تفسیر سوره‌ی انعام آیه‌ی 65-56

سوره‌ی انعام آیه‌ی 65-56

(قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ قُل لاَأَتَّبِعُ أَهْوَاءَکُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِینَ (56) قُلْ إِنِّی عَلَى‏ بَیِّنَةٍ مِن رَبِّی وَکَذَّبْتُم بِهِ مَا عِنْدِی مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلّهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَیْرُ الْفَاصِلِینَ (57) قُل لَوْ أَنَّ عِندِی مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِیَ الْأَمْرُ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِینَ (58) وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لاَیَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلَّا یَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّةٍ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ یَابِسٍ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ (59) وَهُوَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُم بِاللَّیْلِ وَیَعْلَمُ مَا جَرَحْتُم بِالنَّهَارِ ثُمَّ یَبْعَثُکُمْ فِیهِ لِیُقْضَى‏ أَجَلٌ مُسَمَّىً ثُمَّ إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ ثُمَّ یُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ (60) وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَیُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتَّى‏ إِذَا جَاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لاَیُفَرِّطُونَ (61) ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللّهِ مَوْلاَهُمُ الْحَقِّ أَلاَ لَهُ الْحُکْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِینَ (62) قُلْ مَن یُنَجِّیکُم مِن ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَخُفْیَةً لَئِنْ أَنْجَانَا مِن هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ (63) قُلِ اللّهُ یُنَجِّیکُم مِنْهَا وَمِن کُلِّ کَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِکُونَ (64) قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى‏ أَن یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذَاباً مِن فَوْقِکُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَیُذِیقَ بَعْضَکُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الآیَاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ (65)

این  موج  برگشتی  است  به  سوی  «‌حقیقت  الوهیّت‌»  پس  از  بیان  «‌حقیقت  رسـالت  و  حقیقت  رسول‌»  در  موج  پیشینی ‌که  در  روند  همساز  قرآنی  قرار گرفته  است‌،  و  به  دنبال  روشنگری  راه  مجرمان  و  راه  مؤمنان  آمده  است‌،  همان‌گونه ‌که  در  پایان  بخش  پیشین  بیان‌ کردیم‌.  حقیقت  الوهیّت  در  ایـن  موج  جلوه‌گر  مـی‌آید  در  جولانگاه‌های  گوناگونی‌...  پیش  از  این  که  به  هنگام  عرضه ‌کردن  نصوص  قرآنـی‌،  از  آنـها  به  درازا  سخن  گوئیم،  در  اینجا  چکیده‌ای  از  آنها  را  بیان  می‌داریم‌:

حقیقت  الوهیّت  جلوه‌گر  می‌آید  در دل  پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم‌  بدان  هنگام ‌که  او  در  درون  خود  دلیـل  و  حجّتی  از  پروردگار  خود  می‏‎یابد،  و کاملا  بدان  ایمان  و  یقین  دارد.  ایمان  و  یقینی ‌که  تکذیب  تکذیب‌کنندگان  آن  را  لرزان  و  پریشان  نمی‌سازد.  از  اینجا  است ‌که  خالصانه  خویشتن  را  به  خدای  خود  می‌سپارد  و  تسـلیم  فرمان  یـزدان  می‌گرداند،  وکاملًا  از  قوم  خود  می‏‎برد،  بسان‌ کسی‌که  یقین  دارد که  آنان ‌گمراه  بوده  و  بدور  از  رهنمود  خداوند  جهانند:

(قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ قُل لاَأَتَّبِعُ أَهْوَاءَکُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِینَ. قُلْ إِنِّی عَلَى‏ بَیِّنَةٍ مِن رَبِّی وَکَذَّبْتُم بِهِ مَا عِنْدِی مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلّهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَیْرُ الْفَاصِلِینَ)

بگو:  من  نهی  شده‌ام  از  این  که  پرستش  کنم  آنهائی  را  که  سوای  خدا  به  فریاد  می‌خوانید  (‌و  عبادتشان  می‌نمائید)‌.  بگو:  من  از  هوا  و  هوسهای  شما  پیروی  نمی‌کنم‌،  که  (‌اگر  چنین  کنم‌،  همچون  شما)  در  آن  وقت  گمراه  می‌شوم  و  از  زمرۀ  راه  یافتگان  نخواهـم  بـود.  بگـو:  مـن  بـر  شـریعت  واضحی  هستم  که  از  سوی  پروردگارم  نازل  شده  است  و  شـما  قرآن  را  تکذیب  مـی‌کنید  (‌که  در  بـر  گیرندۀ  شریعت  غرّا  و  آشکارا  است‌.  بدانید  عذاب  و  کیفری‌)  کـه  در  (‌نزول  وقوع‌)  آن  شتاب  می‌ورزید  در  قـدرت  من  نیست‌.  فرمان  جز  در  دست  خدا  نیست‌.  خدا  به  دنبال  حق  می‌رود  (‌و  کارهایش  برابر  حکمت  انـجام  مـی‌شود.  لذا  اگر  خواستْ  عذاب  واقع  می‏‎گردد  و  اگر  نخواستْ  عذاب  واقع  نمی‌شود)  و  او  بهترین  (‌قاضی  میان  من  و شما  و)  جدا  کنندۀ  (‌حق  از  باطل‌)  است‌.

حقیقت  الوهیّت  همچنین  جلوه‌گر  می‌شود  در  شکیبائی  یزدان  در  برابر  تکذیب‌کنندگان  و  جلوه‌گر  می‌آید  در  عدم  پـاسخ  به  پـیشنهادهای  ایشـان  مبنی  بر  نـزول  معجزه‌های  مـادّی  برای  آنان‌.  چرا  که  اگر  یـزدان  پیشنهادهای  ایشـان  را  عملی  می‌کرد  و  آنـان  ایـمان  نمی‌آوردند،  به  عذاب  الهی‌ گرفتار  می‌آمدند،  همان  گونه ‌که  سنت  خداوند  بزرگوار  بر  این  رفته  است  و  به  هنگام  ظهور  معجزات  تکذیب‌کنندگان  را  دچار  عذاب  کـرده  است  و  بر کیفرشان  توانـا  بوده  است‌.  اگر  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم خدا  می‌توانست  معجـزه‌هائی  را  بدیشان  بنماید که  ایشان  با  شتاب  آنها  را  درخواست  می‌کردند،  قطعاً  معجزه‌های  پیشنهادی  ایشان  را  بدانان  می‌نمود  و  در  این  امر  تأخیر  روا  نمی‌فرمود.  هنگامی‌ که  معجزه‌های  درخواستی  را  ارائه  می‌داد  و  آنـان  بدانـها  گردن  نــمی‌نهادند،  و  آنـها  را  دروغ  مـی‌شمردند،  قـطعاً  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بدیشان‌ کمترین  مهلت  ماندگاری  نمی‌داد،  چرا که  حون  انسـان  بود  دلتـنگ  و  دلگیر  می‌شد  و  تکذیب‌کنندگان  را  تحمّل  نمی‌فرمود.  پس  اعطاء  مهلت  ماندگاری  بدیشان،  نمادی  از  نمادهای  شکیبائی  یزدان  و  مرحمت  خـدای  سبحان  به‌ کافران  و مشـرکان  است‌.  همچنین  جلوه‌گاهی  بشمار  است‌ که  الوهیّت  یزدان  در  آن  جلوه‌گر  می‌آید:

(قُل لَوْ أَنَّ عِندِی مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِیَ الْأَمْرُ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِینَ).

بگو:  اگر  آنچه  که  وقوع  آن  (‌که  عذاب  خدا  است  و  از  روی  استهزاء‌)  شتاب  می‌ورزید،  در  قدرت  من  بود  (‌در  وقوع  آن  شتاب  می‌کردم  و  از  شرّ  شما  خلاص  می‌شدم  و)  کار  من  با  شما  پایان  می‌پذیرفت‌،  ولیکن  (‌کار  در  دست  خدا  است  و)  خدا  آگاه‌تر  از  (‌هر  کسی  بدان  چیزی  است  که  در  دنیا  یا  آخرت  درخور)  ستمکاران  است‌.

حقیقت  الوهیّت  جلوه‌گر  می‌آید  در  این‌ که  خدا  د‌ر  همه  حال  مردمان  را  می‌پاید  و  از  ایشان  محافظت  می‌فرماید  و  توانا  بر  آنان  است  در  همۀ  احوال  و  اوضاعی ‌که  پیدا  می‌کنند:  در  خواب  و  بیداری،  در  حیات  و  ممات‌،  و  در  این  جهان  و  آن  جهان‌:

(وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لاَیَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلَّا یَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّةٍ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ یَابِسٍ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ).

گنجینه‌های  غیب  و  کلید  آنها  در  دست  خدا  است  و  کسی  جز  او  از  آنها  آگاه  نیست‌.  و  خداوند  از  آنچه  در  خشکی  و  دریا  است  آگاه  است‌.  و  هیچ  برگی  (‌از  گیاهی  و  درختی‌)  فرو  نمی‌افتد  مگـر  ایـن  که  از  آن  خبردار  است‌.  و  هـیچ  دانه‌ای  در  تاریکیهای  (‌درون‌)  زمین‌،  و  هیچ  چیز  تر  و  یا  خشکی  نیست  که  فرو  افتد،  مگر  این  که  (‌خدا  از  آن  آگاه‌،  و  در  علم  خدا  پیدا  است  و)  در  لوح  محفوظ  ضبط  و  ثبت  است‌.

حقیقت  الوهیّت  جلوه‌گر  می‌آید  در  این ‌که  یزدان  مردمان  را  مــی‌پاید  و  بر  آنـان  چـیره  است  در  هـر  حالی  از  احوالشان‌:  در  خواب  و  بیداری‌،  و  در  مرگ  و  زندگی‌،  و  در  دنیا  و  آخرت‌:

(وَهُوَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُم بِاللَّیْلِ وَیَعْلَمُ مَا جَرَحْتُم بِالنَّهَارِ ثُمَّ یَبْعَثُکُمْ فِیهِ لِیُقْضَى‏ أَجَلٌ مُسَمَّىً ثُمَّ إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ ثُمَّ یُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ. وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَیُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتَّى‏ إِذَا جَاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لاَیُفَرِّطُونَ. ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللّهِ مَوْلاَهُمُ الْحَقِّ أَلاَ لَهُ الْحُکْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِینَ).

 خدا  است  که  در  شب  شما  را  می‌میراند  و  در  روز  شما  را  برمی‌انگیزاند  و  او  می‌داند  که  در  روز  (‌که  عمدۀ  جنب  و  جوش  و  تلاش  و  کوشش  است‌)  چه  می‌کنید  و  چـه  فـرا  چنگ  می‌آورید  (‌و  این  مرگ  و  زندگی  خواب  و  بیداری  نام‌،  پیوسته  ادامه  دارد)  تا  مهلت  معیّن  (‌زندگی  هر  کس  بـا  فـرا  رسیدن  مرگ  او)  بسر آیـد.  سپس  (‌در  روز  رستاخیز  همگان‌)  به  سـوی  خدا  بـرمی‌گردید  و  آنگاه  شما  را  بدانچه  (‌از  خوب  و  بد  در  دنیا)  می‌کردید  بـاخبر  می‏‎گرداند  (‌و  پاداش  و  پادافره  اعمال  را  به  صاحبان  آنها  می‌رساند)‌.  خداوند  بر  بندگان  خود  کاملًا  چیره  است‌.  او  مراقبانی  (‌از  فرشتگان  را  بـرای  حسـابرسی  و  نگارش  اعمال  شما)  بر  شما  می‌فرستد  و  می‌گمارد  (‌و  آنان  بکار  خود  بـا  دقت  تمام  تـا  دم  مرگ  یکـایک  شما،  مشـغول  مــی‌گردند)  و  چـون  مرگ  یکـی  از  شـما  فرا  رسـید،  فرستادگان  مـا  (‌از  مـیان  فرشتگان  دیگر  بـه  سـراغ  او  می‌آیند  و)  جان  او  را  می‏‎گیرند،  و  (‌فرشتکان  گروه  اول  و  فرشتگان  گروه  دیگر  به  سراغ  او  می‌آیند  و)  جان  او  را  می‏‎گیرند،  و  (‌فرشتکان  گروه  اول  و  فرشتگان  گروه  دوم  هیچکدام  در  مأموریت  خود)  کوتاهی  نـمی‌کنند.  سـپس  (‌همۀ  مردگان  در  روز  قیامت  زنده  می‌گردند  و)  به  سوی  خدا،  یعنی  سَرور  حقیقی  ایشان  برگردانده  مــی‌شوند.  هان‌!  (‌بدانید  که  در  چنین  روزی‌)  فرمان  و  داوری  از  آن  خدا  است  و  بس‌،  و  او  سریع‌ترینِ  حسـابگران  است  (‌و  در  کوتاه‌ترین  مدت  به  حسـاب  یکـایک  خلائق  مـی‌رسد  و  پاداش  و  پادافره  آنان  را  می‌دهد(.

حقیقت  الوهیّت  جلوه‌گر  می‌آید  در  سرشت  خود  تکذیب  کنندگان‌،  آن‌ گاه ‌که  با  هول  و  هراس  رویاروی  می‌گردند.

چرا که  بدین  هنگام‌)  دفع  بلا  و  رفع  هول  و  هراس  از  خود  را  جز  از  خدا  از کسی  و  از  چیزی  نمی‌طلبند...  امّـا  با  وجود  این  شرک  می‌ورزند  و  فراموش  می‌کنند  خدائی  را که  برای  دفع  بلا  و  رفع  هول  و  هراس  از  خود  به‌ کمـک  می‏‎طلبند  او  می‌تواند  انوا‌ع  عذابها  را  بدیشان  بچشاند  و  اقسام  بلاها  را  بهرۀ  ایشان‌ گرداند،  عذابها  و  بلاهائی‌ که  کسی  نمی‌تواند  آنها  را  از  ایشان  دفع  و  برطرف  نماید: 

(قُلْ مَن یُنَجِّیکُم مِن ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَخُفْیَةً لَئِنْ أَنْجَانَا مِن هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ. قُلِ اللّهُ یُنَجِّیکُم مِنْهَا وَمِن کُلِّ کَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِکُونَ. قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى‏ أَن یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذَاباً مِن فَوْقِکُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَیُذِیقَ بَعْضَکُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الآیَاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ).

بگو:  چه  کسی  شما  را  از  اهوال  و  شدائد  خشکی  و  دریـا  رهـائی  مـی‌بخشد،  در  آن  حـال  کـه  (‌دشـواریـها  و  گرفتاریهای  بزرگ  به  شما  رو  می‌کند  و)  او  را  فروتنانه  علنی  و  نهانی  به  فریاد  می‌خوانید  (‌و  می‌گوئید:‌)  اگر  خدا  ما  را  از  ایـن  اهـوال  برهاند،  سوگند  مـی‌خوریم  که  از  سپاسگزاران  (‌نعمت  و  فضیلت  او)  باشیم‌.  بگو:  خدا  شما  را  از آن  (‌اهـوال  و  شـدائـد)  و  از  هـر  غـم  و  اندوهی  می‌رهاند.  سپس  (‌با  این  وجود  برای  او)  شما  شریک  و  انباز  می‌سازید!  (‌شریک  و  انبازی  که  می‌دانید  کـاری  از  دست  آنها  ساخته  نیست‌)‌.  بگو:  خدا  می‌تواند  که  عذاب  بزرگی  از  بالای  سرتان  و  یا  از  زیـر  پــاهایتان  بـر  شما  بگمارد  (‌و  شما  را  دچار  بلاهای  آسمانی  و  بـمبارانهای  هوائی  یا  بلاهای  زمینی  همچون  زلزله‌ها  و  آتشفشانیها  و  انفجارهای  مینها  و  دیگر  مواد  منفجرۀ  جنگها  سازد)  و  یا  این  که  کار  را  بر شما  به  هم  آمیزد  (‌و در  نتیجه  حقیقت  امر  بر  شما  مشتبه  شود)  و  دسته  دسته  و  پراکنده  گردید  (‌و  جنگها  در  میانتان  بر  پا  گرداند)  و  برخی  از  شما  را  به  جان  برخی  دیگر اندازد  و گرفتار  همدیگر سازد.  بنگر که  چگونه  آیات  (‌قرآنی  و  دلائل  جهانی  خود)  را  بیان  و  روشن  می‌گردانیم  تا  بـلکه  (‌بیندیشند  و  بــه  خود  بـاز  گردند  و  حقیقت  را)  بفهمند.

*

(قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ قُل لاَأَتَّبِعُ أَهْوَاءَکُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِینَ. قُلْ إِنِّی عَلَى‏ بَیِّنَةٍ مِن رَبِّی وَکَذَّبْتُم بِهِ مَا عِنْدِی مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلّهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَیْرُ الْفَاصِلِینَ. قُل لَوْ أَنَّ عِندِی مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِیَ الْأَمْرُ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِینَ).

بگو:  من  نهی  شده‌ام  از  این  که  پرستش  کنم  آنهائی  را  که  سوای  خدا  به  فریاد  می‌خوانید  (‌و  عبادتشان  می‌نمائید)‌.  بگو:  من  از  هوا  و  هوسهای  شما  پیروی  نمی‌کنم‌،  که  (‌اگر  چنین  کنم‌،  همچون  شما)  در  آن  وقت  گمراه  می‌شوم  و  از  زمرۀ  راه  یافتگان  نخواهـم  بـود.  بگـو:  مـن  بـر  شـریعت  واضحی  هستم  که  از  سوی  پروردگارم  نازل  شده  است  و  شـما  قرآن  را  تکذیب  مـی‌کنید  (‌که  در  بـر  گیرندۀ  شریعت  غرّا  و  آشکارا  است‌.  بدانید  عذاب  و  کیفری‌)  کـه  در  (‌نزول  وقوع‌)  آن  شتاب  می‌ورزید  در  قـدرت  من  نیست‌.  فرمان  جز  در  دست  خدا  نیست‌.  خدا  به  دنبال  حق  می‌رود  (‌و  کارهایش  برابر  حکمت  انـجام  مـی‌شود.  لذا  اگر  خواستْ  عذاب  واقع  می‏‎گردد  و  اگر  نخواستْ  عذاب  واقع  نمی‌شود)  و  او  بهترین  (‌قاضی  میان  من  و شما  و)  جدا  کنندۀ  (‌حق  از  باطل‌)  است‌. بگو:  اگر  آنچه  که  وقوع  آن  (‌که  عذاب  خدا  است  و  از  روی  استهزاء‌)  شتاب  می‌ورزید،  در  قدرت  من  بود  (‌در  وقوع  آن  شتاب  می‌کردم  و  از  شرّ  شما  خلاص  می‌شدم  و)  کار  من  با  شما  پایان  می‌پذیرفت‌،  ولیکن  (‌کار  در  دست  خدا  است  و)  خدا  آگاه‌تر  از  (‌هر  کسی  بدان  چیزی  است  که  در  دنیا  یا  آخرت  درخور)  ستمکاران  است‌.

این  موج‌،  از  انگیزه‌های  الهامگرانه‌ای  فراهـم  می‌آید،  انگیزه‌هائی  که  در  آهنگهای‌ گوناگونی  جلوه‌گر  می‌گردد.  آن  آ‌هنگهائی‌ که  دل  انسـان  را  با  حقیقت  الوهیّت  در  جلوه‌گاه‌های  مختلف  رویاروی  می‌گرداند...  از  میان  این  انگیزه‌های  ژرف‌،  آهنگ  مکرری  است  که  چنین  گوش جان  را  می‌نوازد:

(قُلْ:.... قُلْ:... قُلْ: .....).

بگو...  بگو...  بگو....

خطاب  به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خدا  است  تـا  از  سـوی  خداوندگارش  چیزی  را  تبلیغ‌ کند  و  به  مردم  برساند که  بدو  وحی  می‌فرماید.  آن  چیزی‌ که  جز  آن  را  نمی‌تواند  انجام  دهد،  و  از  چیزی  جز  آن  نمی‌تواند  پیروی‌ کند،  و  جز  آن  را  نمی‌تواند  دریافت  دارد:

(قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ قُل لاَأَتَّبِعُ أَهْوَاءَکُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِینَ).

بگو:  من  نهی  شده‌ام  از  این  که  پرستش  کنم  آنهائی  را  که  سوای  خدا  به  فریاد  می‌خوانید  (‌و  عبادتشان  می‌نمائید)‌.  بگو:  من  از  هوا  و  هوسهای  شما  پیروی  نمی‌کنم‌،  که  (‌اگر  چنین  کنم‌،  همچون  شما)  در  آن  وقت  گمراه  می‌شوم  و  از  زمرۀ  راه  یافتگان  نخواهـم  بـود.

یزدان  سبحان  به  پیغمبرش  صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور  می‌دهد که  با  مشرکان  رویاروی  بگوید که  از  سوی  پروردگارش  نهی  شده  است  از  این‌ که  پرستش‌ کند  کسانی  را که  بجز  خدا  آنان  را  می‌پرستند  و  انبارهای  ایزد  می‌شمارند. گذشته  از  این‌،  نهی  شده  است  از این ‌که  از  هواها  و  هوسهایشان  پیروی ‌کند.  چرا که  مشرکان  بجز  خدا کسـانی  را که  پرستش  می‌کنند  و  به‌ کمک  می‏‎طلبند  -‌هرکه  باشند  -  از  روی  هوا  و  هوس  چنین  می‌کنند  نه  از  روی  دانش  و  آگاهی‌،  و  نه  به  پیروی  ا‌ز  حقّ  و  حقیقت.  اگر  او  از  این  هواها  و  هوسهایشان  پـیروی‌ کند گمراه  مـی‌گردد  و  راهیاب  نمی‌شود.  هواها  و هـوسهایشان‌،  او  را  و  هـم  ایشان  را  جز  به  سوی‌ گمراهی  و  سرگشتگی  نمی‌کشاند  و  رهنمود  نمی‌گرداند.

یزدان  سبحان  به  پیغمبرش  صلّی الله علیه و آله و سلّم  دستور  می‌فرماید که  این‌گونه  با  مشرکان  روبرو  و  رویاروی‌ گردد،  و  بدین  گونه  از  ایشان  ببرد  و  دوری‌گزیند،  به  همان‌گونه‌ای  که  پیشتر  در  خود  این  سوره  بدو  فرمان  داده  است  و  فرموده  است‌:

(أَئِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللّهِ آلِهَةً أُخْرَى‏ قُل لاَ أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِی بَرِی‏ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ)

آیا  واقعاً  شما  گواهی  می‌دهید  کـه  خدایـان  دیگری  بـا  خدایند؟‌!  بگو:  مـن  گواهی  نمی‌دهم  (‌و  هرگز  کسـی  و  چیزی  را  انباز  خدا  نمی‌دانم  و  نمی‌کنم‌)‌.  بگـو:  او  خـدای  یگانه  یکتا  است‌،  و  من  از  بتان  (‌جـاندار  و  بـی‌جایی  کـه‌)  انباز  خدا  می‌کنید  بیزارم‌.  (‌آیۀ 19)  

مشرکان  پیغمــبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم را  دعوت  می‌کردند کـه  با  ایشان  سازشکاری‌ کند  و  با  آئین  آنان  موافقت  نماید  تا  ایشان  هم  با  آئین  او  موافقت‌کنند  و  راه  سازشکاری  در  پیش‌گیرند!  او  برای  خدایانشان  سجده  ببرد  تا  آنان  هم  برای  خدای  او  سجده ‌کنند!  انگار که  چنین‌کاری  شدنی  است‌!  انگار که  شرک  و  اسلام  در  دلی  می‌توانندگرد  آیند!  انگار که  پرستش  یزدان  جهان  می‌تواند  با  پرستش  چیزهای  دیگر  در  یکجا  جمع  شود!  قطعاً  چـنین ‌کاری  هرگز  انجام  نـی‌پذیرد.  چه  یزدان  کاملًا  بی‌نیاز  از  شرک  است‌.  یزدان  از  بندگان  خود  می‌خواهد که  پـرستش  و  بندگی  خویش  را  خالصانه  از  آن  خدا کنند.  اگر  پرستش  و  بندگی  خویشتن  را  با  پرستش  و  بندگی  چیزی  جز  خدا  آمیخته  و  آلوده‌ کنند،  قطعاً  چنین  بندگی  و  پرستشی  را  از  ایشان  نمی‌پذیرد،  آلودگی  و  پلیدگی  سرکشان  چه  اندک  باشد  و  چه  زیاد.

هر  چند که  مقصود  آیه  این  است‌ که  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم با  مشرکان  رویاروی‌ گردد  و  بدیشان  بگو‌ید که  از  عبادت  هر  چه  جز  خدا  است  نهی  شده  است‌،  این  چیز  را  به  هر  نامی ‌که  می‌خوانند  و  می‌نامند،  فرقی  نمی‌کند.  امّا  تعبیر  از  انبازان  با  واژۀ  «‌الَّذِینَ‌»  یعنی  «‌کسانی  که‌»  در  ایـن  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار  جلب  توجه  می‌کند:

(قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ).

بگو:  من  نهی  شده‌ام  از  این  که  پرستش  کنم  آنهائی  را  که  سوای  خدا  به  فریاد  می‌خوانید  (‌و  عبادتشان  می‌نمائید)‌.

واژۀ  «‌الَّذِینَ‌»  برای  ذوی‌العقول  به‌ کار  می‌رود.  اگر  مراد تنها  بتهای  سنگی  و  چوبی  و  همسان  اینها  بو‌د،  به  جای  به جای واژۀ  «‌الَّذِین‌َ»  می‌بایستی  واژۀ  «‌ما»  یـعنی‌ «‌چیزهائی  که‌»  به  کار  می‌رفت‌،  لذا  باید  مقصـود  از  «‌الَّذِینَ‌»  نوع  دیگری  جز  بتهای  سنگی  و  چوبی  و چیزهائی  بسان  اینها  باشد.  باید  مراد  نوعی  از  ذوی‌العقـول  باشد  این  است‌ که از  اسم  موصول  «‌الَّذِینَ‌» ‌که  بیشتر  برای  ذوی‌الـعقول  بکار  می‌رود  استفاده  شده  است‌،  و  از  همۀ  بتها  با  وصف  ذوی‌العقول  تعبیر  شده  است‌.  این  برداشت  در  اینجا  با  واقعیت  از  یک  طرف  متّفق  است‌،  و  از  دیگر  سو  با  مصطلحات  اسلامی  همخوانی  دارد:

از  یک  سو  می‌بینیم‌ که  مشرکان  تنها  بتهای  سنگی  و  چوبی  و  چیزهای  مثل  اینها  را  نمی‌پرستیدند  و  بس،  بلکه  جنها  و  فرشتگان  و  مردمان  را  نیز  شریک  و  انباز  خدا  مـی‌کردند...  آنـان  مردمان  را  شـریک  و  انباز  خدا  نمی‌کردند  مگر  بدین‌ گو‌نه  که  بدیشان  حقّ  می‌دادند که  برای  جامعه  و  برای  افراد  قانونگذاری‌ کنند!  شرکاء  و  انبازها  برای  آنان  قواعد  و  مقرّرات  وضع  می‌کردند،  و  آداب  و  سنن  به  وجود  می‌آوردند،  و  در  میانشان  برابر  عرف  و  عادت  و  رأی  و  نظر  داوری  می‌نمودند.

در  اینجا  ما  به  سوی  اصطلاحات  اسلامی  می‌رویم  و  دیدگاه‌های  اسلامی  را  می‌نگریم‌.  اسلام  این  چنین‌کاری  را  شرک  قلمداد  می‌کند،  و  داوری  دادن  به  مـردمان  در  کار  و  بار  مردمان  را  خدا کردن  ایشان  بشـار  می‌آورد،  و  آنان  را  خدا گونه‌ها  و  انبارها  می‌خواند  و  مـی‌نامد...  یزدان  سبحان  از  سجده  بردن  برای  بتان  سنگی  و  آدمی  نهی  می‌فرماید.  چه  در  عرف  اسلام  هـر  دو  تـای  آنها  برابر  و  یکسانند...  هر  دو  تای  آنها  انباز  خدا  بشمارند،  و  پرستش  خداگونه‌ها  قلمداد  می‌شود!

آ‌ن‌گاه  دومین  آهنگ  به  میان  می‌آید  و گـوش  جان  را  نوازش  می‌نماید،  آهنگی‌ که  متّصل  به  نخستین‌ آهنگ  و  تکمیل‌کنندۀ  آن  است‌:

(قُلْ إِنِّی عَلَى‏ بَیِّنَةٍ مِن رَبِّی وَکَذَّبْتُم بِهِ مَا عِنْدِی مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلّهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَیْرُ الْفَاصِلِینَ).

بگـو:  مـن  بـر  شـریعت  واضحی  هستم  که  از  سوی  پروردگارم  نازل  شده  است  و  شـما  قرآن  را  تکذیب  مـی‌کنید  (‌که  در  بـر  گیرندۀ  شریعت  غرّا  و  آشکارا  است‌.  بدانید  عذاب  و  کیفری‌)  کـه  در  (‌نزول  وقوع‌)  آن  شتاب  می‌ورزید  در  قـدرت  من  نیست‌.  فرمان  جز  در  دست  خدا  نیست‌.  خدا  به  دنبال  حق  می‌رود  (‌و  کارهایش  برابر  حکمت  انـجام  مـی‌شود.  لذا  اگر  خواستْ  عذاب  واقع  می‏‎گردد  و  اگر  نخواستْ  عذاب  واقع  نمی‌شود)  و  او  بهترین  (‌قاضی  میان  من  و شما  و)  جدا  کنندۀ  (‌حق  از  باطل‌)  است‌.

این  دستوری  است‌ که  یزدان  خطاب  به  پیغمـبرش  صلّی الله علیه و آله و سلّم  صادر  می‌فرماید  و  بدو  فرمان  می‌دهد  با  مشـرکان  تکذیب  کنندۀ  پروردگارشان  رویاروی گردد  و  آشکارا  سخن  بگوید  از  یقین  روشن  و  اسـتواری‌ که  آن  را  در  ژرفای  درون  خود  می‏‎یابد،  و  زبان  به  دلیـل  روشن  درونی‌،  و  احسـاس  ژرف  وجدانـی‌،  دربارۀ  شـناخت  پروردگار  خود  بگشاید،  و  از  وجود  یزدان‌،  و  از  یگانگی  ایزد  منّان‌،  و  وحی  خداوند  سبحان  بدو،  به  سخن  پردازد  و  دیگران  را  مطّلع  سازد...  این  هم  شعو  و  احسـاسی  است ‌که  همۀ  پیغمبران  از  جانب  یـزدان  سبحان  پـیدا  کرده‌اند،  و  از  این  شعور  و  احساس‌،  با کلماتی  همچون  این  تعبیر  یا  نزدیک  بدان،  سخن ‌گفته‌اند:

نوح  علیه السلام از  این  شرّ  و  احساس  تعبیرکرده  است  و  فرموده  است‌:

(قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِن کُنتُ عَلَى‏ بَیِّنَةٍ مِن رَبِّی وآتَانِی رَحْمَةً مِنْ عِندِهِ فَعُمِّیَتْ عَلَیْکُمْ أَنُلْزِمُکُمُوهَا وَأَنتُمْ لَهَا کَارِهُونَ).

گفت‌:  ای  قوم  من‌!  به  من  بگوئید،  اگر  من  دلیل  روشنی  از  پروردگارم  داشته  باشم  (‌که  علم  ضروری  من  برگرفته  از  دانش  و  بینش  پـیغمبری  است‌)  و  خداوند  از  سـوی  خود  رحمتی  به  من  عطاء  فرموده  باشد  (‌که  نبوّت  است‌)  و  این  رحمت  الهی  (‌به  سـبب  تـوجّه  شـما  بـه  مـادّیات  و  غفلت  از  معنویّات‌)  بر  شما  پـنهان  مـانده  باشد،  آیا  مـا  می‌توانیم  شما  را  به  پذیرش  آن  واداریـم‌،  در  حـالی  که 

شما  دوستش  نمی‌دارید  و  منکر  آن  می‌باشید؟  (‌دین  را  با  اجبار  که  نمی‌شود  به  دیگران  تحمیل  و  تزریق  کرد)    (‌هود/٢٨)

صالح  علیه السلام  این  مطلب را  فرموده  است  و گفته  است‌:

(قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِن کُنتُ عَلَى‏ بَیِّنَةٍ مِن رَبِّی وَآتَانی مِنْهُ رَحْمَةً فَمَن یَنْصُرُنِی مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَیْتُهُ فَمَا تَزِیدُونَنِی غَیْرَ تَخْسِیرٍ).

(‌صالح‌)  گفت‌:  ای  قوم  من‌!  به  من  بگوئید،  اگر  مـن  (‌در  دعوت  شما  به  پرستش  خدای  یگانه‌)‌،  از  سوی  خدا  دلیل  روشنی  داشته  باشم  و  او  از  جانب  خود  به  مـن  رحمت  (‌نـبوّت  و  رسـالت‌)  داده  بـاشد،  حـال  اگر  از  فرمان  او  سرکشی  کنم‌،  چه  کسی  مرا  در  برابر  (‌خشم‌)  خدا  یـاری  می‌دهد  و  از  عذاب  او  رستگار  می‌سـازد؟‌!  شما  که  جز  بر  زیان  و  هلاک  من  نمی‌افزائید.     (‌هود/٣٦)

ابراهیم  علیه السلام این  مطلب  را  بـیان ‌کرده  است  و  فرموده  ا‌ست‌:

(وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّی فِی اللّهِ وَقَدْ هَدَانِ؟)

قوم  ابراهیم  با  او  به  ستیزه  پرداختند  (‌و  وی  را  از  خشم  خدایان  خود  ترساندند.  ابراهیم‌)  گفت‌:  آیا  شما  را  سـزد  کـه  دربـارۀ  خـدا  بـا  من  بسـتیزید،  و  حـال  آن  کـه  مـرا  (‌خداوند  با  دلائل  روشن  به  سوی  حقّ  راهنمائی  کرده  و)  هدایت  بخشیده  است‌؟‌. (!نعام/.٨) 

یعقوب  علیه السلام  نیز  این  مطلب  را  بیان  و  آن  را  به  فرزندان خـویش  فرموده  است‌:

(فَلَمَّا أَن جَاءَ الْبَشِیرُ أَلْقَاهُ عَلَى‏ وَجهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیراً قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ).

هنگامی  که  (‌پیک‌)  مژده  رسـان  بـیامد  و  پیراهـن  را  بـر  چهره‌اش  افکند،  (‌چشمان  یعقوب‌)  بـینا  گردید  (‌و  نور  سـرور،  بــه  دیدگانش  روشـنی  بـخشید.  یـعقوب  بــه  حاضران‌)  گفت‌:  مگر  به  شما  نگفتم  که  از  سوی  یزدان  (‌و  در  پـرتو  وحـی  رحمان‌)  چیزهائی  مـی‌دانــم  کــه  شـما  نمی‌دانید؟‌.     (‌یوسف/96)

این  است  حقیقت  الوهیّتی‌ که  در  دلهای  دوستان  خدا  به تجلی  در می‌آید،  آن ‌کسـانی‌ که  یزدان  در  دلهـایشان  جلوه‌گر  می‌شود  و  یزدان  سبحان  را  در  دلهایشان  حاضر  می‏یابند،  و  ایـن  حقیقت  را  در  ژرفاهای  دلهایشان  آشکارا  می‏بینند  و  بدان  یقین ‌کامل  پیدا  می‌کنند.  ایـن  حقیقتی  است‌ که  یزدان  به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم‌ ‌خـود  دسـتور  می‌دهد  رویاروی  مشرکان  تکذیب  کننده  زبان  بدان  بگشاید،  مشرکانی‌ که  از  او  معجزات  و  خوارق  عادات  می‌طلبیدند  تا  به  چیزی  ایمـان  بیاورند که  او  با  خود  به  ارمـغان  آورده  است  و  حقیقتی  از  سوی  پروردگار خـویش  قلمداد  نمــوده  است‌،  حقیقتی ‌که  او  آن  را کامل  و  روشن  و  ژرف  در  دل  خویشتن  یافته  است‌:

(قُلْ إِنِّی عَلَى‏ بَیِّنَةٍ مِن رَبِّی وَکَذَّبْتُم).

بگـو:  مـن  بـر  شریعت  واضـحی  هسـتم  کـه  از  سـوی  پروردگارم  نـازل  شـده  است  و  شـما  قرآن  را  تکـذیب  می‌کنید.

همچنین  مشـرکان  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  می‌خواستند که  معجزه‌ای  برای  آنان  بیاورد،  و  یا  این ‌که  بر  سر  ایشـان  عذان  نازل‌کند،  تا  باور  نمایند که  او  از  سوی  خدا  آمده  است  ...  بدو  دستور  داده  می‌شود که  حقیقت  رسالت  و  نبوّت  و  حقیقت  رسول  و نبی  را  برای  آنـان  اعلان  و  اعلام ‌کند،  و  فرق  حقیقت  و  نبوّت  و  حقیقت  رسول  و  نبی  را  با  حقیقت  الوهیّت‌ کاملًا  برایشان  توضیح  دهـد  و  موضوع  را  بشکافد  و  به  آگاهی  ایشان  برساند.  آشکارا  و  بی‌پرده  بدیشان  بگو‌ید که  او  نمی‌تواند  چیزی  را که  با  شتاب  از  او  می‌خواهند  برایشان  بیاورد  و  ارائـه  دهد.  کسی‌ که  می‌تواند  چنین‌ کاری  را  بکند  تنها  خدا  است  و  بس.  او  هم  خدا  نیست‌،  بلکه  او  پیامبری  است‌:

(مَا عِنْدِی مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلّهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَیْرُ الْفَاصِلِینَ).

(بدانید  عذاب  و  کیفری‌)  که  در  (‌نزول  و  وقوع‌)  آن  شتاب  می‌ورزید  در  قدرت  من  نیست‌.  فرمان  جز  در  دست  خدا  نیست‌.  خدا  به  دنبال  حقّ  مـی‌رود  (‌و  کارهایش  برابـر  حکـمت  انجام  مـی‌شود.  لذا  اگر  خواست  عذاب  واقـع  می‏‎گردد  و  اگر  نـخواست  عذاب  واقـع  نمی‌شود)  و  او  بهترین  (‌قاضی  میان  من  و  شما  و)  جدا  کنندۀ  (‌حـق  از  باطل‌)  است‌.

وقوع  عذاب  بر  مشرکان  پس  از  انجام  معجزه  و  تکذیب  ایشان  بدان،  حکم  و  قضاوت  است‌.  حکم  و  قضاوت  نیز  در  دست  خدا  است  و  بس.  تنها  خدا  است‌ که  حقّ  را  بیان  می‌کند  و  از  آن  خبر  می‌دهد.  تنها  او  است‌ که  دربارۀ  امور  و  شؤون  جهان  داوری  می‌فرماید،  و  دعوت‌کنندۀ به  سوی  حقّ  را  از  تکذیب‌کنندگان  حقّ  جدا  می‌سازد.  نه  این  و  نه  آن‌، ‌کار کسی  از  بندگان  و  آفریدگان  او  نیست‌.  بدین  وسیله  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خـود  را  بر کنار  از  ایـن  می‌دارد که  خودش  توان  و  قدرتی  داشته  باشد،  یا  بتواند  دربارۀ  عذاب  و  بلائی  صحبت‌ کند که  خـدا گریبانگیر  قو‌می  سازد.  چه   قضاوت‌ کردن  و  سخن‌ گفتن  از  عذاب  و  بلائی‌ که  یزدان  بر  سر  مردمانی  مـی‌آورد،  از  جملۀ  کارهای  الوهیّت  و  از  ویژگیهای  آن  است‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  انسان  است  و  بدو  وحی  می‌گردد که  پیام  را  برساند  و  مردمان  را  از  خشم  و  عذاب  یزدان  بر حـذر گردانـد.  وظیفۀ  او  این  نیست ‌که  قضاوت‌ کند  و  به  دا‌وری  بنشیند  و  حقّ  را  از  باطل  و  بزهکار  را  از  پرهیزگار  جدا  سـازد.  این  خدا  است‌ که  حقّ  را  بیان  می‌فرماید  و  از  آن  دیگران  را  باخبر  می‌نماید.  همچنین  او  است‌ که  دربارۀ  امور  و  شؤون  قضاوت  می‌کند  و  حقّ  را  از  ناحق  جدا  می‌سازد...  فراتر  از  این  تنزیه  و  تـجرید  ذات  خداونـد  سبحان  و  ویژگیهای  ایزد  مـنّان‌،  از  ذات  مردمان  و  ویژگیهای  ایشان‌،  تنزیه  و  تجریدی  نیست‌.

به  دنبال  این‌کار،  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور  داده  می‌شود  که  دلها  و  قلبها  و  خردهایشان  را  لمس‌ کند  و  بپساید  و  آنها  را  با  حجّت  و  برهان  قوی  و  استواری  متوجه  سازد  که  وقوع  معجزه ‌کار  یزدان  منّان  است  و  واگذار  به  اراده  و  مشیت  دادار  جهان  است‌...  اگر کار  معجزات  و  خوارق  عـادات  -  از  جمله  نازل‌ کردن  عـذاب  -  در  توان  پـیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  بـود کـه  بشـر  است‌،  نـمی‌توانست  خویشتنداری‌ کند  و  به  درخواست  ایشان  پاسخ  نگوید،  بدان  گاه  که  آنـان  در  نـزول  عذاب  کاملًا  اصرار می‌ورزیدند  و  پافشاری  می‌کردند.  امّا  این ‌کار  تنها  در  دست  خدا  است  و  خدا  شکیبا  است  و  دربارۀ  ایشـان  شکیبائی  می‌ورزد  و  تانـّی  می‌فرماید،  و  معجـزات  و خـوارق  عادات  را  بدیشان  ارائه  نمی‌نماید،  معـجزات  و  خوارق  عاداتی ‌که  عذاب  نابود کننده  و  ویرانگری  به  دنبال  دارند،  اگـر  پس  از  وقـوع  آنـها  مردمان  ایـمـان  نیاورند  و کژ  راهه  روند،  همان‌گونه ‌که  بر  سر  پیشینیان  آمده  است  و گریبانگیر  مردمان  پیش  ا‌ز  ایشـان ‌گشـته  است:

(قُل لَوْ أَنَّ عِندِی مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِیَ الْأَمْرُ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِینَ).

بگو:  اگر  آنچه  که  وقوع  آن  (‌که  عذاب  خدا  است  و  از  روی  استهزاء‌)  شتاب  می‌ورزید،  در  قدرت  من  بود  (‌در  وقوع  آن  شتاب  می‌کردم  و  از  شرّ  شما  خلاص  می‌شدم  و)  خدا  آگاه‌تر  از  (‌هر  کسـی  بـدان  چیزی  است  که  در  دنیا  یـا  آخرت  در  خور)  ستمکاران  است‌.

توان  انسان  دارا‌ی  حدودی  در  شکیبائی  و  برد‌باری  و  مهلت  دادن  است‌.  کسی  نمی‌توانـد  در  برابر  انسـانها  بردباری‌ کند  و  بدیشان  مهلت  دهد  بدان‌گاه ‌که  سرکشی  و  نافرمانی  و  تکبّر  می‌ورزند،  مگر  خداونـد  بردبار  و  نیرومند  و  بزرگو‌ار.

خداوند  بزرگوار  راست  فرموده  است  ...  چه  انسان ‌گاهی  از کسی  چیزی  می‏‎بیند  و  سخت  برمی‌تابد  و  دلش  تنگ  می‌شود و به  سبب  آن  جان  به  لب  می‌رسد.  بیـشتر دقت  می‌کند،  می‌بیند که  یزدان  مهربان  از خزینۀ  غیب  بدیشان  چه  دارائی  و  املاک  و  اولادی  مـی‌بخشد!  و  از  خوان  یغمای  خود  بدیشان  خوردنی  و  نوشیدنی  می‌دهد،  وگاه  گاهی  آنان  را  غرق  نعمت  می‌گرداند،  و  درهای  همه  چیز  را  به  رویشـان  مـی‌گشاید...  در  ایـن  هنگام  انسـان  نمی‌تواند  چیزی بگوید  جز  آن  سخنی  را که  ابوبکر علیه السلام می‌گفت‌،  بدان  هنگام‌ که  مشرکان  او  را  سخت  می‌زدند  و  چه  بسا بینی‌ و  چشم  او  از  یکدیگر شناخته  نمی‌شد:

 (‌رَبِّ  مَا  أَحْلَمَکَ‌!  رَبِّ  مَا  أَحْلَمَکَ‌!).

پروردگارا  چه  اندازه  بردباری‌!  پروردگارا  چـه  انـدازه  بردباری‌!.

بلی،  این  تنها  بردباری  یزدان  است  و  بس‌...  او  مردمان  کافر  و  مشرک  را  مهلت  می‌دهد  تا  از  نعمتهای  این  چند  روزۀ  زندگی  بهره‌مند گردند  و گام  به‌ گام  و  آهسـته  و  آرام  بی‌خبربه  سوی  ‌دورخ  روند  و  بدان ‌گرفتار  شوند!

(وَاللّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِینَ).

خدا  آگاه‌تر  از  (‌هر  کسی  بدان  چیزی  است  که  در  دنیا  یا  آخرت‌،  سزاوار  و  درخور)  ستمکاران  است‌.

یزدان  آگاهانه  بدیشان  مهلت  می‌دهد،  و  فلسفه‌ای  دارد  که  ایشان  را  زنده  نگاه  می‌دارد.  خداوند  بردباری  می‌کند  و  بدیشان  زود  پاسخ  نمی‌دهد،  هر  چند که  او  می‌تواند  به  پیشنهادهای  ایشان  پاسخ  دهد  و  به  دنبال  آن  عذاب  دردناکی  را  دا‌منگیرشان  فرماید.

*

به  مناسبت  سخن  از آگاهی  یـزدان  سـبحان  از حال  ظالمان‌،  و  صحبت  از  حقیقت  الوهیّت‌،  این  حقیقت  در  جولانگاه‌  فراخ  و  ژرفی  ا‌ز  جولانگاه‌های  شگرف  و  شگفت  آن  نموده  می‌شود...  جولانگاه  غـیب  پنهان‌،  و  دانش  یزدان‌ که  محیط  بر  این  غیب  است‌،  همان‌گونه ‌که  محیط  برهمه  چیز  است‌.  خدا  این  آگاهی  را  به  صورت  شگرفی  به  تصویر  مـی‌کشد،  و  تـیرهای  دیـرآهنک  و  دوربردی  را  نشانه  می‌رود  تا  نواحی  و  اطراف  و  اکناف  آن  را  برساند  وگسترۀ  فراخ  آن  را  بنمایاند:

(وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لاَیَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ وَیَعْلَمُ مَا فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلَّا یَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّةٍ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ یَابِسٍ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ).

گنجینه‌های  غیب  و  کـلید  آنها  در  دست  خدا  است  و  کسی  جز  او  از  آنها  آگاه  نیست‌.  و  خداوند  از  آنچه  در  خشکی  و  دریا  است  آگاه  است‌.  و  هیچ  برگی  (‌از  گیاهی  و  درختی‌)  فرو  نمی‌افتد  مگر  ایـن  کـه  از  آن  خبردار  است‌.  و  هیچ  دانه‌ای  در  تاریکیهای  (‌درون‌)  زمین‌،  و  هیچ  چیز  تر  و  یا  خشکی  نیست  که  فرو  افتد،  مگر  این  که  (‌خدا  از  آن  آگاه‌،  و  در  علم  خدا  پیدا  است  و)  در  لوح  محفوظ  ضبط  و  ثبت است‌.

این  تصویری  از  علم  فراگیر  و  احاطه‌کنندۀ  یزدان  است‌.  علمـی ‌که  چیزی  از  زنده  و  مرده  و  خشک  و تر،  در  زمان  و  مکان  و  زمین  و  آسمان  و  خشکی  و  دریا،  وجود  ندارد  که  از چنین  علمی  پنهان  و  بدور  ماند.

چیزی‌ که  ما  می‌گوئیم  و  با  شیوۀ  مألوف  و  معهود  انسانی  از  آن  سخن می‌‌رانیم‌ کجا،  و  شیوۀ  شگفت  قرآنی ‌کجا  است‌؟‌!

خیال  انسان  به  دنبال  این  آیۀ ‌کو‌تاه  قـرآنـی  بال  و  پـر  می‏‎گیرد  و  به  پرواز  در می‌آید  و  افقهای  پیدا  و  ناپیدا  را  می‌گردد  و  در  جهان  نادیدنی  و  در  جهان  دیدنی  به‌ گشت  و گذار  می‌پردازد.  در  اطراف  و  اکناف  گسـترۀ  جـهان  هستی‌،  آثار  دانش  یزدان  را  می‌پوید،  و  به  فـراسوی  مرزهای  جهان  دیدنی  بال  و  پر  مـی‌کشد  و  نگاره‌های  خامۀ  ایزد  منّان  را  می‌جوید...  هنگامی‌ که  عقل  انسان  با  شکلها  و  صحنه‌ها  در  اینجا  و  آنجا  و  همه  جـای  جـهان  روبرو  می‏‎گردد،  سخت  بر  خود  می‌لرزد.  بدان  هنگام‌ که  می‌خواهد  پرده‌های  غیب  پوشیده  و  مهر  شده  در گذشته  و  حال  و  آینده  را کنار  بزند،  و  در  لابلای  این  پرده‌های  دور  از  هم  و  دارای  پهنا  و  بلندای  شگرف  و  شگـفت  چرخی  بزند  و  بگردد،  به  رعشه  و  لرزه  مـی‌افـتد!  کلیدهای  همۀ  اینها  در  دست  خدا  است  و  جز  او کسی  از  آنـها  آگـاه  نیست‌ا  در  میان  نـاشناخته‌های  خشکیها  می‌گردد،  و  به  ژرفاهای  آبها  فرو  مـی‌رود  و  غوطه  می‌خورد.  هنگامی‌ که  می‏‎بیند  اینها  همه  و  همه  برای  دانش  یـزدان  نمایان  و  آشکار  است‌،  غـرق  حیرت  می‌گردد!  برگهائی‌ که  از  درختان  زمین  فرو  مـی‌افـتد  و  بیرون  از  شمار  است‌،  یکایک  آنها  در  اینجا  و  آنـجا  و  همه  جا،  در  برابر  چشمان  خدا  فرو  می‌افتد!  هر  دانه‌ای‌ که  در  تاریکیهای  زمین  نهان  می‌گردد،  چشمان  یزدان  آن  را  می‌پاید  و  ملاحظه  می‌فرماید!  هر  چیز  تر  و  خشکی ‌که  در  این  جهان  هستی  فراخ  و  بزرگ  است‌،  زیـر  نـظر  آفریدگار  بزرگوار  است‌،  و  چیزی  در  ســراســرگسـترۀ  هستی  از  دانش  فراگیر  یزدان  پنهان  و  کنار  نمی‌ماند!... 

از  مشاهدۀ  اینها  عقل  انسان  بر  خود  می‌لرزد  و  سرا پا  غرق  شگفت  می‌گردد.

چرخش  و گردشی  است‌ که  سرها  را‌ گیج  می‏‎کند  و  هوش  از  سر  انسانـا  می‏‎برد،  و خردها  را  واله  و  سرگردان  و  دیـوانه  و  حیران  مـی‌سازد!  چرخش  و گردشی  در  فاصله‌های  زمان‌،  افقهای  مکان‌،  ژرفاهای  جهان  دیدنی  و  نـادیدنی  و  شناخته  و  ناشناخته  است‌!  چرخش  و  گردشی  است  در  هستی  بـی‌مرز  و  نشـان  و  لمـیده  در  گسترۀ  دور  و  دراز  زمان  و  مکان‌!  مرغ  خیال  از تصـوّر  پهنا  و  درازی  میدان  چنین  چرخش  و گردشی  خسـته  و  درمانده  می‌شود!...  شگفتا  همۀ  اینها  بدین  شکل  دقیق  و  کامل  و  فراگیری‌،  در  چند  واژه‌ای  به  تصویر کشیده  می‌‌شود!

هان‌!  ای  انسان‌ا  این  معجزه  است  و  بدا‌ن!

از  هر  زاویه‌ای  بدین  آیۀ ‌کوتاه  نظر  بیندازیم  و  آن  را  ورانداز  سازیم‌،  این  اعجاز  را  خواهیم  دید،  اعجازی‌ که  سرچشمۀ  این  قرآن  را  فریاد  می‌دارد.

اگر  از  ناحیۀ  موضوعی  بدین  آیه  بنگریم،  قاطعانه  پیش  از  هر  چیز  خواهیم گفت‌:  این ‌کلام‌،  سخن  انسان  نیست  و  انسان  چنین  چیزی  را  نمی‌گوید.  این‌کلام  دارای  اسلوب  و  شیوۀ  بشری  نیست‌.  اندیشۀ  انسان  وقتی ‌کـه  دربارۀ  همچون  موضوعی  سخن  می‌گوید،  موضوع  فراگیری  دانش  و  احاطۀ  آن‌،  به  چنین،  آفاق  و کرانه‌هائی  سر  نـمی‌زند...  طـرحـهای  انـدیشۀ  بشری  و  تلاشها  و  پو‌یائیهای  آن  در  این  جـولانگاه  دارای  شکـل  و  قالب  دیگری  است  و  از  حدود  و  ثغو‌ر  خاصّ  خود  برخوردار  است‌.  انسان  جهان‌بینیها  و  اندیشه‌هائی ‌که  دارد  و  با  آنها  از  مسائل  و  مطالب  تعبیر  مـی‌کند،  از  جولانگاه‌ها  و  گستره‌های  تلاش  و کوشش  خود  آنـها  را  بـر می‌گیرد...  نیروی  اندیشۀ  بشری‌ کی  به  بر‌رسی  و  وارسـی  و  شمارش  و  سرشماری  برگهائی  می‌پردازد که  از  درختان  در  همۀ  نواحی ‌کرۀ  زمین  فرو  می‌ریز؟  پیش  از  هر  چیز  این  مسأله  به  ذهن‌ کسی  خطور  و گذر  نمی‌کند.  به  ذهن  او  نمی‌گذرد  و  خطـور  نمی‌کند که  به  دنبال  این  همه  برگ روان‌گردد  و  آنها  را  در  همۀ  نواحی ‌کرۀ  زمین  شمارش  کند. گذشته  از  این‌،  به  دل  او   نمی‌گذرد که  بدین  سو  رو  کند  و  از  دانش  فراگیر  بدین‌گونه  تعبیر  نماید.  برگهائی  که  فرو  می‌افتد  تنها  پروردگار  است‌ که  می‌تواند  آنها  را  بشمارد  و  سرشماری‌ کند  و  از  آنها  تعبیر کرده  و  سخن  بگوید.

آخر  انسان ‌کی  اندیشه‌اش  متوجّه  هر  دانه‌ای  می‌گردد که  در  تاریکیهای  زمین  نهان  می‌گردد؟  نهایت ‌کـاری‌ که  آدمیزادگان  بتوانند  متوجّه  آن  گردند  دانه‌هائی  است‌ که  خودشان  آنها  را  در  داخل  زمین  نهان  می‌دارند  و  چشم  به  راه  روئیدن  آن  می‌مانند...  امّا  دنبال‌کردن  و  پـائیدن  همۀ  دانه‌هائی  که  در  تاریکیهای  زمین  پنهان  باشد،  چیزی  است  که‌ گمان  نـمی‌رود  انسانها  بد‌ان  اهـتمام  ورزند  و  بودن  آنها  را  از  مدّ  نظر  بگذرانند  و  از  دانش  فراگیر  با  وجود  آنها  مثال  بزنند.  چنین  دانه‌هائی ‌که  در  تاریکیهای  زمین  نهان  و  پنهانند،  مثال  زدن  بدانها  تنها  کار  پروردگار  است ‌که  می‌تواند  آنـها  را  بشمارد  و  سرشماری ‌کند  و  از  آنها  تعبیر  نماید  و  سخن  بگوید  و  بس!

کجا  اندیشۀ  بشری  بدین‌ گستره  قد  می‌کشد:

(وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ یَابِسٍ)

هیچ  چیز  تری  و  هیچ  چیز  خشکی  نیست‌....

نهایت  چیزی ‌که  اندیشۀ  بشری  بدان  برسد  و  بپردازد  سود  بردن  از  چیزهای  تر  و  خشکی  است‌ که  در  دسترس  انسانها  است‌...  سخن‌ گفتن  از  آن  هم  به  عنوان  یک  دلیل  علمی  شاملی‌،  در روال  و  رفتار  انسانها  مرسوم  نیست  و  در  تعبیرات  آدمیان  نیز  نمی‌گنجد!  هر  چیز  تری  و  هر  چیز  خشکی  را  تنها  آفـریدگار  می‌تواند  بر  شـمارد  و  سرشماری  فرماید،  و  فقط  و  فقط‌ کردگار  می‌تواند  آنها  را  به  رشتۀ  سخن‌ کشد  و  از  آ‌نها  تعبـیر  نماید!

به  اندیشۀ  انسان  نمی‌رسد:  هر  برگی‌ که  فرو  می‌افتد،  و  هر  دانه‌ای ‌که  نهان  و  پنهان  می‌گردد،  و  هر  چیز  تری  و  هر  چیز  خشکی‌،  درکتاب  روشـنی  و  در  دفتر  محفوظی  نگاهداری  و  بایگانی  می‌شود!...  مردمان  را  با  این  چه

کار؟  اصلًا  چنین  چیزی  برای  ایشان  چه  سودی  دارد؟  چرا  باید  به  نگارش  آن  بپردازند؟  تنها کسـی  به  سرشـماری  و  نگارش  آن  می‌پردازد که  مالک  آن  است‌،  آن‌ کسی‌ که  چیزی  در  مـلک  و  مـملکت  او  از  نگاه  و  دانشش  نهان  و  برکنار  نـمی‌ماند...کوچک‌،  هــچون  بزرگ،  ناچیز  بسان  مهمّ،  پنهان  برسان  آشکار،  مجهول  همچون  معلوم‌،  و  دور  همگون  نزدیک  است‌...

این  صحنۀ  هـمه  جاگستر،  فراگیر،  ژرف‌،  و  دل‌انگـیز...  صحنۀ  برگهائی ‌که  از  همۀ  درختان  زمین  فرو  می‌افتند،  و  دانه‌هائی ‌که  در  لابلاها  و  شیارهای  همه  جای  زمین  نهان  می‌گردند،  و  هر  چیز  تر  یا  خشکی‌ که  در کرانـه‌های  سراسر  زمین  قرار  دارنـد،  صـحنه‌ای  بشمار  است  کـه  اندیشه  و  توجّه  بشری  بدان  نمی‌گراید  و  میل  نمی‌کند،  و  چشم  آدمیزاد  آن  را  نمی‏بیند،  و  از  دیدگاه  انسان  نهان  بوده،  و  دیده  بدان  نمی‌پردازد...  این  صحنه‌ای  است  که  هر گوشه‌ای  از  آن  تنها  برای  دانش  یزدان  پیدا  و  هویدا  است  و  بس.  یزدان  بزرگواری‌ که  ناظر  بر  همـه  چیز  جهان  است‌،  و  آگاه  از  این  و  از  آن‌،  و  محیط  بر  همه  چیز  و  همگان  است‌!  همه  چیز  را  می‌پاید  و  محافظت  می‌نماید.  اراده  و  مشیّت  و  قضا  و  قدر  او  به  همه  چیز  تعلّق  می‌گیرد:‌ کوچک  باشد  یا  بزرگ،  حقیر  باشد  یا  عظیم‌،  ناپیدا  باشد  یا  پیدا،  مجهول  باشد  یا  معلوم‌،  دور  باشد  یا  نزدیک‌...  همۀ  اینها  برای  او  یکسان  است  و  در  برابر  دانش  مطلق  او  نمایان  است‌!

کسانی‌ که  اهل  فهم  و  شعورند  و  با  دانش  و  بینش  و  تعبیرات  و  تفسیرات  انسانها  سر  و کار  دارند،  حـدود  و  ثغور  اندیشۀ  بشری  را  خوب  می‌شناسند،  و  دائرۀ  تعبیر  و  بیان  انسانها  را  هم  خوب  درک  و  فهم  مـی‌کنند.  ایـن  چنین  مـردمان  آگاهی  از  روی  تجارب  -‌بشری  خود  می‌دانند که  همچون  صحنه‌ای  بر پردۀ  دل  آدمـیزاد  نمی‌افتد  و  به  ذهن  او  نمی‌گذرد،  و  همچون  تعبیری  نیز  بدو  دست  نمی‌دهد  و  برای  وی  میسّر نمی‌شود...کسانی  که  در  این  باره  به  ستیز  می‌نشینند،  بر  آنان  لازم  است‌ که  همۀ  سخنان  انسانها  را  بنگرند  و ببینند،  تـا  برایشان مشـخّص  و  آشکـار گرددکـه  مردمان  بدین  سو  نگرائیده‌اند  و  چنین  راهی  را  نپوئیده‌اند.

این  آیه  و  آیه‌های  همسان  این  آیه  در  قرآن‌کریم‌،  به  تنهائی  می‌رسانند که  منبع  و  سـرچشـمۀ  ایـن ‌کتاب  بزرگوار  چیست  و کیست‌.

هنگامی ‌که  از زاویۀ ‌هنری  هم  به‌ تعبیر  قرآنی  هـمچون  آیه‌هائی  می‌نگریم‌،  افقهائی  از  زیـبائی  و  همآهنگی  را  می‌بینیم‌، ‌که‌کارهای  مردمان‌،  در  این  سطح  والا،  بی‌بهره  از  آنها  و  نا آشنا  بدانها  است‌:

(وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لاَیَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ).

گنجینه‌های  غیب  و  کلید  آنها  در  دست  خدا  است  و  کسی  جز  او  از  آنها  آگاه  نیست‌.

ایــن  بند،  فـاصله‌ها  و  افقها  و  ژرفـاهائی  است  در  «‌مجهول‌»  و  ناپیدای  مطلق‌ که  در  زمان  و  مکان‌،  و  در  گذشته  و  حال  و آینده‌،  و  در  حوادث  حیات  و  تصوّرات  وجـدان‌،  ریشـه  دوانده‌انـد،  و  به  دامان  لامـتناهی  خزیده‌اند!

(وَیَعْلَمُ مَا فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ).

خداوند  از  آنچه  در  خشکی  و  دریا  است  آگاه  است‌.  این  بند،  فاصله‌ها  و  افقها  و  ژرفاهائی  است  در  «‌منظور»  و  دیدنی‌،  آن  هم  در  سطح  و کسترۀ  فراخی  و  در  فراگیری  گسترده‌ای ‌که  دارد.  آن  بخش  از  فاصله‌ها  و  افقها  و  ژرفاهای  جهان  ناپیدا  و  پوشیده‌ای ‌که  متناسب  با  جهان  پیدا  و  هو‌یدا  است‌.

(وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلَّا یَعْلَمُهَا).

هیچ  برگی  (‌از  گیاهی  و  درختی‌)  فرو  نمی‌افتد  مگر  این  که  از  آن  خبردار  است‌.

این  بخش،  حرکت  موت  و  فنا،  و  حرکت  سقوط  و  هبوط‌،  از  بالا  به  پائین‌،  و  از  زندگی  به  پراکندگی‌،  و  از  بودن  به  فرسودن  است‌.

(وَلاَ حَبَّةٍ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ).

هیچ  دانه‌ای  نیست  در  تاریکیـهای  زمین‌.

این  بخش  نیز  بیانگر  حرکت  سر  بر  زدن  و  رشد  نمودن  است‌.  بردمیدن  و  بالیدنی  است‌ که  از  ژرفای  درون  به  پهنای  بیرون،  و  از  پنهان  شدن  و  آرمیدن  به  جوشیدن  و  جهیدن‌،  منتهی  می‌گردد.

(وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ یَابِسٍ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُبِین).

هیچ  چیز  تر  و  یا  خشکی  نیست  که  فرو  افتد،  مگر  این  که  (‌خـدا  از  آن  آگاه،  و  در  علم  خدا  پیدا  است  و)  در  لوح  محفوظ  ضبط  و  ثبت  است‌.

این  بند  نیز  بیانگر  عمومیت  فراگیری  است‌ که  زندگی  و  مرگ،  و  شکفـتن  و  پژمردن  هر  موجود  زنده‌ای  را  بطور  کلی  در  بر  می‏‎گیرد.

چه ‌کسی  ا‌ست ‌که  این  روند  و  روش  را  پدید  می‌آورد؟  چه‌ کسی  است‌ که  این هماهنگی  و  زیبائی  را  می‌آفریند؟  چه‌کسی  است‌ که  هم  این  و  هم  آن  را  در  همـچون  آیۀ  کوتاهی  می‌گنجاند  و  می‌نمایاند؟‌...  راستی  آن  کیست‌؟  مگر  جز  یزدان ‌کس  دیگری  شایان  این  میدا‌ن  است‌!

از  این  پس  در  برابر  ایـن  فرمودۀ  آفریدگار  بزرگوار  می‌ایستیم  و  آن  را  ورانداز  می‌کنیم‌:

(وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لاَیَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ).

گنجینه‌های  غیب  و  کلیدهای  آنها  در  دست  خدا  است  و  کسی  جز  او  ازآنها آکاه  نیست‌.

می‌ایستیم  تا  سخنی  در  بارۀ  «‌غیب‌»  و  «‌کلیدهای  آن‌»  بگوئیم  و  بیان  داریم‌ که  تنها  یزدان  سبحان  «‌آگاه‌»  از  آنها  است  و  بس  ...  این  نیز  بدان  خاطر  است‌ که  خود  غیب  از  جملۀ  «‌ارکان  و  اصول  جهان‌بینی  اسلامی‌»  است‌.  آن  ارکان  و  اصـولی‌ که  اساسی  و  بنیادین  بشمارند،  چون  از  زمرۀ  ارکان  و  اصول  اساسی  و  بنیادین  عقیدۀ  ا‌سلامی  می‏‎باشند  و  از  ستونها  و  پایه‌های  اساسی  و  بنیادین  «‌ایمان‌»  محسوب  می‌گردند...  آخر  واژه‌های  «‌غیب‌»  و  «‌غیبگرائی‌»‌  در  این  روزها  بسی  بر  سر  زبان‌ها  است‌،  و  پس  از  پیدایش  مکتب  مادیگرائی  خیلی  از  آن  سخن  می‌رود،  و  در  بر‌ابر  «‌علم‌»  و  «‌علمگرائی‌»  گذارده  می‌شود...  قرآن  مجید  مقرّر  می‌فرماید که  «‌غیب‌»  وجـود  دارد،  و  از  «‌کلیدهای  آن‌»  جز  خدا  کسی  آگـاه  نـیست‌.  قرآن  مجید  بیان  می‌فرماید که  دانشی ‌کـه  به  انسـان  بخشیده  شده  است  اندک  است  ...  این  دانش  اندک  نیز  بدان  اندازه  به  انسان  بخشیده  شده  است‌ که  یـزدان  سبحان  می‌داند که  در  توان  انسان  و  مورد  نیاز  او  است‌.  مردمان  از  دانشی ‌که  یزدان  منّان  بدیشان  بخشیده  است  بیشتر  نمی‌دانند،  و  فراتر  از  آن  بهیچوجه  انسـان  را  از  حقّ  و  حقیقت  بی‏نیاز  نـمی‌گردانـند...  یـزدان  سبحان  همچنین  بیان  می‌فرماید که  خدا  ایـن  جـهان  را  آفریده  است‌،  و  قواعد  و  قوانین  ثابتی  را  برای  آن  قرار  داده  است‌.  هـمچنین  بیان  می‌فرماید که  به  انسان  آموخته  است  که  دربارۀ  این  قواعد  و  قوانین  پژوهش  نماید،  و  برخی  از آنها  را  بیاموزد  و  فهم ‌کند.  و  در  حدود  تاب  و  توان  و  به  اندازۀ  نیاز  خود  با  چنین  قواعد  و  قوانینی  همـساز  و  هـماهنگ‌ گردد  و  در کنش  و  سازش  باشد.  یزدان  برای  انسان  از  بخشهائی  از  این  قواعد  و  قوانین  موجود  در  درون  -  یعنی‌:  عالم  صغیر  -  و  در  بیرون  -  یعنی‌:  عالم  کبیر  -  پرده  بر  می‌دارد،  بدان  اندازه‌ کـه  بر  ایمان  و  اطمینان  او  بیفزاید،  و  بطور  قطع  و  یقین  متوجّه  شود که  چیزی ‌که  از  سوی  خدایش  برای  او  آمده  است  حقّ  است‌...  بد‌ون  این  که  پرده  برداری  از  قواعد  و  قوانین  ثابت  الهی‌،  به  حقیقت  «‌غیب‌»  ناپیدا  و  ناشناخته  برای  انسان‌،  رخنه  و  خللی  برساند،  غیبی‌ که  همیشه  نـاپیدا  و  ناشناخته  می‌ماند،  و  بدون  این ‌که  به  حقیقت  آزادی  اراده  و  مشیّت  یزدان  زیانی  برساند،  یا  از  رخ  دادن  هر  چیزی  برای  قضا  و  قدر غیبی  ویژۀ  آن  از  سوی  یزدان‌،  جلوگیری ‌کند  و  لطمه‌ا‌ی  وارد  سازد،  قضا  و  قدری‌ که  این  چنین  رخدادی  را  می‌آفریند  و  از  نیستی  به  هسـتی  می‌آورد...  این  امور  بگونه‌ای  سامان  می‌گیرد  که  در  عقیده  اسلامی  و  در  جهان‌بینی  مسلـمان  از  هماهنگی  و  نظام  تام ‌و  تمامی  برخوردار  است‌،  جهان‌بینی‌ای ‌که  از  حقائق  عقیده  بر  جوشیده  است  و  شکل‌ گرفته  است‌.

این  حقائق  بطور کلی  - ‌آن  هم  بدین  شیوۀ فراخ  و  دارای  جوانب  همآوا  و هماهنگ  و  نواحی ‌کامل  وشامل  -‌ در  اینجا  از  ما  می‌طلبد که  در  این ‌کتاب  فی  ظلال  القرآن  سخنی  بگوئیم  و  به  قدر  امکان  بکوشیم  مختصر  و  مفید باشد،  و  همچنین  از  حدود  برنامه‌ای ‌که  در  فی  ظلال  القرآن  در  پیش‌ گرفته‌ایم  فراتر  نرود  و  بیشتر  نشود.[1]  یزدان  سبحان  مؤمنان  را  در  موارد  زیادی  از  قرآن  بدین  صفت  می‌شناساند که  آنان  به  غیب  ایمان  دارند،  و  این  صفت  را  پایه‌ای  از  پایه‌های  بنیادین  ایمان  قرار  می‌دهد:

(الم. ذلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ. الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ. وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَمَا أُنْزِلَ مِن قَبْلِکَ وَبِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ. أُولئِکَ عَلَى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ). (بقره/1-5)

الف‌،  لام‌،  میم‌....  این  کتاب  است  کـه  هیچ  گمانی  در  آن  نیست  و راهنمای  پرهیزگاران  است‌.  آن  کسانی  که  به  دنیای  نـادیده  بـاور  دارند،  و  نماز  را  بگونۀ  شـایسته  می‌خوانند،  واز  آنچه  بهرۀ  ایشان  ساخته‌ایم  می‌بخشند.  و  آن  کسانی  که  باور  می‌دارند  به  آنچه  بر  تو  نازل  گشته  و  به  آنچه  پیش  از  تو  فرو  آمد‌ه  و  به  روز  رستاخیز  نیز  اطمینان  دارنـد.  این  چنین  کسـانی‌،  هـدایت  و  رهنمود  خدای  خویش  را  دریافت  کرده  و  رستگارند.

ا‌یمان  به  یزدان  ایمان  به  غـیب  است‌.  چه  ذات  یـزدان  سبحان  نسبت  به  انسان  غیب  بشمار  است‌.  هنگامی‌ که  بدو  ایمان  بیاورند،  در  اصل  به  غیبی  ایمان  می‌آورند که  آثار کردار  او  را  می‏بینند  و  می‏یابند،  ولی  ذات  او  را  درک  و  فهم  نمی‌کنند،  و  چگو‌نگی  افعال  و کیفیت  اعمال  او  را  نیز  متوجّه  نمی‌شوند.

ایمان  به  آخرت  نیز  ایمان  به  غیب  است‌.  چه   قیامت  نسبت  به  انسان  غیب  است‌،  و  چیزهائی‌ که  در  آن  روی  می‌دهد،  همچون  رستاخیز  و  زندگی  دوباره،  حسـاب  و  کتاب‌،  پاداش  و  پادافره،  و  عقاب  و  عذاب،  همه  و  همه  غیب  است‌ که  مؤمن  بدان  ایمان  دارد،  تنها  به  خاطر  این  که  یزدان  سبحان  از  آن  خبر  داده  است  و  ایشان  را  از  آن  آگاه‌ کرده  است‌.

غیبی‌ که  ایمان  با  تصدیق  آن  تحقّق  حاصل  می‌کند،  شامل  حقائق  دیگری  نیز  می‏‎باشد،  حقاتقی ‌که  قرآن  مجید  آنها  را  در  وصف  واقعیّت  مؤمنان  و  عقیدۀ  فراگیر  آنان  بیان  می‌نماید:

(آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِن رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کَلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلاَئِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِن رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ).  (بقره/285)

فرستادۀ  (‌خدا،  محمّد)  مـعتقد  است  بـدانچه  از  سـوی  پروردگارش  پر  او  نازل  شده  است  (‌و  شکّی  در  رسالت  آسمانی  خود  ندارد)  و  مؤمنان  (‌نیز)  بدان  باور  دارند.  همگی  بـــه  خـدا  و  فرشتگان  او  و  کـتابهای  وی  و  پیغمـبرانش  ایمان  داشته  (‌و  می‌گویند:‌)  میان  هیچیک  از  پیـغمبران  او  فرق  نمی‏‎گذاریم  (‌و  سـرچشـمۀ  رسـالت  ایشان  را  یکی  می‌دانیم‌)‌.  و  مـی‌گویند:  (‌اوامــر  و  نـواهـی  ربّـانی  را  تـوسط  مــحمّد)  شـنیدیم  و  اطاعت  کـردیم‌.  پروردگارا!  آمرزش  تـو  را  خواهانیم‌،  و  بازگشت  به  سوی  تو  است‌.

در  این  آیه  می‌بینیم‌ که  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم هـمچنین  مؤمنان‌،  به  یزدان  -‌که  از  زمرۀ  غیب  است  -  ایـمان  دارند،  و  بدانچه  خدا  بر  پیغـمبرش  فرو  فرستاده  است  ایمان  دارند،  و  آنچه  از  سوی  خدا  بر  پـیغـمبرش  نـازل  گردیده  است‌،  او  بر  بخشی  از  غیب  اطلاع  پیدا  می‌کند  کد  قضا  و  قدری  است‌ که  یزدان  سبحان  آن  را  ارا‌ده  و  مقدّر  نموده  است‌،  همان‌گونه‌ که  در  آیۀ  دیگری  فرموده  است‌:

(عَالِمُ الْغَیْبِ فَلاَ یُظْهِرُ عَلَى‏ غَیْبِهِ أَحَداً. إِلَّا مَنِ ارْتَضَى‏ مِن رَّسُولٍ).  (جن/26و27)

دانندۀ  غیب  خدا  است‌،  و  هیچ  کسی  را  بر  غیب  خود  آگاه  نمی‌سازد،  مگر  پیغمبری  که  خدا  از  او  خشنود  باشد.

و  به  فرشتگان  ایمـان  دارند که  از  زمرۀ  غیب  هسـتند  و  انسانها  از  آنان  چیزی  نمی‌دانند  مگر  آنچه  را که  یزدان  بدیشان  به  اندازۀ  تاب  و  توا‌ن  و  نیازشان  خبر  می‌دهد  و  مطّلعشان  می‌سازد.[2]

آنچه  از  غیب  مانده  است  و  از  آن  سخن  باید  گـفت  و  ایمان  بدون  تصدیق  بدان  راست  و  درست  و  ماندگار  نخواهد  بود  قضا  و  قدر  یزدان  است‌.  قضا  و  قدر  غیبی  است‌ که  انسان  از آن ‌آگاه  نخواهد  شد  تا  روی  ندهد  و  به  وقوم  نپیوندد،  همان  گونه ‌که  در  حدیث  ایمان  آمده است:

(... وَ الْقَدْرِ خَیرِهِ وَ شَرِّهِ).

(‌مسلم  و  بخاری  آن  را  روایت  کرده‌اند(

....(‌ایمان  داشته  باشی‌)  به  قضا  و  قدر،  چه   خیر  و  چه   شر آن.

گذشته  از  اینها،  در گسترۀ  هستی  غیب  از  هر  سو  انسان  را  احاطه‌ کرده  است‌...  غیب  در گذشته‌،  غیب  در  زمان  حال‌،  و  غیب  در  آینده‌...  غیب  در  درون  و  وجود  انسان‌،  غیب  د‌ر  سراسر  جهان  پیرامون  انسان‌..  غیب  در  پیدای  این  هستی  و  خطّ  سیر  آن‌،  غیب  در  سرشت  هسـتی  و  چرخش  و گردش  و  حرکت  و  جنبش  آن‌...  غیب  در  پیدایش  حیات  و  خطّ  سیر  آن‌،  غیب  در  سرشت  حیات  و  حرکت  آن‌...  و  غیب  در  چیزی‌ که  انسـان  نـمی‌دانـد،  و  غیب  در  چیزی  هم‌ که  انسان  بدان  آشـنا  است  و  آن  را  می‌داند...

انسان  در  دریائی  از  مجهولات  شـناور  است‌...  انسـان  حتی  نمی‌داند که  در  هستی  خودش  چه  می‌گذرد، ‌گذشته  از  آن ‌که  نمـی‌داند که  در  سراسر  هستی  پیرامون  او  چه   می‌گذرد،  و  پس  همین  لحظه‌ای‌ که  در  آن  است  و  جهان  هستی  در  آن  است  چه  می‌گذرد:  در  هر  ذرّه‌ای‌،  هر  اتمی‌،  الکترون  و  پروتون  هر  اتمی‌،  هر  سلّولی  و  هر  بخشی  از  سلّولی  ...  چه   می‌گذرد!

این  غیب  است‌.  این  مجهول  است  ...  خرد  بشری  -  یعنی  این  فتیله‌ای‌ که  فاصلۀ اندکی  را  روشن  می‌کند  -  در  دریای  مجهولات  شناور  است‌.  در  این  دریا  بر  جزر  و  مدی  آگاهی  پیدا  می‌کند که  در  ایـنجا  و  آنـجا  در  آب  پدیدار  می‌آید،  و  از  آن  نشانه‌هائی  را  می‌یابد که  در  دریای  پر  آ‌ب  و  خروشان  است‌.  اگر  مدد  و  یاری  خـدا نباشد،  و  ایــن  جهان  را  فرمانبردار  و  رام  او  نکند،  و  برخی  از  قوانین  هستی  را  بدو  نـیاموزد،  انسـان‌ کـاری  نمی‌تواند  بکند...  امّا  انسان  سپاسگزار  یزدان  نمی‌گردد:

(‌وَ قَلِیْلٌ  مِنْ  عِبَادِی‌َ الشَّکُوْرُ).

اندکی  از  بندگانم  سپاسگزارند. (‌سبأ/١٣)

بلکه  امروزه  انسان  نه  تنها  شکرگزاری  نمی‌کند،  به  سبب  پرده‌برداری  یزدان  از  بخشی  از  قوانین  جهان  برای  او،  و  به  علت  بخشیدن  دانش  اندکی  بدو،  راه  تکبّر  در  پـیش  می‌گیرد  و  به  خو‌د  می‌نازد.  سر  به  طغیان  برمی‏دارد  و  تکبّر‌کنان  مـی‌گوید:  «‌انسـان  به  تـنهائی  بر  پـای  می‌ایستد»‌[3]  و  زندگی  خویشتن  را  اداره  می‌کند  و  دیگر  نیازی  به  خدائی  ندارد که  او  را کمک  و  یاری  نـماید!  (‌نسان  به  خود  می‌بالد  و  تفاخرکنان ‌گاه‌گاهی ‌گمان  می‏‎برد  که  «‌علم‌»  در  برابر  «‌غیب‌»‌،  و  «‌علمگرائی‌»  در  اندیشه  و  ساماندهی‌،  در  مقابل  «‌غیبگرائی‌»  قرار  دارد،  و  علم  و  غیب  با  یکدیگر گرد  نمی‌آیند  و  ناجور  می‌نمایند،  و  فهم  و  شعور  علمی  با  فهم  و  شعو‌ر غیبی  نیز  نمـی‌سازد  و  آب  آنها  در  یک  جوی  روان  نمی‌شود!

پس  باید  نگاهی  به  موضع  «‌عـلم‌»  در  برابر  «‌غیب‌»  بیندازیم،  و  آن  را  در  پژوهش‌ها  و  سخنان  «‌دانشمندان‌»  آدمیزاد  همـچون  خودشان  بخوانیم.  البته پس  از  این  که  در  برابر  سخن  قاطعانه  و  داورانۀ  ایزد  دانا  و  آگاه  دربارۀ  دانش  انسانها  وقفه‌ای  خواهیم  داشت‌:

(وَ مَا أُوْتِیْتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلَّا قَلِیْلًا).(اسراء/85) 

جز  دانش  اندکی  بـه  شما  داده  نشده  است‌.

(اِنْ یَتَّبِعُوْنَ اِلَّا الظَّنَّ وَ مَا تَهْوَی الْاَنْفُسُ وَ لَقَدْ جَاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمْ الْهُدَی).     (نجم/23)

آنان  جز  از  گمانهای  بی‌اساس  و  از  هواهای  نفس  پیروی  نمی‏‎کنند.  در  حـالی  کــه  هـدایت  و  رهنمود  از  سـوی  پروردگارشان  برای  ایشان  آمده  !ست‌.

غیب  همه  و  همه  در  دست  یزدان  است  و  بس‌:

(وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لاَیَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ).

گنجینه‌های  غیب  و  کلید  آنها  در  دست  خدا  است  و  کسی  جر  او  از  آنها  آگاه  نیست‌.

آن ‌که  غیب  می‌داند کسی  است‌ که  می‌بیند:

(أَعِنْدَهُ عِلْمُ الْغَیْبِ فَهُوَ یَرَی).(‌نجم‌/35)

آیـا  او  علم  غیب  دارد،  و  مـی‌بیند (‌که  پشت  کردن  بــه  اسـلام‌،  و  حقّ  را  نپذیرفتن  و  بـخل  ورزیـدن  و  بـذل  و  بخشش  ننمودن‌،  پسندیده  و  بلامانع  است‌؟‌).

این  آیه‌ها  بیانگر  معانی  خود  هستند...

حال  نگاهی  به  موضع  «‌علم‌»  در  برابر  «‌غیب‌»  در  بررسی‏ها  و  پژوهشهای  دانشمندان  بیندازیم  و  سخنان  ایشان  را  بشنویم  و ببینیم  آدمیزادگان  همنوع  خودشان  چه‌ گفته‌اند  و  چه  نوشته‌اند،  نه  این‌ که ‌کلام  حکیـمانه  و  داورانه  یزدان  سبحان  را  با  پژوهشها  و گفتارهایشان  تصدیق  و  تأکید کنیم‌.  حاشا که  مسلمان  فرمودۀ  یزدان  را  با  سخنان  مردمان  بسنجد  و  تصدیق  و  تأکید کند.  امّا  ما  می‌ایستیم  و  می‌نگریم  تا  کسانی  را  دادگاهی‌ کنیم‌ که  واژه‌های  علم  و غیب‌،  و  عـلمگرائی  و غیبگرائی  را  بر  زبان  می‌رانند  و  در  دهان  نشـخوار  می‌کنند.  آنان  را  با  پژوهشها  و گفتارهائی  دادگاهی‌ کنیم  که  خودشان  بدانها  ایمان  و  اعتقاد  دارند،  تا  بدانند که  بر  آنان  واجب  است  بکوشند  و  با  «‌فرهنگ‌»  و  «‌شناخت‌»  آشنا گردند،  تا  در  روزگار  خود  زندگی ‌کنند،  و  از  دانش  و  بینش  زمان  و  قوانین  تجارب  و  آزمونهای  آن  عقب  نـمانند!  و  یـقین  حاصل  کنند  که  «‌غیب‌»  یگانه  حقیقت  «‌علمی‌»  اطمینان  بخش  برگرفته  از  همۀ  تجارب  و  پژوهشها  و  خود  دانش بشری  است‌!  و  «‌علمگرائی‌»  نیز  در  پرتو  تجارب  و  نتائج  کنونی‌،  به  تمام  و کمال  مترادف  با  «‌غیبگرائی‌»  است‌...  چیزی ‌که  مقابل  با  «‌غیبگرائی‌»  است  واقعاً  «‌جهلگرائی‌»  است  و  بسا  جهلگرائیی ‌که  چه  بسا  در  قرنهای  هفده  و  هیجده  و  نوزده  می‌توانسته  است  بر جای  و  بردوام  بماند،  ولی  هرگز  در  قرن  بیستم  نمی‌تواند  به  حیات  خود  ادامه  دهد.

یک  دانشمند  معاصر  آمریکائی  دربارۀ  «‌حقائقی‌» ‌که  بطور کلی  دانش  بدان  دسترسی  پیدا  می‌کند،  می‌‌گوید:  «‌علوم  حقائق  آزموده  شده‌ای  هستند،  ولی  با  وجود  این  متأثّر  از  خیال  انسان  و  اوهام‌،  و  فرسنگها  دور  بودن  از  دقّت  لازم  در  ملاحظات  و  اوصاف  و  نتیجه‌گیریهایش  می‏‎باشد.  نتائج  علوم  نیز  در  این  حدود  و  در  داخل  ایـن  چهار چو‌ب‌،  مقبول  و  پذ‌یرفتنی  است‌...  علوم  هم  با  احتـمالات  در  میدانهای ‌کمـیّتِ  وصف  و  خبر  مـقصور  و  محدود  است‌.  علوم  هم  با  احتمالات  می‌آغازد،  و  هم  با  احتمالات  پایان  می‌پذیرد...  علوم  یقینی  نیست....  بدین  علت‌،  نتائج  و  فرآیندهای  علوم  نـیز تقریبی  است  نه  تحقیقی‌،  و  علوم  در  مقایسه‌ها  و  سنجشها  و  مقارنه‌ها  و  موازنه‌ها،  دچار  خطاهای  احتمالی  و  برداشت‏های  اجتهادی  می‌گردد،  و  قابل  تعدیل  با  افزیش  و کاهش  است‌،  و  نهائی  نمی‏باشد.  ما  می‏‎بینیم  وقتی ‌که  دانشـمندی  به  قانونی  یا  نظریه‌ای  دسترسی  پیدا  می‌کند،  می‌گوید:  این  چیزی  است ‌که  تا  زمان  حال  بدان  رسیده‌ایـم  ...  بدین  وسیله  این  دانشمند  در  را  باز  نگاه  می‌دارد  تا  تعدیلهای  نوین  بدان  در آیند  و  راه  بگشایند»‌.[4]

این  سخـن‌،  حقیقت  همۀ  فرآیـندها  و  بـرآیـندهائی  را  خلاصه  می‌کند که ‌علم  بدان  رسیده  است  یا  ممکن  است  بدان  برسد.  از  دیرباز  «‌انسان‌»  با  وسائل  محدود  خود،  بلکه  با  وجود  محدود  خویش  -‌ با  مقایسۀ  با  ا‌زل  و  ا‌بد  -  تلاش  می‌کند  بدین  فرآیندها  و  برآیندها  برسد.  حتمی  و  قطعی  است‌ که  چنین  فرآیـندها  و  برآیندهائی  هـم  در  قالب  این  انسان  قالبگیری  گردد،  و  همان  ویـژگیهائی  داشته  باشد که  انسان ‌دارد،  و  همسن  خود  انسان  عـمر  محدودی  داشته‌،  و  پذیرای  خطا  و  صواب  و  تـعدیل  و  تبدیل  باشد.

وسیله‌ای‌ که  انسان  با  آن  به  فرآیـندی  و  برآیـندی  می‌رسد،  تجربه  و  قیاس  است‌.  انسان  می‌آزماید،  سپس نیتجه‌ا‌ی  را  تعمیم  می‌دهد که  از  راه  قیاس  بدان  می‌رسد.  قیاس  هم  -‌با  اعتراف  علم  و  اهل  علم  -‌ وسیله‌ای  است  که  به‌نتیـۀ  ظنی  می‌رسد،  و  ممکن  نیست  نتیجۀ  قیاس‌،  قطعی  و  نهائی  باشد.  وسیلۀ  دیگری ‌که  انسان  در  اختیار  دارد  تجربه  و  پژوهش  است‌.  پژوهش  نیز تعمیم  تجربه  بر  همۀ  چیزهای  همجنس  و  همگونی  است‌ که  تجارب  در  تمام  ازمنه  و  در  جمیع  ظروف  و  شرائط  بدان  رسیده  است‌.  این  هم  برای  انسان  ممکن  و  میسّر  نیست‌.  یعنی  نه  همۀ  تجارب  در اختیار  است  و  نه  تعمیم  بر  همه  چیز  همجنس  برای  ا‌نسان  مقدور  است‌،  هر  چند که  پـژوهش  یکی  از  وسائل  رسیدن  به  نتایج  قطعی  است  ...  برای  رسیدن  به  نتائج  قطعی  و  حـقیقت  یقینی‌،  راهی  جز  راه  رهنمود  خدائی  نـیست‌ که  آن  را  برای  انسان  بیان  می‌فرماید  و  بدو  می‌نماید.  بدین  سبب  علم  انسان  بجز  آن  چیزی ‌که  یزدان  برای  او  بیان  می‌فرماید  و  مقرّر  می‌نماید،  علم  ظنّی  است  و  بهیچوجه  به  مرتبۀ  قطعی  نمی‌رسد.

«‌غیب‌»  پیرامون  انسان  را  فرا گرفته  است  و  از  همه  سو  او  را  ا‌حاطه‌ کرده  است  مگر  آن  بخش ‌که  علم  ظنّی  انسان  بدان  دسترسی  پیداکرده  است‌.

این  جهانی ‌که  دور  و  بر  انسان  است  هنوز که  هنوز  است  انسان  دربارۀ  سرچشمه  و  پیدایش  و  سرشت  و  حرکت  آن  سرگردان  است  ...  «‌زمان‌»  پیرامون  انسان  چیست؟  «‌مکان‌»  پیرامون  او  چیست‌؟  مکان  با  زمان  چه  ارتباطی  دارد؟  چیزهائی‌ که  در  مکا‌ن  و  زمان ‌کیهان  روی  می‌دهد،  چه  ارتباطی  با  مکان  و  زمان  دارد؟

حیات‌،  سرچشمۀ  حیات‌،  پیدایش  حیات‌،  سرشت  حیات‌،  خطّ  سیر حیات‌،  چیزهائی ‌که  در  حیات  مؤثّرند،  و  ارتباط  حیات  با  جهان  «‌مادّی‌»  کدام  و  چگونه  است‌؟  تازه  اگر  در  سراسر  جهان  اصلًا  مادّه‌ای  موجود  باشد که  سرشتی  جدای  از  سرشت  «ا‌ندیشه‌»  و  جدای  ا‌ز  سرشت  نیرو  و  انرژی  داشته  باشد!

«‌انسان‌»  چیست‌؟  چه  چیز  او  را  از  مادّه  جدا  می‌سازد؟  چه   چیز  او  را  ا‌ز سائر جاندا‌ران  جدا  می‌گرداند؟  چگونه  به  این‌ کرۀ  زمین  آمده  است  و  چگونه  به ‌کار  دست  می‌یازد؟  «‌خرد»  و  عقلی‌ که  با  آن  بـه ‌کارها  دست  می‌یازد  چیست‌؟  پس  از  مرگ  و  فرسودگی  و  پر‌اکندگی  چه  سرنوشتی  خواهد  داشت؟‌...  اصلًا  خود  هستی  انسان‌،  در درون  او  هر  لحظه  و  هر  آن  چه  فعل  و  انفعالات  و  تحلیل  و  ترکیبی  می‏‎گذرد؟  چگونه  می‌گذرد  و  به  چه   شکلی  انجام  می‌پذیرد؟‌[5]

همۀ  اینها  میدانهای  غیب  ا‌ست  و  دانش  در  مرزهای  آنها  می‌ایستد  و  جرأت  ورود  به  چنین  میدانهائی  را  به خـود  نمی‌دهد!  حتّی  جرأت  گام  نـهادن  بدین  میدانـها  را  از  روی‌ گمـان  و گزینش  نیز  ندارد!  آنچه  می‌تواند  بکند  تنها  دست  یازیدن  به  فرضیه‌ها  و  احتمالات  است  و  بس!  بگذار  از  چیزهائی  هم  صحبت  نکنیم‌ که  دانش  اصلًا  خود  را  سرگرم  آنها  نمی‌کند  -‌ مگر  تا  ا‌ندازه‌ا‌ی  در  این  قرن  -  از  قبیل‌:  حقیقت  الوهیّت‌،  حقیقت  جهانهای  دیگری  بسان  فرشتگان  و  پریان  و  پدیده‌های  دیگری  که  جز  یـزدان  کسی  از  آنها  اطّلاعی  ندارد،  هـمچو‌ن  حقیقت  مرگ،  حقیقت  آخرت‌،  و  حقیقت  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزا  ...  بگذار  همۀ  اینها  را  فوراً  از  خاطر  بزدائیم‌،  چه «‌غـیبِ‌»  نزدیک‌،  خود  بس  است‌!  در  برابر غیب  نزدیک  هم  دانش  می‌ایستد  و  تسلیم  می‌گردد.  تسلیمی‌ که ‌کسی  از  آن  سر  باز  نمی‌زند  مگر  آنان ‌که  جدال  و  ستیز  را  بر  «‌علم‌»‌،  و  تکبّر  و  خودستائی  را  بر  اخلاص  و  یکرنگی  تـرجـیح  دهند...  پس  مثالهائی  بزنیم‌:

١  -  در  بارۀ  بنیاد  جهان  و  روند  آن‌:

اتم  -  بدانگونه  که  دانش‌ کـنونی  می‌گوید  -  بنیاد  ساختار  جهان  است‌.  امّا کوچکرین  چیز  بنیان  جهان  نیست‌.  چرا که  اتم  از  پروتونها  (‌با  بار  الکتریکی  مثبت‌)  و  الکتـرونها  (‌با  بار  الکتریکی  منفی‌)  و  نوترونها  (‌با  بار  الکتریکی  خنثی‌)  فراهم  آمده  است‌.  هـنگامی‌ کـه  اتـم  شکافته  می‌گردد،  الکـترونها  آزاد  می‌شوند،  امّـا  در  آزمایشگاه  روند  قطعی  واحدی  ندا‌رنـد.  الکـترونها هنگام  آزاد  شدن‌ گاهی  بسان  امواج  عمل  مـی‌کنند،  و  گاهی  همسان  ذرّات  رفتار  می‌نمایند.  مـمکن  نـیست  بتوان  پیشاپیش  رفتار  آنها  را  پیشبینی  کرد.[6]  دربارۀ  رفتار  ذرّات  تنها  می‌توان  به  قوانین  احتمالات  توسل  جست  و  بس.  خود  اتم  نیز به  همین  منوال  و  بر  این  روال  است‌.  مجموعه‌ای  از  اتمها  (‌به  شکل  توده‌ای  از  اتمها)  نیز درست  همین  روند  و رویه  را  در پیش  می‌گیرند.  آقای  جیمس  جینز  انگلیسی‌،  اسـتاد  علوم  طبی  و  ریاضی  می‌گوید:

«‌علم  قدیم  با  اطمینان‌ کامل  مقرر  می‌داشت‌ که  طبیعت  نمی‌تواند  بیش  از  یک  راه  را  طی ‌کند.  این  راه  نیز  قبلا  آماده  و  تعیین گردیده  است‌.  از  آغاز  زمان  تـا  پـایان  زمان‌،  طبیعت  باید  این  راه  را  با  تسلسل  مسـتمرّ  میان  علت  و  معلول  بپیماید.  هیچ گریزی  و گزیری  از  ایـن  نیست  که  باید  به  دنبال  حالت  (‌الف‌)  حالت  (‌ب‌)  بیاید.  امّا  دانش  نوین  آنچه  را  تا کنون  توانسته  است  بگوید  این  است  که‌:  احتمال  دارد  به  دنبال  حالت  «‌الف‌»  حـالت  (‌ب‌)  یا  (‌ج‌)  یا  (‌د)  و  سائر  حالتهای  دیگری‌ که  بیرون  از  شمار  است  بباید.  بلی  دانش  نوین  می‌تواند  بگوید:  رخ  دادن  حالت  (‌ب‌)  احتمال  بیشتری  از  رخ  دادن  حالت  «‌ج‌»‌،  و  حالت  (‌ج‌)  احتمال  وقوع  بیشتری  از  حالت  (‌د)  و  ...  دارد.  حتی  می‌تواند  درجۀ  احتمال  هر  حالتی  از  حالتهای  (‌ب‌)  و  (‌ج‌)  و  (‌و)  را  نسبت به  یکدیگر  مقرّر  نماید.  ولی  نمی‌تواند  از  روی  یقین  پیش‌بینی‌ کند که‌:  کدامـیک  از  حالات  به  دنبال  دیگری  می‌آید. چـون  دانش  نوین‌،  تنها  از  احتمالات  صحبت  می‌کند.  امّا  چیزی‌ که  قطعاً  باید  روی  دهد  به  قضا  و  قدر  واگذار  است‌،  حقیقت  این  قضا  و  قدر  هر  چه  باشد».

آیا  اگر  این  چیزی‌ که  تجارب  دانش  بشری  بدان  رسیده  است‌،  و  دربارۀ ‌بنیاد  جهان  و  اصل  ذرّات  آن  بدان  رسیده  است‌،  «‌غیب‌»  و  قضا  و  قدر  الهی  نهان  از  دانش  انسان  نباشد،  غیب  و  قضـا  و  قدر کدام  است‌؟

آقای  جیمس  جیننر  تشـشعات  اتمی  رادیـوم‌،  و  تـبدیل  آنها  به  قلع  و  هلیوم  را  به  عنوان  مثالی  در  این  راستا  ذکر می‌کند...  چنین  فعل  و  انفعالاتی  کاملًا  تابع  قضا  و  قدر  پنهانی  و  غیب  نهانی  است‌ که  دانش  انسان  در  برابر  آن  در  می‌ماند  و  سرگردان  می‌ایستد  و  راز  سر  به  مهر  آن  را  نمی‌گشاید:

بگذ‌ارید  برای  این  امر  یک  مثال  مادّی  ذکر کنیم  تا  بر  روشنی  آن  بیفزاید:  معروف  است‌ که  اتمهای  رادیوم  و  اتمهای  موادّ رادیواکتیو  دیگر،  پیوسته  با  مـرور  زمان  تجزیه  می‌گردند  و  از  خود  اتـهای  قلع  و  هلیوم  بر  جای  می‌گذ‌ارند.  بدین  علت  است  قطعه‌ای  از  رادیوم  دائماً  از  حجم  آن‌ کاسته  می‌شود  و  قلع  و  هلیوم  جای  آن  را  پـر  می‌کند.  قانون  همگانی  و  عـامی‌ که  در  بارۀ  تـناسب  کاهش  صحبت  می‌کند  بسی  شگرف  و  شگفت  است‌.  این  امر  بدانگونه  است‌ که  قطعه‌ای  از  رادیوم  به  همان  شکلی‌ کاهش  می‌پذیرد که  شمارۀ  ساکنان  جائی  با  مرک  و  میر  نقصان  می‏‎گیرند،  زمانی ‌که ‌کودکانی  مـتولد  نگردند که  جای  ایشان  را  پر کنند.  نسبت  یکایک  آنان  برای  مردن  با  صرف  نظر کردن  از  سن  و  سال‌،  یکسـان  است‌.  به  عبارت  دیگر  مقدار کاهش  رادیوم  شبیه  افراد  لشکری  است ‌که  در  برابر  آتش  توپخانه‌ای  قرار گیرند  و  بدون  هدف‌، ‌گلوله‌ها  به  سویشان  نشانه  رود،  و  هیچیک  از  آنان  بگو‌نۀ  خاصّ  مورد  نظر  نباشد.  چکیدۀ  سخن  این  که  در  هیچکدام  از  اتمهای  رادیوم  سن  مطرح  نـیست‌.  اتمی  از  اتهای  رادیوم  بدان  علت  نمی‌میرد که  بهرۀ  خود  را  از  حیات  برده  است‌.  بلکه  چون  مرگ  آن  کورکورانه  و  ناسنجیده  در  رسیده  است‌. [7]

«‌بگذار  این  حقیقت  را  با  ذکر  یک  مثال  مادّی  توضیح  دهیم  و  بگوئیم‌:  اگر  در  اطاق  ما  2000  اتم  رادیوم  باشد،  علم  نمی‌تواند  بگو‌ید:  پس  از  یک  سال  چند  تا  از آنها  بر  جای  می‌ماند.  بلکه  آنچه  علم  می‌تواند  بگو‌ید  این  است  که  احتمال  دهد،  ٢٠٠٠  یا  ١٩٩٩  یا  ١٩٩٨،  و  الی  آخر  ...  بر  جای می‌‌ماند.  بالاترین  احتمال  در  واقع  شمارۀ  ١٩٩٩  است‌.  یعنی  ارجح  احتمالات  این  است‌ که  بیش  از  یک  اتم  از  این  دو  هزار  اتم  در  سال  آیـنده  تجربه  نشود  و  نابود  نگردد...  ما  نـمی‌دانیم  این  یک  اتم  معیّن  به  چه  شکلی  و  از  چه  راهی  از  مـیان  ایـن  دو  هزار  اتـم‌،  برگز‌یده  می‌گردد.  در  آغاز کار  احساس  می‌کنیم  که  چه  بسا  این  اتم  بیش  از  سائر  اتمها  در  معرض  برخورد  قرار  خواهد گرفت‌.  یا  اتمی  دچار  تجزیه  و  تحلیل  خواهد  شد  که  در  مکانی  واقع  شده  باشد که  گرمای  بیشتری  در  آنجا  موجود  باشد.  یا  چه  بسا  چیز  دیگری  جدای  از  این  و  از  آن  از  اسباب  و  عــلل  فراوان‌،  در  سـال  آیـنده  گریبانگیر  اتم  دیگری‌ گردد  وآن  ا‌تم  در  معرض  تجزیه  و  تحلیل  قرار گیرد...  امّا  هیچکدام  از  اینها  درست  نیست‌!  چه   اگر  برخوردها  یا گرما  می‌توانست  تنها  یک  اتـم  را  تجزیه‌کند،  قطعاً  می‌توانست ‌که  ١٩٩٩  اتم  باقی  مانده  را  نیز  تجزیه‌ کند،  و  ما  هم  می‌توانستیم  فوراً  با  فشـار  وارد کردن  بر  رادیوم  و  یا  حرارت  دادن  رادیـوم‌،  آن  را  تجزیه‌ کنیم‌.  ولی  هر  دانشمندی  که  از  دانشمندان  علوم  طبیعی  فریاد  برمی‌آورد که  این  کار  ناممکن  و  ناشدنی  است‌.  بلکه  معتقد  است‌ که  ارجح  این  است‌:  در  هر  سال  مرگ ‌گریبانگیر  تنها  یک  اتم  از  میان  جملگی  دو  هزار  اتم  رادیوم  می‌گردد،  و  آن  اتم  را  وادار  به  تجزیه  می‌کند.  این  همان  نظریۀ   «‌تجزیۀ  خود  به  خود»  است‌ که  «‌رادر  فورد»  و  «‌سدی‌»  در  سال  ١٩٠٣  آن  را  اظهار  و  ارائه  کرده‌اند».

اگر  این  قضا  و  قـدر  نـهان  از  دید‌گان  دانش  و  بینش  مردمان‌،  قضا  و  قدری  نباشد که  اتمها  بدون  اختیار  و  دانش  خـود  و  اختیار  و  دانش  کسی‌،  برابر  آن  به  تشعشعات  می‌پردا‌زند،  پس  قضا  و  قدر کدام  است‌؟! 

کسی ‌که  چنین  سخنی  را  می‌گوید،  در  صدد  اثبات  قضا  و  قدر  الهی  نهان  از  دیدگان  دانش  و  بینش  مردمان  نیست‌.  بلکه  او  مجدّانه  می‌کوشد که  خویشتن  را  از  فشـار  نتائـجی  نجات  دهد که  خود  دانش  بشری  بدانها  رسـیده  است‌.  امّا  حقیقت  «‌غیب‌»  نهان  از  دیدگان  دانش  و  بینش  مردمان‌،  خود  را کاملًا بر  او  تحمیل  می‌کند،  بدانگونه  که‌ می‌بینیم‌.

٢  -  همان‌گونه ‌که  حقیقت  «‌‌غیب‌»  خویشتن  را  بر  قاعدۀ  قانونمندی  جهان  و  حرکت  آن  تحمیل  می‌کند،  خود  را  بر  قاعدۀ  پیدایش  ناگهانی  جهان  نیز  با  همان  شدّت  و  حدّت  نتائجی  تحمیل  می‌گرداند که  دانش  مردمان  بدانـها  دسترسی  پیدا  کرده  است‌.

دانشمند  زیست  شناسی  و گیاه  شناسی  «‌رسل  تشـارلز  ارنست‌»  استاد  دانشگاه  فرانکفورت  آلمان  می‌گوید:  «‌نظریه‌های  فراوانی  برای  تفسیر  و  تبیین  پیدایش  حیات  از  جهان  جمادات  اظهار  و  ارائه  شده  ا‌ست‌.  برخـی  ا‌ز  پژوهشگرا‌ن  معتقدند که  حیات  از  پـروتوژن‌،  یـا  از  ویـروس‌،  و  یـا  از  تـوده‌ای  از  مولکولهای  درشت  پروتئینی‌،  به  وجود  آمده  است‌.  بعضی  از  مردم گمان  می‌برند که  این  نظریه‌ها  شکافی  را  پر  می‌کنند که  میان  جهان  جانداران  و  جهان  جمادات  فاصله  انداخته  است  و  آن  را  از  یکدیگر  بریده  است‌.  ولی  واقعیّتی‌ که  باید  تسلیم  آن  شویم  این  است‌ که  همۀ  تلاشها  وکو‌ششهائی  که  برای  رسیدن  بدین  نتیجه ‌که  مادۀ  زنده  از  غیر  مادۀ   زنده  پدید  آمده  است‌،  آشکارا  مردود  و  نامقبول  بوده  است  و  به  خواری  و  رسوائی  هویدائی  انجامیده  است.‌

گذشته  از  اینها، ‌کسی‌ که  وجود  خدا  را  انکار  می‌نماید  نمی‌تواند  برای  دانشمند  آگاهی  دلیل  درسـتی  را  بیان  دارد  بر  این ‌که  تنها گردهمائی  اتمها  و  ملکو‌لها  از  راه  تصادف  منجر  به  ظهور  حیات  و  مراقبت  از  آن  و  رهنمود  آن  بدین  شکلی  شده  است‌ که  ما  در  سلّولهای  زنـده  دیده‌ایم  و  می‏‎بینیم.  انسان  آزاد  است  راجع  به  پـیدایش  حیات‌،  این  تفسیر  را  بپذیرد.  او  اختیار  چنین ‌گزینشی  را  دارد،  ولی  با  پذیرش  چنین  دیدگاهی  او  تسـلیم  کاری  می‌شود که  برای  خرد  بسی  حیرت ‌انگیزتر  و  دشوارتر  از  اعتقاد  به  وجود  خدائی  است ‌که  همه  چیز  را  آفریده  است  و  جهان  هستی  را  اداره  می‌کند.

من  معتقدم ‌که  هر  سلولی  از  سلولهای  زنده  به  اندازه‌ای  پیچیده  و گره ‌خورده  است‌،  و  به  درجه  و  پلّه‌ای  رسـیده  است‌ که  شناخت  آن  برای  مـا  دشوار  است‌.  میلیونها  میلیون  از  سلّولهای  زندۀ  موجود  بر  سطح‌ کرۀ  زمین  بر  قدرت  یزدان  جهان  گواهی  و  شهادت  می‌دهند، ‌گواهـی  و  شهادتی‌ که  خارج  از  دائرۀ  اندیشه‌،  و  فراتر  از  توان  بیان  است‌.  بدین  سبب  است ‌که  من  به  وجود  خدا  ایمان  ژرف  و  استواری  دارم‌»‌.[8]

چیزی‌ که  در اینجا  از  این‌ گواهی  برای  ما  مهمّ  است  این  است ‌که  راز  حیات  و  پیدایش  آن  غیبی  از  غیب‌های  یزدان  است‌،  همان‌گونه‌ که  پیدایش  جهان  و  حرکت  آن  غیبی  از  غیب‌های  یزدان  است‌،  و  دربارۀ  هم  ایـن  و  هم  آن  چیز  احتمالات  چیز  دیگری  نیست  ...  خداوند  بزرگوار  راست  فرموده  است‌:

(مَا اَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّمَواتِ وَ الْاَرْضِ وَ لَا خَلْقَ اَنْفُسِهِمْ).

من  ایشان  را  به  هنگام  آفرینش  آسمانها  و  زمین‌،  و  (‌حتّی  برخی  از)  خودشان  را  هم  به  هنگام  آفرییش  (‌برخـی  از)  خودشان  (‌در  صحنۀ  خلقت‌)  حاضر  نکرده‌ام‌.  (کهف/٥١)

٣ - ‌گام  بلندی  را  بر می‌داریم  تا  به  انسان  برسیم  ...  در  یک  انزال  منی  مـرد،  شصت  مـیلیون  اسـپرماتوزوئید  موجود  است  ...  همۀ  آنها  برای  ورود  به  رحم  زن  و  رسیدن  به  تخمک  به  مسابقه  می‌پردازند!  هیچ ‌کس نمی‌داند کدامیک  از  آنها  سبقت  می‌گیرد  و  زودتر  خود  را  به  تخمک  می‌رساند!...  این  غیب  است‌.  یا  این  قضـا  و  قدر  غیبی  است‌.  دیگر  انسانها  علمی  بدان  ند‌ارنـد،  و  فراتر  از  دانش  مردمان  از  جمله  مرد  و  زنی  است‌ که  در  این  راستا  دارای  نقش  هستند.  سـپس  از  میان  شصت  میلیون اسپرماتوزوئید  یکی ‌که  پیشتاز  است  به  تخمک  می‌رسد  و  با  آن  می‌آمیزد  و دوتائی  همراه  با  یکدیگر  سلول  تلقیح  شده‌ای  را  تشکیل  می‌دهند،  سلولی‌ که  جنین  از  آن  پدیدار  می‏‎گردد.  همۀ ‌کروموزومهای  تخمک  ماده  هستند،  و  بعضی  از کروموزومهای  اسپرماتوزوئید  نر  و  بعضی  مـاده  می‏‎باشند.  هرگاه ‌کروموزومهای  نـر  اسپرماتوزوئید  چیره  شوند  جنین  پسر  خواهد  بود،  و  هرگاه  کروموزومهای  مادۀ  اسپرماتوزوئید  چیره  گردند  جنین  د‌ختر  خواهد  شد.  سبقت  اسپرماتوزوئیدها  و  غلبۀ  هر  یک  از  نرینه  و  مادینۀ  آنها  تابع  فرمان  قضا  و  قدر  غیبی  خدا  است‌.  علم  انسانها کمترین  دخالتی  در  این  فعل  و  انفعالات  نداشته  است  و  انسانها  کوچکترین  دخالتی  در  این  راستا  نورزیده‌اند،  حتی  خود  پدر  و  مادر  جنین‌:

(‌اللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ کُلُّ أُنثَى‏ وَمَا تَغِیضُ الْأَرْحَامُ وَمَا تَزْدَادُ وَکُلُّ شَى‏ءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ). (رعد/8و9)

خدا  می‌داند  که  هر  زنی  (‌در  شکم  خود)  چـه  چیز  حمل  می‏‎کند  (‌و  بار  او  پسر  یا  دختر  است‌،  و  وضع  جسمانی  و  روحانی‌،  و  کیفیّت  و  کمیّت  استعدادها  و  نیروهای  بالقوه  در  او  چـگونه  است‌)‌،  و  می‌دانـد  که  رحمها  از  چه  چیز  می‌کاهند  و  بر  چه  چیز  مـی‌افزایـند  (‌و  فـعل  و  انـفعالات  دوران  عادی  و  قاعدگی  و  آبستنی  آنها  چگونه  بـوده  و  زمان  حاملگی  و  زایمان  چه  وقت  و  چقدر  و  بر  چه  منوال  است‌)  و  هر  چیز  در  نزد  او  به  مقدار  و  میزان  است  (‌و  از  اندازۀ   معیّن  و  حساب  مشخّص  برخوردار  است‌)‌.  خدا  آگاه  از  جهان  پنهان  (‌از  دید  و  دانش  مردمان‌)  و  آگاه  از  جهان  دیدنی  (‌و  آشکار  در  برابـر  چشـم  و  علم  ایشـان‌)  است‌،  و  بزرگوار  و  والا  است‌.

(لِلَّهِ مُلْکُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ یَهَبُ لِمَن یَشَاءُ إِنَاثاً وَیَهَبُ لِمَن یَشَاءُ الذُّکُورَ. أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْرَاناً وَإِنَاثاً وَیَجْعَلُ مَن یَشَاءُ عَقِیماً إِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ).   (شوری/49و50)

مالکیّت  و  حاکمیّت  آسمانها  و زمین  از  آن  خدا  است‌.  هر  چه   بخواهد  می‌آفریند.  به  هر  کس  که  بخواهد  دخترانـی  می‌بخشد  و  به  هر  کس  که  بخواهد  پسرانی  عطاء  می‌کند.  و  یا  این  که  هم  پسران  می‌دهد  و  هم  دختران‌.  و  خدا  هـر  که  را  بخواهد  نازا  می‌کند.  او  بس  آگاه  و  توانا  است‌.

(یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ خَلْقاً مِن بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُمَاتٍ ثَلاَثٍ ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لاَ إِلهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى‏ تُصْرَفُونَ؟).   (زمر/6)

خداوند  شما  را  از  یک  تن  (‌به  نام  آدم‌)  بیافرید،  سپس  از  جنس  او  همسرش  را  (‌به  نام  حوّاء‌)  خلق  کرد،  و  بـرای  شما  هشت  جفت  چهار  پا  گسیل  داشت  ...  او  شما  را  در  شکمهای  مـادرانـتان‌،  در  مـیان  تاریکیهای  سـه  گانه،  آفرینشهای  جوراجور  و  پیاپی  می‌بخشد  (‌و  جنین  از  هر  دم  به  گونه‌ای  در  آورده  و  به  پلّه‌ای  از  خلقت  می‌رساند)‌.  کسی  که  چنین  (‌نعمتهائی  را  می‌بخشد  و  اینگونه  نـقش  آفـرینی‌)  می‌کند  الله  است  کـه  پروردگار  شما  است  و  حکومت  و  مملکـت  (‌سراسر  عالم  هستی‌)  از  آن  او  است‌.  پس  چگونه  (‌با  وجود  این  همه  موجبات  و  دواعی  عبادت  از  حقّ  منحرف  می‌گردید،  و  از  پرستش  خدا  په  پرستش  چیزهای  دیگر)  برگردانده  می‌شوید؟‌.

این  همان  «‌غیب‌»  است‌،  غیبی  که  «‌علم‌»  بشری  در  برابرش  سرگردان  می‌ایستد.  ولی  در  قرن  بیستم  با  آن  روبرو  می‌گردد  و  آن  را  جلو  دیدگان  آماده  می‌بیند!...  کسانی‌ که  بر  سفرۀ  قرنهای گذشته  مـی‌نشینند  و  به  ریـزه‌خواری  از  خـوان  پیشینیان  مـی‌پردازند‌،  گـمان می‌برند:  اعتقاد  به  «‌غیب‌»  با  «‌علم‌»  منافات  دارد،  و  جامعه‌ای‌ که  می‌خواهد  با  عقل  علمی  زندگی ‌کند،  باید  که  از عقل ‌غیبی  بپالاید  و خـویشتن  را  از قید  و  بند  آن  رها  نماید!...  در  صورتی‌ که  خود  دانش  بشری  -  دانش  قرن  بیستم  -  می‌گوید:  علم  به  هر  نتیجه‌ای  از  نتائج ‌که  می‌‌رسد  «‌احتمالات‌»  است  و  بس‌!...  و  حقیقت  یگانۀ  اطمینان  بخشی‌ که  در  میان  است  «‌غیب‌»  است  و  شکّی  در  آن  نیست‌!

ما  پیش  از  این ‌که  این  ایستادن‌ کوتاه  و  نگاه گذرای  به  حقیقت  غیب  را  بدرود گوئیم‌،  لازم  می‌دانیم‌ که  سخنــی  دربارۀ  سرشت  «‌غیب‌»‌  در  عقیدۀ  اسلامی‌،  و  در  جهان‌بینی  اسلامی‌،  و  در  شعور  اسلامی‌،  داشته  باشیم.  قرآن  مجید که  سرچشمۀ  بنیادین  عقیدۀ  اسلامی  است‌،  و  عقیدۀ  اسلامی  است‌ که  جهان‌بینی  و  شعور  اسـلامی  را  پدید  می‌آورد،  مقرّر  می‌دارد که  جهان  غیب  و  نهان‌،  و  جهان  شهادت  و  عیان  وجود  دارد.  البتّه  هر  آنچه  انسان  را  احاطه‌ کند  و  پیرامون  او  قرار  دارد،  غـیب  بشمار  نمی‌آید،  و  هر  نیروئی  از  نیروهائی‌ که  انسان  با  آن  سر  و  کار  دارد،  جزو  جهان  ناپیدا  نبوده  و  از  زمرۀ  مجهولات  محسوب  نمی‌گردد...

در گسترۀ  هستی‌،  همه  چیز  دارای  قوانـین  ثابتی  است‌.  «‌انسان‌»  می‌تواند  به  اندازۀ  لازم  با  چنین  قوانینی  آشنا  گردد،  و  به  اندازۀ  نیاز  و  توان  و  تلاشی ‌که  دارد،  آنها  را  بشناسد،  و  در  پرتو  آنها  به  خلیفه‌گـری  در  ایـن  زمـین  بـپردازد‌.  یزد‌ان  در  انسان  قدرتی  را  به  ودیعت  نهاده  است‌ که  می‌تواند  با  آن  قوانین  جهانی  لازم  را  بشناسد،  و  نیروهای  موجود  در  جهان  را  برابر  چنین  قـوانینی  تسخیر کـند،  و  در  انجام  وظیفۀ  خلیفه‌گری  مورد  بهره‌برداری  قرار  دهد،  و کرۀ  زمین  را  با  بهره‏مندی  از  آنها  آباد گرداند،  و  زندگی  را  اوج  بخشد،  و  از  اقوات  و  ارزاق  و  انرژیهای  زمین  سود  ببرد  و  استفاده‌ کند.

در کنار  این  قوانین  ثابت  و  موجود  در  سراسر کسترۀ  هستی‌،  مشیّت  و  ارادۀ  آزاد  یزدان  قرار دارد.  هر چند  این  قـوانین‌،  ساختۀ  مشـیّت  و  ارادۀ  یـزدان  هسـتند،  امّا  نمی‌توانند  اراده  و  مشیّت  یزدان  را  مقیّد  سازند.  همچنین  قـضا  و  قدر  یزدان  در  میان  است‌،  قضا  و  قدری‌ که  چنین  قوانینی  را  اجراء  می‌کند،  هر  بار که  قضا  و  قدر  روی  می‌دهد.  قوانین  موجود  در گسترۀ  هستی‌،  تنها  مواد  آلی  صرف  نیستند.  چه  قضا  و  قدر،  مسلّط  بر  هر  حرکت  قوانین  است‌،  هر  چند  هم  هر  حرکتی  برابر  قانونی  انجام  می‌پذیرد که  یزدان  در  آن  به  ودیعت  نـهاده  است‌.  ایـن  قضا  و  قدر  نیز که  هر  بار  این  قوانین  را  اجرا  می‏‎گرداند،  «‌غیب‌»  بشمار  است‌،  غیبی ‌که  کسی  اطلاع  کاملی  از  آن  ندارد.  این‌،  چیزی  است ‌که  دانش  انسانها  نـیز  معترف  بدان  است‌.

میلیونها  میلیون  فعل  و  انفعالات  در  وجود  انسان  در  یک  لحظه  انجام  می‌پذیرد،  و  همۀ  آنـها  نسبت  به  انسـان  «‌غیب‌»  است‌،  و  بدون  اطلاع  او  روی  می‌دهند.  هـمچنین  میلیونها  میلیون  فعل  و  انفعالات  در  یک  لحظه  در  جهان  پیرامون  انسان  انجام  می‌پذیرد،  ولی  او  از  آنها  بی‏خبر  است‌!

غیب ‌گذشتۀ  انسان  و گذشتۀ  جهان‌،  و  زمان  حاضر  انسان  و  حاضر  جهان‌،  و  آیـندۀ  او  و  آیندۀ  جهان  را  احـاطه  می‌کند...  گذشته  از  این‌،  قوانین  ثابتی  وجود  دارد  که  انسان  با  برخی  از  آنها  آشنا  می‏‎گردد،  و  از  آنـها  سود  می‏‎برد  و  آنها  را  مورد  بهره‌برداری  قرار  می‌دهد،  سود  بردن  و  بهره‌برداری  علمی  و  منظّمی  در  راه  انجام  وظیفۀ  خلافتی‌ که  بر  عـهده  دارد  و  باید  رنـج  و  جور  آن  را  بکشد.

«‌انسان‌»  بدین  جهان  پای  می‌نهد،  بدون  این  که  خودش  بخواهد  و  از  آمدن  خود  بدینجا  آگاهی  داشته  باشد.  از  این  جهان  می‌کوچد،  باز  هم  بدون  این ‌که  خودش  بخواهد  و  از کوچیدن  خود  آگاهی  داشته  باشد...  هر  موجود  زنده‌ای  هم  همچون  انسان  است  و  بی‏خبر  آید  و  بی‏خبر  برود...  انسان  هر  اندازه  بیاموزد  و  هر  انـدازه  بداند،  نمی‌تواند کمترین  دگرگونی  در  این  واقعیّت  پدید  آورد!  شعور  اسلامی  یک  شعور  «‌غیبی  علمی‌»  است‌.  چرا که  «‌غیبی‌»  همان  «‌علمی‌»  است  برابر گواهی  «‌علم‌»  و واقعیّت  ...  امّا  نشناختن  غیب  «‌نادانـی‌»  بشمار  است‌،  نادانئی‌ که  طرفداران  آن  خود  را  به  علم دوسـتی  و  فرزانگی  نسبت  می‌دهند،  ولی  سزاوار  چنین  نـادانی  و  جهالتی  هستند  و  بسا شعور  اسلامی  میان  اعتقاد  به  غیب  نهانی ‌که ‌کسی  جز  یزدان  از  آن  آگاه  نیست‌،  و  میان  اعتقاد  به  قوانین  ثابت  دگرگون  ناپذیری‌ که گوشه‌هائی  از  آنها  شناخته  می‌شود  و  برای  زندگی  انسان  بر  این  خاکدان  زمین  ضروری  است‌،  و  انسان  باید  بر اساس  قواعد  و  اصول  ثابتی  با  آن  در  سازش  و کنش  باشد،  ارتباط  برقرار  می‌سازد  و  هر  دو  بخش  را  به  یکدیگر  پـیوند  می‌دهد...  در  نـتیجه  «‌دانش‌»  انسان  در  جو‌لانگاه  خو‌د  از  دست  مسلمان  به  در  نمی‌رود،  و  فهم  حقیقت  واقعیّت  نیز  از  دید  او  به  دور  نمی‌افتد،  حقیقت  واقعیّـتی  که  بیان  می‌دارد که  غیبی  در  جهان  وجود  دارد که  یزدان  مردمان  را  بر  آن  مطّلع نمی‌گرداند،  جز کـسانی  را  و  آن  هم  بدان  اندازه ‌که  خود  بخواهد.

ایمان  به  غیب  مرزی  است‌ که  «‌شخص‌»  از  آن  پافراتـر  می‌نهد  و  از  مرتبۀ  «‌حیوان‌»  بالاتر  می‌رود،  حیوانی ‌که  چیزی  درک  نـمی‌کند،  مگر  چیزی  را که  حواس  او  آن  را  فهم  کند.  از  مرتبۀ  حیوان  می‏‎گذرد  و  به  مرتبۀ  «‌انسان‌»  گام  می‌گذارد،  انسانی‌ که  می‌فهمد که  هسـتی  بسی  بزرگتر  و  فراختر  و  فراگیرتر  از  ایـن  تـنگنای  کوچک  مـحدودی  است‌ که  حواسّ  آن  را  درک  مـی‌کند،  یـا  دستگاه‌ها  بدان  پی  می‏‎برند  -  دسـتگاه‌ها  هم  مـددکار  حو‌اسّ  و  در  اصل  امتداد  آنها  هسـتند  -  پـیمودن  ایـن  مرحله‌،  کوچ  دور  و  درازی  د‌ر  جهان‌بینی  انسـان  است‌،  جهان‌بینی  انسان  دربارۀ  حقیقت ‌گسترۀ  جهان‌،  و  حقیقت  موجود  خود  انسان‌،  و  حقیقت  نیروهای  روان  در  پیکرۀ  این‌کیهان‌،  و  احساس  انسان  در  برابر  جـهان  هسـتی‌،  و  راجع به  قدرت  و  تدبیری ‌که  در  پشت  سر کیهان  قرار  دارند.  همچنین  این  نوع  جهان‌بینی  دارای  تأثیر  ژرف  و  بسزائی  در  زندگی  روی  زمین  است  ...  کسی ‌که  در  تنگنای  مکان ‌کوچکی  زندگی  می‌کند،  تنگنائی‌ که  به  اندازۀ  فراخنای  محدودۀ  حواسّ  گنجایش  دارد،  بسان  کسی  نیست ‌که  در  جهان  بزرگی  زندگی  می‌کند که  ظاهر  و  باطن  و  خرد  و  بینش  او  آن  را  درک  می‌کنند.  او  نواها  و  الهامهای  این  جهان  بزرگ  را  در  لابلای  اندامها  و  در  ژرفای  جان  خود  دریافت  می‌دارد،  و  می‌‌فهمد  که  ایـن  گسترۀ گسترده  در  زمان  و  مکان  فراختر  از  همۀ  چیزهائی  است‌ که  در  عمر کو‌تاه  محدود  خود  به  درک  آن  نائل  می‌آید.  همچنین  می‌داند که  در  فراسوی ‌کیهان‌،  هم  پیدا  و  هم  نـهان  آ‌ن‌،  حقیقتی  است‌ که  بزرگتر  از کیهان  است‌.  حقیقتی  است‌ که  جهان  از  او  سرچشـمه‌ گرفته  است‌،  و  وجود  خود  را  از  وجود  او  برگرفته  است‌...  و  آن  حقیقت  ذات  الهی  است‌ که  چشمان  مردمان  او  را  در  نمی‏‎یابند،  و  خردهایشان  او  را  احاطه  نمی‌کنند  و  در  بر  نمی‏‎گیرند.  ایمان  به  غیب  دو  راهۀ  جدائی  رشد  انسـان  از  جهان  چهارپایان  است‌.  امّا  مادّیگرایان  در  این  زمان  -  همسان  همۀ  مادّیگرایان  در  هر  زمان  -  می‌خواهند  انسان  را  به  عقب  برگردانند،  و  دیگر  باره  او  را  به  جهان  چهارپایان  وارد گردا‌نند،  جهانی‌ که  غیر  محسـوسات  در  آن  وجود  نـدارد!  آنـان  ایـن  کار  را  «‌پیشرفت‌»  می‌نامند!  در  صورتی ‌که  این  امر پسرفت  است  و  یزدان  مؤمنان  را  از  آن  محفوظ  فرموده  است‌،  و  صفت  ممیزۀ   ایشان  را  چنین  صفتی  نموده  است‌:

(الَّذِیْنَ یُؤْمِنُوْنَ بِالْغَیْبِ).

کسانی  هستند  که  به  غیب  ایمان  دارند. (بقره/٥٣)

از  الطاف  یزدان  بسی  سپاسگزاریم  و  شکر  نعمتهایش  را  بجای  می‌آوریم‌.  حمد  و  سپاس  یزدا‌ن  را  سزا  است‌،  و  واپسگرائی  سرافکندگان  و  وا‌پسگرایان  را  جزا  است‌...

کسانی‌ که  از  «‌غیبگرائی‌»  و  «‌علمگرائی‌»  دم  می‌زنند،  از  «‌جبر  تاریخ‌»  نیز  دم  می‌زنند.  انگار  همۀ  چیزهائی‌ که  در  آینده  روی  می‌دهد  با  یقین  و  اطـینان  می‌توان  تعیین  کرد  و  برشمرد!  امّا  «‌علم‌»  در  این  زمـان  مـی‌گوید:  در  جهان‌،  «‌احتمالات‌»  فرمانروا  است  نه  «‌حتمیات‌»!

مارکس  از  زمرۀ ‌کسانی  بود که  «‌حتمیّات‌»  و  جبریّات  را  پیش‌بینی  می‌کرد.  امّا  امروز  پیش‌بینیهای  مارکس‌ کو  و  کجا  است‌؟

مارکس  پیش‌بینی ‌کرده  بود که ‌کمونیستی  حتماً  در  انگلستان  پدیدار  و  فرمانروا  می‌گردد،  چرا که  انگلستان  به  اوج  پیشرفت  صنعتی  رسیده  است  و  در  سایۀ  همین  پیشرفت  صنعتی‌،  اوج  پیشرفت  سرمایه‌داری  در  یک  سو،  و  فقر  شدید کارگران  در  دیگر  سو  روی  نـموده  است‌...  امّا  مشاهده  می‌شود  که  کمونیستی  تنها  در  میان  ملتهائی  برخاسته  ا‌ست  و  روا‌ج  یافته  است ‌که  از  لحاظ  صنعت  و  تکنیک  عقب‌مانده‌ترین  ملّتهایند،  از  قبیل‌:  روسیه  و  چین  و  غیره‌...  هرگز کمونیستی  درکشورهای  پیشرفتۀ  صنعتی  پابرجا  نمی‌شود  و  رونق  و  رواج  پـیدا  نمی‌کند.

لینین  و  پس  از  او  استالین  پـیش‌بینی ‌کرده  بودند که  شـروع  جـنگ  مـیان  جـهان  سرمایه‌داری  و  جـهان  کمونیستی  حتمی  و  قطعی  است‌.  هم  اینک  جانشین  آن  دو  نفر  «‌خروشچف‌»  پرچم  «‌همزیستی  مسالمت‌آمیز»  را  بر  دوش  می‌کشد!

بیش  ا‌ز  این  با  «‌حتمیّات‌»  و  جبریّاتِ  پـیش‌بینیها  پیش  نمی‌رویم  و  سخـن  نمی‏‎گوئیم.  چرا که  سزاوارگفتگو و  پژوهش  جدّی  نبوده  و  نیستند.

در گسترۀ  هستی  تنها  حقیقتی  است‌ که  مورد  اطمینان  است  و  آن  حقیقت  غیب  است‌.  جز آن  همه  چیز احتمالات  است‌.  همچنین  در  جهان  تـنها  یک  حـتمیّت  و  قطعیّت  است  و  آن  هم  وقوع  چیزی  است‌ که  یزدان  بدان  فرمان  می‌دهد  وقضا  و  قدرش  آن  را  به  ا‌جراء  در می‌آورد.  قضا  و  قدر  یزدان  نیز  غیب  است  و کسی  جز  ذات  الهی  از  آ‌ن  باخبر  و  بدان  آشنا  نیست‌.  همراه  با  این ‌کار  و  آن ‌کار،  قوانین  ثابتی  برای  جهان  است‌ که  انسان  می‌توانـد  آن  قوانین  را  بشناسد،  و  در  وظیفۀ  جانشینی  خود  در  زمین  از  چنین  قوانینی‌ کمک  و  یاری  طلبد.  همراه  با  این ‌کار،  در  را  به  روی  قضا  و  قدر گذرای  یزدان‌،  و  غیب  نـهان  ایزد  منّان‌،  باز  گذارد...  انجام  چنین  کاری  پایه  بنیادین  همۀ  امور  است‌...

(اِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یَهْدِیْ لِلَّتِیْ هِیَ اَقْوَمُ).

ایـن  قرآن  (‌مـردمان  را)  بـه  راهـی  رهنمود  مـی‌کند  کـه  مستقیم ‌ترین  راهها  (‌بـرای  رسـیدن  بـه  سـعادت  دنـیا  و  آخرت‌)  است‌. (اسر‌اء/9)

روند  قرآنی  سـخن  را  به ‌پـایان  می‏‎برد  دربـارۀ ‌دانش  فراگیر  یزدان  و  آگاه  از کلیدهای  غیب  نهان‌،  و  مطّلع  از  اقـطار  و  آفـاق  جـهان‌.  پس  از  ایـن  می‌پردازد  بـه  جولانگاهی  از  جولانگاه‌های  چنین  دانش  فراگیری  که  راجع  به  خود  انسانها  است‌،  و  از جـولانگاه  دیگری  هـم  صحبت  می‌کند که  یکی  از  جولانگاه‌های  محافظت  و  مراقبت  یزدان  از  جهان  است  و  افزون  بر  دانش  فراگیـر  خداوند  سبحان  است‌:

(وَهُوَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُم بِاللَّیْلِ وَیَعْلَمُ مَا جَرَحْتُم بِالنَّهَارِ ثُمَّ یَبْعَثُکُمْ فِیهِ لِیُقْضَى‏ أَجَلٌ مُسَمَّىً ثُمَّ إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ ثُمَّ یُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ).

خدا  است  که  در  شب  شما  را  می‌میراند  و در  روزشما  را  برمی‌انگیزاند،  و  او  می‌داند  که  در  روز  (‌که  عمدۀ  جنب  و  جوش  و  تلاش  و  کوشش  است‌)  چه  می‌کنید  و  چـه  فرا  چنگ  می‌آورید  (‌و  این  مرگ  و  زندگی  خواب  و  بیداری  نام‌،  پیوسته  ادامه  دارد)  تا  مهلت  معیّن  (‌زندگی  هر  کس  بــا فـرارسیدن  مرگ  او) ‌بسـرآید.  سپس‌ (‌در روز  رستاخیز  همگان‌)  به  سـوی  خدا  بـرمی‌گردید  و  آنگاه  شما  را  بدانچه  (‌از  خوب  و  بد  در  دنیا)  می‌کردید  بـاخبر  می‏‎گرداند  (‌و  پاداش  و  پادافره  اعمال  را  به  صاحبان  آنها  می‌رساند(.

چند  واژۀ  دیگری  است‌،  واژه‌هـائی  همسان  همان  واژه‌هائی ‌که  در  آیـۀ  پـیشین  کرانـه‌ها  و  فاصله‌ها  و  ژرفاهای  غیب  را  به  تصویرکشید،  و  به  انـدازۀ  دانش  الهی  و  فراگیری  آن  اشاره  نمود...  چند  واژۀ  دیگری  است‌ که  سراسر  زندگی  انسانها  را  در  ید  تصرّف  یزدان  سبحان  و  تحت  دانش  و  قدرت  ایزد  منّان  قرار  می‌دهد...  زندگی  انسانها  اعم  از:  بیداری  و  خواب‌،  و  مردن  و  رستاخیز،  و گردآوردن  و  مورد  محاسبه  قرار  دادن  ایشان‌...  ولیکن  به  «‌شیوۀ  قرآن‌»‌.  شیوه  اعجاز  انگیز  در زندگی  بخشیدن  و  جدائی  انداختن‌،  در  پسودن  حواسّ  و  برانگیختن  و  به  خروش  انداختن  آنها،  در  هر  تـصویر  و  در  هر صحنه  و  در  هر  حرکتی‌ که  تـعبـیر  شگفت  قرآن  ترسیم  می‌کند.

(وَهُوَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُم بِاللَّیْلِ).

خدا  است  که  در  شب  شما  را  می‌میراند.

مرگ  است  چرتی‌ که  مردمان  را  فرا  می‌گیرد.  مرگ  است  غفلتی ‌که  به  شکلی  از  اشکال  حواسّ  را  در  بر  می‌گیرد،  و  اشتباهی ‌که گریبانگیر  حسّ  می‌شود،  و  سکونی ‌که  عارض  خرد  می‏‎گردد،  و گسیـختن  و  بریدنی‌ که  شعور  را  احاطه  می‌کند...  این  امـر  نـیز  رازی  است ‌که  انسـانها  نمی‌دانند  چگونه  اتّفاق  می‌افتد،  هر  چند که  ظواهر  و  آثارش  را  می‏بینند.  این  هم  «‌غیب‌»  است  در  شکلی  از  اشکال  فراوانی ‌که  انسـان  را  در  برگرفته‌اند  و  او  را  احاطه  کرده‌اند...  این  خفتگان  مردمانی  هستند  که  از  هر  گونه  تاب  و  توان  و  قدرت  و  نیروئی  بریده‌اند  و  خلع  شده‌اند،  حتی  از  حسّ  و  شعو‌ر!  خفتگان  مردمانی  هستند  که  از  زندگی  بریده  و گسیخته‌اند  و  در  دست  قدر  یزدان  قرار گرفته‌اند،  همانگو‌نه‌ که  در  حقیقت  همیشه  این  چنین  بوده‌اند  و  هستند. کسی  و  چیزی  ایشان  را  به  هوشیاری  و  حیات  کامل  برنمی‌گرداند،  مگر  ارادۀ  یزدان‌...  انسانها  در  دست  قدرت  یزدان  چه  ضعیف  و  ناتوانند!

(وَیَعْلَمُ مَا جَرَحْتُم بِالنَّهَارِ).

و  او  می‌داند  که  در  روز  (‌که  زمان  عمدۀ  جنب  و  جوش  و  تـلاش  و  کـوشش  است‌)  چـه  مـی‌کنید  و  چـه  فرا  چنگ  می‌آورید.

اندامهای  مردمان  برای‌گرفتن  یا  رها کردن  چیزی  به  تکان  در نمی‌آید،  مگر  این ‌که  یزدان  جهان  آگاه  از  خیر  یا  شری  است‌ که  ایشان  به  دست  می‌آورند.  مردمان  در  همۀ  حرکات  و سکنات  پائیده  می‌شوند.  چیزی  از  امور  ایشان  از  دانش  یزدان  پنهان  نمی‌ماند  و  دور  نمی‌گردد،  چیزی  که  اندامهایشان  پس  از  بیداری  و  هوشیاری‌،  در  روز  به  دست  می‌آورند!

(ثُمَّ یَبْعَثُکُمْ فِیهِ لِیُقْضَى‏ أَجَلٌ مُسَمَّىً).

سپس  شما  را  دوباره  در  روز  زنده  می‌گرداند  (‌و  این  مرگ  و  زندگی  خواب  و  بیداری  نام‌،  پیوسته  ادامه  دارد)  تا  مهلت  معین  (‌زندگی  هر  کس  با  فرا  رسـیدن  مرگ  او)  بسر  آید.

یعنی  در  روز  شـما  را  بیدار  مـی‌کند  و  از گسیختن  و  بریدنتان  از  زندگی  به  دور  می‌دارد  تا  اجلی  که  یزدان  سبحان  تعیین  و  مقرّر  فرموده  است  در  می‌رسد  و  شما  را  در  بر  می‌گیرد...  مردمان  در  دائرۀ  جولانگاهی  بسر  می‌برند که  یزدان  جهان  برای  ایشان  مقدّر  فرموده  است‌.  آنان  نمی‌توانند  از  این  دائره  پای  فـراتـر  بگذارند  و  بگریزند.

(ثُمَّ إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ).

سـپس  (‌در  روز  رسـتاخیز  هـمگان‌)  به  سوی  خدا  برمی‌گردید.

آنگاه  برگشتن  به  سوی  چوپان  است  پس  از  چریدن  در  بیابان!

(ثُمَّ یُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ).

آنگاه  شما  را  از  آنـچه  (‌در  دنیا  از  خوبیها  و  بدیهائی  که  می‌کردید)  باخبر  می‏‎گرداند  (‌و  پاداش  و  کیفر  اعمال  را  به  صاحبان  آنها  می‌رساند(.

هنگام  نشان  دادن  و  تعویل  نمودن  نامه‌های  اعمال  ا‌ست‌.  نامه‌هائی‌ که  هر  چه  بوده  است  و  انجام‌ گرفته  است  در  آنها  ثبت  و  ضبط  است‌.  دادگری  دقیقی  است‌ که  در  سزا  و  جـزا کمترین  سـتمی  نـمی‌رود  و کوچکترین  ظلمی  نمی‌شود.

بدین  منوال  آیۀ  واحدی‌،  با  واژه‌های  اندکی‌،  نواری  را  تشکیل  می‌دهد.  نوار  فیلمی‌ که  پر  از  تـصویرها  و  صحنه‌ها،  و  قوانین  و  حقائق‌،  و  الهامها  و  سایه  روشنها  است‌...  آخر  چه  کسی  می‌تواند  چنین  کاری  را  بکند؟  و  چنین  چیزی  را  بسازد؟  مـعجزا‌ت  خارق‌العاده  کدام  است‌،  اگر  این  آیات‌،  معجزات  خارق‌العاده  نباشند؟  آیاتی  که  تکذیب‌ کنندگان  حقائق،  از  آنـها  بی‏خبر  و  غافلند،  و  جویای  معجزات  مادی  هستند  و  عذاب  دردناک  حاصل  از  عدم  پذیرش  آنها  را  خواستارند!

پسودۀ  دیگری  از  حقیقت  الوهیّت‌،  عبارت  است  از:  پسودۀ  نیروی  چیرۀ  بر  بندگان،  نظارت  و  مراقبت  دا‌ئمیی  که  لحظه‌ای  غفلت  نمی‌شناسد،  قضا  و  قدری ‌که  اجـراء  می‏‎گردد  و  اصلًا  پس  و  پیش  نمی‌افتد،  سرنوشت  قطعـی  و  حتمیی ‌که گریزی  و گزیری  از  آن  نیست‌،  و  بالاخره  حساب  و کتابی‌ که  سستی  و  مهلتی  در  آن  نیست‌...  همۀ  اینها  از  زمرۀ  غیبی  است‌ که  مردمان  را  فرا گرفته  است  و  ایشان  را  احاطه  کرده  است‌:

(وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتَّى‏ إِذَا جَاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لاَیُفَرِّطُونَ).

خداوند  پر  بندگان  خود  کاملًا  چیر‌ه  است‌.  او  مراقبانی  (‌از  فرشتگان  را  برای  حسابرسی  و  نگارش  اعمال  شما)  بر  شما  می‌فرستد  و  می‌گمارد  (‌و  آنان  بکار  خود  با  دقّت  تمام  تا  دم  مرگ  یکایک  شما،  مشغول  می‌گردند)  و  چون  مرگ  یکی  از شما  فرا  رسید،  فرستادگان  مـا  (‌از  میان  فرشتگان  دیگر  بـه  سـراغ  او می‌آیند  و)  جان  او را  می‏‎گیرند،  و  (‌فرشتکان  گروه  اوّل  و  فرشتگان  گروه  دوّم  هیچکدام  در  مأموریّت  خود)  کوتاهی  نمی‏‎کنند.  سپس  (‌همۀ  مردگان  در  روز  قیامت  زنده  می‌گردند  و)  به  سوی  خدا،  یعنی  سرور  حقیقی  ایشان  برگردانده  مـی‌شوند.  هان‌!  (‌بدانید  که  در  چنین  روزی‌)  فرمان  و  داوری  از آن  خدا  است  و بس‌،  و او  سریع‌ترین  حسابگران  است ‌(‌و  در  کوتاه‌ترین  مدت  به  حسـاب  یکایک  خلائق  مـی‌رسد  و  پاداش  و  پادافره  آنان  را  می‌دهد)

(وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ).

خداوند  بربندکان  خود  کاملًا  چیر‌ه  است‌.

یزدان  دارندۀ  سلطه  و  قدرت  چیره  است‌.  مردمان  تحت  سلطه  و  قدرت  او  هستند.  آنان  بسی  ضعیف  و  نـاتوان  بوده  و  تحت  سیطرۀ  خدایند.  هیچگونه  نـیروئی  و  هیچ  نوع  مددکاری  ندارند.  ایشان  بندگانند.  قدرت  یزدان  بالای  سرشان  است  و  ایشان  مقهور  و  فرمانبردار  آنند... 

این  بندگی  مطلق  در  برابر  الوهیّت  چیره  و  توانا  است‌...  این  حقیقتی  است‌ که  مردمان  بدان  زبان  مـی‌گشایند  و  اعتراف  می‌نمایند  -  هر  چند که  آزاد  باشند  تا  هـر  چه   بخواهند  بکنند،  و  هـر  چند که  از  دانش  و  آگاهی  برخوردار  باشند  تا  بدانند  و  آشنا  شوند،  و  هر  چند که  قدرت  و  توانی  بدیشان  داده  شده  باشد  تـا  به  وظیفۀ  جانشینی  خود  برخیزند  -  قطعآ  هر  نَفََسی  از  انـفاس  ایشان  با  قضا  و  قدر  یزدان  بیرون  می‌دمد،  و  هر  تکان  و  جنبشی  و  حرکت  و کنشی  در  وجودشان  تابع  سلطۀ  خدا  است  و  برابر  با  قوانینی  انجام  می‌پذیرد کـه  یزدان  در  سـرشت  مردمان  به  ودیـعت  نهاده  است  و  ایشـان  نمی‌توانند  از  این  قوانین  سر باز  زنند  و  سرکشی‌ کنند،  و  هر  بار که  قانون  ویژه‌ای  از  این  قوانین  پـیاده  و  اجراء  گردد،  برابر  با  قضا  و  قدر  الهی  صورت  می‌گیرد،  حتّی  در  خود  دم  و  باز  دم‌،  و  در  جنبش  و  حرکت!

(وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً).

ایــزد  مـراقباتی  (‌از  فرشتگان  را  بـرای  حسـابرسی  و  نگارش  اعمال  شما)  بر  شما  می‌فرستد  و  می‌گمارد.

در ایــنجا  نـص  قـرآن‌،  نوع  این ‌مـراقبان  را بـیان  نمی‌فرماید...  در  جاهای  دیگری  از  قرآن  ذکر  شده  است  که  آنان  فرشتگانند،  فرشتگانی‌ که  مأمور  نگارش  هستند  و  همۀ  چیزهائی  را  می‌نگارند که  از  بنده  سر می‌زند...  امّا  در  اینجا  هدف  ظاهری‌،  مراقبت  و  مواظبت  مسـتقیم  فرشتگان  از  هر  فردی  از  مردمان  است‌.  یک  لحظه  هم  کسی  تنها  نیست  و  به  خود  واگـذار  نمی‏گردد.  بلکه  مراقبان  و  محافظانی  دارد که  هر  حرکتی  و  جنبشی  و  هر  کار  و کنشی  و  هر  صدا  و  ناله‌ای  را  ثبت  و  ضبط  مـی‌کنند،  و  بالأخره  هـر  چه ‌گوید  و کند،  حفظ  و  نگاهداری  می‌شود!...  این  تصویر  به  تنهائی  برای  تکان  دادن  و  به  لرزه  انداختن  هستی  انسان ‌کافی  و  بسنده  است‌.  قطعاً  در  وجود  انسان  هر  اندیشه  و کنشی  را  بیدار  و  خروشان  می‌گرداند...

(حَتَّى‏ إِذَا جَاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لاَیُفَرِّطُونَ).

چون  مرگ  یکی  از شما  فرا  رسید،  فرستادگان  مـا  (‌از  میان  فرشتگان  دیگر  بـه  سـراغ  او می‌آیند  و)  جان  او را  می‏‎گیرند،  و  (‌فرشتکان  گروه  اوّل  و  فرشتگان  گروه  دوّم  هیچکدام  در  مأموریّت  خود)  کوتاهی  نمی‏‎کنند. 

به  شکل  دیگری  این  پرتو  انداخته  می‌شود...  هرکسی  دارای  نَفَسها  و  دمهای  محدود  و  شمرده‌ای  است‌.  ایـن  نَفَسها  و  دمها  به  اجلی  واگذار  است‌ که ‌کسی  از  آن  آگاه  نیست‌.  این  اجل  نسبت  به  خود  انسان  غیب  است  و  راهی  برای  پی  بردن  بدان  نیست‌.  در  صورتی ‌که  نسبت  به  علم  یزدان  معیّن  و  مشخّص  است‌.  نه  جلو  می‌افتد  و  نه  عقب‌.  هر کسی  نَفَسها  و  اجل  او  واگذار  است  به  فرشته‌ای ‌که  حاضر و آمـاده  و  همراه  او  است  و  وی  را  می‌پاید  و  مراقبت  می‌نماید.  این  فرشته  غافل  و  بی‏خبر  نمی‌ماند  و  تنبلی  و  سسـتی  نـمی‌کند.  او  فرشته‌ای  از  فرشتگان  نگهبان،  و  قاصدی  از  میان  فرشتگان  است‌.  هرگاه  لحظۀ  معیّن  و  مشخّص  در  رسد،  وظیفۀ  خود  را  اداء  می‌کند،  هر  چند  شخص  غافل  و  بی‏خبر  از  آن  است‌...  این  انـدیشه  بسنده  است‌ که  پـیکر‌ۀ  انسـان  از  آن  به  لرزه  و  تکان  درآید.  اندیشۀ  این‌ که  احساس‌ کند  قضا  و  قدر  غیبی  و  نهان‌،  او  را  احاطه  می‌کند،  و  بداند که  چه  بسا  در  هـر  لحظه‌ای  جان  او  را  بگیرند،  و  با  هر  نَفَسی  چه  بسا  اجل  قطعی  وی  در  رسد  و  بمیرد.

(ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللّهِ مَوْلاَهُمُ الْحَقِّ).

سپس  (‌همۀ  مردگان  در  روز  قیامت  زنده  می‌گردند  و)  به  سـوی  خـدا،  یعنی  سـرور  حقیقی  ایشـان  برگردانده  می‌شوند.

سرور  حقیـقی  ایشان‌،  نه  خدایـان  دروغین  ایشـان  ...  سرورشان  آن ‌که  آنان  را  آفریده  است‌،  و  ایشان  را  تا  زمانی‌ که خـود  می‌خواهد  به  زندگی‌ گسیل  داشته  است‌.  ایشان  تحت  نظارت  و  مراقبت  یزدان  زندگی  مـی‌کنند،  نظارت  و  مراقبتی‌ که  لحظه‌ای  غافل  نمی‌ماند  و  سستی  نمی‌کند...  سپس  هر  وقت‌ که  بخواهد  ایشان  را  به  سوی  خود  برمی‌گرداند  تا  در  میانشان  به  داوری  بنشیند  و  به  حساب  و کتابشان  برسد  و  حکم  و  فرمان  صـادرکند، 

بدون  این‌که  بازخواست‌کننده‌ای  در  میان  باشد:

(أَلاَ لَهُ الْحُکْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِینَ).

هان‌!  (‌بدانید  که  در  چنین  روزی‌)  فرمان  و  داوری  از  آن  خدا  است  و  بس‌،  و  او  سریع‌ترین  حسابگران  است  (‌و  در  کوتاه‌ترین  مدّت  به  حسـاب  یکـایک  خـلائق  مـی‌رسد  و  پاداش  و  پادافره  آنان  را  می‌دهد).

تنها  یزدان  است‌ که  فرمان  می‌دهد  و  داوری  می‌کند.  تنها  او  است ‌که  دیگران  را  محاسبه‌ کرده  و  مورد  پرس  و  جو  قرار  می‌دهد.  خدا  در  فرمان  دادن  و  داوری ‌کردن  تأخیر  روا  نمی‌دارد  و کندی  نمی‌کند،  و  در  سزا  و  جزا  دادن  مهلت  نمی‌دهد  و  سستی  و  تنبلی  نـمی‌ورزد...  بیان  سرعت  در  اینجا،  تأثیر  خاصّ  خو‌د  را  در  دل  انسان  دارد.  انسان  متوجّه  می‌گردد که  اصلًا  به  خود  واگذار  نمی‌شود،  و  حتّی  حساب  و  بازخواست  وی  نیز  لحظه‌ای  به  عـقب  نمی‌افتد!

اندیشۀ  مسلمان  دربارۀ ‌کار،  آن  هم  بدین  منوال  و  بر  این  روالی ‌که  اصول  آئین  او  راجع  به  زنـدگی  و  مرگ  و  رستاخیز  و  حسابرسی  بدو  الهام  می‌کند،  خود  به  تنهائی  کافی  ا‌ست‌ که  هرگونه  دو دلی  و  درنگ  و  شکّ  و گمانی  را  در  بارۀ  ا‌ختصاص  یزدان  سبحان،  به  فرمانروائی  و  داوری  امور  بندگان،  در  این  جهان‌،  از  صفحۀ  دل  خود  بزداید،  و  ایزد  را  به  یگانگی  بستاید.

حسابرسی  و  پاداش  و کیفر  و  داوری  در  آخـرت‌،  تـنها  متعلّق  به ‌کارهائی  خواهد  شد که  مردمان  در  این  جهان  کرده‌اند.  دیگر  مردمان  در  برابر کارهائی  که  در  این  دنیا  کرده‌اند  محاسبه  نمی‌گردند،  اگر  شریعتی  از  سوی  یزدان  بدیشان  ابلاغ  نشده  باشد  و  در  دسترسشان  قرار  نگرفته  باشد،  شریعتی ‌که ‌کارها  و  چیزهای  حلال  و  حرام  را  بدیشان  تعیین  و  تبیین‌ کند،‌ کارها  و  چیزهائی‌ که  در  روز  قیامت  مردمان  بر  اساس  آنـها  دادگاهی  و  حسابرسی  می‌گردند.  حاکمیت  و  فرمانروائی  در  دنیا  و  آخرت‌،  بر  همین  اساس‌،  یکتا  و  یکسان  می‌شود.  یعنی‌:  نـخست  رساندن  فرمان  و  ابلاغ  امور  شریعت  به  مردمان‌،  سپس  دادگاهی  و  اجراء  دستور  مطابق  آن!

امّا  وقتی ‌که  شریعت  یزدان  در  این  جهان  به  مردمان  چنانکه  باید  ابلاغ  نشود،  و  آنان  بناچار  برابر  شریعت  دیگری  جدای  از  شریعت  یزدان  زندگی‌کنند،  در  آخرت  برابر  چه  چیز  دادگاهی  و  حسابرسی  می‌گردند؟  آیـا  دادگاهی  و  حسابرسی  شوند  برابر  شـریعت  زمینی  مردمان‌؟  شریعتی ‌که  خودشان  آن  را  پدیدار کرده‌اند  و  برابر  آن  داوری  و  زندگی‌ کرده‌اند؟  یا  برابر  شریعت  آســمانی  یـزدان  داوری  ودادگـاهی  و مـحاسبه  و  حسابرسی  می‌‌گردند که  به  دسشان  نـرسیده  است  و  مطابق  آن  عمل  نکرده‌اند  و  دا‌وری  ننموده‌اند  و  داوری  نبرده‌اند؟

به  ناچار  مردمان  باید  قطعاً  بدانند که  یزدان  ایشان  را  بر  اساس  شریعت  خود  مورد  محاسبه  قرار  می‌دهد  و  ایشان  را  دادگاهی  می‌کند،  نه  بر  اساس  شریعت  بندگان.  اگر  انسانها  زندگانی  خود  را  و  همچنین  معاملات  خویش  را  مطابق  با  شریعت  یزدان  در  این  جهان  تنظیم  نکنند  و  سر  و  سامان  ندهند  -  همان‌گونه‌ که  شعائر  و  مرا‌سم  دینی  و  عبادات  خود  را  مطابق  با  شریعت  یزدان ‌تنظیم  می‌کنند  و  انجام  می‌دهند  -  این  امر  نخستین  چیزی  خواهد  بود که  در  پیشگاه  یزدان  در  برابر  آن  دادگاهی  می‌گردند،  و  بدین  هنگام  بدیشان‌ گفته  می‌شود که  آنان  یزدان  سبحان  را  در  زمین  به  خدائی  نگرفته‌اند!  بلکه  ایشان  خدایان  گوناگونی  را  خدای خـود  انگاشته‌انـد  و  به  عبادتشان  پرداخته‌اند!  انسـانها  در  برابر  کفرشان  یـا  شرکشان  دادگاهی  می‌گردند،‌ کفر  و  شرکی‌ که  به  سبب  پیروی  ا‌ز  عبادات  و  شعائر  شریعت  یزدان  از  یک  سو،  و  پـیروی  کردنشان  ا‌ز  شریعت  مردمان  در  نظام  اجتماعی  و  سیاسی  و  اقتصادی‌،  و  در  معاملات  و  ارتباطات  خود  با  دیگران  از  دیگر سو،  حاصل  می‌آید.

(‌اِنَّ ‌اللهَ ‌لَا  یَغْفِرُ اَنْ  یُشْرَکَ  بِهِ  وَ  یَغْفِرُ  مَا  دُوْنَ ‌ذَلِکَ  لِمَنْ  یَشَاء).

بی‏گمان  خـداونـد  (‌جـهان‌،  هـرگز)  شـرک  بـه  خود  را  نمی‌بخشد،  ولی  گناهان  جز  آن  را  از  هـر  کس  که  خود  بخواهد  می‌بخشد.     (نـساء‌/48)

سپس  روند  قرآنی  مردمان  را  به  دادگاه  قاضی  فطرتشان  می‏‎برد،  فطرتی‌ که  با  حقیقت  الوهیّت  آشنا  است‌،  و  در  اوقات  سختیها  و گرفتاریها  به  خدای  راستین  خود  پـناه  می‏‎برد.  برای  مردمان  این  فطرت  را  هنگام  رویاروئی  با  هول  و  هراس  و  غم  و  اندوه  به  تصویر  می‌زند،  و  بدیشان  می‌گوید که  چگو‌نه  ایشان  در  وقت  خوشی  و  آسـایش  و  ثـروت  و  قـدرت  با  فطرت  مـخالفت  می‌ورزند...  این  داوری  بردن  و  مخالفت  ورزیدن  را  در  صحنۀ ‌کوتاه  سریعی ‌که  واضح  و  قاطع  و  الهامگر  و  مؤثر  است‌،  به  تصویر  می‏کشد.

هول  و  هراس  و  غم  و  اندوهی ‌که  دوشها  از آنها  به  تکان  و  زانوها  به  لرزه  می‌افتد،  پیوسته  مربوط  به  روز  قیامت  و  حساب  و کتاب  یزدان  در  آن  سرای  جاویدان  نیست‌.  بلکه  مردمان  چه  بسا  در  همین  جـهان‌، ‌گرفتار  هـول  و  هراس  و  غم  و  اندوه  مشکلات  و  سختیهای  خشکیها  و  دریاها  می‌گردند،  و  بدان  هنگام  جز  به  یزدان  جهان  رو  نمی‌کنند  و  پناه  نمی‌برند،  و  در  این  حال  و  احوال  جز  خـداونـد  هستی  ایشـان  را  از گـرداب  دشواریـها  و  گرفتاریها  نمی‌رهاند  و  به  ساحل  نجات  نمی‌رساند...  امّا  هنگامی‌ که  از طوفان  بلاها  رستند و به  امن  و امـان  و  نعمت  و  قدرت  رسیدند،  دیگر  باره  به  سـوی  شـرک  برمی‌گردند  و  خداگونه‌هائی  برمی‌گزینند:

(قُلْ مَن یُنَجِّیکُم مِن ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَخُفْیَةً لَئِنْ أَنْجَانَا مِن هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ قُلِ اللّهُ یُنَجِّیکُم مِنْهَا وَمِن کُلِّ کَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِکُونَ).

بگو:  چه  کسی  شما  را  از  اهوال  و  شدائد  خشکی  و  دریـا  رهـائی  مــی‌بخشد،  در  آن  حـال  کـه  (‌دشـواریـها  و  گرفتاریهای  بزرگ  به  شما  رو  می‌کند  و)  او  را  فروتنانه  عَلَنی  و  نهانی  به  فریاد  می‌خوانید  (‌و  می‌گوئید:‌)  اگر  خدا  ما  را  از  ایـن  اهـوال  بـرهاند،  سوگند  مـی‌خوریم  که  از  سپاسگزاران  (‌نـعمت  و  فضیلت  او)  بـاشیم‌؟  بگـو:  خدا  شما  را  از  آن  (‌اهوال  و  شدائـد)  و  از  هـر  غـم  و  انـدوهی  می‌رهاند.  سپس  (‌با  این  وجود  برای  او)  شـما  شـریک  و  انباز  می‌سازید!  (‌شریک  و  انبازی  که  می‌دانید  کـاری  از  دست  آنها  ساخته  نیست‌).

تصوّر  خطر،  و  یادآوری  هراس‌،‌ گاهی  نفْسهای  سرکش  را  برمی‌گردانند،  و  دلهای  سخت  را  نـرم  مـی‌نمایند،  و  نفس  را  به  یاد  لحظه‌های  ضعف  و  توبه  می‌اندازند،  همان گونه ‌که  نفس  را  به  یاد  رحمت  فرج  و  نـعـت  نجات  می‌اندازند:

(قُلْ مَن یُنَجِّیکُم مِن ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَخُفْیَةً لَئِنْ أَنْجَانَا مِن هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ).

بگو:  چه  کسی  شما  را  از  اهوال  و  شدائد  خشکی  و  دریـا  رهـائی  مــی‌بخشد،  در  آن  حـال  کـه  (‌دشـواریـها  و  گرفتاریهای  بزرگ  به  شما  رو  می‌کند  و)  او  را  فروتنانه  عَلَنی  و  نهانی  به  فریاد  می‌خوانید  (‌و  می‌گوئید:‌)  اگر  خدا  ما  را  از  ایـن  اهـوال  بـرهاند،  سوگند  مـی‌خوریم  که  از  سپاسگزاران  (‌نـعمت  و  فضیلت  او)  بـاشیم‌؟ 

این  امر  تجربه‌ای  است‌ که  هر کس  به  دشواری  و  تنگنائی  افتاده  باشد،  و  یا  غمزدگان  را  در  لحظۀ گرفتاری  دیده  باشد،  با  آن  آشنا  است  ...  تاریکهای  خشکیها  و  دریاها  نـیز  فراوان  است‌.  لازم  نیست  شب  باشد  تـا  تاریکیها  تحقّـق  یابد.  سرگردانی  تاریکی  است‌.  خطر  تاریکی  است‌.  غیبی ‌که  در  انتظار  مردمان  در  خشکیها  و  دریاها  است‌،  حجاب  بشمار  است‌...  هر  وقت  انسانها  به  ظلمتی  از  ظلمات  خشکیها  و  دریـاها  بیفتند،  در  درون  خود  جز  یزدان  را  نمی‏‎یابند  و  زاری‌ کنان  او  را  به  فریاد  می‌خوانند  یا  ساکت  و  آرام  با  او  به  مناجات  می‌نشینند...  فطرت  انسان  در  چنین  موارد  و  مواقعی  از  زیر  توده‌های  انباشته  بیرون  می‌آید  و  لخت  و عریان  خود  را  می‌نماید،  و  با  حقیقتی  رویاروی  می‌گردد که  در  ژرفـاهای  درون  کمین‌ کرده  است‌،  و  آن  حقیقت  الوهیّت  یگانه  است‌...  رو  به  خدای  راستینی  می‌کند که  انبازی  ندارد،  چون  در  این  زمان  یاوگی  و  پـوچی  اند‌یشۀ  انباز  را  می‌شناسد،  و  می‌داند که  انبازی  برای  خدا  وجود  نـدارد.  در  چنین  زمانی  بلازدگان  و  غمزدگان  وعده‌ها  می‌دهند:

(لَئِنْ أَنْجَانَا مِن هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ).

اگر  خدا  ما  را  از  این  اهوال  برهاند،  سوگند  می‌خوریم  که  از  سپاسگزاران  (‌نعمت  و  فضیلت  او)  باشیم‌.

یزدان  سبحان  به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خود  می‌گوید  آنان  را  با  حقیقت  امر  آشنا  گرداند:

(قُلِ اللّهُ یُنَجِّیکُم مِنْهَا وَمِن کُلِّ کَرْبٍ).

 بگو:  خدا  شما  را  از  آن  (‌اهوال  و  شدائد)  و  از  هـر  غـم  و  اندوهی  می‌رهاند.

در گسترۀ  هستی  فریادرس  و  پاسخگوئی  جز  خدا  وجود  ندارد  تا  پاسخ  دهد  و  یاری‌ کند  و  بتواند  انـدوه‌ها  را  بزداید،  و  بلاها  را  دفع  نماید...  آنگاه  ایشان  را  متوجّه ‌کار  زشت  و  شـگفتشان  می‌سازد:

(ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِکُونَ).

سـپس  (‌بـا  ایـن  وجود  بـرای  او)  شـما  شـریک  و  انـباز  می‌سازید!.

روند  قرآنی  در  اینجا  مردمان  را  با  عذاب  یزدان  روبرو  می‌دارد،  عذابی ‌که  پس  از  نجات  چه  بسا  ایشان  را  در  بر  می‌گیرد!  آخـر  عذاب  یک  بار  نـیست  و  بس.  بـتوان  از  دست  آن  خویشتن  را  رهاند  و کار  را  به  پایان  رسـاند،  همان‌گونه ‌که  تصوّر  می‌کنند:

(قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى‏ أَن یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذَاباً مِن فَوْقِکُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَیُذِیقَ بَعْضَکُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الآیَاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ).

بگو:  خدا  می‌تواند  که  عذاب  بزرگی  از  بالای  سرتان  و  یا  از  زیر  پاهایتان  بر  شما  گمارد  (‌و  شما  را  دچار  بلاهای  آسمانی  و  بمبارانهای  هوائی  یا  بلاهای  زمینی  همـچون  زلزله‌ها  و  آتشفشانیها  و  انفجارهای  مینها  و  دیگر  مواد  منفجرۀ  جنگها  سازد)  و  یا  این  که  کـار  را  بـر  شـما  بـهم  می‌آمیزد  (‌و  در  نتیجه  حقیقت  امر  بر  شما  مشتبه  شود)  و دسته  دسته  و  پراکنده  گردید  (‌و  جنگها  در  میانتان  بر  پا  گرداند)  و  برخی  از  شما  را  به  جان  برخی  دیگر  اندازد  و  گرفتار  همدیگر  سازد.  بنگر  که  چگونه  آیات  (‌قرآنی  و دلائل  جهانی  خود)  را  بیان  و  روشن  می‌گردانیم  تا  بلکه  (‌بیندیشند  و  به  خود  باز  گردند  و  حقیقت  را)  بفهمند.  تصوّر  عذاب  فراگیر  و  آینده  از  بالا،  و  یا  برجو‌شنده  از  زیر  پا،  تأثیر  بیشتری  در  نفس  انسان  دارد  از  ایـن ‌که  تصوّر گردد  عذاب  از  راست  یا  چپ  بیاید.  چه  در  ایـن  صورت ‌گمان  می‌رود  انسان  بتواند  عذاب  را  از  طرف  راست  و  یا  از  طرف  چپ  دفع  نماید.  امّا  عذابی ‌که  از  بالای  سر  بر  انسان  بتازد،  و  یا  از زیر  پا  برجوشد،  عذابی  ا‌ست‌ که  فراگیر  و  چیره  و  پریشان‌کننده  است  و  در  برابر  آن  نـمی‌توان  تاب  آورد  و  ا‌یســتادگی ‌کـرد.  تـعبیـر  الهامگرانۀ  قرآنی‌،  متضمّن  این  تأثیر  ژرف  و  بس  مؤثّر  در  حسّ  انسان  و گمان  او  است‌،  تعبیر  الهـامگری  است  که  حقیقت  قدرت  یزدان  بر گرفتار  ساختن  بندگان  به  عذاب  را  بیان  می‌دارد،  عذابی ‌که  هرگونه  و  از  هر  جا که  خدا  بخواهد  روی  می‌نماید.

تعبیر  قرآنی  نوع  دیگری  از  انواع  عذابهائی  را  ذکر  می‌کند که  خدا  بر  آنها  توانا  است‌،  و  چه   بسا  بندگان  را  بدانها گرفتار  سازد‌.  نوع  دیگری ‌که ‌کند  می‌آید  ولی  دیر پا  و  دراز  آهنگ  است  و کارشان  در  لحظه‌ای  یکسره  نمی‌سازد،  بلکه  با  آنان  ماندگار  می‌ماند  و  در کنارشان  مـی‌آرامد  و  شب  و  روز گریبانگیرشان  می‏‎گردد  و  همدمشان  می‌شود:

(أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَیُذِیقَ بَعْضَکُم بَأْسَ بَعْضٍ).

یا این  که  کار  را  بر  شما  مشـتبه  سـازد  و  شـما  را  گروه  گروه  و  دسته  دسته  گرداند  و  برخی  از  شما  را  به  جـان  برخی  دیگر  اندازد  و  گرفتار  همدیگر  سازد.

این  هم  نوعی  از  عذاب  ماندگار  و  دراز  و  فراوانی  است  که  با  دستهای  خو‌دشان  آن  را  به  خو‌د  می‌چشانند  و  به  خویشتن  جرعه  جرعه  می‌نوشانند.  چرا کـه  ایشـان  را  گروه گروه  و  دسته  دسته  می‌گرداند  و  آنان  را  به  جان  هم  می‌اندازد  و  به  هم  می‌آمیزد که  این  یکی  آن  دیگری  را،  و  آن  دیگری  این  یکی  را  نمی‌شـاسد  و  از  همدیگر  جدا  نمی‌سازد.  پیوسته  با  یکدیگر کشمکش  و  پیکار  و کشتار  می‌کنند  و  به  دشمنی  و کینه‌توزی  می‌پردا‌زند،  و  همیشه بلای  جان  یکدیگر  خواهند  گردید.

بشریّت  بارها  و  بارها  در  طول  تاریخ  و  در ادوار  مختلف  با  این  نوع  عذاب  آشنا  شده  است‌...  هـر  زمـان ‌که  از  برنامۀ  یزدان  منحرف ‌گشته  است  و  به  دست  هـواها  و  هوسها  و  لذت  پرستیها  و  خوشگذرانـیها  و  نـادانـیها  و  ضعفها  و کوتاهیهای  انسانها  سپرده  شده  است‌،  چنین  عذابی  را  چشیده  است‌.  آخر  ادارۀ  زندگی  و  چرخاندن  چرخۀ  حیات  برابر  چنین  هواها  و  هوسها  و  لذّت‌پرستیها  و  خوشگذرانیها  و  نادانـیها  و  ضـعفـها  و کوتاهیهای  انسانها،  بهره  و  ثمره‌ای  جز  عذاب  آشفتگی  افکار و  احوال‌،  و  درد  و  رنج  نابسامانی  اجتماعی  و  اقتصادی  و  سیاسی  ندارد.  هر  زمان ‌که  مردمان  دچار  اشتباه  شده‌اند  و  قوانین  و  مقرّراتی  از  پیش  خود  برای  احوال  و  اوضاع  زندگی  تهیّه  دیده‌اند  و  برابر  معیارها  و  میزانهای  بشری  زیسته‌اند،  دچار  انواع  عذاب‌ گشته‌اند. چـون  با  قوانین  و  مقرّرات  و  معیارها  و  میزانهای  بشری  زیسـتن‌،  باعث  می‌گردد گروهی  از  مردمان‌ گروه  دیگری  را  پـرستش  کنند.  با  این  کار،  دسته‌ای  می‌خواهد  دسـتۀ  دیگری  را  پـیرو  سیستمها  و  دستگاه‌ها  و  اوضـاع  و  قوانـین  و  معیارهای  خود  سازد.  دستۀ   دوم  نیز  حاضر  به  پـذیرش  پیشنهادها  و  خواسـتهای  دسـتۀ  نـخستین  نـمی‌گردند  و  فرمان  نمی‏‎پذیرند  و  زیر  بار گفته‌هایشان  نـمی‌روند  و  می‌رزمند  و  سرکشی  می‌کنند.  آنان  هم  برای  تـحمیل  آراء  و  تصمیمات  خود  به  دیگران‌،  بر  سرشان  می‌تازند  و  کشمکش  و  مبارزه  در  می‌گیرد.  دلسبتگیها  و آرزوها  و  آزمندیها  و  جهان‌بینیهای ‌گوناگون  به  نـزاع  و  جدال  می‏کشند،  و  برخوردها  و کشت  و کشتارها  در  می‌گیرد  و  جنگهای  خانمانسوز  به  راه  می‌افتد.  برخی  آتش  به  جان  دیگری  می‌اندازد  و  به  عذاب‌ گرفتارش  می‌سازد.  برخی  با  برخی  می‌رزمد  و  دسته‌ای ‌کینه‌توزی  دسته‌ای  را  به  دل  می‌گیرد،  و  جماعتی  با  جماعت  دیگـری  دشـمنی  می‌کند  و  راه  مخالفت  می‌پوید.  همۀ  ایـن  بلاها  بدان  خاطر  است‌ که  همگان  به  مـعیار  و  تـرازوی  یگانه‌ای  مراجعه  نمی‌کنند،  و  به  سوی  قانون  واحدی  برنمی‌گردند  که  یزدان  آن  را  برای  مردمان  وضـع  فـرموده  است  و  بندگان  را  به  اطاعت  از  فرمان  معبودشان  دعوت  نموده  است‌.  اگر  مردمان  چنین‌ کنند  دیگر کسی  خود  را  بزرگتر  از  آن  نمی‌بیند که  در  برابر  فرمان  و  قانون  خدا  سر  تـعظیم  فرود  آورد،  و  به  سبب‌ کرنش  در  برابر  فرمان  و  قانون  یزدان  احساس‌ کوچکی  و  شرمندگی  نمی‌کند.

فتنۀ  بزرگ  و  بلای  سترگ  در  زمین  این  است‌ که  از  میان  بندگان  یزدان  کسی  به  پاخیزد  و  ادّعای  حقّ  الوهیّت  بر مردمان‌ کند!  آنگاه  عملًا  این  حقّ  را  به  دست‌گیرد!  فتنه  و  بلائی  است‌ که  انسانها  را  دسته  دسته  و  دشمن  یکدیگر  می‌گرداند.  چه   در  این  صورت  انسانها  از  لحاظ  ظاهر  به  شکل  یک  ملّت  یا  یک  جامعه  جلوه‌گر  می‌آیند،  ولیکن  در  حقیقت  بـعضیها  بندگان  بـعضیها  می‌گردند.  بـعضیها  قدرت  و سلطه  را  به  دست  می‌گیرند  و  با  آن  بر  سر  دیگران  می‌تازند  -  زیرا  مقیّد  به  شریعتی  از  سوی  یزدان  نیستند  -  و  برخیها  درونشـان  لبریز  از کینه‌توزی  می‌گردد  و  پیوسته  در  انتظار  فرصتی  هستند که  دست  دهد  و  انتقام  خود  را  بگیرند...  هم  آنـان‌ که  در  انـتظار  فرصت  بوده  و  هم  آنان‌ که  بر  اریکۀ  قدرت  لمیده‌اند  و  به  تاخت  و  تاز  نشسته‌اند،  یکی  به  دیگری  عذاب  را  می‌رساند  و  دنیا  را  شکنجه‌گاه  او  مـی‌گردانـد.  هـمگان  گروه‌ گروه  و  دسته  دسته  می‌شوند،  امّا  با  این  وجود  در  ظاهر  جدای  از  یکدیگر  و  بریده  از  همدیگر  نیستند  و  در  صلح  و  صفا  بسر  می‌برند!

امروزه  سراسر کرۀ  زمین ‌گرفتار  این  عذابِ  کُنْد  و  دیرپا  و  طولانی  و  دراز  است!

این  مطالب‌،  ما  را  متوجّه  موقعیّت‌ گروه  مسلمانان  در  زمین  می‌گرداند.  مسلمانان  باید  هر  چه  زودتر  و  با  سرعت  هر  چه  بیشتر  از جاهلیّت  پیرامون  خویشتن  جدا  و  متمایز گردند.  جاهلیّت  هم  هرگونه  وضع  و  هرگونه  حکم  و  هرگونه  جامعه‌ای  است ‌که  تنها  شریعت  یزدان  بر  آن  فرمان  نمی‌راند  و  آن  را  نمی‌گرداند،  و  الوهیّت  و  حاکمیت  را  تنها  به  یزدان  سبحان  اختصاص  نمی‌دهد.  بلی  بسی  ضروری  است‌ که  مسلمانان  از  جاهلیّت  پیرامون  خود  جدا گرد‌ند  و  متمایز  شوند،  زیرا  مسـلمانان  ملّتی  هستند که  جدا  و  متمایز  از  قوم  خود  هسـتند.  از  آن  کسانی‌ که  ترجیح  می‌دهند  در  جاهلیّت  بمانند  و  بلولند،  و  خویشتن  را  مقیّد  به  اوضاع  و  احوال  و  قوانین  و  احکام  و  معیارها  و  ارزشهای  آن  گردانـند.  گروه  مسـلمانان  در  سراسر کرۀ  زمین  از  دست  این  عذاب  خلاصی  و  رهائی  ندارند:

(أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَیُذِیقَ بَعْضَکُم بَأْسَ بَعْضٍ).

یا  این  که  کار  را  بر شما  به  هم  آمیزد  (‌و  در  نتیجه  حقیقت  امر  بر  شما  مشتبه  شود)  و  دسته  دسته  و  پراکنده  گردید  (‌و  جنگها  در  میانتان  بر  پا  گرداند)  و  برخی  از  شما  را  به  جان  برخی  دیگر  اندازد  و  گرفتار  همدیگر  سازد.

مگر  این‌ که ‌گروه  مسلمانان  در  عقیده  و  فهم  و  شعور  و  برنامۀ  زندگی  از  اهل  جاهلیّت  قوم  خود  بگسلند  و  جدا  شوند،  تا  روز  و  روزگاری ‌که  یزدان  «‌دار  اسلام‌»  یعنی  مملکتی  را  پدید  آورد که  مسلمانان  بدان  متوسّل  شوند  و  خود  را  در  پناه  آن  دارند.  هـمچنین‌ گروه  مسلمانان  وقتی  رستگارند  که  کاملًا  ا‌حساس‌ کنند که  خود‌شان  «‌ملّت  مسلمان‌»  هستند،  و  چیزهائی‌ که  و کسـانی‌ کـه  پیرامون  ایشانند  و  هنوز  به  آئـینی  در  نـیامده‌اند که  مسلمانان  آن  را  پذیرفته‌اند،  جاهلیّت  و  اهل  جاهلیّت  بشمارند...  این  ملّت  مسلمان  باید که  در  عقیده  و  برنامه  از  قوم  خود  بگسلد،  و  آن  وقت  از  خدا  عاجزانه  بخواهد  که  فتح  و پیروزی  را  برساند،  و  میان  ایشـان  و میان  قومشان  به  حقّ  داوری‌ کند،  و  او  بهترین  داوران  است‌.  اگر  ملّت  مسلمان  چنانکه‌ گفتیم  از  جاهلیّت  و  اهـل  جاهلیّت  نگسلند،  و  بدین  شکل‌ که ‌گفتیم  جدا  و  متمایز  نگردند،  این  تهدید  و  بیم  یزدان  دربارۀ  ایشان  صدق  پیدا  می‌کند.  یعنی گروهی  از گروهها  در  جامعه  می‌شوند،  گروهی‌ که  با گروههای  دیگر  می ‌آمیزند،  و  خویشتن  را  مستقلّ ‌و  مشخّص  نمی‌کنند.  نه  خـود  را  چنانکه  باید  می‌شناسند،  و  نه  مردمان  دور و  بر خود  را  بگونۀ  شایسته  می‌شناسند.  بدین  هنگام  آن  عذاب  همیشگی  و  طولانی  بدیشان  می‌رسد  و گریبانگیرشان  می‏‎گردد،  بدون  این ‌که  آن  فتح  و  ظفر  موعود  یـزدان  ایشـان  را  دریابد  و  خدا  میان  ایشان  و  دیگران  جدائی  اندازد.

جدا  شدن  مسیر  زندگی  ملّت  مسلمان‌،  و گسیختن  ایشان  از  دیگران‌،  اگر  بدین  شکلی  که ‌گفته  شد  انجام  نپذیرد،  این  تهدید  و بیم  یزدان  در  حقّ  آنان  تحقّق  پیدا  می‌کند،  و  تازیانۀ  عذاب  بر  سرشان  فرود  می‌آید:  مـلّت  مسـلمان  دسته  و گروهی  از  دسته‌ها  و گروه‌های  جامعه  می‌گردد،  و  دسته  و گروهی ‌که  با  دسته‌ها  و گروه‌های  دیگر  آ‌میختـه  می‌شود،  نه  خود  را  چنانکه  باید  می‌شناسد،  و  نه  مردمان  پیرامون  خود  را  چنانکه  شاید  از  یکدیگر  جدا  می‌سازد.  بدین  هنگام  است ‌که  آن  چنان  عذاب  دائمی  و  طولانی  گریبانگیرشان  می‌‌گردد،  بدون  این ‌که  نوبت  فتح  و  ظفر  موعود  الهی  آید  و  ایشان  را  احاطه  نماید.

مراجعۀ  به  تاریخ  دعوت  دیگران  به  سوی  یزدان  جهان  توسّط  جملگی  پیغمبران  ایزد  منّان‌،  ما  را کاملًا مطمئنّ  و  معتقد  می‌سازد  به  این ‌که  فتح  و  ظفر و  یاری  و  مددکاری  الهی‌،  و  تحقّق  پیدا کردن  وعدۀ  یزدان‌،  مبنی  بر  غالب  و  چیره  شدن  پیغمبران  و  مؤمنان  و  پیروانشان‌،  ناگهانی  و  یک  دفعه  صورت  نپذیرفته  است‌.  بلکه  وقتی  صورت  گرفته  است‌ که ‌گروه  مسلمانان  از  دیگران  جدا  شده‌اند  و  شخصیّت  مستقلّی  پیدا  کرده‌اند  و  از  دیگران  بریده‌اند  و  از  قوم  خود گسیخته‌اند،  آن  هم  به  خاطر  عقیده  و  باوری  که  داشته‌اند  و  در  سایۀ  برنامۀ  زندگی  الهی  و  آسمانیی  که  در  پیش‌ گرفته‌اند  - ‌که  دین  است  -  و  به  سبب  جدا  بودن  عقیده  و آئینشان  از عقیده  و آئین  جاهلیّت  -  هر  گونه  نظام  و  سیستم  زندگی  جاهلیّت  -  ...  ایـن  ا‌مر،  پیوسته  نـقطۀ  شروع  جدا  شدن  و  دو  راهۀ ‌گسـیختن‌،  در  همۀ  دعوتهای  آسمانی  و  ادیان  الهی  بوده  است‌.

راه  این  دعوت  آسمانی  اسلام  نـام  نـیز  یک  راه  بیش  نیست‌. کار  این  دعوت  هم  چیزی  جز  همان‌ کاری  نیست  که  در زمان  همۀ  پیغمبران  -‌ علیهـم  السلام  -‌ بوده  است‌: 

(انظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الآیَاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ).

بنگر  که  چگونه  آیات  (‌قرآنـی  و  دلائـل  جهانی  خود)  را  بیان  و  روشن  می‌گردانیم  تا  بلکه  (‌بیندیشند  و  بـه  خود  خود باز  گردند  و  حقیقت  را)  بفهمند.

از  یزدان  سبحان  عاجزانه خواسـتاریم‌ که  ما  را  جزو  کسانی  گرداند که  آیات  قرآنی  و  دلائل  جهانی  را  برای  ایشان  بیان  و  روشن  می‌فرماید  و  آنان  هم  می‌اندیشند  و  به  خود  باز  می‌گردند  و  حقیقت  را  فهم  می‌کنند.

---

1- برای  اطّلاع  بیشتر،  مراجعه  شود  به  کتاب  «‌خصائص  التصوّر  الاسلامی  و  مقوّماته‌»  هردو  جلد  آن‌.

2- ‌مراجعه  شود به  همین  جزء‌،  تفسیر  آیه‌های  ٧٩-٠

3- ‌عنوان ‌کتاب  شخص  بی‌دینی‌ به  نام  ژولیان  هاکسـلی  است  Mam Stands  Alome.

4- برگرفته  از  مقالۀ  :  «‌درسی  از  بوتۀ ‌کل‌»  نوشتۀ  ماریت  ستانلی‌ کونجدن‌،  فیلسوف  فرزانۀ  علوم  طبیعی‌. به  نقل  از کتاب‌:  «‌الله  یتجلّی ‌فی  عصر  العلم‌»  ترجمۀ  دکتر  دمرداش  عبدالمجید  سرحان‌.

5- ‌کتاب  «‌انسان  موجود  ناشناخته‌»  تألیف‌: الیکسیس ‌کاریل. 

6- اشاره  به  «‌اصل  عدم  قطعیّت‌»  هایز نبرک  است‌ کـه  از  اصول  اساسی  مکانیک ‌کوانتوم  بشمار  می‌رود.  (‌مترجم‌) 

7- این  مرد  چنین  می‌گوید...  امّا  ما  از گفتار او  یک  نتیجۀ  علمی  را  استنباط  و  استفاده  می‌کنیم‌ که  تجربه  بدان  رسیده  است  و  از  شناخت  پدیدۀ  طبیعت  بدست  آمده  است‌.  برای  ما  مهم  نیست‌ که  او  نابودی  اتمهای  رادیوم  را مرگ  کورکورانه  و  ناسنجیده  می‌نامد.  ما  معتقدیم‌ که  هر  اتمی  از  اتمهای  رادیوم  بهرۀ  خود  را  از  ماندن ‌می‌برد و  آنگاه ‌مرگ  یکایک  آنها برابر  قضا و  قدر  الهی  درمی‌رسد،  قضا و  قدری ‌که  تنها  یزدان  از  حکمت‌ آن  آگاه  است‌ و  بس‌. ما  بر  این  باوریم‌ که‌: (لِکُلِّ اَجَلٍ کِتَاب).

هر  زمانی  دارای  حکـم  معیّن ‌و کار  مقدّری  است  (‌که  جز آن  انجام  نمی‌گیرد)‌.  (‌رعد/٣٨)

(لِکُلِّ نَبَأٍ مُسْتَقَرّ).

هر  خبری ‌موعد خود  دارد.  (‌انعام/67)

هیچ‌ فرقی  هم  میان  اتمهای ‌رادیوم  با  اتمهای  جمادی‌ و  نباتی‌ و  حیوانی  نیست‌.  مردمان ‌هم  هنگامی ‌که ‌به  اجل  نهان  از  دیدگان  رسیدند،  به  همین  منوال  و  روال  می‌میرند...  (‌مؤلّف) 

8- ‌کتاب‌:  «‌الله  یتجلّی‌ فی  عصر  العلم‌»  مقالۀ :  «‌سلولهای  زنده  وظیفۀ  خود  را  اداء  می‌کنند»‌...  بد  نیست  یادآور شویم‌،  هنگامی‏‎ که  سخنانی  را گلچین  می‌کنیم‌،  مرادمان  پاسخ  دادن‌ به  مادیگرایان ‌«‌هواداران  علم‌»‌ به  زبان  خودشان  است  ...  نه  این ‌که  چنین  سخنانی  دال  بر  اعتراف  ما  به  حقّانیت  چیزهائی  باشد که  نقل  می‌کنیم‌،‌ و  شیوۀ  اندیشه ‌و  نحوۀ  تعبیر  در  مسالۀ  مورد  نظر،  مقبول ‌و  پسندیدۀ  خاطر ما  باشد. (‌مولف‌)