تفسیر قرآن

تفسیر و معانی قرآن

تفسیر قرآن

تفسیر و معانی قرآن

تفسیر سوره‌ی انعام آیه‌ی 55-50

سوره‌ی انعام آیه‌ی 55-50

(قُل لا أَقُولُ لَکُمْ عِندِی خَزَائِنُ اللّهِ وَلاَ أَعْلَمُ الْغَیْبَ وَلاَ أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَایُوحَى‏ إِلَیَّ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمَى‏ وَالْبَصِیرُ أَفَلاَ تَتَفَکَّرُونَ (50) وَأَنْذِرْ بِهِ الَّذِینَ یَخَافُونَ أَن یُحْشَرُوا إِلَى‏ رَبِّهِمْ لَیْسَ لَهُم مِن دُونِهِ وَلِیٌّ وَلاَ شَفِیعٌ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ (51) وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَیْکَ مِنْ حِسَابِهِم مِن شَیْ‏ءٍ وَمَا مِن حِسَابِکَ عَلَیْهِمْ مِن شَیْ‏ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ (52) وَکَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لِیَقُولُوا أَهؤُلاَءِ مَنَّ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِن بَیْنِنَا أَلَیْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ (53) وَإِذَا جَاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِنَا فَقُلْ سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنکُمْ سُوءاً بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (54) وَکذلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ وَلِتَسْتَبِینَ سَبِیلُ الْمُجْرِمِینَ (55)

این موج‌، باقی ماندۀ رویاروی ‌کردن مشرکان است با حقیقت رسـالت و با سرشت پیغمبر، به مناسبت درخو‌است معجزاتی‌ که آنان می‌طلبیدند. معجزاتی که نمونه‌هائی ازآنها را در بند پیشین این روند قرآنی ذکر کردیم‌. بخش دیگری از این موج دربارۀ بقیّۀ تـصحیح جهان‌بینیهای جاهلی، و تصحیح جهان‌بینیهای بشری بر عـام دربارۀ پـیغمبریها و پیغمبران است‌. دیدگاههای انسانها را در این راستا تصحیح می‌گرداند، دیـدگاه‌هائی‌ که جاهلیتهای عربها و سـائر مـلّتهای پیرامونشان آنها را بازیچه قرار داده بودند و از حقیقت رسالت‌، نبوّت، وحی‌، و پیغمبر بدور داشـته بودند، و خرافه‌ها و افسانه‌ها وگمانها و گمراهیها را آمیزۀ آنـها نموده بودند. تـا بدانـجا که نبوت با جادوگری و غیبگو‌ئی‌، و وحی با جن زدگی و دیوانگـی آمـیزۀ یکدیگر گردید! از پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌خواستند که غیبگو‌ئی‌ کند و معجزاتی را بیاورد و بنماید، وکارهائی بکند که جن بازان و جادوگران انجام می‌دادنـد! آئـین اسلام در رسید تا حق را به جان باطل اندازد و آن را نیست و نابود سازد و از میدان بدر کند، و به جهان‌بینی ایمانی‌، درخشندگی و سادگی و راستی و واقعیت خود را برگرداند، و شکل نبوّت و سیمای پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را از آن خرافه‌ها و افسانه‌ها و خیالبافیها و گمراهیهائی ‌که در همـۀ جاهلیّتها شائع و پراکنده بود، رها و آزاد نـماید. نزدیک‌ترین این جاهلیتها به مشرکان عرب‌، جاهلیتهای اهل‌کتاب یهودی و مسیحی بود، یهودیان و مسیحیان با آئینها و مذهبهای‌ گوناگون و روشها و رونـدهای مختلفی‌ که بر آنـها بودند. امّـا همۀ ایـن‌ گروهها و دسـته‌های جوراجور در زشت نشان دادن سـیمای پیغمبرصلّی الله علیه و آله و سلّم‌ ‌و شکل نبوّت به بدترین وجه، مشترک و متّحد بودند!

پس از بیان حقیقت رسالت و حقیقت پیغمبر، و نشـان دادن آن دو حقیقت به مردمان‌، پاکیزه و زدوده از همۀ گمانها و گمراهیهائی‌ که آویزۀ شکل نـبوّت و سـیمای پیغمبر نموده بودند، قرآن عقیدۀ خود را زدوده از هر نوع اغراق و غلوّی ‌که فراتر از سرشت عقیده‌اش بود، و به دور از هر نوع زیـنت و آرایه‌ای ‌که از حقیقت عقیده‌اش بیرون و افزون بود، به مردمان نـمود... چه پیغمبری‌ که عقیدۀ قرآن را به مردمان نشان و ارمغان می‌داشت انسان بود. مالک گنجهای یزدان نبود. غیب نمی‌دانست‌. به مردمان نمی‌گفت‌: من فرشته‌ام‌. جز از سوی پروردگارش از کسی و چیزی اوا‌مر و نواهی دریافت نمی‌داشت‌. از چـیزی جز وحی یزدان بدو پیروی نمی‌کرد. کسانی‌ که دعـوت او را می‌پذیرفتند بهترین انسانها در پیشگاه خدا بودند. بر او لازم بودکه ایشان را ملزم و قانع‌ کند، و آنان را تند و تیز و چابک و زرنگ‌گرداند، و مرحمت و مغفرتی را که یزدان برای ایشان بر خود واجب ساخته است‌، بدیشان ابلاغ نماید. از دیگر سو پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌بایست‌ کسـانی را بیم مـی‌داد کـه از تـرس آخرت دلهـایشان می‌تپید و درونــهایشان مـی‌جنبید، تـا به مرتبۀ تـقوا و پلۀ پرهیزگاری برسند. وظیفۀ او بدین و بدان منحصر می‌شد. حقیقت او نیز به «‌بشـریت‌» و به «‌دریـافت وحی‌» منحصر می‌گردید. لذا حقیقت او و وظیفۀ او هر دو در جهان‌بینیها تصحیح ییدا می‌کرد. با این تصحیح و با ایـن بیم دادن‌، راه مـجرمین در دو راهۀ جدائی مشخص مـی‌گردد، و حق و باطل از یکدیگر جدا می‌شوند، و پیرامون سرشت پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم سـرشت رسالت‌، پیچیدگی و گنگ نمی‌ماند. همچنین پیرامون حقیقت هدایت و حقیقت ضلالت نـیز ابهام و اشکال برطرف می‌گردد. و در پرتو نور و یقین، میان مؤمنان و غیر مؤمنان فاصله می‌افتد.

در لابلای بیانگری این حقائق‌، روند سوره‌ گوشه‌هائی از حـقیقت الوهـیت را عرضه می‌دارد و از پیوند پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و پـیوند هـمۀ مـردمان - اعـم از فرمانبرداران و سرکشان ایشان - با حقیقت الوهیت سخن میرا‌ند. از سرشت هدایت و از سرشت ضلالت نسبت به حقیقت الوهیت صحبت مـی‌کند. هدایت و رهنمو‌د به الوهیت‌، بینش و بینائی است‌، و ضلالت و گمراهی از الوهیت کوری و نـابینائی است‌. خدا بر خویشتن رحمت را واجب نموده است‌. رحمتی‌ که در پذیرش توبه از بندگانش، و آمـرزش ‌گناهانی‌ کـه از روی جهالت انجام می‌دهند، جلوه‌گر و مجسم است‌. البته اگر از گناهان توبه ‌کنند و پس از آن راه اصلاح در پیش ‌گیرند. خداوند می‌خواهد راه‌گناهکاران را روشن گرداند تا هر که می‌خواهد ایمان بیاورد از روی دلیـل ایمان بیاورد، و هر که می‌خواهد گمراه ‌گردد از روی دلیل‌گمراه شود، و مردمان موقعیتها و موضعهای خود را از روی وضوح و روشنی برگزینند، بدان‌گونه‌ که بهیچوجه خیالبافیها وگمانها آن را نپوشانند و تیره و تار نگردانند.

(‌ای پیغمبر بدین کافران‌) بگو: من نمیگویم گنجینه‌های (‌ارزاق و اسرار جهان‌) یزدان در تصرّف من است (‌چرا که الوهـیت و مـالکیّت جـهان تنها و تـنها از آن خدای سبحان است و بس‌) ومن نمیگویم که من غیب می‌دانم (چرا که کسی از غیب جـهان با خبر است که در هـمۀ مکانها و زمانها حاضر و ناظر باشد که خدا است‌) و من به شما نمیگویم که من فرشته‌ام‌. (‌بلکه مـن انســانی همچون شمایم‌. ایـن است عوارض بشـری از قبیل‌: خوردن و خفتن و در کوچه و بـازار راه رفتن‌، در مـن دیده می‌شود، جز این که به من وحی می‌شود و) من جز از آنچه به من وحی می‌شود پیروی نمی‌کنم (‌و سـخن کسی جز سخن خدا را نمی‌شنوم و تنها به فرمان او راه می‌روم‌)‌. بگو: آیا نابینا و بینا (‌و کافر سرگشته و مؤمن راه یافته، در شناخت این حقائق‌) یکسانند؟ (‌و هـر دو مساوی در پیشگاه یزدانند؟‌)‌. مگر نمی‌انـدیشید (‌تا در پرتو عقل، حق برایتان نمودار و آشکار شود؟‌)‌.

دشمنان قریشی درخواست می‌کردند که رسول صلّی الله علیه و آله و سلّم خدا معجزه‌ای از معجزات را بیاورد تا به سبب آن او را تصدیق‌ کنند - هر چند که آنان همان‌گونه‌ که قبلا گفتیم او را صادق می‌دانستند و شکّی در صدق او نداشتند - گاه از او می‌خواستند صفا و مروه را طلا سازد! گاهی از او می‌طلبیدند که صفا و مروه را از شهر مکّه بدور گرداند و محل آنها به باغهای پر میوه وکشتزارهای سرسبز و خرّم تـبدیل‌گردد! در مواقعی هم از او می‌خواستند بدیشان خبر از حوادث غیبی و وقائعی دهد که برایشان رخ مـی‌دهد! در مـواردی هم از او می‌طلبیدند که فرشته‌ای را از آسـمان نـازل گردانـد! گاه‌گاهی هم درخواست می‌کردند که ‌کتابی را از آسمان بیاورد که روی صفحات آن نوشته‌ها باشد و آن را لمس‌ کنند و ببینند! و معجزه‌های دیگری جز اینها از او می‌طلبیدند و در فراسوی همۀ این مطالب و خواسـتها ریشخند و سرکشی خود را نـهان ‌مـی‌داشـتند وتـنها مرادشان تمسخر و دشمنانگی بود و بس!

همۀ این خواستهای ایشان ناشی از خیالبافیها و خرافه‌ها و افسانه‌هائی بود که در جاهلیّات پیرامونشان آمیزه و آویزۀ شکل نبوّت و صورت نبی‌ گشته بود. نزدیکترین این جاهلیّات بدیشان خیالبافیها و خرافه‌های اهل‌ کتاب و افسانه‌های آنان دربارۀ نـبوت بود، پس از آن‌که منحرف شده بودند از حقائق روشنی‌ که دربارۀ ایـن امور پیغمبرانشان برایشان آورده بودند.

در میان جاهلیّتهای مختلف، شکلهائی از «‌غیبگوئیهای‌» دروغین پخش و پراکنده بود و «‌غیبگویانی‌» ادعاء اطلاع از آنها را می‌کردند گول خوردگانی بدانها باور می‌نمودند... از میان چنین غیبگوئیهائی‌: جادوگری و پیشگو‌ئی و سـتاره‌شناسی و جن گیری بود! چرا که غیبگویان ادعاء داشتند که علم غیب دارند، و با جنها و روحها در ارتباطند، و با تعو‌یذها و نوشته‌ها قوانین طبیعت را مهار و تسخیر می‌کنند! یا با نیایشها و نمازها و دعاها، و از راههای‌ گوناگون و با شیوه‌های جوراجور دیگری دست بدین امور شگفت و شگرف می‌یازند! همۀ اینها با گمان وگمراهی سازگار و همراه است‌، هر چند که در نوع و شکل و مراسم و اسالیب با یکدیگر مختلف و متفاوت باشند.

«‌چه غیبگوئی جادوگرانه‌، اغلب واگذار به ارواح شرور و پلشتی است‌ که برای اطلاع از غیب ناپیدا، یا تسلط بر حوادث و پیدا کردن اشیاء و دستیابی به امور، از آنها کمک‌گرفته و بهره‌برداری می‌گردد. پـیشگو‌ئی نـیز واگذار به «‌خداوندگارانی‌» است که از غیبگو اطاعت نمی‌کنند، ولی دعاها و نیایشهای او را پاسخ می‌دهند، و در عالم بیداری یا خواب درهای بسته را برایش باز کرده و مشکل‌گشائی مـی‌کنند. یا این‌که برای او نشانه‌هائی را بیان می‌دارند و یا به خواب وی می‌روند و رهنمودش می‌کنند. البته ایشان به دعاها و نیایشهای جز او گو‌ش فرا نمی‌دهند و به دیگران ‌کمک نمی‌کنند! و امّا غیبگـوئی جادوگرانـه و پـیشگو‌ئی‌کردن‌، باخبر مجذوبانه و د‌یوانگی مقدّس فرق دارد. چه جادوگر و غیبگو می‌دانند که چه می‌خـواهند، و آنچه را با دعاها و نیایشها می‌خواهند از روی قصد و عمد می‌خواهند. ولی‌ گرفتار جذبه یا دیوانگی مقدّس از خود بیخود می‌گردد. بر زبانش عبارت‌های مبهم و نامفهومی جاری می‌گردد که خودش قصد ادای آنها را ندارد و چه بسا معنی آنها را هم نـدانـد. در مـیان ملتهائی‌ که خبر مجذوبانه شائع است، اغلب همراه مجذوب، شـخـص مفسّری است‌که ادعاء دارد از لُبّ سـخنان او آگاهی دارد و رمـوز و اشـارات او را می‌فهمد. در یونان مجذوب را «‌مانتی = Manti‌» یعنی پیشگو می‌نامیدند، و به مفسّر سخنان و اشارات او «‌پروفت Prophet=» می‌گفتند که به معنی سخنگوی دیگران است‌. از ایـن واژه‌، اروپائیان واژۀ غیبگوئی را با همۀ معانیی‌ که دارد برگرفته‌اند... کمتر اتّـفاق می‌افتد که غیبگویان و مجذوبان با یکدیگر سازگار و متّحد باشند، مگر این‌که غیبگو عهده‌دار تـفسیر و تعبیر مقاصد مجذوب‌، و بیانگر مفاهیم رموز و اشارات او باشد. اغلب غیبگو و مجذوب اختلاف پیدا می‌کنند و به نـزاع می‌نشینند. چون وظیفۀ اجتماعی ایشان با یکدیگر متفاوت است و کارشان بر اثر سرشت پرورش و دگرگونی محیط آنان جدا از همدیگر است‌. مجذوب طغیانگر است و بر اوضاع می‌شورد، و مقیّد به مراسم واوضاع اصطلاحی و عرفی نیست‌. و غیبگو محافظه‌کار است و دانش مـوروثی خـود را اغلب از آبـاء و اجداد خـویش می‌آموزد. غیبگوئی مربوط به محیطی است‌ که ‌کنشتها و دیرها و نـیایشگاه‌هائی دارد که از نـواحی دور و نزدیک بدانجاها می‌روند. ولی جذبه مربوط و محدود به چنین محیطی نیست‌. چه بسا جذبه عارض شخص شود، هر چند در دشت و بیابان باشد، همان‌گو‌نه‌ که در شهرها و آبادیها نیـز گریبانگیر ا‌و می‌کردد»‌.^[1]

«‌تعداد انبـیاء در میان قبائل بنی‏اسرائیل به حـدی زیـاد بود که پـیغمـبرانشـان در زمـانهای پـیاپی‌، به انـدازۀ اصحاب اذکار و اوراد، و دراویش طریقه‌های صوفیّه در عصور جدید بود. چه آنان در برخی از ازمنه از صدها نفر تجاوز می‌کردند. ریاضیّاتی را در میان پیروان خو‌د انجام می‌دادند که دراویش صوفیّه برای رسـیدن به حالت جذبه و خلسه انجام می‌دهند،‌گاهی با شکنجۀ تن‌، و گاهی با گوش فرا دادن به آلات موسیقی‌. درکتاب اول سـموئیل آ‌مده است‌: شـاول برای‌ گـرفتن داود قاصدانی را روا‌نه کرد... آنان‌ گروهی از انبیاء را دیدند که پیشگوئی می‌کنند. شاول به عنوان رئیس ایشان در میانشان ایستاده بود. جبرئیل نازل شد و به نزد قاصدان شاول آمد. آنان هم به پـیشگو‌ئی پرداختند. شـاول قاصدان دیگری روانه کرد. ایشان نـیز به پـیشگو‌ئی نشـستند... پس شاول خودش هم جامه‌هایش را کند و در جلو سموئیل به پیشگوئی پرداخت‌، و سراسر آن روز و آن شب لخت مـاند و پـیشگوئی نـمود... درکـتاب سموئیل‌ همچنین آمده است‌:

... تو گروهی از انبیاء را خواهی دید که از تپه‌ها پائین می‌آیند، و جلو ایشان رباب و دف و نی و عو‌د است‌. آنان پیشگوئی می‌کنند که جبرئیل به میانشان می‌آید. او نیز با ایشان به پیشگوئی می‌پردازد و به مرد دیگری تبدیل می‌شود.

پیشگو‌ئی ‌کردن پیشه‌ای بود که فرزندان از آباء و اجداد خود می‌آموختند، همان‌گونه‌ که درکـتاب دوم شـاهان آمده است‌. پسران انبیاء‌گفتند: وای بر یشع‌! این همان جائی است‌که جلو تو در آن هستیم و هم اینک بر ما تنگ آمده است‌، پس باید به اردن برویم.

آنان خدمتگذارانی داشتند کـه در برخی مواقـع به سپاهیان ملحق می‌گشتند، همان‌گو‌نه ‌که درکتاب اول روزگاران آمده است‌. در اینجا گفته‌اند: داود و رؤسای سپاه‌، بنی‌اساف و دیگران را به خدمت می‌گماشتند، بنی‌اساف و دیگرانی را که با عود و رباب و سنج پیشگوئی می‌کردند...»‌.^[2]

بدین منوال جاهلیّتها - از جمله جاهلیتهائی‌ که منحرف شـده بودند از جـهان‌بینی درست فراهم آمده از رسالتهای آسـمانی - لبریز شده بودند از ایـن چنین جهان‌بینیهای باطل و مخالف با سرشت نبوّت و سرشت نبی. مردمان از کسی‌ که ادعای پیغمبری داشت انتظار داشتند کـه همچون ‌کارهائی را بکند. کاهی از او می‌طلبیدند که غیبگوئی‌کند، وگاهی از او می‌خواستند که از راه غیبگوئی یا از راه جادوگری در قوانین طبیعت تأثیرکند و آنها را تغییر دهد... پیشنهادهای قریشیان به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم‌ از چنین چشمه و منبعی برمی‌جوشید. این بیانهای مکرر قرآن مجید نیز در بارۀ سرشت رسالت و سرشت فرستادۀ آسـمانی‌، برای تـصحیح همۀ ایـن خیالبافیها وگمانها بوده است ... از جملۀ این بیانات، چنین فرموده‌ای است‌:

خدا به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور مـی‌فرماید که خـود را بدیشان بشناساند بدان گو‌نه که هست‌، پاکیزه از همۀ اوهام و خرافاتی ‌که دربارۀ سرشت پیغمبر و پیامبری بر جاهلیّتها حاکم‌ گردیده بود‌. همچنین بدو دستور می‌فرماید که این عقیده را بدور از هر نوع تشویق و تحریک بیجا و آرایش و ییرایش ناروا، بدانان معرفی کند... بدون هیچگو‌نه سخنان اضافی و ادعاء و لاف و گزافی‌، عقیده را بشناساند. ایـن عقیده‌ای است‌ کـه پیغـمبری آن را به ارمغان می‌آورد که جز از هدایت یزدان از چیزی برخوردار نیست‌، هدایتی ‌که راه را برای او روشن می‌گرداند!

این پیغمبر جز از وحی یزدان پیروی نمی‌کند، وحیی ‌که بدو می‌آموزد چیزی را که نمی‌داند... او بر گنجینه‌های یزدان نمی‌نشیند تا از آن ‌گنجینه‌ها به کسانی بهرۀ فراوانی بد‌هد و غرق در نعمتشان سازد که از او پیروی می‌کنند. کلیدهای غیب جهان هم در دست او نیست تا پیروان خـود را از پدیده‌ها و رخدادها بـیاگاهاند و بدیشان گوید که چه می‌شود و چه نمی‌شود. او فرشته هم نیست، همان‌گونه که ایشان درخواست می‌کردند که یزدان فرشته‌ای برای آنان نازل گرداند... بلکه او انسانِ پیغمبری است‌. عقیده‌ای‌ که با خود آورده است تنها این عقیدۀ روشن و آشکار و ساده و آسان است‌. این عقیده، فریاد فطرت است‌. بنیاد حیات است‌. راهنمای راه منتهی به آخرت است‌. راهنمای رسیدن به خدا است‌. این عقیده خود به خو‌د بی‏نیاز از پیرایه و آرایه است ... هر که این عقیده را برای خودِ این عقیده بخواهد سزاوار او است و این عقیده برای او گرانـبهاتر از هر چیز و فراتر از هر گونه ا‌رزش و بهائی است‌. هر کس هم ا‌ین عقیده را همچون‌ کالائی در بازار منافع بخواهد، او به سرشت این عـقیده دسترسی پیدا نـمی‌کند و ارج و ارزش آن را نمی‌شناسد، و این عقیده توشه‌ای بدو نمی‌دهد و دارائیی بدو ارمغان نمی‌دارد.

به خاطر همۀ این چیزها است ‌که به پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور داده می‌شود که این عقیده را بدین شکل‌، بدون هر گونه پیرایه و آرایه‌ای به مردمان ارمغان دارد، چرا که خود از هر نوع پیرایه و آرایه‌ای بی‏نیاز است‌. کسانی هم‌ که به زیر سایۀ این عقیده مـی‌روند باید بدانند: آنان به زیر سایۀ ‌گنجهای اموال نمی‌روند، و به سوی آوازه و نـام و پایگاه و مـقام دنـیا رهسـپار نمی‌شوند، و امتیازی بر مـردمان بدون تقوا پیدا نمی‌کنند. آنان رهسپار سایۀ هدایت یـزدان می‌شوند، چـنین هـدایـتی هـم والاتـرین و ارزشـمندترین و گرانبهاترین هدایت است‌.

(قُل: لا أَقُولُ لَکُمْ عِندِی خَزَائِنُ اللّهِ، وَلاَ أَعْلَمُ الْغَیْبَ، وَلاَ أَقُولُ لَکُمْ: إِنِّی مَلَکٌ، إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَایُوحَى‏ إِلَیَّ).

بگو: من نمی‌گویم گنجینه‌های یـزدان در تـصرّف مـن است‌. و من نمی‌گویم که من غیب می‌دانم‌. و من به شما نمی‌گویم که من فرشته‌ام. من جز از آنچه به من وحـی می‌شود پیروی نمی‌کنم‌.

پیروان او باید بدانند که ایشان در این صورت به سوی نور و بینش می‌روند، و از تـاریکی وکوری بیرون می‌شوند: .

(قُلْ: هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمَى‏ وَالْبَصِیرُ؟ أَفَلاَ تَتَفَکَّرُونَ؟)

بگو: آیا نابینا و بینا یکسانند؟ مگر نمی‌اندیشید؟‌.

گذشته از اینها، تنها پیروی از وحی رهنمود و بینش است‌. کسی‌ که بدون چنین رهنمونی باشد،‌ گمراه کوری است ... این چیزی است‌ که این آیه آشکارا و قاطعانه آن را بیان مـی‌دارد... پس کار خرد انسـان در ایـن جولانگاه چیست‌؟

پرسشی است‌که پاسخ آن در جهان‌بینی اسلامی روشن و ساده است ... این خردی را که یزدان به انسان عطاء فرموده است می‌تواند آن وحی را دریـافت دارد و معانی و مفاهیم آن را بفهمد. این وظیفۀ خرد است ... افزون بر این‌، بدو چنین فرصتی داده شده است تا برای دستیابی به نور و هدایت از آن اسـتفاده ‌کند، و در پرتو این قانون صحیح و ضابطۀ درستی‌ که هرگز باطل بدان رو نمی‌کند و پوچ نمی‌گردد، انضباط پیدا کند و روبراه شود.

امّا زمانی‌ که این خرد بشری دور از وحی‌گردد، در این صورت‌ گرفتار گمراهی و کجروی می‌شود، و بد می‌بیند و ناقص می‏‎بیند و بد می‌سنجد و بد می‌اندیشد و بد می‌کند.

خرد گرفتار همۀ اینها می‌گردد به سبب سرشت ترکیب ذاتی خودش در دیدن هستی به‌ گونۀ اجزاء جداگانه‌، نه یک دسـتگاه ‌کـلّی یگــانه‌. خرد مطالب را پـیاپی می‌آزماید، و حادثه‌ها را یکی پس از دیگری امتحان می‌نماید، و شکلها را یکی یکی نگاه می‌کند و از مـدّ نظر می‌گذراند... زیرا برای خرد مشکل و ناممکن است که هستی را یکجا ببیند و سراسر آن را بنگرد، تـا بر اساس این دیدن و نگریستن کامل‌، احکامی را صادر کند، و بر اساس آن نظامی را پـی‌ افکند که در آن فراگیری و همآهنگی مورد نظر باشد... از اینجا است - وقتی‌که از برنامۀ یزدان و هدایت او کناره ‌گیری می‌کند - ‌میان تجربه‌ها می‌گردد و می‌لولد، احکام را تغییر مـی‌دهد، نــظام را عـوض می‌کند، مـیان اعمال و عکس‌العملها متردد ومضطرب می‌گردد و سراسـیمه می‌شود، و از راست به چپ و از چپ به راست دست و پا می‌زند و در اینجا و آنجا می‌پلکد و بدین سو و آن سو می‌رود و می‌دود... خرد در همۀ ایـنها پـدیده‌های بشر‌ی گـمراه‌، یـعنی انسـانهای مکـرّم‌، و همچنین دسـتگاه‌های انسـانی بز‌رگوار و گرانبها را در هم می‌شکند و نابود می‌کند... اگر از وحی پـیروی شود برای انسانها بهتر است وآنان را از همۀ این شرها و بدیها می‌رهاند، و آزمونها و تـلاشها و تکـاپوها را صرف «‌اشیاء‌» و «‌مواد» و «‌دسـتگاه‌ها» و «‌ابزارهـا» می‌گرداند... این چیزها هم جولانگاه طبیعی خرد است‌، جولانگاهی‌ که خرد می‌تواند در آنها مسـتقل و آزاد و رها باشد. در این صورت‌، زیـان سرانـجام مربوط می‌گردید به مواد و اشیاء‌، نه جانها و روانها!

خرد در معرض همۀ اینها قرار می‌‌گیرد بر اثر سرشت ترکیبی آن‌، و به سبب شـهوتها و هوسها و هواها و کششهائی‌ که در وجود بشری سرشته شده است‌. باید این چیزها کنترل کننده‌ای داشته باشند، کنترل کننده‌ای که تضمین کند که وظائف آنها در امر استمرار حیات انسانها و پیشرفت آنان اداء‌ گردد، و از این حد معمول مأمون فراتر نروند و در نتیجه به ویرانی حیات یا نتائج عکس وظائف منتهی نگردند و تباهی به بار نـیاورند! این چنین‌ کنترل‌کننده‌ای هم نمی‌تواند تنها خرد انسانها باشد و بس. آخر این خردی‌ که تحت فشار هواها و سهوسها و شهوتها و خواستها و کششها و گرایشـهای گوناگون و جوراجور می‌لرزد و سـراسیمه مـی‌شود، کنترل‌کنندۀ دیگری نیز باید باشد تا آن راکنترل‌کند، و گذشته از کنترل‌، وی را بپاید و از کژی و کاستی رهـا نماید. خرد هر آزموده‌ای و هر حکمـی را - در زمینۀ حیات بشری - بدین ‌کنترل‌کنندۀ خود برگرداند تـا آزموده و حکم خود را بر محک او زنـد، ‌و راه‌ و روش و تلاش و جنبش‌خویش را با آن بسنجد وکنترل‌کند. کسانی‌ که چنین معتقدند که این خرد انسانی‌، آن اندازه دقیق و درست است ‌که با وحی یزدانی همطراز است! چرا که هر دوی آنها، یعنی خرد و وحی، ساختار خدایند و به ناچار باید همطراز و همسطح باشند... این چنین کسانی استناد می‌کنند به بیاناتی‌ که دربارۀ ارزش خرد است و آنها را بعضی از فلاسفۀ انسان ‌گفته‌اند، نه یزدان سبحان!

کسانی‌ که معتقدند که این خرد انسانی‌، ما را از وحی یزدانی بی‏نیاز می‌گرداند - حتی اگر معتقد باشند که خرد شخصی‌، هر اندازه هم عقل او بزرگ باشد، بی‏نیاز از وحـی است - دربارۀ چنین مسأله‌ای چیزی را می‌گویند که جدا از چیزی است‌ که خدا می‌فرماید... یزدان جهان حجّت خود را بر مردمان وحی و رسـالت قرار داده است‌، و این حجت را خرد مردمان‌، و همچنین فطرت آنان قرار نداده است‌، فطرتی‌ که یزدان ایشان را بر آن سرشته است و شناخت پروردگار یکتا و ایمان به خدای یگانه را بدو آموخته است‌. زیرا خداوند سبحان می‌داند که خرد به تنهائی ‌گمراه می‌شود، و فطرت هم به تنهائی سرگشته می‌گردد و به‌کژ راهه می‌افتد. هـیچگو‌نه حافظی برای خرد و برای فطرت نیست‌، مگر وحی ‌که دیدبان راهنما و پیشقراول رهنمون است‌، و بلکه وحی نور و بینش است‌.^[3]

کسانی‌ که‌ گمـان می‌برند که فلسفه خرد را از دیـن‌، یا دانش -‌ که فرایند خرد است - مردمان را از هدایت و رهنمود یزدان‌، بی‏نیاز می‌گرداند! سخنی را می‌گویند که سندی از حقیقت و همچنین از واقعیت ندارد... واقعیت گواهی می‌دهد که زندگی مردمان، زمانی‌ که سیستمها و دستگاه‌های آن بر مذاهب فلسفی یا مکاتب عـلمـی استوار باشد، این چنین زنـدگانیی بدشگون‌ترین و بدترین زنـدگانی است و «‌انسـان‌» در آن بدبخت می‌گردد، هر چند که دروازه‌های همه چیز بر روی او بگشاید، و هر چند که تولیدات و واردات چندین برابر باشد، و هر اندازه هم اسباب زندگانی و وسائل آسایش آن بسی فراخ و گسـترده و فراوان‌گردد»^[4].‌... مقابل این هم چنین نیست‌ که زندگی بر نادانی و خود محوری استوار گردد و خودسرانه و اتوماتیک بچرخد و اداره گردد. کسانی ‌که این چنین مسأله را طرح می‌نمایند کینه‌توز و بد اندیشند! چه اسلام برنامه زندگی است و تضمینهائی برای خرد بشری دارد که آن را از عیب‌های ترکیب بند ذاتی‌، و از عیب‌های فشارهای ناشی از هو‌اها و هو‌سها و کششها، رها و آزاد می‌گرداند. این از یک سو، از دیگر سو هم برای خرد پایه‌ها و ستونهائی بر پا می‌دارد، پایه‌ها و ستونهائی که اسـتقامت و اسـتواری خرد را در پـهنۀ دانش و شـناخت و آزمـون تضـمین می‌نماید، همان‌گونه‌که استقامت و استواری زنـدگی واقعی را برای خرد تضمین می‌کند، زندگی واقعیی ‌که خرد در سایۀ آن برابر شریعت ‌یـزدان می‌زید و می‌آرامد، و دید واقعیت بر او فشار وارد نمی‌سازد و جهان‌بینیها و برنامه‌های وی را نیز منحرف و مـنهدم نمی‌گرداند.

خرد همراه با وحی و هدایت یزدان بینا است‌، و با رها کردن وحی و هدایت یزدان کور است‌. همراه کـردن سخن از دریافت پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم تنها از وحی، با اشاره به کوری و بینائی، به گونۀ پرسشی‌ که بر انـدیشیدن تشویق ‌کند:

(إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَایُوحَى‏ إِلَیَّ. قُلْ: هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمَى‏ وَالْبَصِیرُ؟ أَفَلاَ تَتَفَکَّرُونَ؟).

من جز از آنچه به من وحی می‌شود پیروی نمی‌کنـم (‌و سخن کسی جز سخن خدا را نمی‌شنوم و تنها به فرمان او راه می‌روم‌)‌. بگو: آیا نابینا و بینا (‌و کافر سرگشته و مؤمن راه یافته‌، در شناخت این حقائق‌) یکسانند؟ (‌و هر دو مساوی در پیشگاه یزدانند؟‌)‌. مگر نمی‌انـدیشید (‌تا در پرتو عقل‌، حق برایتان نمودار و آشکار شود؟‌)‌.

همراه شدن اشارات و پیاپی آمدن آنها بدین شیوه در روند قرآن‌،‌ کار بسیار قابل توجه و دارای معنی والائی در تعبیر قرآنـی است ... اند‌یشیدن مطلوب است و تشویق بدان برنامۀ قرآ‌نی است‌. ولی اندیشیدن مفید و ارزشمند است‌ که با محافظ وکنترل وحی‌، محافظت و کنترل‌ گردد، وحیی‌ که خرد را بینا در پرتو نـور راه می‏‎برد. نه هر اندیشیدنی‌ که فقط اندیشیدن نام داشته باشد و بس؛ آن اندیشیدنی‌ که‌ کورانه در تاریکی دست و پا می‌زند و افتان و خیزان و بدون دلیل و هدایت و کتاب روشنگر، راه می‌رود.

خرد انسان زمانی ‌که در چهارچـوب وحی حرکت می‌کند، در جولانگاه تنگی حرکت نـمی‌کند. بلکه در جولانگاه واقعاً فراخی حرکت می‌کند. او در جولانگاه سراسر این هستی حرکت می‌کند. آن هستی ‌که در بر گیرندۀ جهان دیدنی و هم جهان نادیدنی است‌. همچنین شامل ژرفاهای درون و جلوه‌گاه‌های رخـدادها و پدیده‌های بیرون است‌، و همۀ جولانگاه‌های زندگی را د‌ر بر می‌گیرد... چـه وحی خرد را از چیزی جز از انحراف برنامه، و از بدبینی و کژی هواها و هوسها و شهوتها، باز نمی‌دارد. گذشته از اینها وحی خرد را به جنبش و تلاش می‌انـدازد و سخت آن را به تکاپو وا ‌می‌دارد و به پیش می‌راند. آخر این ابزار بزرگی‌ که یزدان به انسان بخشیده است و خرد نام دارد، تنها بدان خاطر بدو بخشیده است‌که به ‌کار بپردازد و در نگهبانی از وحی و هدایت یزدانی‌، کوشا و پویا باشد... در این صورت دیگرگمراه نمی‌شود و سرکشی نمی‌کند.

(وَأَنْذِرْ بِهِ الَّذِینَ یَخَافُونَ أَن یُحْشَرُوا إِلَى‏ رَبِّهِمْ لَیْسَ لَهُم مِن دُونِهِ وَلِیٌّ وَلاَ شَفِیعٌ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ. وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَیْکَ مِنْ حِسَابِهِم مِن شَیْ‏ءٍ وَمَا مِن حِسَابِکَ عَلَیْهِمْ مِن شَیْ‏ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ. وَکَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لِیَقُولُوا أَهؤُلاَءِ مَنَّ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِن بَیْنِنَا أَلَیْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ. وَإِذَا جَاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِنَا فَقُلْ سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنکُمْ سُوءاً بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

بــا آن (‌چیزهائی که در قـرآن آمـده !ست‌) کسـانی را بترسان که (‌چون به جهان دیگر ایمان دارند، از هول و هراس رستاخیز بیمناکـند و) مـی‌ترسند از ایـن که در پیشگاه پـروردگارشان (‌برای حسـاب و کـتاب‌) گـرد آورده می‌شوند (‌آنجائی که در آن‌) برای آنان جز خدا یاور و میانجیگری (‌که بتواند ایشان را از عذاب دوزخ برهاند) وجود ندارد. آنـان (‌را ازآن روز بترسان‌، تـا امروز که فرصت باقی است‌) شاید پـرهیزگاری پـیشه کنند (‌و آن وقت به بهشت روند)‌. کسـانی را (از پیش خود) مران که سحرگاهان و شامگاهان خدای را بـه فریاد می‌خوانند (‌و همه وقت به عبادت و پرستش خدا مشـغولند و) مـنظورشان (‌تـنها رضایت‌) او است‌. نــه حساب ایشان بر تو است و نه حساب تو بر آنان است (‌و هر کس در گرو عمل خویش است‌، چـه شـاه و چـه درویش است‌)‌. اگر (‌به حرف مشرکان دربارۀ این گونه مؤمنان گوش دهی واز خود) آنان را برانی‌، از زمـرۀ ستمگران خواهی بـود. ایـن چـنین (‌بـا پیشی گرفتن مستمندان در پذیرش دین و دخول بدان بر توانگران، سنّت ما جاری و ساری بـوده است و) برخی را (‌که ثروتمندان مـتکبرند) با بـرخی دیگر (‌کـه تنگدستان فقیرند) آزموده‌ایم تا (‌متکبران‌، تمسخر کنان‌) بگـویند: آیا اینان همان کسانیند که خداوند از میان ما (برگزیده است و با اعطاء نعمت ایمان‌) بر ایشان منّت نهاده است؟ آیا خداوند سـپاسگزاران را بـهتر نـمی‌شناسد (‌تـا ایـن کـافران سـرکش مـغرور؟‌!)‌. هرگاه مؤمنان بـه آیـات (‌قرآن‌) ما به پیش تو آمدند (‌برای احترامشان‌) بدیشان بگو: درودتان باد! (‌شما را مژده باد) خداونـد شـما (‌از روی لطف‌) بر خـویشتن رحمت واجب نـموده است و (‌رحمت فراوان و بـیکرانش مـقتضی آن است‌) کـه هر کس از شما از روی نادانی (‌انسانی‌) دچار لغزشی شد، ولی بعد از آن توبه کرد (‌و نادمانه به آسـتانۀ کریمانۀ خدا برگشت و اعمال زشت خود را جبران‌) و اصـلاح کرد (‌خداوند عذر تـقصیر او را مـی‌پذیرد) چـرا کـه او آمرزگار (‌بندگان و) مهربان (‌در حق همگان‌) است‌.

این‌، عزّت ایـن عقیده است‌. والائـی ایـن عقیده بر ارزشــهای نـادرست کرۀ زمـین است‌. آزادی آن از ارزشهای‌ کوچک بشری است ... به پـیغـبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور داده شده است‌که این عقیده را به مردم تقدیم و ارمغان دارد‌، بدون هرگونه آرایش و پیرایش و زینت کردن و زراندود نمودنی‌، و بدون‌کمترین تـحریک و تشویق و امیدوار کردن و چشم طمع دوختنی به چیزی از ارزشـهای کـرۀ زمـین‌. همچنین بدو دستور داده می‌شود عنایت خود را متوجه ‌کسانی سازد که امید می‌رود از این دعوت سود ببرند و بهره‌مند شوند. کسانی را در پناه این دعوت بدارد که مخلصانه آن را دریافت می‌دارند، و با دل رو به خداوند یگانه می‌کنند و خشنودی او را می‌جویند. اصلًا کمترین ارج و بهائی به ارزشی از ارزشهای نادرست جامعۀ جاهلی ندهد، و برای معیارها و میزانـهای ‌کوچک انسـانها هیچگونه توجه و نگرشی نداشته باشد:

(وَأَنْذِرْ بِهِ الَّذِینَ یَخَافُونَ أَن یُحْشَرُوا إِلَى‏ رَبِّهِمْ لَیْسَ لَهُم مِن دُونِهِ وَلِیٌّ وَلاَ شَفِیعٌ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ).

بــا آن (‌چیزهائی که در قرآن آمـده است‌) کسـانی را بترسان که (‌چون به جهان دیگر ایمان دارند، از هول و هراس رستاخیر بیمناکند و) مـی‌ترسند از ایـن کـه در پیشگاه پـروردگارشان (‌بـرای حسـاب و کـتاب‌) گـرد آورده می‌شوند. (‌آنجائی که در آن‌) برای آنان جز خدا یاور و میانجیگری (‌که بتواند ایشان را از عذاب دوزخ برهاند) وجود نـدارد. آنــان (‌را از آن روز بـترسان‌، تـا امروز که فرصت باقی است‌) شاید پـرهیزگاری پـیشه کنند (‌و آن وقت به بهشت روند)‌.

با قرآن‌ کسانی را بترسان‌ که می‌ترسند از ایـن‌که در پیشگاه پروردگارشان‌ گرد آورده می‌شوند، در آن حال و احوالی‌ که جز یزدان برای ایشان ولی و دوستی نیست که بدانان‌ کمـک ‌کند، و شافع و میانجیگری جز یـزدان وجود ندارد که آنان را نجات دهد و رهائی بخشد. چرا که در آن هنگام شافع و مـیانجیگر‌ی نـیست ‌که در پیشگاه‌ کبریائی یزدان به شفاعت بپردازد و میانجیگری کند مگر با اجازۀ یزدان‌، و در آن روز شفاعت‌کننده و میانجیگر بعد از اجازۀ یزدان جز برای ‌کسانی شفاعت و میانجیگری نـمی‌کند که خـدا بپسندد که برای آنـان شفاعت و میانجیگری شود... پس اینان که دلهایشان بیمناک است از هو‌ل و هراس آن روزی ‌که جز یزدان ولی و دوستی‌، و شافع و مـیانجیگری در آن وجود ندارد، سزاوارتر برای بیم دادن هستند، و بدان بهتر گوش فرا می‌دهند و عمل می‌کنند، و از آن خوبتر سود می‌جویند... تا این ‌که خود را در زندگی دنیا از چیزهائی بر حذر و بدور دارند که در آخرت ایشـان را گرفتار عذاب یزدان می‌نماید. بیم دادن، سخن روشـنگرانـه و تأثیر کننده و الهام بخشی است‌. سخن روشنگرانـه‌ای است‌ که برای آنان پرده از چیزهائی ‌کنار می‌زند که از آنها می‌پرهیزند و خویشتن را می‌پایند. کلام مؤثّری است که دلهایشان را به پرهیز و حذر وا می‌دارد، دیگر در گرداب چیزهائی نمی‌افتند که از آنها نهی شده‌انـد، پس از آن ‌که چنین چیزهائی برای ایشـان روشن و نمایان گردید:

(وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ).

کســانی را (‌از پــیش خــود) مـران کـه سحرگاهان و شامگاهان خدای را به فریاد می‌خوانند (‌و همه وقت به عبادت و پرستش خدا مشـغولند و) مـنظورشان (‌تنها رضایت‌) او است‌.

کسانی را از خود بدور مدار و از پیش خود مران‌ که دل خویش را خالصانه به خدای داده‌اند و کاملًا از دیگر‌ان بریده‌اند و به پرستش او روی آورده‌اند و در بامدادان و شامگاهان به نیایش و پرستش آفریدگار پرداخته‌اند. تنها رضای خداوند سبحان را می‌جویند و جز ایـزد و خشنودی او را نمی‌خواهند... این کارشان‌، شکـلی از وارستگی و مهرورزی و ادب است ... چه‌، ‌کسی از آنان جز به خدای یگانه با پرستش و نیایش رو نمی‌کند. او خدا را می‌خواهد بدانگاه که وارسته مـی‌گردد. او خداوند یگانه را نمی‌جوید مگر آن زمـان‌ کـه دل او دلداری و مهرورزی‌ کند. او خداوند سبحان را با نیایش و پـرستش به یگانگی نـمی‌ستاید و رضای او را نمی‌جوید، مگر زمانی‌ که ادب آموخته باشد و خداپر‌ست وارسته‌ای شده باشد و بر‌ای خدا بز‌ید و با خدا باشد.

اصل داستان چنین است ‌که ‌گروهی از «‌بزرکان‌» عرب خود را بالاتر از این ‌گرفتند که دعوت ا‌سلام را بپذیرند. به دلیــل ایـن ‌کـه محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم‌ فقیران ضعیف و درمانده‌ای را به پیش خود راه می‌‌دهد، از قبیل‌: صـیب‌، بلال، عمّار، خبّاب، سلمان‌، ابن مسعود، و افرادی از این دست‌. اینها عباها و جامه‌هائی به تن دارند که به سبب تنگدستی بوی عرق از آنها به مشام می‌رسد... ایـن بزرگان هم به سبب شأن و مقام اجتماعیی‌ که دارنـد نمی‌سزد که با چنین افراد فـقیر و مسکینی نشست و برخاست داشته باشند و رؤسای قریش با ایشان در یک مجلس بنشینند. چنین بزرگانی به پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم پیشنهاد کردند که او همچون فقراء و ضعفائی را از خود بدور دارد... امّا پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نـپذیرفت‌... ایـن بار پیشنهاد کردند مجلس ویژه‌ای را برای فـقراء تشکیل دهد، و مجلس دیگری برای اشراف و بزرگان قریش ترتیب دهد، مجلسی‌ که در آن فقراء و ضعفاء نباشند، تا در جامعۀ جاهلی‌، اشراف و بزرگان، امتیاز و اختصاص و مهابت و عظلمت خود را داشته باشند! پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خواست این پیشنهاد را بپذیرد، به امید آ‌ن ‌که با پذیرش چنین پیشنهادی آنان نیز به اسلام بگروند. امّا فرمان پروردگارش در رسید که‌:

(وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ).

کســانی را (‌از پـیش خـود) مـران کـه سحرگاهان و شامگاهان خدای را به فریاد می‌خوانند (‌و همه وقت به عبادت و پرستش خدا مشـغولند و) منظورشان (‌تنها رضایت‌) او است‌.

مسلم ا‌ز سعد پسر ابی وقاص روایت‌ کرده است ‌که ‌گفته است‌: ما شش نـفر در خدمت پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بودیم. مشرکان به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم‌ گفتند: اینان را از کنار خود بران تا جرأت نشست و برخاست با ما را نداشته باشند! سعد پسر ابی وقاص‌ گفته است‌: من و ابن مسعو‌د و مردی از قبیله هذیل‌، و بلال، و دو نفر دیگر بو‌دیم‌که آنان را نام نمی‌برم‌... چیزی ‌که خدا می‌خواست بر دل پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خطورکرد. با خـود ا‌ندیشید. یزدان سبحان این آیه را نازل فرمرد:

(وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ).

اشراف قریش چیزهای نـاروائی دربارۀ چنین افراد ضعیف و ناتوانی‌گفتند. افراد ضعیف و نـاتوانـی‌ که پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم‌ آنان را مورد عنایت خود قرار می‌داد و با ایشان همنشینی می‌کرد. بزرگان قریش ایشان را طعنه می‌زدند و از آنان به سبب فقر و ضعف عیبـجوئی و بدگوئی می‌کردند و وجود ایشان در مجلس پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم را باعث ‌گریز خود از آنجا و عدم پذیرش اسلام می‌دانستند.

یزدان دربارۀ این درخواست ایشـان‌، داوری قـاطعانۀ خود را اعلام می‌فرماید، و درخواست آنان را از پـایه ویران می‌نماید و قلم بطلان بر ادعایشان می‌کشد:

(مَا عَلَیْکَ مِنْ حِسَابِهِم مِن شَیْ‏ءٍ وَمَا مِن حِسَابِکَ عَلَیْهِمْ مِن شَیْ‏ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ).

نه حساب ایشان بر تو است و نه حسـاب تـو بـر آنـان !ست (‌و هر کس در گرو عمل خویش است‌، چه شـاه و چه درویش است‌)‌. اگر (‌به حرف مشرکان دربارۀ ایـن گونه مؤمنان گوش دهی و از خود) آنـان را بـرانـی‌، از زمرۀ ستمگران خواهی بود.

حساب و کتاب آنان با خـود آنـان انـجام می‌گیرد، و حساب وکتاب تو با خود تو انجام می‏‎گیرد. آنان ‌که فقیرند و رزق اندکی دارند، حسـابشان با خدایشان است‌، تو را با آن چه‌کار؟! همچنیـن در صورت دارا بودن و نادار بودن تو حسابت با خدایت است‌، ایشان را با آن چه‌کار؟‌! این چنین امور، یعنی داشتن و نداشتن‌، در مسالۀ ایمان و منزلت در آن‌، دخالتی ندارد. اگر تو ایشان را به سبب داشتن و ند‌اشتن از مجلس خود بیرون‌کنی و برانی، با معیار و مـیزان یزدان امور را نمی‌سنجی و ارزشیابی نمـی‌کنی‌... اگر هم چنین‌کنی‌، تو از زمرۀ ستمگران خواهی بود... حاشا که پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از زمرۀ ستمگران‌گردد!

فقیرانِ جیب‌، ثروتمندان قلب در مجلس پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بودند. ضعیفانِ منزلت و مقام‌، در پرتو لطف یـزدان‌، نیرومند و توانا در جایگاهی بو‌دند که ایمانشان ایشان را سزاوار و شایستۀ آن جایگاه ‌کرده بود. جایگاهی که به سبب نیایش و پرستش یزدان مستحقّ آن می‌گردند و جز خشنودی خدا را نمی‌خواهند و نمی‌جو‌یند... میزانها و معیارهای اسلام و ارزشها و ارجهای آن بر برنامه‌ای استقرار پیدا کرده است‌ که خداوند جهان آن را مقرّر و مشخّص داشته است‌.

بدین هنگام مـتکبّران سرپیچنده از فـرمان یـزدان‌، می‌گفتند: چگو‌نه ممکن است‌ که یزدان فقیران ضعیف و ناتوان را در میان ما به خیر و خوبی برساند، و ما را که دارندگان جاه و مقام هستیم رها سازد؟ اگر آنچه را که محمّد با خود آورده است خوب می‏بود، ایشـان در پیروی از آن برما سبقت نمی‌گرفتند و قطعاً خدا ما را پیش از ایشان بدان هدایت و رهنمود می‌کرد! مـعقول نیست‌که این تهیدستان نـاتوان در میان مـا مشـمول الطاف یزدان شو‌ند و خدا بدیشان لطف و بـزرگواری کند و ما را رها نماید و از مراحم خود بی‌بهره فرماید!

در حالی‌ که ما صاحبان جاه و مقام هستیم و از ارج و پایگاه اجتماعی برخورداریم‌.

این آزمونی بود که یزدان چنین منکران و خودبزرگ بینان با مال و دارائی و حسب و نسب را بدان آزمایش فرموده و گــرفتار کـرده بود، آن مـتکبّران و خودبزرگ ‌بینانی ‌که سرشت این آئـین را فهم نکرده بودند، و از سرشت دنیای نوینی بی‏خبر بودندکه ایـن آئین خورشید آن را برای جـهانیان درخشان می‌کرد، دنیائی با افقهای تابان و روشـنی ‌که در پـرتو خود انسانها را به قلۀ بلندی می‌رساند، قلۀ بلندی‌ که در آن روز برای عربها و همۀ جهانیان ناشناخته بود، و هنوز هم ‌که هنوز است ناشناخته است در میان چیزهائی‌ کـه دمکراسی می‌نامند، دمکراسی با نـامها و شکلهای گو‌ناگونی که دارد.

(وَکَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لِیَقُولُوا أَهؤُلاَءِ مَنَّ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِن بَیْنِنَا أَلَیْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ).

این چنین (‌با پیشی گرفتن مستمندان در پذیرش دین و دخول بدان بر توانگران، سنّت ما جاری و ساری بوده است و) برخی را (‌که ثروتمندان متکبرند) با برخی دیگر (‌کـه تنگدستان فـقیرند) آزمـوده‌ایــم تا (‌مـتکبران‌، تـمسخرکنان‌) بگـویند: آیـا ایـنان همان کسـانیند که خداوند از میان مـا (‌بـرگزیده است و بـا اعطاء نـعمت ایمان‌) بر ایشان منت نهاده است‌؟‌.

روند قرآنی این استفهام انکاری را پاسخ می‌گوید که بزرگان قریش بر زبان می‌راندند:

(أَلَیْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ).

آیا خداوند سپاسگزاران را بـهتر نـمی‌شناسد (‌تـا ایـن کافران سرکش مغرور)‌؟‌.

این پاسخ ایشان است‌، پاسخی‌ که لبریز از الهـامها و اشاره‌ها است‌. چرا که این پاسخ پیش از هر چیز بیانگر این واقعیت است که هدایت و رهنمون یزدانی پاداش کسـانی است‌ که خـدا ایشـان را از روی رفتار و کردارشان می‌شناسد و می‌داند که اگر هدایت بدیشان ارمغان‌گردد سپاسگزار این نعمت خواهند بود، نـعمتی که هیچیک ا‌ز سپاسگزاریهای بنده نمی‌تواند همطراز آن‌ گردد. امّا یزدان سبحان با الطاف‌کریمانۀ خود تلاش چنین انسانهائی را می‌پذیرد و پاداش بزرگ و فراوانی را در برابر آن عطاء می‌فرماید، پاداش سترگ و شگفتی که هیچگو‌نه پاداشی به مقام و مقدار آن نـمی‌رسد و همطر‌ازش نمی‌شود.

همچنین این پاسخ بیان می‌دارد ایمان متعلق به ارزشی از ارزشهای زمینی ‌کوچک و نـاچیزی نـیست ‌کـه در جاهلیتهای بشری رواج دارد. بلکه یزدان آن را نصیب کسانی می‌سازد که می‌داند سپاسگزار نـعمت ایمان خواهند بود و شکر آن را بجای می‌آورند. مهم نیست که آنان از بردگان و ضعیفان و مستمندان باشند. چه در معیار و میزان یزدان‌، مـعیارها و میزانـهای مردمان‌، جایگاه و پایه‌گاهی ندارد. معیارها و میزانهائی کـه در جاهلیتها مردمان را بر می‌کشد و ارج می‏بخشد.

همچنین این پاسخ بیان می‌دارد که اعتراض معترضان بر فضل و لطف یزدان‌، تنها از جهالت و نادانی و بی‌خبری از حقائق ا‌شیاء سرچشمه می‌گیرد. پخش ایـن لطف و فضل بر بندگان، منوط به علم ‌کامل یـزدان از کسانی است‌ که در میان بندگان سزاوار ایـن لطف وکـرم می‌گردند. اعتراض معترضان تنها نـاشی از جـهل و نادانی و سوء ادب در برابر خداوند جهان است و بس. روند قرآنی به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم دستور می‌دهد - او رسول خدا است - پیشاپیش به ‌کسانی سلام‌کند که فضل خدا شامل ایشان شده است و در پذیرش اسلام بر دیگران سبقت‌ گرفته‌اند و اشراف قریش آنان را مـورد تمسخر قرا‌ر دا‌ده‌اند. پیشاپیش بدیشان درود بگو‌ید و آنان را مژده دهد به مرحمت و لطفی‌ که یـزدان بر خو‌یشتن واجب فرموده است‌، مرحمت و لطفی‌ که در مغفرت او مجسم است‌. مغفرتی‌ که‌ کسـانی را در بر می‌گیرد که از روی جـهالت‌کار بد مـی‌کنند و گناه می‌ورزند، سپس توبه می‌کنند و راه اصلاح در پیش می‌گیرند:

(وَإِذَا جَاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِنَا فَقُلْ سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنکُمْ سُوءاً بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

هرگاه مؤمنان به آیات (‌قرآن‌) ما بـه پـیش تـو آمدند (‌برای احترامشان‌) بدیشان بگو: درودتان باد! (‌شـما را مژده باد) خداوند شما (از روی لطـف‌) بـر خویشتن رحمت واجب نموده است و (‌رحمت فراوان و بیکرانش مقتضی آن است‌) که هـر کس از شـما از روی نـادانـی (‌انسانی‌) دچار لغزشی شد، ولی بعد از آن توبه کرد (‌و نادمانه به آستانۀ کریمانۀ خدا برگشت و اعمال زشت خود را جبران‌) و اصلاح کرد (‌خداوند عذر تقصیر او را می‌پذیرد) چرا که او آمرزگار (‌بندگان و) مـهربان (‌در حق همگان‌) است‌.

ایـن است بـزرگواریی‌ که پس از نعمت ایمان و آسانگیری در حساب و کتاب‌، و لطف و مـرحـمت در پاداش و سزا، اعلام می‌گردد. تا آنجا که یزدا‌ن سبحان رحمت را بر خـود واجب می‌شمارد و آن را به شکـل پیمان نامه‌ای بر خو‌د با کسانی در می‌‌آررد که به آیات او ایمان می‌آورند. به پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خود نـیز دسـتور می‌دهد که بدیشان این چنین رحمتی را کـه بر خـود واجب نموده است ابلاغ‌کند. این لطف و مرحمت، هم شامل عفو و گذشت می‏‎گردد و هم شامل آمرزش و بخشش همۀ ‌گناهان می‌شود، زمانی‌ که پس از انـجام گناه توبه‌کنند و راه اصلاح در پیش‌گیرند. چرا که بـعضیها جهالت را ملازم مـرتکب شدن‌ گناه تفسیر نمـوده‌اند و معتقدند که انسان‌گناه نـمی‌ورزد مگر از روی جهالت‌. بنابراین، این نص شامل همۀ زشـتیها و پلشتیهائی می‌گردد که بزهکار بدان دست می‌یازد و سپس از آن توبه می‌کند و به اصلاح حال خو‌د و انجام خوبیها و نیکیها می‌پردازد. آیه‌های دیگری این فهم و برداشت را تأیید می‌کنند، آیه‌هائی ‌که توبه ازگناه -‌هر نوع‌ گناهی - و بدنبال آن اصلاح حال و انجام خوبیها را باعث عـفو گــناهان ‌و موجب آ‌مرزش یـزدان می‏‎شمارند، بدان سبب‌ که خدا لطف و مرحمت را بر خویشتن واجب قلمداد فرموده است‌.

پیش از این‌ که بررسی این بند از سوره به ‌پایان برسد، به نقل احادیث و روایاتی می‌پردازیم‌ که بیانگر اسباب و علل نزول این آیات هستند، و اینکه این احادیث و روایات همراه با آیات قرآنی‌، دالّ بر حقیقت انتقال شگفتی می‏‎باشند که این آئین در آن ایـام بشریت را بدانجا کوچانده است‌، حقیقتی‌ که بشریت هنوز که هنوز است تا به امروز به قلۀ رفیعی نرسیده است‌ که در آن روز و روزگار بشریت بدانجا رسید، ولی بعدها سخت از آن برگشت‌:

ابوجعفر طبری‌ گفته است‌: هناد پسر سری‌، و ابو زبید از اشعث‌، و او از کردوس ثـعلبی و وی از ابن مسعود روایت ‌کرده است و می‌گوید که ابن مسعو‌د گفته است‌: گروهی از قریشیان از کنار پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم‌ گذشتند. در خدمت او صهیب‌، عمّار، بلال، خبّاب‌، و کسانی همسان ایشان از ضعفاء مسلمانان بودند. گفتـند: ای محمد، آیا با داشتن این افراد از قوم خود خشنودی‌؟ آیا اینانند که در میان ما خدا بدیشان لطف نـموده است و فضل فرموده است‌؟ آیا ما از اینان پیروی‌ کنیم‌؟ ایشان را از خود بران‌! شاید اگر آنان را ازخود بر‌انی از تو پیروی کنیم‌!... این آیه‌ها نازل گردید.

(وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ).

کسـانی را (‌از پــیش خــود) مـران کـه سحرگاهان و شامگاهان خدای را به فریاد می‌خوانند (‌و همه وقت به عبادت و پرستش خدا مشـغولند و) مـنظورشان (‌تنها رضایت‌) او است‌....

(وَکَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ...).

این چنین (‌با پیشی گرفتن مستمندان در پذیرش دین و دخول بدان بر توانگران، سنت ما جاری و ساری بوده است و) برخی را (‌که ثروتمندان متکبرند) با برخی دیگر (‌که تنگدستان فقیرند) آزموده‌ایم .... تا آخر آیه ...

همچنین‌گفته است‌: حسـین پسـر عمرو پسر محمّد عنقزی برایم روایت‌کرده است و گفته است‌: پـدرم از اسباط و او از سدی و وی از ابوسعید ازدی -‌که قاری ازد بوده است - ‌و او از ابوکنود و وی از خبّاب دربارۀ این فرمودۀ خدای بزرگوار: (وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ) روایت‌ کرده است و گـفته است‌: اقرع پسر حابس تمیمی‌، و عیینه پسـر حصن فزاری آمدند و پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را دیدند که با بلال و صهیب و عمّار و خبّاب‌، و با مردمانی از ضعفاء مؤمنین نشسته است‌. هنگامی‌ که ایشان را دیـدند حقیرشان شمردند. به پیش پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم‌ آمـدند و گفتند: ما دوست داریم‌ که مجلسی با ما داشـته باشی و عربها فضل و بزرگی ما را با آن بشناسند، چه‌ گروه‌ها و دسته‌های عربها به پیش ما می‌آیند و ما شرم داریم از این‌که عربها ما را با این بندگان ببینند. هر وقت ما به پیش تو آمدیم آنان را از مجلس خویش بلند گردان و از ما برکنارشان بدار. وقتی ‌که‌کار ما به پایان آمد و از خدمتتان رفتیم‌، اگر خواستی ایشان را فراخوان و با آنان بنشین‌! فرمود: بلی‌! گفتند: پیمان نامه‌ای با ما در ایـن باره بنویس. روایت‌کننده‌ گفته است‌: پـیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم کاغذ خواستند و علی را دعوت‌ کرد تا بنویسد. راوی می‌گوید: ما در گو‌شه‌ای نشسته بودیم، ناگهان جبرئیل این آیه را نازل ‌کرد:

(وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَیْکَ مِنْ حِسَابِهِم مِن شَیْ‏ءٍ وَمَا مِن حِسَابِکَ عَلَیْهِمْ مِن شَیْ‏ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ).

کســانی را (‌از پـیش خـود) مـران که سـحرگاهان و شامگاهان خدای را به فریاد می‌خوانند (‌و همه وقت به عبادت و پرستش خدا مشـغولند و) مـنظورشان (‌تـنها رضایت‌) او است‌. نه حساب ایشـان بـر تـو است و نـه حساب تو بر آنان است (‌و هر کس در گرو عمل خویش است، چـه شـاه و چـه درویش است‌)‌. اگر (‌بـه حـرف مشرکان دربـارۀ ایـن گـونه مـؤمنان گوش دهـی و از خود) آنان را برانی‌، از زمرۀ ستمگران خواهی بود.

سپس این آیه را خواند:

این چنین (‌با پیشی گرفتن مستمندان در پذیرش دین و دخول بدان بر توانگران، سنت ما جاری وساری بوده است و) برخی را (‌که ثروتمندان متکبرند) با برخی دیگر (‌کـه تنگدستان فـقیرند) آزمـوده‌ایــم تـا (‌مـتکبران‌، تـمسخرکنان‌) بگـویند: آیـا ایـنان هـمان کسـانیند کـه خداوند از میان مـا (‌بـرگزیده است و با اعطاء نعمت ایـمان‌) بــر ایشـان مـنت نهاده است‌؟ آیـا خداونـد سـپاسکزاران را بــهتر نـمی‌شناسد (‌تـا ایـن کـافران سرکش مغرور؟‌)‌.

سپس این آیه را تلاوت فرمود:

(وَإِذَا جَاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِنَا فَقُلْ: سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ، کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ)

هرگاه مؤمنان به آیات (‌قرآن‌) مـا بـه پـیش تو آمـدند (‌برای احترامشان‌) بدیشان بگو: درودتان باد! (‌شما را مژده باد) خداونـد شـما (‌از روی لطف‌) بـر خویشتن رحمت واجب نموده است‌....

پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بزرگوار خـدا کـاغذ را از دست خود بینداخت و پرت کرد. سپس ما را فرا خواند. دیدیم‌ که می‌فرماید:

(سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ، کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ).

درودتـان بـاد، خداوندتان بـر خـود رحمت را واجب گردانده است‌.

ما با او می‌نشستیم‌. هر وقت می‌خوا‌ست پا مـی‌شد و می‌رفت و به ترک ما می‌گفت‌. خداوند بزرگوار این آیه را نازل فرمود:

(وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَلاَ تَعْدُ عَیْنَاکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا).

با کسانی باش که صبحگاهان و شامگاهان خدای خود را می‌پرستند و به فریاد می‌خوانند (‌و تنها رضای‌) ذات او را مـــی‌طلبند، و چشـمانت از ایشــان (‌بــه سـوی ثروتمندان مستکبر) برای جستن زینت حیات دنـیوی برنگردد. (کهف/28)

روایت‌کننده‌ گفته است‌: از آن پس پیغـمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم با ما می‌نشست‌، و زمانی‌ که وقت رفتن فرا می‌رسید ما پا می‌شدیم و او را رها می‌کردیم تا برخیزد و تشریف ببرد.^[5]

پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از آن پس‌، هر وقت ا‌یشان را مـی‌دید ابتداء او بدیشان سلام می‌کر‌د، و می‌فرمود:

(اَلْحَمْدُ للهِ الَّذِیْ جَعَلَ فِیْ أُمَّتِیْ مَنْ أَمَرَنِیْ رَبِّیْ أَنْ أَبْدَأَهُمْ بِالسَّلاَمِ).

سپاس خداوندی را سزا است که در میان امّت من کسـانی را پـدید آورده است که پروردگارم به من دستور فرموده است ابتداء من بدیشان سلام کنم‌.

درصحیح مسلم آمده است عائذ پسـر عمرو روایت کرده است‌که ابوسفیان به پیش سلمان‌، صهیب‌، بلال، و گروهی همسان ایشان آمد. آنان ‌گفتند:

به خدا سوگند شمشیرهای خدا به دشمن خدا چنانکه باید اصابت نکرده است‌! ابوبکر گفت‌: آیا به پیر مرد و رئیس قریشیان چنین چیزی می‌گوئید؟ آنگاه به خدمت پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم‌ آمد و چنین چیزی را به عرض او رساند. فرمود:

(یَا أَبَا بَکْر، لَعَلَّکَ أَغْضَبْتَهُمْ . لَئِنْ کُنْتَ أَغْضَبْتَهُمْ لَقَدْ أَغْضَبْتَ رَبَّکَ).

ای ابوبکر، شاید ایشان را خشمگین کـرده بـاشی‌. اگر ایشان را خمشگین کرده بــاشی قطعاً پروردگارت را خشمگین کرده‌ای‌.

ابوبکر به پیش آنان آمد و گفت‌: ای برادرانم، آیا مـن شما را خشمگین کرده‌ام‌؟ ‌گفتند: نه‌... ای برادر ما، خدا تو را ببخشایاد.

ما نیازمند ایستادن بیشتری در برابر این آیات هستیم‌... بشریت نیز جملگی نیازمند چنین ایستادنی است‌... این آیه‌ها تنها بیانگر اصلها و معیارها و دیدگاه‌هائی دربارۀ «‌حقوق انسان‌» نیستند و بس. بلکه این آیات قرآنـی‌، بیانگر چیزهائی بس فراتر و بزرگتر از اینها هسـتند. این آیات بیانگر چیز شگرف و بزرگی در بشریت است که هم اینک عملًا روی داده است و پیاده گشته است‌. بیانگر انتقال فراخ و کوچ بزرگی است‌ کـه ایـن آئـین همـگی بشریت را در آن شـرکت داده است و رهسـپار کرده است‌. بیانگر خط درخشـانی در افق است که بشریت در زندگی راستین خود روزگاری بدان رسیده است ... هر چند که بشریت از این ـ درخشان برگشته باشد، خط درخشانی که بشریت با گامهای استوار و با زمزمۀ ساربانانۀ این آئین بدانجا صعو‌د کرده است‌، این امر از بزرگی چنین انـتقال وکـوچی نـمی‌کاهد، و از سترگی این چیزی‌ که روزی و روزگاری پیدا و پـیاده شده است‌، و از اهمّیت این خطی‌ که عملًا در زندگی واقعی انسانها کشـیده شده است‌، اصلا چیزی‌ کم نمی‌کند و نمی‌کاهد.

ارزش کشیده شدن این خط و رسیدن انسـانها بد‌ان روزی و روزگاری درگذشته‌ها وقتی هویدا می‌گردد که مردمان بارها و بارها بکـوشند و بالا روند و خود را بدان اوج برسانند، چرا که قبلًا بدانجا رسیده‌اند و چنین قلّه‌ای را فتح‌ کرده‌اند. پس انسانها توان این را دارند که دیگر باره بدان جایگاه برسند. این خط درخشان‌، بر آن افق تابان است‌. انسانها نیز همان انسانهایند. این آئین هم همان آئین است ... پس تنها چیزی‌ که می‌ماند اراده و اطمینان و یقین است و بس.

ارزش این نصوص در این است‌ که امروزه آن خط والا را با همۀ جایگاه‌ها و مـنزلگاه‌هائی ‌که دارد ترسیم می‌کند. از درۀ جاهلیتی ‌که اسـلام عربها را از آنـجا برگرفته است خط را ادامه می‌دهد و می‌کشد تا بدان قلۀ بلندی‌ که ایشان را بدانجا کشانده و رسانده است‌، و آنان را ناگهانی در زمین پـدید آورده است تـا دست بشریت را بگیرند و ایشان را از آن درۀ ‌گود بلند کنند و به همان قلۀ بلندی برسانند که خود بدان رسیده‌اند. آن درۀ ژرف و پستی‌ که عربها درجاهلیت خود -‌و همۀ بشریت - در آن لمیده و سرگشته بودند، آشکارا در سخن «‌اشراف‌» قریش مجسم و جلوه‌گر است‌: «‌ای محمد، آیا به این مردمان قوم خود راضی شده‌ای‌؟ آیا اینان ‌کسانیند که یزدان آنان را از میان ما برگزیده است و بدیشان لطـف و تفضّل فرموده است‌؟ آیا ما از اینان پیروی ‌کنیم‌؟ اگر تو ایشان را از خود برانی، شاید از تو پیروی‌کنیم‌!» ... یا در سخنان تحقیرآمـیز اقرع پسر حابس تمیمی‌، و عیینه پسر حصن فزاری پیدا و هویدا است‌ که در بارۀ پیشتازان صحابه پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم همچون بلال، صهیب‌، عمّار، خبّاب‌، و امثال ایشـان از ضـعفاء می‌گفتند و به پـیغمـبر صلّی الله علیه و آله و سلّم عـرض می‌کردند: «‌ما دوست داریم‌که مجلسی با ما داشـته باشی و عربها فضل و بزرگی ما را با آن بشناسند، چه‌گروه‌ها و دسته‌های عربها به پیش ما می‌آیند و ما شرم داریم از این ‌که عربها ما را با این بندگان ببینند!...»‌.

در اینجا است‌ که جاهلیت چهرۀ در هم و ترش خود را نمایان می‏‎گرداند، و ارزشهای هیچ و پوچ‌، و معیارهای کوچک و ناچیز خود را می‌نمایاند، معیارهائی همچون‌: تعصّب نژادی‌، نازش به نیاکـان‌، افتخار به مراتب و طبقات اجتماعی‌، و تفاخر به اموال و اولاد... بعضی از اینان خودشان عرب بودند! بعضی هم از طبقۀ اشراف نبودند! برخی نـیز از اغنیاء و ثـروتمندان بشمار نمی‌آمدند!... اینها ارزشها و معیارهائی است‌ که در هر جاهلیتی رواج پیدا می‌کند! همین ارزشـها و معیارها امروزه درجاهلیتهای روی زمین جلوه‌گر و هویدا است و فریادهای ملی و قومی و طبقاتی طنین‌انداز است و همه جا پرندۀ شوم نژادگرائی در پرواز است‌!

این است درۀ جاهلیت ... اسلام در بلندای قلّه است‌.

اسلام ارزشی برای این ارزشها و معیارهای‌ کوچک و پوچ قائل نیست‌، و بدین فریادهای سبکسرانه‌کمترین بهائی نمی‌دهد... اسلام از آسمان فرود آمده است و از زمین نروئیده است‌. زمین این درّه است‌. این درّه‌ای‌ که نمی‌تواند این روئیدۀ شگرف تازۀ گرانبها را برویاند. اسلام آئینی است نخستین‌ کسی‌ که از آن فرمانبرداری مــی‌کند محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم است‌، محمّد پیغمبر یزدان‌، پیغمبری‌ که از آسمان برای او وحی به ارمغان می‌آید. آ‌ن‌کسی‌ که پیش از هر چیز از خانوا‌دۀ سرشناس خاندان بنی‏هاشم ا‌ست‌. خاندان بنی‏هاشم نیز جزو خاندانهای سرشناس قبیلۀ قـریش است‌. اسـلام آئـینی است‌که ابوبکر دوست و هــمدم پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم از آن فرمانبرداری می‌کند و آن را در بارۀ «‌ایـن بـندگان‌» اجراء می‌نماید... بلی این بندگانی که قـید بندگی هر کسی را از گردن خود باز و رها کرده‌اند و تنها بندگان خداوند یگانه گشته‌اند. این بود کارشان بدانجا رسید که رسید.

همان‌گونه‌ که درۀ جاهلیت ژرف و پست در واژه‌ها و سخنان بزرگان قریش و احساسات و اظهارات اقرع و عیینه جلوه‌گره می‌آید، قلۀ فلکسا و والای اسلام نیز در فرمان یزدان سبحان به پیغمبرش صلّی الله علیه و آله و سلّم جلوه‌گر می‌آید:

(وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ. مَا عَلَیْکَ مِنْ حِسَابِهِم مِن شَیْ‏ءٍ، وَمَا مِن حِسَابِکَ عَلَیْهِمْ مِن شَیْ‏ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ. وَکَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لِیَقُولُوا أَهؤُلاَءِ مَنَّ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِن بَیْنِنَا أَلَیْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ؟ وَإِذَا جَاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِنَا فَقُلْ: سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ، کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ: أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنکُمْ سُوءاً بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ، فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

کسـانی را (از پیش خود) مران که سحرگاهان و شامگاهان خدای را بـه فریاد می‌خوانند (‌و همه وقت به عبادت و پرستش خدا مشـغولند و) مـنظورشان (‌تـنها رضایت‌) او است‌. نــه حساب ایشان بر تو است و نه حساب تو بر آنان است (‌و هر کس در گرو عمل خویش است‌، چـه شـاه و چـه درویش است‌)‌. اگر (‌به حرف مشرکان دربارۀ این گونه مؤمنان گوش دهی واز خود) آنان را برانی‌، از زمـرۀ ستمگران خواهی بـود. ایـن چـنین (‌بـا پیشی گرفتن مستمندان در پذیرش دین و دخول بدان بر توانگران، سنّت ما جاری و ساری بـوده است و) برخی را (‌که ثروتمندان مـتکبرند) با بـرخی دیگر (‌کـه تنگدستان فقیرند) آزموده‌ایم تا (‌متکبران‌، تمسخر کنان‌) بگـویند: آیا اینان همان کسانیند که خداوند از میان ما (برگزیده است و با اعطاء نعمت ایمان‌) بر ایشان منّت نهاده است؟ آیا خداوند سـپاسگزاران را بـهتر نـمی‌شناسد (‌تـا ایـن کـافران سـرکش مـغرور؟‌!)‌. هرگاه مؤمنان بـه آیـات (‌قرآن‌) ما به پیش تو آمدند (‌برای احترامشان‌) بدیشان بگو: درودتان باد! (‌شما را مژده باد) خداونـد شـما (‌از روی لطف‌) بر خـویشتن رحمت واجب نـموده است و (‌رحمت فراوان و بـیکرانش مـقتضی آن است‌) کـه هر کس از شما از روی نادانی (‌انسانی‌) دچار لغزشی شد، ولی بعد از آن توبه کرد (‌و نادمانه به آسـتانۀ کریمانۀ خدا برگشت و اعمال زشت خود را جبران‌) و اصـلاح کرد (‌خداوند عذر تـقصیر او را مـی‌پذیرد) چـرا کـه او آمرزگار (‌بندگان و) مهربان (‌در حق همگان‌) است‌.

این قلۀ بلند والا جلوه‌گر و نمودار می‌شود در رفـتار پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم یزدان با «‌این بندگان‌»‌. آن ‌کسانی‌ که پروردگارشان بدو دستور فرموده است‌ کـه در سلام بدیشان پیشقدم شود، و با آنان ماندگار گردد و صبر پیش‌ گـیرد، و از مـجلس برنخیزد تا ایـن‌کـه آنـان بر می‌خیزند. دستور انجام این امور، به محمّد پسر عبدالله پسر عبدالمطلب پسر هاشم است‌! افزون بر این‌، دستور به ‌کسی است‌ که پیغمبر خدا، و بهترین بندگان خدا، و بزرگوارترین ‌کسانی است‌ که زندگی در سایۀ ایشان حرمت و عظمت پیداکرده است‌!

این قلۀ بلند والا گذشته از آن جلوه‌گر مـی‌آید در جایگاهی‌ که «‌این بندگان‌» به سبب مکانت و منزلتشان در نزد یزدان دارند، و در پـایگاهـی‌ که شمشیرهای ایشان پیدا کرده است و «‌شمشیرهای یـزدان‌» نـامیده شده است‌. همچنین در جایگاهی ‌که ایـنان نسبت به ابوسفیان «‌پیر قریش و سرور ایشان‌» داشته‌اند پس از آن ‌که از مسلمانان بر جای ماند و در صف ایشان قرار نگرفت‌، تا در سال فتح مکه در صف مسلمانان جای گرفت و مشمـول عفو پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خدا گشت و از زمرۀ آزادگان مکه ‌گردید، وقتی ‌که مورد لطف پیغمبر و اصحاب قرار گرفت و به عنوان طلقاء‌، یعنی آزادگان، در صف مسلمانان پذیرفته گردید. این بندگان والا مقام چون از زمرۀ پیشتازان و سابقین در اسلام بودند، بر ابوسفیان مقدم بودند. آنان ابوسفیان را آزرده خـاطر می‌کردند. هنگامی که ابوبکر رضی الله عنه دربارۀ ابوسفیان با ایشان سخن‌ گفت و سرزنششان نمود، دوست او پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم ابوبکر را بیم داد که نکند «‌چنین بندگانی‌» را بر سر خشم آورده باشد و بدین سبب یزدان را خشمگین کرده باشد! خداوندا! کسی نمی‌تواند دربارۀ این‌کار تعبیر و تفسیر داشته باشد! تنها چیزی‌ که در این راستا می‌توانیم از خود نشان دهیم و بکنیم این است‌که بدان بنگریم و آن را ورانداز کنیم‌! ابوبکر رضی الله عنه آنگاه می‌رود و «‌بندکان‌» را خشـنود می‌سازد و از ایشـان دلجوئی می‌کند و رضایت می‏طلبد تا خـدا را راضی سازد: «‌ای برادرانم! آیا شـما را خشـمناک کرده‌ام‌؟‌»‌. پاسخ می‌دهند و می‌گویند: «‌نه ای برادر ما! خدا تو را بیامرزاد»‌.

این چیزی‌ که در زندگی انسانها روی داده است چه چیز شگر‌ف و بزرگی است‌؟ ایـن کوچ و انـتقالی‌ که در واقعیت مردمان روی داده است‌، کدام کوچ و انـتقال است‌ که بدین فراخی است‌؟ چه دگرگونی شگفتی در ارزشـها و اوضاع و احوال‌، و در همـان زمـان در احساسات و جهان‌بینیها درگرفته است‌؟ زمـین همان زمین است‌. محیط همان محیط است‌. مردمان نیز همان مردمانند. وضع اقتصادی نیز همان است که بود... و بالاخره همه چیز همان چیزهائی هستند که بودند. تـنها یک وحی و پیامی از آسمان نازل شـده است، برای مردی از انسانها. در این مرد نیروی الهـی جرقّه زده است و استقرار پذیرفته است‌. فطرت انسانها را فریاد می‌زند که زیر خروارها توده قرار گرفته است‌. لمیدگان در درۀ گود را فریاد می‌دارد و با زمزمۀ آیه‌های آسمانی به سـوی اسلام می‌خواند. این زمـزمۀ ساربانانه‌ای مردمان را در طول راه به جوش و خروش می‌اندازد و رهسپار قلۀ والای اسلام می‌سازد و به بلندای آن می‌رساند... بالا ... بالا ... آنجا در آغوش اسلام بغنوید!

بعدها انسانها از آن قلۀ بلند سرازیر می‌شوند و دیگر باره بدان درۀ ژرف و پست بر می‌گردند. بار دیگر در نیویورک‌، واشنـگتن‌، شیکاگو، ژوهانسبورگ، و در سرزمینهای دیگر «‌تمدن‌» همان تـعصبها و نژادگرائیهای گندیده پدیدار می‌گردد. تعصبهای‌: نژادی‌، رنگ‌، میهن پرستی‌، قومی و طبقاتی، در اینجا و آنجا بر پا می‌شود، تـعصبها و جانبداریهای پوچی‌ که بوی بد گندنای آنها از آن تعصبها و جانبداریهای بدشگون جاهلیت پیشین‌، دل آزارتر و چندش آورتر است‌.

اسلام در آن قلۀ بلند فلکسا برجا و برقرار است ... آنجائی‌ که خط درخشانی‌ کشیده شده است‌ که انسانها بدان جای رسیده‌اند ... اسلام در آن بلندای بر جا و برقرار است‌، به خاطر مهر و مرحمت یزدان سبحان به انسان‌. شاید انسانها گامهایشان از گل و لای به در آید، و چشمـانشان را از لجنزار بلند گردانـند و دیگـر باره بدان خط درخشان چشمانشان را بدوزند، و بار دیگر زمزهۀ ساربانانه این آئین را بشنوند، و باز هم لنگ لنگان به سوی آن قلۀ بلند گام بردارند و با آواز ساربانانۀ اسلام خود را بدانجا برسانند.

ما در محدودۀ برنامۀ فی ظلال القرآن‌، نمی‌توانیم بیش از این به پیش رویم و فراتر از این اشاره گام بگذاریم ... ما نمی‌توانیم «‌ایستادن طولانی‌» و درازی را داشته باشیم ‌که از انسانها می‌خواهیم این ایستادن طولانی را در برابر چنین نصوص و آیاتی‌، و در برابر مـفاهیم و مقاصد آنها دا‌شته باشند، تـا بکوشند بر آن‌ گسـترۀ شگرفی مشرف بشوند که از لابلای ایـن نصوص و آیات در تاریخ انسانها پدیدار می‌آید، بدان هنگام‌ که با آواز ساربانانۀ اسلام از درۀ ژرف و پست جاهلیت بالا می‌روند و به سوی قلۀ بلند فلکسا حرکت می‌کنند... سپس بار دیگر با صدای عوعو «‌تمدن مادیگری‌» خالی از روح و عقیده‌، دیگر باره از آن اوج به درۀ ژرف و پست جاهلیت فرو می‌افتند!... همچنین باز هم باید انسانها بکوشند تا بفهمند ا‌سلام امروزه چه ا‌نـدازه می‌تواند گامهایشان را رهنمود گرداند و به پیش براند، بعد از این‌ که همۀ تجربه‌ها و همۀ مکتب‌ها و همۀ اوضاع و همۀ نظامها و همۀ اندیشه‌ها و همۀ جهان‌بینیهائی ‌که انسانها برای خود به دور از برنامۀ یزدان و رهـنمود آسمان‌، ساخته‌انـد و آراسته و پـیراسـته کرده‌انـد، و هیچکدام نتوانسته‌اند که انسانها را بار دیگر بالاتر و بالاتر ببرند و بدان قله برسانند. همچنین نتوانسـته‌انـد حقوق انسان را بدین شکل درخشـان‌، یـعنی بسان عملکرد ا‌سلام‌، تضمین‌گردانـند، و دلهـا را آرامش بخشند و اطمینان دهند، بدان‌گونه‌ که اسلام انسانها را چنان انتقال و کوچ سترگی داده است‌، بدون ایـن ‌که کشت و کشتارها به راه اندازد، و مردمان را تحت فشار قرار دهد و پر‌یشان حال سازد، و بدون این ‌که مقررات استثنائی و ناجوری تهیه و اجراء گرداند که آزادیـهای اساسی را از میان بردارد، و بدون این ‌که هراس‌، ترس‌، شکنجه‌،‌ گرسنگی‌، تنگدستی‌، و بدون ابزاری از ابن ابزارهائی‌ که لازمۀ انتقالاتی است‌ که انسانها در سایۀ دستگاه‌ها و سازمانهای بد و ناپاکی‌ که انسـانها برای خو‌د وضع می‌کنند و می‌گذ‌ارند، و در دائرۀ آنها بعضی برخی را جای خدا پر‌ستش می‌کنند، بکار گیرد و مورد بهره‌برداری قرار دهد.

این اندازه سخن در اینجا ما را بس است ... الهامهای نیرومند ژرفی‌ که نصـوص قرآنی ارمغان می‌دارند و به دلهای روشن می‌ریزند، برای ما بسنده است‌.^[6]

(وَکذلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ وَلِتَسْتَبِینَ سَبِیلُ الْمُجْرِمِینَ).

ایـن چنین (‌روشـن و آشکـار) آیـات (‌قرآنـی و دلائـل جــهانی‌) را تــوضیح مــی‌دهیم‌، تــا راه (‌نــادرست‌) گناهکاران (‌از راه درست مؤمنان‌) پیدا و نمودار شود.

پایان این بخش، بخشی‌ که سرشت رسالت و سرشت پیغمبر را بدین روشنی آشکار بیان داشته است‌، همان گونه‌ که این عقیده را پاک از هر آرایش و پیرایشی بیان کرده ا‌ست‌، و ارزشها و میزانهائی را شرح و بسط داده ا‌ست و از یکدیگر جدا ساخته است‌ که در صدد حذف آنها از زندگی انسانها است‌، و یا سرگرم استوار داشتن و بر جای‌ گذاشتن آنها است‌:

(وَکذلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ)

ایـن چنین (‌روشن و آشکار) آیـات (‌قرآنی و دلائل جهانی‌) را توضیح می‌دهیم‌.

بسان این برنامه، و بسان این راه‌، و بسان این بیان و تفصیل، آیـاتی را شرح و بسط و تبیین و توضیح می‌دهیم‌ که د‌ربارۀ این حقّ شکّ و تردیدی بر جای نمی‌گذارد، و مشکلی را دربارۀ این امر ناگشوده رها نمی‌کند. با چنین بیان و تفصیلی نیازی به معجزات و خوارق عادات نمی‌ماند. چه حقّ روشن و هویدا، و کار واضح و پیدا است‌. بدان‌گونه هویدا و پـیدا است ‌که برنامۀ اسلامی هویدا و پیدا بود و روند قرآنی نمونه‌ای از آن را بیان و عرضه داشت‌.

به هر حال هر تـفصیلی ‌که دربارۀ دلائـل هدایت و الهامهای ایمان قبلًا در سـوره آمده است‌، و هرگونه بیانی ‌که دربارۀ حقائق و سـخن از وقائع‌، داخل در مدلول و مفهوم فرمودۀ یزدان بزرگوار است‌:

(وَکذلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ).

ایـن چنین (‌روشن و آشکار) آیـات (‌قرآنی ودلائـل جهانی‌) را توضیح می‌دهیم‌.

پایان این آیةۀ ‌کوتاه چنین است‌:

(وَلِتَسْتَبِینَ سَبِیلُ الْمُجْرِمِینَ).

تا راه (‌نادرست‌) گناهکاران (‌از راه درست مؤمنان‌) پیدا و نمودار شود.

کار شگفتی است‌! از پروژۀ برنامۀ قرآنی در بارۀ عقیده‌، و حرکت با این عقیده پرده برداشته می‌شود. این برنامه به بیان حق و اظهار آن نمی‌پردازد تا راه مؤمنان شایسته و بایسته روشن‌ گردد و پیدا و نمودار شـود و بس. بلکه باطل را نـیز روشـن می‌کند و پرده از آن برمی‏دارد، تـا راه سـرگشتگان بزهکار نـیز نمایان و پدیدار شود... نمایان شدن راه بزهکاران‌، برای هـویدا گردیدن راه مؤمنان ضروری است‌. این امـر به خـطّ فاصلی می‌ماند که در دو راهه‌ها یا چند راهه‌ها کشیده می‌شود.

این برنامه، برنامه‌ای است‌ که یزدان سبحان آن را مقرّر و معیّن فرموده است تا با نفسهای انسانها در سازش و کنش باشد. این بدان خاطر است‌که یـزدان سبحان می‌داند که پدید آوردن باور عقیدتی نسبت به حقّ و حقیقت و خیر و خوبی، مقتضی مشاهدۀ جانب مقابل، یعنی باطل و شرّ ا‌ست‌. همچنین تأکید گردد که ایـن باطل صرف و شرّ خالص است، و آن حقّ صِرف و خیر خالص است ... از دیگر سو نیروی ‌کشش به جانب حقّ تنها از احساس صاحب حق بدین امر نیست‌که بداند او رهرو راه حق و بر راستای حقّ روان است، بلکه باید بفهمد که آنکه با حقّ می‌رزمد و مقابل حق می‌ایسـتد باطل و باطلگرا است، و راه بزهکاران را می‌پوید. این چنین ‌کسانی‌، از زمرۀ مردمانی هستند که یزدان در آ‌یۀ دیگری از قـرآن ایشـان را دشمنان هر پـیغمـبری از پیغمبران قلمداد می‌فرماید:

(وَکَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً مِنَ الْمُجْرِمِینَ).

این گونه بـرای هـر پـیغمبری گروهی از بـزهکاران را دشمن ساخته‌ایم‌. (‌فوقان/ا٣) یزدان سبحان چنین بزهکارانی را ذکر می‌فرماید تا در درون پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و در درونهای مؤمنان جـایگیر و جایگزین شود: کسانی‌ که با ایشان دشمنی مـی‌ورزند، قطعاً و حتمآ بزهکارند.

فرو افتادن رو بندِ کفر و شرّ و بزهکاری، برای روشنگری وجلوه‌گری ایمان و خیر و صلاح‌، ضروری و لازم است‌. روشـن شـدن راه بزهکاران‌، هدفی از اهداف تفصیل آیات‌، توسط یزدان سبحان است‌. ایـن بدان خاطر است ‌که هر گو‌نه تاریکی و هر نوع شبهه‌ای دربارۀ موضع بزهکاران و دربارۀ راهشان‌، مـایۀ تاریکی و شبهه در موضع مـؤمنان و در راه آنان مـی‌گردد. مــؤمنان و بـزهکاران دو صفحۀ مقابل یکدیگرند، و دو راه مخالف و عین همدیگرند... پس بناچار باید دقیق و روشـن‌، رنگـها و خـطها و سایه روشنها پیدا و هویدا گردند.

از اینجا پیدا است‌ که باید هر جنبش اسلامی با مشخص کردن راه مؤمنان و راه مجرمان آغاز گردد. لازم است هر جنبش اسلامی با شناساندن راه مؤمنان و معرفی راه مجرمان‌، و با تعیین عنوان معیّن مؤمنان و عنوان معیّن مجرمان‌، آن هم نه در عالم نظریه‌ها، بلکه در عالـم واقع‌، آغازگردد. تا پیروان دعوت اسلامی و حرکت اسلامی بدانند کسانی ‌که پیرامون آنان هستند کدامها مؤمن و کدامها مجرم بشمارند. پس از تعیین راه مؤمنان و برنامه و نشانۀ ایشان‌، و تعیین راه مجرمان و برنامه و نشانۀ ایشان‌، راه‌ها آمیزۀ یکدیگر نگردد، و عـنوان همگون نشود، و سیماها و علامتهای مؤمنان و مجرمان به همدیگر نیامیزد و اشتباهی‌ گرفته نشود.

این تشخیص و تعیین بر جا بود، و این وضوح و روشنی کامل بود، در آن روز و روزگاری‌ که اسلام در جزیرة العرب با مشرکان رویاروی گردید. چه راه مسـلمانان خوب و پرهیزگار، راه پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم‌ وکسانی بود که در خدمت او بودند. و راه مشرکان بد و بزهکار، راه‌کسانی بود که همچون ایشان این آئـین را نـپذیرفته بودند و بدان وارد نشده بودند... همراه با این تشخیص و تعیین و وضوح و روشنی‌، قرآن نـازل می‌گردید و یـزدان سبحان آیات را شرح و بسط می‌فرمود، بدان منوال و شیوه‌ای ‌که نـمونه‌هائی از آن در سوره‌ گذ‌شت - از جمله واپسین نمونه - تا راه بزهکاران هـویدا و پیدا باشد.

هر جا اسلام با شرک و بت‌پرستی و بی‌دینی و آئینهای منحرف بر جای مانده از آئینهائی ‌که در اصل آسمانی بوده‌اند و تحریفهای بشری آنها را دگـرگون و تباه ساخته‌اند، رویاروی شده است‌، و هر کجا اسلام با چنین دسته‌ها و ملتهائی رویاروی گردیده است‌، راه مؤمنان خوب و پرهیزگاری روشن و آشکار بوده است‌، و راه مشرکان‌ کافر بزهکار نیز روشن و آشکار بوده است ... دیگر اشتباه و اختلاط سودی نبخشیده است و آمیزش مفید فائده‌ای نبوده است‌.

امّا بلای بزرگی‌ که امروز گریبانگیر جنبشهای راستین اسلامی می‌گردد، و با حرکات حقیقی اسـلامی مقابله می‌کند، چیزی از اینها نیست ... این بلا مجسم است در وجود اقوامی از مردمان ‌که از نژاد مسـلمانانند و در سرزمینهائی زندگی می‌کنند که روزی و روزگـاری سرزمین اسلام و برازندۀ اصطلاح دارالاسلام بوده است‌. آئین یزدان بر آن سرزمینها سلطه و قدرت داشته است، و شریعت و آئین خـدا بر آنجاها حکومت و فرمانروائی نموده است ... بعدها این سرزمینها و ایـن اقوام در واقع به ترک اسلام می‌گو‌یند، امّا در نام اسلام را اظهار و اعلان می‌کنند، و سرانجام ارکان و اصول اسلام را در عقیده و واقعیت رها می‌سازند و با آن بیگانه می‌شوند، هر چند گمان می‌برند که معتقد به اسلام و پیرو آئین اسلام هستند.

اسلام گواهی‌: لا اله الا الله است! گواهی‌: لا اله الا الله‌، مجسم و متجلی در اعتقاد به این است‌ که یزدان یگانه‌، آفریدگار این هستی‌، و متصرّف در آن است و بس. و یزدان یگانه، ‌کسی است‌ که بندگان مراسـم پـرستش و همۀ تلاش زندگی را فقط برای او انـجام می‌دهند. خداوند یگانه تنها کسی است‌ که بندگان قوانیق را از او دریافت می‌دارند و در برابر فرمانش دربارۀ ‌کار و بار سراسر زندگیشان‌ کرنش می‌برند... هرکس‌که به لااله الا الله - بدین مدلول و مفهوم - ‌گواهی ند‌هد، هـنوز داخل اسلام نشده است‌، نام و لقب و نسب او هر چه می‌خواهد باشد. هر سرزمینی‌ که گواهی‌: لااله الاالله - بدین مدلول و مفهوم - در آن پـیاده نشده باشد، سرزمینی بشمار است‌ که با ائـین یـزدان عبادت و پرستـش ننموده است، و هنوز به دائرۀ اسلام در نیامده است ...

در کرۀ زمین امروزه اقوامـی از مـردمان هسـتند که نامهایشان نامهای مسلمانان است، و خود نیز از نژادها و خاندانهای مسلمانانند، و در کرۀ زمین کشورهائی است ‌کـه روزی و روزگـاری دارالاسـلام‌، یـعنی سرزمینهای اسلامی بوده است... ولیکن امروزه نه آن اقوام ‌گواهی‌: لا اله الا الله را - بدین مدلول و مفهوم - می‌دهند، و نه آن ‌کشورها خداپرستی را به مقتضی این مدلول و مفهوم در پیش می‏‎گیرند و یزدان را به نـحو بایسته پرستش می‌نمایند.

این بلا، بدترین چـیزی است‌ که جنبشهای راستین اسلامی‌، در این چنین ‌کشـورهائی با آ‌ن رویـاروی می‌گردند، و سخت‌ترین درد و رنجی است‌ که از دست این چنین اقوامی می‌چشند.

سخت‌ترین چیزی‌ که این چنین جنبشهائی با آن روبرو می‌شوند، روشن نبودن راه مسلمانان پـرهیزگار، و راه مشرکان بزهکار، و آمیزه شدن نشانه‌ها و عنوانـها، و آمیخته بودن نامها و صفتها، و بیابان برهوتی است‌ که در آن نشانه‌های راه نامشخص است و دو راهۀ حقّ و باطل از یکدیگر جدا نیست‌!

دشمنان جنبش‏های اسلامی با ایـن شکاف و سوراخ آشنایند. بر دم در این شکاف و سـوراخ شبانه‌روز مـی‌مانند و برای فراخ ‌کردن آن‌، و دلسـرد نـمـودن مؤمنان‌، و دوز و کلک زدن و آمـیختن و سـر در گم کردن این و آن به تلاش و تکاپو مـی‌پردازنـد و به نیرنگ می‌نشینند، تا زمانی‌ که آشکارا زبان به حقّ گشودن و سخن حقّ ‌گفتن تهمتی می‌گردد که با چنگ و دند‌ان بدان می‏‎جستند! تهمت تکـفیر «‌مسـلمانان‌» است!!!! داوری در بارۀ اسلام و کفر مسأله‌ای می‌شود که به مردمان و اصطلاحات ایشان وا‌گذار می‌گردد، نه به فرمودۀ یـزدان و فرمودۀ پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خد‌اوند سبحان‌!

این درد و بلای بزرگ است ... این‌گردنۀ نخستینی هم هست‌ که باید یاران و پیروان این دعوت در هر نسلی از آن بگذرند و از آنجا به سوی یزدان روند!

باید که دعوت به سوی یزدان آغاز گردد با روشنگری راه مؤمنان و راه مجرمان‌.... لازم است که یـاران و پیروان دعوت به سوی یزدان‌، در گفتن حقّ و اظهار حقیقت‌، و در قضاوت و داوری و جداسازی حقّ از باطل، سازگاری و سازشکاری پیشه نکنند، و در ایـن راستا هول و هراسی ایشان را فـرا نگیرد، و سـرزنش سرزنش‌کننده‌ای‌، و فریاد فریاد زنـنده‌ای آنـان را بر جای ننشاند و درمانده نگردا‌ند، فریادی که برآورده می‌شود: بنگرید! ایشان مؤمنان را کافر قلمداد می‌کنند! اسلام آن اندازه شُل و آبکی نیست‌ که ‌گو‌ل خو‌ردگان گمان می‏‎برند! اسلام روشن است و کفر نیز پیدا است ... اسلام گواهی لا اله الا الله است بدان مـدلول و مفهومی ‌که دارد. پس کسی‌ که بدان نحو بر لا اله الا الله گواهی ندهد، و کسی‌ که بدان نحو آن را در زندگی پا بر جا ندا‌رد، حکم خدا و پیغمبرش صلّی الله علیه و آله و سلّم دربارۀ او این است‌ که وی ا‌ز زمرۀ کافران ستمگر گناهکار بزهکار بشمار است‌.

(وَکذلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ، وَلِتَسْتَبِینَ سَبِیلُ الْمُجْرِمِینَ).

ایـن چنین (‌روشـن و آشکار) آیات (‌قرآنـی و دلائل جــهانی‌) را تــوضیح مــی‌دهیم‌، تــا راه (‌نــادرست‌) گناهکاران (‌از راه درست مؤمنان‌) پیدا و نمودار شود.

بلی لازم است یاران و پیروان ایـن دعوت از گردنه بگذرند و به سوی خدا بروند، و در درونشان ایـن روشنگری اتمام پذیرد و به‌کمال برسد. تا انرژیهایشان به تمام و کمال در راه یزدان آزاد گردد و نیروهایشان به تمام و کمال در راه یـزدان صرف شود و هیچ‌گونه شبهه‌ای انرژیها و نیروهایشان را باز ندارد، و هیچ‌گو‌نه تاریکیی آنها را به تعـویض نیندازد، و هیچ‌گونه اشتباه و آمیزه‌ای آنها را سست و ناچیز و شُل و ول نگر‌داند. زیرا نیروها و انرژیهای مسلمانان آزاد نمی‌گردد مگر زمانی‌ که از روی یقین معتقد گردند که آنان «‌مسلمان‌» هستند، و کسانی‌ که سر راه ایشان را بگیرند و آنان را و مـردمان را از راه یــزدان باز دا‌رنـد «‌مـجرم‌» و بزهکارند... همچنین مسلمانان رنجها و دشواریـها را تحمّل ننموده‌اند، مگر زمانی یقین حاصل‌ کنند که مسالۀ کفر و ایمان مطرح است‌، و مسلمانان و قوم ‌کافر و مشرک ایشان بر دو راهۀ جدائی قرار دارند و راهشان از یکدیگر جدا است‌. مسلمانان پیرو آئـینی هسـتند و قوم کافر و مشرک ایشان پیرو آئین دیگری می‏‎باشند، و مکتب و مذهب اینان و آنان جدا است‌:

(وَکذلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ، وَلِتَسْتَبِینَ سَبِیلُ الْمُجْرِمِینَ).

خداوند بزرگوار راست فرموده است ...

1- به نقل ازکتاب: «‌حقائق الاسلام و اباطیل خصومه‌»‌. تألیف استاد عقاد. صفحۀ 60 ... ما آنچه را که در اینجا از این‌ کتاب دربارۀ ‌دگرگونی شکل الوهیت‌ و شکل‌ نبوّت در ادیان -‌از جمله ادیان آسمانی -‌ نقل می‌کنیم ‌دال بر این نیست‌که شیوۀ ‌کارمولف ‌کتاب را در این راستا می‌پذیریم‌. ادیان آسمانی پله پله اوج‌گرفته است وترقّی نموده است تا در اسلام‌ به سر حد کمال‌ خود رسیده است‌. البتّه‌اسلام درهمۀ ادیان آسمانی‌ صحیح‌، یکسان بوده است‌. تحریفهائی ‌که‌بر اثر برگشت پیروان ادیان ‌به جاهلیت‌ گریبانگیر ادیان‌ گشته است ‌و چیزهائی ‌را دگرگون‌ کرده‌اند که پیغمبران با خود آورده‌اند و از جهان‌بینیهای جاهلیّت خودشان‌ پیروی نموده‌اند، ‌فاقد ارزش‌ و اعتبار است ... قرآن مجید که درست‌ترین ‌کتاب است در این راست اما را بس است‌. قرآن این را می‌گوید کـه ما می‏گوئیم. دیگر علماء ادیان در غرب چه فرضیه‌ها و گمانهائی دارند، فاقد ارزش‌ و اعتبار است‌.(‌مؤلّف‌)

2- ‌مرجع سابق‌، صفحۀ ٦٦

3- مراجعه شود به تفسیر آیۀ ١٦٥ سورۀ نساء در جزء ششم فی ظلال القرآن‌.

4- ‌مراجعه شود به‌ کتـاب‌: «‌الاسلام ‌و مشکلات الحضارة‌» فصل‌: «‌تخبط و اضطراب‌»‌.

5- ‌ابن‌کثیر در تفسیر خود دربارۀ این حدیث‌ گـفته است‌: «‌این حدیث غریبی است‌. چه این آیه مکی است‌،‌ و اقرع پسر حابس‌ و عیینه مدتها پس از هجرت ایمان آورد٥‌اند»‌... من این پیرو را مقبول نمی‌دانم‌. زیرا وقتی‌ که اقرع پسر حابس‌ و عیینه این سخن را گفته‌اند قطعاً‌ هنوز ایمان نیاورده‌اند و مسلمان نشده‌اند، ‌و ایشان هم نگفته‌اند که ما مسلمان بوده‌ایـم‌. پس این روایت با اسلام آوردن آن دو تعارضی ندارد. (‌مولف‌)