنیوی  نمی‌خواهد.  (‌نجم/29)