تفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر سوره‌ی انعام آیه‌ی 39-33
سوره‌ی انعام آیه‌ی 39-33
(قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَلَکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیَاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ (٣٣)وَلَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلَى مَا کُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا وَلا مُبَدِّلَ لِکَلِمَاتِ اللَّهِ وَلَقَدْ جَاءَکَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِینَ (٣٤)وَإِنْ کَانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ نَفَقًا فِی الأرْضِ أَوْ سُلَّمًا فِی السَّمَاءِ فَتَأْتِیَهُمْ بِآیَةٍ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِینَ (٣٥)إِنَّمَا یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ وَالْمَوْتَى یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ (٣٦)وَقَالُوا لَوْلا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قَادِرٌ عَلَى أَنْ یُنَزِّلَ آیَةً وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (٣٧)وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الأرْضِ وَلا طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلا أُمَمٌ أَمْثَالُکُمْ مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِنْ شَیْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ (٣٨)وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا صُمٌّ وَبُکْمٌ فِی الظُّلُمَاتِ مَنْ یَشَأِ اللَّهُ یُضْلِلْهُ وَمَنْ یَشَأْ یَجْعَلْهُ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ )(٣٩).
در این موج از امواج خروشان روند قـرآنـی سـوره، روی سـخن مـتوجّه پـیغمبر خـدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم مـی‌شود. در سرآغاز آن یزدان سبحان خاطر مبارک پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم را خوش می‌کند، و غم و اندوهی را از دل او می‌زداید که بر اثر تکذیب کردن قوم خودش او را در بر مـی‌گیرد. آخر او که راستگو و راسترو و امـین و درست است، قوم خودش او را دروغگو و نادرست می‌پندارند، و بر انکار آیات الهی و عدم اعتراف و عدم ایمان بـدانها پای می فشارند. این کار هم نه بدان خاطر است که او را دروغگو و نادرست بدانند، بلکه بـنا بـه ملاحظات کارهای دیگری است. یـزدان جـهان پـیغمبر صلیِ الله علیه وآله وسّلم را دلداری میدهد به وسیلۀ ذکر بلاها و گرفتاریهائی که به پیغمبران دست داده است و اذیّت و آزاری که مردمان نسبت بدیشان روا دیده‌اند. گاهی برادران انبیاء او را دروغگو قلمداد کرده‌اند و گاهی شکنجه‌شان نموده‌اند. ولی پیغمبران شکیبائی کـرده‌انـد و شکـنجه و آزار و یاوه سرائیها و نارواهای آدمیزادگان را تحمّل نموده‌اند. سرانجام یـزدان به پـیغمبران کـمک فـرموده است و پیروزشان کرده است. سنّت خدا همیشه این چنین بوده است و این چنین نیز خواهد بود و دگرگون نمی‌گردد... هنگامی که روند سوره از دلداری دادن و شادمان کردن و اطمینان بخشیدن می‌پردازد، به پـیغمبر صلیّ‌الله علیه وآله وسّلم رو می‌کند و برای او حقیقت بزرگی را دربارهۀ کار و از این دعوت آسمانی مقرّر میدارد: دعوت اسلام برابر قضا و قدر آفریدگار و مطابق سنّت کردگار انجام می‌پذیرد، و وظیفۀ دعوت کننده و فرا خوانندۀ به سوی برنامۀ یزدان جز تبلیغ و توضیح، یعنی رساندن و روشنگری اوامر و نـواهی نـیست... ایـن خـدا است کـه هـمۀ امـور را می‌چرخاند و جهان را اداره می‌گرداند، بر دعوت کننده و فرا خواننده وظیفه‌ای جز این نیست که برابر فـرمان برود، و پیش از موعد گامی را به جلو بر ندارد، و کاری را به شتاب نخواهد، و چیزی را به خدا پیشنهاد نکند، اگر چه چنین پیغمبری محمّد صلیّ الله علیه وآله وسّلم باشد. همچنین در کار دعوت به پیشنهادهای پیشنهاد دهندگان دروغگو و سایر مردمان گوش فرا ندهد و در این راسـتا دلائـل و براهین و آیات معیّنی را که می‌خواهند و پـیشنهاد می‌کنند نشنود و نپذیرد... قطعاً کسـانی کـه زنـده‌اند می‌شنوند و پاسخ می‌گویند. امّا افرادی که دل مرده‌اند ایشان مـردگانند و پـاسخ نـمی‌گویند. کـار و بارشان واگذار به خـدا است اگـر بخواهد ایشـان را زنـده می‌گرداند، و اگر نـخواهد آنان را مرده نگاه میدارد تا آن زمان که در روز قیامت به سویش برمی‌گردند.
مردمان معجزه‌ای را از پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم می‌خواستند کـه همسان و همگون معجزه‌های پیغمبران پیشین باشد. خدا بر این کار بس توانا بوده و هر آن مـی‌توانسـته است معجزه‌ای بدان نحو و شکلی که می‌خواسته‌اند بدیشان بنمایاند، و لیـکن خـدا برابر حکـمت و فـلسفه‌ای کـه می‌دانسته است نـخواسـته است که چنین کـند. اگر رویگردانی مردمان بر پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم سنگینی می‌کند، بگذار خودش اگر می‌تواند با نـیروی انسـانی خـود معجزه‌ای را برایشان بیاورد و بدیشان ارائه دهد!
خدا است که آفریدگار همۀ آفریدگان است، و از اسرار خلقت آنان و راز و رمز سرشتشان با خبر و آگاه است و حکمت و فلسفۀ دگـرگونی و گـوناگونی ویـژگیها و فطرتهایشان را میداند. این خدا است که انسـانهای دروغگــو را کـر و لال در دل تـاریکیهای جهالتها و نادانیها باقی می‌گذارد، و هر که را بخواهد گمراه می‌کند و هر که را بخواهد هدایت عطاء می‌فرماید، البتّه برابر حکمت و فلسفۀ آفرینش و گوناگونی که خود میداند.
(قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَلَکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیَاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ).
(ای پیغمبر) ما می‌دانیم که آنچه (کفّار مکّه) می‌گویند تو را غمگین می‌سازد. (ناراحت مباش) چرا که آنان (از ته دل به صدق تو ایمان دارند و در حقیقت) تو را تکـذیب نمی‌کنند. بلکه ستمکاران (چون ایشـان، از روی عناد) آیات خدا را انکار می‌نمایند.
مشرکان عرب در دورۀ جاهلیّت خود - بو‌یژه طبقه‌ای از قریشیان که مانع دعوت اسلام مـی‌شدند و بـا آن به مبارزه می‌پرداختند - در صداقت محمّد صلیّ الله علیه وآله وسّلم شکّ و گمانی نداشتند. از دیر باز او را راستگو و درست کار و امین و ا‌مانتدار دیده و شناخته بودند، و پیش از بعثت در طول زندگانی دور و درازش حـتّی یک دروغ نـیز نشنیده بودند و سراغ نداشتند. این جماعتی که ریاست نبرد با دعوت اسلام را بر عهده گرفته بودند، ایشان هم در صــدق رســالت و پـیامبری او شکّ و تـردیدی نداشتند، و در این که این قرآن سخن آدمیزادگان نیست و آدمیزادگان نمی‌توانند همسان چنین کلامی را بیاورند و ارائه دهند، گمانی به خود راه نمی‌دادند.
امّا با این وجود، آنان اعتراف نمی‌کردند و باور خود را اظـهار نــمی‌نمودند : دخـول بــه آئــین نـوین را نمی‌پذیرفتند! ایشان از اسلام بـیزاری نـمی‌جستند و گریز نمی‌نمودند چـون پیغمبر صلیِ الله علیه وآله وسّلم را دروغگـو و نادرست می‌دانستند. بلکه بدان خاطر اسلام را گـردن نمی‌نهادند که آن را خطری برای نـفوذ و مـقام خـود می‌د‌یدند. این است سببی که به عـلّت آن تـصمیم بر انکار آیات یزدان گرفته بودند و می خواستند بر شرکی بمانند که در آن بسر می‌بردند.
اخباری که اسباب حقّی چنین موضعگیری قریشیان را مشخّص می‌نماید، و اصل گمان ایشان نسبت بـه ایـن قرآن را نشان میدهد، فراوان است.
ابن اسحاق روایت کرده است: محمّد پسر مسلم پسـر شهاب زهری، برای من نـقل کـرده است کـه بـرای او حکایت شده است:
ابوسفیان پسر حرب، و ابوجهل پسر هشـام، و اخـشن پسر شرَئق پسر عمرو پسر وهب ثقفی، همپیمان بنی زهــره، شـبی از مـنزل بیرون رفـتند تـا به رسـول خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم گوش فرا دهند، بدانگاه که او شبانگاهان در خانۀ خود نماز می‌خواند. هـر یک از آنـان در جـائی نشستند و به قرآنی که در نماز می‌خوانـد گـوش فـرا دادند. هیچکدام هم از مکان دیگری آگاهی نداشت و آنـان مـتوجّه همدیگر نبودند. تـا سپیدۀ صـبح به پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم گوش فرا دادند و آن وقت برخاستند و رفتند. در راه به همدیگر رسیدند. یکدیگر را سرزنش نمودند. یکی به دیگری گفت: دیگر نـباید دوبـاره به چنین کاری برگردید. زیرا اگر چنین کنید به دل برخی از نادانان دغدغه‌ای می‌اندازید و ایشـان را به اسلام متمایل می‌سازید. سپس از یکدیگر جدا شـدند و بـه خانۀ خویش برگشتند. شب دوم باز هم هر یک از آنان به جایگاه خود برگشت و سراسر شب به تلاوت قرآن پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم گوش فرا داد. همین که سپیده صبح دمید برخاستند و پراکنده شدند. باز هم در راهی به یکدیگر رســیدند. به هـمدیگر گـفتند: از جـای خود تکـان نمی‌خوریم تا با یکدیگر پیمان نبندیم که دیگــر چـنین کاری را تکرار نکنیم. بر این امر پیمان بستند و رفتند. بامدادان اخنس پسر شرَیْق چوگان خود را برداشت و از منزل بیرون شد و به خانه ابوسفیان پسر حـرب رفت. بدو گفت: ای ابوحنظله، به من بگو دربارۀ چیزی که از محمّد شنیده‌ای رأی تو چیست؟ گفت: ای ابو ثعلبه، به خدا سوگند چیزهائی را شنیده‌ام که با آنـها آشـنایم و می‌دانم که مـراد از آنـها چیست. و چیزهائی را هـم شنیده‌ام که با آنها آشنا نیستم و نمی‌دانم معنی و مراد آنها کدام است. اخنس نیز گفت: من هم همچون تو به خدا سوگند می‌خورم و همان می‌گویم که تو می‌گوئی. سپس از نزد او برخاست و به پیش ابوجهل آمد. به خانه‌اش وارد گردید و گفت: ای ابوالحکم، رأی تو دربارۀ چیزهائی که از محمّد شنیده‌ای چیست؟ گفت: چیزهائی که شنیده‌ام؟ سپس ادامه داد و گفت: ما و طائفۀ عبد مناف در بزرگواری و والائی به کشمکش پرداختیم و خویشتن را بالا بردیم و ستودیم. آنان در ایـن راستا مهمانداری و بذل و بخشش کردند، ما نیز چنین کردیم. آنان تاخت بردند و جنگیدند، ما نـیز تـاخت بردیم و جنگیدیم. آنان رنج مشکلات دیگران را تحمّل کردند و ما نیز چنین کردیم. تا آنجا که بر زانوها نشستیم و بر یکدیگر مباهات کردیم و بسان دو اسبی که در مسابقه با یکدیگر بتازند با همدیگر تاختیم. سرانجام گفتند: از میان ما پیغمبری مبعو‌ث شده است که از آسمان بـدو وحی می‌شود. دیگر ما کی می‌توانیم پیغمبری داشته باشیم و در این مورد نیز بر افتخارات خود بیفزائیم؟ به خدا قسم هرگز بدو ایمان نـمی‌آوریم و او را تـصدیق نمی‌کنیم... اخنس از پیش او برخاست و رفت.
ابن جریر از طریق اسباط از سدیّ روایت کرده است که در شأن نزول آیۀ گذشته، یعنی:
(قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَلَکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیَاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ).
گفته است:
وقتی که جنگ بدر در گرفت، اخنس پسـر شـریق به طائفۀ بنی زهره گفت: ای طائفۀ بئی‌زهره، محمد خواهر زادۀ شما است. شـما از همگان برای دفـاع از خواهرزادۀ خود سزاوارتر هستید. اگـر او پـیغمبر است چرا با او می‌جنگید؟ اگر هم دروغگو است باز هم باید از او دفاع کنید و در حفظ و حـمایت از او بکوشید. بایستید و دست نگاه دارید تا با ابوالحکم ملاقات کنم. اگر مـحمّد پـیروز گردد، شـما تـندرست و سالم برمی‌گردید. و اگر محمّد شکست خورد قوم شما نسبت به شما کاری انـجام نمی‌دهند. - از آن روز به بعد اخنس نامیده شد والاّ پیشتر أبیّ نام داشت - اخنس با ابوجهل ملاقات کرد و در خلوت بدو گفت: ای ابوالحکم دربارۀ محمّد به من بگو: آیا او راستگو است یا دروغگو؟ هم اینک جز من و تو از قریشیها کسـی اینجا نیست تا سخن ما را بشنود. ابوجهل گفت: وای بر تو! به خدا محمّد راستگو است و هرگز محمّد دروغ نگفته است. امّا طائفۀ بنی قصیّ سمت پـرچمداری و میرابی و پرده‌داری و پیغمبری را در اختیار خود گرفته است، پس برای سائر قریشیان چه چیز مـانده است؟... در اینجا است که قرآن می‌فرماید:
(فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَلَکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیَاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ).
آنان در حقیقت تو را تکذیب نمی‌کنند. بـلکه سـتمکاران (چون ایشان، از روی عناد) آیات خدا را انکار می‌نمایند.
مشاهده می‌نمائیم که این سوره مکّی است و این آیه نیز بیگمان مکّی است. امّـا حادثۀ مذکور در مـدینه هنگام جنگ بدر رخ داده است... وقتی بدانیم راویـان گاهی دربارۀ آیه‌ای می‌گویند: (سخن او ایـن است، و این چنین نقل شده است...) همراه با آن آیه، رخدادی را ذکر می‌کنند که نصّی دالّ بر سبب نـزول همچون آیه‌ای به خاطر چنان رخدادی در دست نیست و بلکه مدلول همچون آیه‌ای منطبق بر چنان رخدادی است و پیشی و پسی واقعه را در نظر نمی‌گیرند... در اینجا ما نباید چنین روایتی را عجیب بدانیم و شگفت بینگاریم. ابن اسحاق روایت می‌کند و میگوید: یزید پسر زیاد از محمّد پسر کعب قرظی برایم روایت کرده است که گفته است: شنیده‌ام که عتبه پسر ربیعه که یکی از بزرگان بود، روزی در مجلس قریشیها نشسـته بود. پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم نیز تک و تنها در کعبه نشسته بود. عـتبه پسر ربیعه به قریشیها گفت: ای قریشیها، چرا بلند نشوم و به پیش محمّد نروم و با او صحبت نکنم و چیزهائی را بدو پیشنهاد ننمایم، بلکه یکی را بپذیرد و هر کدام را که بخواهد بدو بدهم و از ما دست بکشد؟ این سخن را وقتی به قریشیها گفت که حمزه رضی الله عنه مسـلمان شـده بود و قریشیها دیده بودند که یاران پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم اضافه می‌شوند و زیاد می‌گردند... قریشیها گفتند: آری ای ابو ولید بلند شو و به پیش او برو و با وی صحبت کن. عتبه به خدمت پیغمبر صلیّ الله علی وآله وسلّم آمد و نزد او نشست. بدو عرض کرد: ای برادر زاده‌ام، تو که می‌دانی در میان ما تو چه جایگاه و پایگاهی داری و از چـه مـنزلت و مقامی در میان عشیره بــرخـورداری و حسب و نسب والای خود را می‌شناسی؟ تو کار شگفتی را برای قوم خود با خویشتن آورده‌ای، و ایشان را بـدان پـراکـنده کرده‌ای. با این کار شگرفی که با خود آورده‌ای، جمع ایشان را پراکنده نموده‌ای، خردهایشان را حقیر و ناچیز شمرده‌ای، خـدایـانشان را نـنگین و آئـینشان را پـوچ قلمداد کرده‌ای، و پدران و نیاکانشان را کافر دانسته‌ای و پیشینیانشان را بی‌دین به حساب آورده‌ای. به مـن گوش فرا ده تا چیزهائی را به تو پیشنهاد کنم و تو در بارۀ آنها بیندیش و بـبین کـدامـیک را مـی‌پسندی و می پذیری. پیغمبر خـدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم فـرمود: (ای ابـوولید، می‌شنوم و گوش می‌کنم). عتبه گفت: ای برادر زاده‌ام، اگر با چیزی که با خود آورده‌ای ثروت مـی‌جوئی، از دارائی خود برای تو اموالی را گرد می‌آوریم تا بدانجا که از همۀ ما ثروتمندتر گردی. اگر هم جویای آقائی و بزرگی هستی، تو را بر خویشتن سـرور مـی‌نمائیم و هیچگونه کاری را بدون فرمان تو انجام نمی‌دهیم. اگر هم خواهان حکـومت هسـتی، تـو را بـر خود حـاکـم می‌سازیم و فرمانروا می‌گردانیم. اگر هـم آنچه بـه تـو پیام می‌گردد، بگونۀ خواب و خیال به تو دست میدهد و تو نمی‌توانـی خـوپشتن را از ایـن خواب و خـیال برهانی، پزشکانی را برایت پیدا می‌کنیم و در ایـن راه اموال و دارائی را خرج می‌کنیم تـا از دست شـبحهای رؤیاها تو را رها می‌سازیم و بهبودی می‌بخشیم. زیرا چه بسا پری همزاد بر کسی چیره می‌شود تا زمانی که مداوا می‌گردد... وقتی کـه عتبه از سـخن بـپرداخت، پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسّلم که به او گوش فرا می‌داد، فرمود: (آیا ای ابوولید سخنانت پایان یافت؟). عتبه گفت: بلی. فرمود: (پس از من بشنو).گفت: چنین کنم. فرمود:
(بسم الله الرحمن الرحیم(حم . تنزیل من الرحمن الرحیم . کتاب فصلت آیاته قرآنا عربیا لقوم یعلمون . بشیرا ونذیرا فأعرض أکثرهم فهم لا یسمعون . . .)
حـا.مـیم... (ایــن کـتابی است کـه) از طـرف خداونـد بخشایشگر مهرورز نازل شـده است. کـتابی است کـه آیات آن تفصیل و تبیین شده است (و واضح و روشن گشته است. یعنی) قرآن که به زبان عربی است، بـرای قومی (فهم معانی آن آسان) است که اهل دانش باشند. قرآن بشـارت دهندۀ (مؤمنان بـه نـعمتهای فراوان و جـاویدان) و تـرسانندۀ (کافران بـه عذاب دردنـاک و سرمدی یزدان) است. ولی (تشویق و تهدید قـرآن در دل متعصّبان لجوج بی‌اثر است و) اکثر آنان (از حقّ و حقیقت) رویگردانـند و ایـن است کـه (روح شـنوائـی و پذیرائی حقائق را از دست داده‌اند و گوئی کــه کرند و) هیچ نمی‌شنوند... (فصلت 1-4 )
سپس رسول اکرم صلیّ الله علیه وآله وسّلم به تلاوت آیات دیگر سوره پرداخت و آنها را بر عتبه خواند. عتبه هنگامی که آیات را شنید، سرا پا گوش گردید و خاموش ماند و دستها را بر پشت خود گرفت و بر آنها تکـیه زد و بـه شـنیدن پرداخت تا پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم به آیۀ سجده، یـعنی 38 فصّلت رسید. پیغمبر اکرم صلیِ الله علیه وآله وسّلم به سجده رفت. عتبه نیز سجده برد. سپس فرمود: (ای ابو ولید شنیدی آنچه را که شنیدی، دیگر تو خود دانی)... عتبه برخاست و به سوی یاران خود رفت. برخی به برخی گفتند: به خـدا سوگند می‌خوریم ابوولید با چـهره‌ای بـه سـوی شـما برمی‌گردد که جدای از چهره‌ای است که با آن از پیش شما رفته بود. هنگامیکه در نزد ایشان نشست، گفتند: ای ابوولید چه خبر؟ گفت: خبری‌که دارم این است، من سخنانی را شنیده‌ام، به خدا قسم هرگز چنین سخنانی را نشنیده‌ام. به خدا سوگند، چنین کلامی نه شعر است و نه سحر است و نه غیبگوئی. ای قریشیان از من اطـاعت کنید و کار را به من واگذارید و هر چه می‌گویم انجام دهید. بگذارید این مرد هرکاری که می‌خواهد بکند. کاری به‌کار او نداشته باشید. به خدا سوگند کلامی را که من از او شنیده‌ام پیامی در بر دارد و خبرهائی به دنبال خواهد داشت. اگر عربها بلائی بدو رسانیدند، شما را بس است و با دست دیگران از او رهائی یافته‌اید. و اگر او بر عربها پیروز گردد، ملک و مملکت و عزت و قدرت او، ملک و مملکت و عزت و قدرت شما است، و شمـا در سایه او خوشبخت‌ترین انسانها خواهید بود... گفتند: ای ابو ولید به خدا قسم او با قدرت زبان و بیان خود تو را جادو کرده است. گفت: این دیدگاه و اندیشۀ من است، شما هر چه صلاح میبینید انجام دهید.
بغوی در تفسیر خود حدیثی را با اسنادی که داشته است[1] از جابر پسر عبدالله رضی الله عنه روایت کرده است که پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به قرائت سوره ادامه داد تا به ایـن آیه رسید:
(فَإِن أَعْرَضُوْا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صَاعِقَةً مِثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَ ثَمُوْد...).
اگر (مشرکان مکه از پذیرش ایمان) روی گردان شدند، بگو: شما را از صاعقه‌ای همچون صاعقۀ عـاد و ثمود می‌ترسانم.... (فصلت/١٣)
عتبه دست بر دهان مبارک پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم گرفت و او را به حق قرابت و خویشاوندی سوگند داد که بس کند و ایشان را نفرین ننـمـاید. و میان اهل و خانوادۀ خود برگشت و به پـیش قریشیها نـرفت و خویشتن را از ایشان دزدید و به بیغولۀ خانه خزید... الخ ... هنگامی که قریشیها او را پیدا کردند و با او تماس گرفتند و در این زمینه با او صحبت کردند، گفت: هنگامیکه بدین آیه رسید، دهان او راگرفتم و وی را به حق قرابت و خویشاوندی سوگند دادم که ادامه ندهد و دست بردارد. شما که می‌دانید محمّد وقتی که چیزی را بگوید دروغ نمیگوید، لذا ترسیدم که بر شما عذاب نازل کند...
ابن اسحاق گفته است: نزد ولید پسر مغیره مردمانی از قریش گرد آمدند. او از همه پیرتر بود. برای حج آمده بود. به قریشیان رو کرد و گفت: ای‌گـروه قریشیان، موسم حج فرا رسیده است و در آن گروهها و دسته‌های عربها به پیش شما خواهند آمد. دربارۀ این دوست شما چیزهائی را شنیده‌اند. راجع بدو همرأی و همآوا شوید و تنها چیزی بگوئید. با یکدیگر اختلاف نداشته باشید و سخنان گوناکون نگوئید. اگر چنین گوئید و کنید برخی بعضی را تکذیب می‌نمایند، و سخنان گروهی سخنان دستهای را نقض و نقص می‌کند. گفتند: ای ابو عبد شمس، بگو چه بگوئیم و چه روشی داشـته باشیم تا همان بگوئیم و همان کنیم. گفت: شما بگوئید، مـن می‌شنوم. گفتند: می‌گوئیم محمد کاهن و غـیبگو است. گفت: به خدا سوگند او کاهن و غیبگو نیست. ما که کاهنان و غیبگویان را دیده‌ایم. سخن او زمزمۀ کاهنان و سخنان مسجع غیبگویان نـیست. گفتند: می‌گوئیم او دیوانه است. گفت: او دیوانه نیست. مـا دیوانگی را دیـده‌ایـم و شـناخته‌ایـم. عملکر‌د او پریشانی و پریشان گوئی و غمزدگی و خیال بافی دیوانگان نیست. گفتند: می‌گوئیم او شاعر است. گفت او شاعر نیست. ما که با همه نوع شعر آشنائیم، از رجز و هزج و مدیحه و بلند و کوتاه چکامه آگاهیم. گفتارش چکامه نـیست. گفتند: می‌گوئیم او ساحر است. گفت: او ساحر نیست. ما که ساحران و سحرشان را دیده‌ایم. سخن او دمـیدن و فوت کردن و گره زدن ساحران نیست. گفتند: پس ای ابو عبد شمس ما چه بگوئیم؟ گفت: به خدا سوگند سخنانش شیرین و دلنشین است. اصل و تنۀ کلام او برازنده و خوشاینده است، و فرع و شاخۀ آن دلنشین و دلکش است ... اگر هر یک از این چیزهائی که گـفتید بگوئید، مردمان می‌دانند که پوچ و نادرست است. امّا بهترین چیز این است که بگوئید: محمّد سـاحر است و چیزی را که با خود آورده است سحر است. با چنین سحری پسر را از پدر، و شوهر را ازهمسر، و فرد را از قوم و قبیله جدا می‌سازد... پس با این تصمیم برخاستند و پراکنده شدند. بر سر راه‌ها می‌نشستند و با کسانی که به حج‌ّ می‌آمدند سخن میگفتند و ایشـان را از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم بیم می‌دادند و بر حذر می‌داشتند و کاری را که بر سر آنان می‌آورد بدیشان گوشزد می‌کردند. ابن جریر گفته است: ابن عبد الاعلی، و محمد پسر ثوره برای ما از معمّر، و او از عبّاده پسر مـنصور، و او از عکرمه روایت کرده است که ولید پسر مغیره به خدمت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد. پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم برای او قرآن تلاوت فرمود. گویا ولید پسر مغیره اندکی از آن متأثر گردید و نرمش نشان داد. این امر به‌گوش ابوجهل پسر هشام رسید. ابوجهل پسر هشام به پیش ولید پسر مغیره رفت و بدو گفت: ای عمو، قوم تو می‌خواهند برای تو اموالی را جمع آوری کنند. گفت چرا؟ گفت: می‌خواهند آن را به تو بدهند. تو به پیش محمّد رفته‌ای، می‌توانی جلوی قدرت او را بگیری و راه او را سد کـنی... (ابوجهل ناپاک می‌خواست که نخوت و عظمت ولید پسر مغیره را برانگیزد و باد به غبغب او اندازد از زاویه‌ای که می‌دانست سخت بدان می‌نازد و مباهات می‌کند). ولید پسر مغیره به ابوجهل گفت: قریشیان که می‌دانند من از همۀ ایشان ثروتمندترم ابوجهل گـفت: پس دربارۀ محمّد چیزی بگو که دالّ بر این باشد که تو سخنان او را نمی‌پسندی و از خود وی نیز بیزا‌ر هستی. ولید پسـر مغیره گفت: دربارۀ او چه بگو‌یم؟ به خدا سوگند در میان شما کسی نیست که از من آگاه‌تر از اشعار باشد، و بهتر از من با رجز و قصیده و چکامه‌های پریان آشـنا باشد. به خدا قسم سخنان محمّد هـمسان هیچیک از اینها نیست. به خدا قسم سخنان او دلپسـند و شـیرین است و از زیبائی و ملاحت ویژه‌ای برخوردار است.
محمّد دیگران را قطعاً درهم مـی‌شکند و بر همگان پیروز می‌شود و دیگران براو غالب و چیره نمی‌گردند. ابوجهل گفت: به خدا سوگند قـوم تو از تو خشـنود نخواهد شد تا دربارۀ او بدی نگوئی... ولید پسر مغیره گفت: بگذار دربارۀ او بـیندیشیم... پس از انـدیشیدن گفت: چیزی که او میگوید چیزی جز جادوی منقول از پــیشینیان نمیباشد، و او آن را از دیگران روایت میدارد.
پس نازل شدکه:
«ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً ».
مــرا واگذار بـا آن کسـی که او را تک و تنها (و بـدون دارائی و اموال و اولاد) آفریده‌ام.... (مدثر/11)
تا می‌رسد به:
«عَلَیْهَا تِسْعَةَ عَشَرَ».
نوزده (فرشته) بر آن گمارده شده‌اند. (مدثر/3٠)
در روایت دیگری آمده است که قریشیان گفتند: اگـر ولید از آئین ما بیرون رود و اسلام را بپذیرد، قریشیها جملگی آئـین خود را رها می‌سازند و بـه اسلام میگروند. ابوجهل گفت: مرا با او واگذارید، من برای شما بسنده خواهم بود. سپس به پیش ولید رفت... ولید پس از اندیشیدن فراوان گفت: سـخنان محمّد جادوگری است و آن را از دیگران روایت میدارد. مگر نمیبینید که کلام او زن و شوهر، و پـدر و پسر، و انسان و دوستان را از همدیگر جدا می‌سازد و میانشان جدائی میاندازد؟
این روایتها همه و همه بیانگر این واقعیت هستند که مشرکان قریش بر این باور نبودند که پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم با ایشان دروغ میگوید در آنچه بدیشان ابلاغ میدارد. بلکه آنان بر شرک خود پافشاری می‌کردند به سـبب علتهائی که چنین روایتهائی بیان می‌دارنـد. گـذشته از علتهائی که در این روایتها آمـده است، سبب اصـلی پافشاری ایشان بر شرک این بود که می‌ترسیدند ایـن دعوت نوین سـلطه و قدرتی را از دست آنان بدر آورد که آن را غصب‌کرده بودند. چرا که چنین سلطه و قدرتی از آنِ یزدان جهان است و بس، همان گونه کـه مدلول گواهی: لا اله الّا الله است، گواهیی که اسلام بر آن استوار و پابرجا است. قریشیان خوب مـدلول و مــفهوم زبان خــود را مـی‌فهمیدند. آنـان هـرگز نمی خواستند برابر مدلول چنین‌گواهی و شهادتی اسلام را بپذیرند. آخر این گواهی و شهادت شورش کامل و تمام عیاری است بر ضد هر سلطه و قدرتی جز سلطه و قدرت یزدان در زندگی مردمان... خداوندگار بزرگوار راست و درست فرموده است:
(قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لاَیُکَذِّبُونَکَ وَلکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیَاتِ اللّهِ یَجْحَدُونَ).
(ای پیغمبر) ما می‌دانیم که آنچه (کفار مکّه) می‌گویند تو را غمگین می‌سازد. (ناراحت مباش) چرا که آنان (از ته دل به صدق تو ایمان دارند و در حقیقت) تو را تکذیب نمی‌کنند. بلکه ستمکاران (چون ایشـان، از روی عناد) آیات خدا را انکار می‌نمایند.
ستمکاران در اینجا مشرکانند، همانگونه که این واژه در تعبیرات قرآنی بر این معنی غلبه دارد.
سخن ادامه پیدا می‌کند با دلخوش‌کردن و آسوده خاطر نمودن پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و بیان اسباب و علل راسـتین موضعگیری تکذیب کنندگان در برابر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و دعوتی که دیگران را بدان فـرا می‌خواند، و آیـات یزدانی دالّ بر راستی و درستی او و چیزی که با خود آورده بود... پس از ذکر این چیزها، سخن می‌رود از یاد و یادآوری چیزهائی که بر سر پیغمبران پیشین، یـعنی برادران انبباء او آمده است، و در این قرآن از اخبار ایشان بخشهائی بیان شده است، و از شکیبائی و طـی طریق و ادامۀ کار آنان و فرا رسـیدن یـاری و کمک ایشان از جانب یزدان سخن رفته است، تا مقرّر دارد و روشن نماید که این سنت دعوتهای آسمانی، دگرگون نمی‌شود، و پیشنهادهای ییشنهاد دهندگان، در آن تغییر و تبدیلی پدید نمی‌آورد، و اذیت و آزار و تکذیب کردن و به تنگنا انداختن دعوت کنندگان، بهیـچوجه انگیزۀ شتاب در آن نمی‌گردد:
(وَلَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِن قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلَى مَاکُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا وَلاَ مُبَدِّلَ لِکَلِمَاتِ اللّهِ وَلَقَدْ جَاءَکَ مِن نَبَإِ الْمُرْسَلِینَ)
پیغمبران فراوانی پیش از تو تکذیب شده‌اند (و مـورد اذیت و آزار قرار گرفته‌اند) و در برابر تکـذیبها (و اذیت و آزارها) شکیبائی کرده‌اند (و بر عقیدۀ خود ماندگار شـده‌انـد و سنگر را خالی نـکرده‌انـد) و اذیت و آزار شده‌اند (و گرفتاریها و شکـنجه‌ها را تحمّل کرده‌اند) تـا یاری ما ایشـان را دریـافته است (و در مـبارزۀ حـق و باطل پیروز شده‌اند. تو نیز چنین بـاش. ایـن سخن خداوند است و مبتنی بر وعـدۀ پـیروزی است) و هیچ چیز نمیتواند سخنان خدا را دگرگون سـازد. بـه تو اخبار و سرگذشت پیغمبران رسیده است (و مــی‌دانی که رسالت با شدائد هـمراه است و سـرانجام سختیها پیروزی در دنیا و آنگاه جنة المأوی است).
کاروان ایشان ریشه در ژرفای تاریخ دارد. از دیرباز به حرکت افـتاده است. در هـمۀ زمانها از حـرکت باز نایستاده است. راه روشن خود را پیـوده است. در خط سیر ثابت و استوار خویش به پـیـش تـاخته است. با گامهای درست در راستای راه به سوی هدف قاطعانه و سرافرازانه جلو رفته است. هر نوع گروه و دستهای از بزهکاران سر راه او را گرفته‌اند و موانعی برای او پدید آورده‌اند. سر دستگان گمراه و پیروان ایشـان با ایـن کاروان جنگیده‌اند و به اذیت و آزار دعوت کنندگان آسمانی پرداخته‌اند. خونها ریخته شده است و اندامها از بدنها بریده و تکه تکه گشته است ... امّا کـاروان ایمان از راستای راه خود منحرف نشده است و سستی نپذیرفته است و به عقب بر نگشته است. و به کژ راهـه نـیفتاده است و از ادامـۀ راه دوری نگزیده است... سرانجام هم همان سرانجام بوده است، هر چند روزگار به طول انجامیده است و راه دراز بوده است. پایان‌کار همیشه یاری یزدان در رسیده است و پـیروزی از آن کاروانیان ایمان بوده است.
(وَلَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِن قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلَى مَاکُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا وَلاَ مُبَدِّلَ لِکَلِمَاتِ اللّهِ وَلَقَدْ جَاءَکَ مِن نَبَإِ الْمُرْسَلِینَ)
پیغمبران فراوانی پیش از تو تکذیب شده‌اند (و مـورد اذیت و آزار قرار گرفته‌اند) و در برابر تکـذیبها (و اذیت و آزارها) شکیبائی کرده‌اند (و بر عقیدۀ خود ماندگار شـده‌انـد و سنگر را خالی نـکرده‌انـد) و اذیت و آزار شده‌اند (و گرفتاریها و شکـنجه‌ها را تحمّل کرده‌اند) تـا یاری ما ایشـان را دریـافته است (و در مـبارزۀ حـق و باطل پیروز شده‌اند. تو نیز چنین بـاش. ایـن سخن خداوند است و مبتنی بر وعـدۀ پـیروزی است) و هیچ چیز نمیتواند سخنان خدا را دگرگون سـازد. بـه تو اخبار و سرگذشت پیغمبران رسیده است (و مــی‌دانی که رسالت با شدائد هـمراه است و سـرانجام سختیها پیروزی در دنیا و آنگاه جنة المأوی است).
سخنانی است که یزدان جهان به پـیـغمبر خود صلی الله علیه و سلم میگوید. سخنانی است برای یاد و یادآوری و پـند و اندرزگرفتن. برای دلداری و همیاری و پـیروی..... سخنانی است که راه دعوت کنندگان به سـوی برنامۀ یزدان بعد از پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم را به تصویر می‌کشد، و آشکارا راه را بدیشان نشان میدهد، و نـقش آنـان را مشخص و مقرر میدارد. از دیگر سو رنـجهای راه و گـردنه‌ها و فرازهـا و نشیبهای سـر راه را بدیشان می‌نمایاند، و در پایان راه چه چیز در انـتظار ایشان است و بهره و پاداش ایشان چیست، ترسیم و تبیین می‌شود.
این سخنان آسمانی، به داعیان یزدانـی می‌آموزد که سنت خدا در همۀ دعوتها یکسان بوده است و یکسان است. همۀ دعوتها یکی بوده است و در یک مسیر به راه افتاده است و هیچیک از دیگری جدا نشده است و جدا شدنی نیست... دعوت الهی همیشه رویاروی شده است و رویاروی می شود با مردمان فراوانی که آن را تکـذیب مـی‌دا‌رنـد و پـیروان آن را اذیت و آزار می‌رسانند. دعوت کنندگان نیز در برابر تکذیب و اذیت و آزارشان می‌ایستند وشکیبائی می‌ورزند. سنت خدا هم سرانجام پیروزی را بهرۀ ایشان می‌فرماید. امّا سنت خدا در موعد خود در می‌رسد و پیروزی و بهروزی را به ارمغان می‌آورد. این ییروزی و بهروزی هم پیش از موعد مقرر فرا نمی‌رسد، هر چند که دعـوت کنندگان پاک و بیگاه و مخلص و مؤمن اذیت و آزار ببینند و با تکذیب و تعذیب دیگران رویاروی شوند. و هر چند که بزهکاران گمراه و گمراه کننده بتوانند اذیت و آزار به مخـلصان بیگناه پاک سرشت و نیک روش برسانند. و هر چند هم دعوت کنندگان مخلص و خود باخته و از بند لذائذ و شهوات بدر آمده رغبت و علاقه داشته باشند که مردمان را هر چه زودتر هدایت کنند و به راه خوشبختی رهنمون شوند، و از سرگشتگی و گمراهی و بدبختی ایشان ناراحت باشند، و از گرفتار آمدنشان به هلاک و عذاب دنیا و آخرت بیمناک گـردند... ایـنها هچیک سنت خدا را پیش ازموعد مقرر پیاده نمی‌کند و به جلو نمی‌اندازد. چه خدا به خاطر عجلۀ کسـی از آفریدگان خود عجله نـمی‌کند. هیچ کس و هیچ چیزی هم احکام و اوامر یزدان را دگرگون نـمی‌سازد. چنین احکام و اوامری پیروزی قطعی را در برداشته باشند، و یا بیانگر اجل معین باشند.
رأی قاطعانه‌ای و فرمان تغییر ناپذیری است که در کنار اطمینان بخشیدن و دلداری دادن و شادمان نـمودن و یاری وکمک رساندن، قرار می‌گیرد. این رأی قاطعانه و فرمان تـغییر ناپذیر سپس به اوج خود می‌رسد، بدانگاه که رویاروی می‌گردد با چیزی که چه بسا در درون پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم شوری به پا کند و به انگیزۀ علاقۀ بشری مشتاق هدایت قوم خود گردد و چشم به راه معجزه‌ای باشد که آنان می‌خواستند تا با دید‌ن آن اسلام را بپذیرند و شاهد هدایت را در آغوش گیرند. چنین علاقه و رغبتی در درون برخی از مسلمانان آن زمان نیز غوغائی به پا کرده بود. آیات دیگری از سوره که در روند سوره می‌آیند، دالّ بر این شـور و شوق قلبی مؤمنان است. چنین علاقه و رغبتی هم سرشتی است و در نهاد آدمیزادگان قرار دارد. امّا هنگام سخن از قاطعیت نهفته در سرشت این دعوت و برنامه آن، و بیان نقش پیغمبران در این دعوت، و ذکر نقش همگی مردمان در آن، چنین رویاروئی سخت و سفتی در قرآن کریم به میان می‌آید:
(وَإِن کَانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَن تَبْتَغِیَ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّمَاءِ فَتَأْتِیَهُم بِآیَةٍ وَلَوْ شَاءَ اللّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلاَ تَکُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِینَ. إِنَّمَا یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ وَالْمَوْتَى یَبْعَثُهُمُ اللّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ).
اگر روگردانی ایشان از (دعوت) تو برای تو سـخت و سنگین است، چنانکه می‌توانی (جهت اقناع آنـان راهـی پپدا کنی و مثلا) نقبی در زمین بزنی و یا نردبانی به سوی آسمان بگذاری (و اعماق زمین و بالای آسمانها را بگردی) و دلیلی برای (ایمان آوردن) ایشـان بیاوری (چنین کن. امّـا بـدان که ایـن لجوجان تـو را تصدیق نمی‌کنند و ایمان نمی‌آورند). ولی اگر خدا بخواهد آنان را (قهراً و جبراً) بر هدایت جمع خواهد کرد (و ایمان را بدیشان تلقین خواهد نمود. امّا هدایت اجباری و ایـمان زورکی چه سـودی دارد؟ لذا ایشـان را بـه خود وا می‌گذارد تا با اراده و اختیار خود اگر خواستند ایمان بیاورند و اگر نخواستند ایمان نیاورند). پس از زمـرۀ کسانی مباش که (حکم خدا و سنت او را در بارۀ مردم) نمی‌دانند.
تهدید و بیم تند و سختی از لابلای واژگان بزرگ فرو می‌ریزد... انسان نمیتواند حقیقت این کـار را درک و فهم کند، مگر زمانی که در سراسر هستی خود پـیش چشم دارد که: این واژگان از سـوی یـزدان جهان به پیغمبر بزرگوار ایزد منان خطاب می‌شود. با این واژگان با پیغمبری سخن می‌رود که شکیبا و از زمرۀ انـبیاء اولوالعزم است. پیغمبری است که از قـوم خود بدو رسیده است آنچه رسیده است و او شکیبا در برابر این همه بلا ایستاده است و تنها خشنودی و پاداش یـزدان سبحان را پیش چشم داشته است. او همچون نوح علیه السلام قوم خود را دعا و نفرین نکرده است. سالهای سـال از دست ایشان بلاها و رنجها دیده است، بلاها و رنجهائی که شکیائی شکیبا را می‌زداید و تاب و توان از انسان بردبار می‌گیرد.
ای محمد! این سنت ما است. اگر روگردانی مردمان بر تو سنگنی می‌کند، تکذیب‌کـردنشان بر تو دشوار می‌نماید، و پیوسته می‌خواسته‌ای که معـجزه‌ای برای ایشان بیاوری، در این صورت اگر می‌توانی تونلی و دالانی در زیر زمین بکنی و ایجادکنی، یا نردبانی به سوی آسمان برگیری و ببندی، چنین‌کاری یا کارهائی را بکن و معجزه‌ای برای آنان بیاور و بدیشان بنمای! هدایت و رهنمودشان در گرو این نیست که مـعجزه‌ای برای آنان بیاوری. چرا که آنچه کـم دارند معجزه‌ای نیست که ایشان را به سوی حقیقت چیزی که می‌گوئی رهنمود گرداند و حق را بی‌پرده بدیشان بنمایاند. اگر خدا بخواهد ایشان را به هدایت می‌رساند و گرد هدایت و رهنـمود آنان را جمع می‌آورد. این کار را به انـجام می‌رساند با ساختن و سرشتن فطرتشان در اصل خلقت بر این که جز هـدایت و رهنمود نشـناسد، همچون فرشتگان، یا با رهنمون دلهایشان و قدرت بخشیدن به قلبهایشان برای پذیرش چنین هدایتی و پـاسخگوئی بدان، یا با نشان دادن معجزه‌ای که گردنهایشان را به سوی هدایت بپیچاند و خم گرداند و جملگی ایشان را به کرنش در آورد، و یا با وسائل گوناگون و از راههای جورواجور دیگری که همـه و همه تنها یزدان بر آن قادر و توانا است.
امّا یزدان سبحان در پرتو حکمت عالیه و فلسفۀ شاملۀ خود در سراسر هستی، این پدیدۀ انسان نام را آفریده است تا به انجام وظیفۀ معینی بپردازد، وظیفه‌ای که برابر تدبیر والا و فراگیرش مقتضی این است که انسان استعدادهای مشخصی داشته باشد، اسـتعدادهائی که جدای از اسـتعدا‌دهای فرشتگان باشد. در مـیان استعدادهایش گوناگونی بوده، و در پـذیرش دلائل هدایت و الهامهای ایمان تنوع و تغیر باشد. هر یک از آنان توان ویژه‌ای در پذیرش وگرایش داشته باشد، و سزا و جزای دادگرانه‌ای در برابر قدرت بر هدایت و توان بر ضلالت دریافت نماید... بدین لحاظ است که یزدان با فرمان هستی بخش خـود مـردمان را بر یک سرشت ویژه نسرشته است و بر یک هدایت قـهری و قطعی وانداشته است. بلکه بدیشان دستور داده است که رهنمود شوند و به سوی هدایت روند. در این راستا نیز بدانان اختیار داده است اطاعت کنند یا سرکشی نمایند. سرانجام کار هم پاداش و پـادافره دادگرانۀ خـود را دریافت دارند و در پایان این گشت وگذار چند روزۀ حیات خوشبخت یا بدبخت‌گردند... لذا این را بدان و از زمرۀ نادانان مباش:
(و َ لَو شَاءَ اللهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدَی فَلَا تَکُوْنَنَّ مِنَ الْجَاهِلِـیْنَ).
اگر خدا بخواهد ایشان را بر هدایت گرد مـی‌آورد. پس از ژمرۀ کسانی مباش که (حکم خدا و سنت او را دربارۀ مردم) نمی‌دانند.
وای چه سخن هراسناک و چه رهـنـود قاطعانه‌ای در میان است! امّا اینجا جایگاه سخن هراسناک و رهنمود قاطعانه است. همچون مکان و مقامی مقتضی همچون رهنمود قاطعانه وکلام هراس انگیز است.
پس از این بیان، سخن از فطرتی می‌رود که یـزدان مردمان را بر آن سرشته است، و از مواضع و موارد گوناگونی سخن به میان می‌آید که مردمان به هنگام رویاروئی با هدایت آسمانی به خود میگیرند، هدایتی که دلیل و برهان بر آن کم نیست:
(إِنَّمَا یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ وَالْمَوْتَى یَبْعَثُهُمُ اللّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ)
تنها کسانی (دعوت تو را) می‌پذیرند که گوش شـــنوا دارنــد (و از روی تـدبر و تـفکر ســخنان را می‌شنوند. اما اینان مردگان زنده‌نما هستند) و خداوند مردگان (چون ایشان را به هنگام رستاخیز از گـورها) بر می‌انگیزد، و پس از زنده شدن به سوی او برگردانده می‌شوند (و مورد بازخواست قرار میگیرند و سـزا و جزای خود را می‌بینند).
مردمان قطعا با این حق و حقیقتی‌که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم از سوی خدا برای آنان آورده است رویاروی می‌گردند، در حالی که دو دسته خواهند بود:
دستۀ زندهای هستند که دستگاههای پـذیرش سـرشتی ایشان زنده و کارآ و باز است... اینان پاسخ مثبتی به هدایت می‌دهند و آن را می‌پذیرند... اینان تـوانـا و روشن و شایسته و بایسته‌اند و با توانائی و روشنی و شایستگی و بایستگی ذاتـی خود با فـطرت همراه می‌گردند و با فطرت دریافت می‌دارند. همین‌که هدایت را بشنوند آن را می‌پذیرند و بدان پاسخ می‌گویند:
(إِنَّمَا یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ).
تنها کسانی (دعوت تو را) می‌پذیرند که گوش شنوا دارند (واز روی تذبر و تفکر سخنان را می‌شنوند). دستهای نیز مردگانند. دسـتگاه‌های فطرتهای خود را بیکاره رها کرده‌اند و به دست خرابی سـپرده‌انـد. نه می‌شنوند و نه مـی‌پذیرند. از ایـنجا است که تأثـیر نمی‌پذیرند و پاسخ نمی‌گویند... از این حق و حقیقت دوری نمی‌گزینند چون دلیل و برهانی برای پذیرش در دست ندارند، و این حق و حقیقت هم دلیل و برهانی به همراه ندارد. چه دلیل و برهان حق و حقیقت در خود حق و حقیقت نهفته است. هر زمان که دلیل و برهان به فطرت برسد، مصداق حق و حقیقت در فطرت جلوه‌گر و هویدا می‌آید و قطعاً فطرت بدان پاسخ میگوید. بلکه آنچه چنین دستهای از مردمان کم دارند حیات فطرت است و صاف و روشن نبودن دستگاههای پـذیرش فطرف به محض دریافت است! این دسته از مردمان، پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم راه چاره‌ای برای رهنمودشان نـدارد، و دلیل و برهان بر آنان تاثیری نمی‌گذارد. کار و بارشان واگذار به مشیت و خواست یزدان است. اگر یزدان خواست ایشان را برمی‌انگیزد اگر ایشـان را سـزاوار تجدید حیات ببیند، و اگر یزدان نخواست ایشان را در ایـن سـرای بر نمی‌انگیزد و زنـدگی نوین بدانـان نمیبخشد، و به صورط زنده نـمایان مرده دل باقی مـی‌مانند تـا وقتی که در آخرت به سوی خـدا بر می‌گردند:
(وَالْمَوْتَى یَبْعَثُهُمُ اللّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ)
(امّا اینان مردگان زنده نما هستند) و خداوند مردگان (چـون ایشـان را بـه هنگام رسـتاخیز از گـورها) بر می‌انگیزد و پس از زنده شدن په سوی او برگردانده می‌شوند (و مورد بازخواست قرار میگیرند و سـزا و جزای خود را می‌بینند).
این است داستان پذیرش و عدم پذیرش، داستانی که پرده از سراسر حقیقت موضعگیری برمیدارد، و وظیفۀ پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و حدود کار او را مشخص می‌گرداند، و کار را به طور کلی به صاحب کار وا می‌گذارد تا هر گونه که بخواهد و مصلحت بداند دربارۀ آن داوری فرماید.
روند سخن از این خطاب پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم بدین حقیقت گویا می‌پردازد، و به ذکر درخواست مشـرکان منتقل می‌گردد و بیان میدارد که مشرکان معجزه‌ای را می‌طلبیدند و در این طلبیدن از سنت یزدان بیخبر و ناآگاه بودند، و نمی‌دانسـتند که پاسخ ند‌ادن بدین پیشنهاد، رحمت یزدان در حق ایشان را در پی دارد و این لطف خدا است که پیشنهادشان پذیرفته نمی‌گردد. چه اگر پیشنهادشان پـذیرفته می‌شد و پس از دیـدن معجزه ایمان نمی‌آوردند نابود می‌گشتند و هلاک می‌شدند. روند سخن سپس گوشه‌ای از دقت تدبیرالهی و احاطۀ ذات باری بر جملکی جانداران را عرضه میدارد. گوشه‌ای‌که بیانگر حکمت سنت فراگیری است که همۀ جانداران را در برگرفته است. آنگاه با ذکر اسرار و قوانینی که در فراسوی هدایت و ضلالت نهفته
است و خواست خدا آزادانـه آنـها را انـجام و اجراء می‌فرماید، سخن به پایان می‌آید:
(وَقَالُوا لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِن رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللّهَ قَادِرٌ عَلَى أَن یُنَزِّلَ آیَةً وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَیَعْلَمُونَ. وَمَا مِن دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَلاَ طَائِرٌ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُکُمْ مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِن شَیْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ. وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا صُمٌّ وَبُکْمٌّ فِی الظُّلُمَاتِ مَن یَشَإِ اللّهُ یُضْلِلْهُ وَمَن یَشَأْ یَجْعَلْهُ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ).
(آنان از روی تـمسخر) مـی‌گویند: چـرا دلیـل مـادی و معجزه‌ای از سوی پروردگارش بر او نـازل نمی‌گردد (تا گواه بـر صـدق دعـوت او باشد؟!) بگـو: خداونـد می‌تواند (هر گونه) دلیل و معجزه‌ای نازل کند، ولی آنان نمی‌دانند (که برابر سنت الهی اگر به درخواست ایشان پاسخ گفته شود و ایمان نیاورند نابود می‌گردند. (یکـی از دلائل قوی قدرت خدا و حکمت و رحمتش ایـن است که او همه چـیز را آفـریده است) و هـیح جنبنده‌ای در زمین و هیح پرنده‌ای که با دو بال خود پـرواز مـی‌کند وجود ندارد مگر این که گروههایی همچون شمایند (و هر یک دارای خصائص و ممیزات و نظام حیات خاص خود می‌باشند). در کتاب (کائنات) هیح چیز را فروگذار نکـرده‌ایــم (و هــمه چـیز را ضــبط و بــه هـمه چیز پرداخته‌ایم. بگذار تکذیب کنندگان هر چـه مـی‌خواهند بکنند) پس (از گذشت ایـن چند روزۀ زندگی دنیوی) آنان (همراه همۀ گروهها و دسته‌های حیوانات موجود) در پیشگاه پروردگارشان جمع آورده مـی‌شوند (و بـه حساب و کتابشان می‌رسیم). آنان که آیات (جهانی و قرآنی) ما را تکذیب می‌دارند (و از حواس خود بـرای شناخت حق سود نمی‌برند و هرگز حق نمی‌شنوند و حق نمی‌گویند، گوئی) کرانند و لالانند و در تاریکیها (ی گوناگون کفر و جـهل و تـعصب و تـقلید) قـرار دارند. خداوند (برابر نظم و نظام و قوانین و سننی که دارد) هر که را بخواهد گمراه می‌سازد، و هر کـه را بخواهد بـر جادۀ مستقیم (ایمان) قرار مـی‌دهد.
مشرکان از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم معجزه‌ای می‌طلبیدند که بسان معجزه‌های مادی و محسوسی باشد که پـیامبرها و رسالتهای پیشین نشـان مـی‌دادند. آنـان به مـعجزۀ جاویدان قرآن بسنده نمی‌کردند، معجزۀ جاویدانی که فهم و شعور انسان مترقی و متمدن را مـخاطب قرار میدهد، و روزگار رشد و دورۀ پـیشرفت بشری را اعلان میدارد، و این رشد و ییشرفت را ارج می‌نهد، و با این خطاب والا و ارزشمند با انسان سخن میگوید. معجزۀ جاویدانی که با انقراض نسلی از مـردمانی که معجزۀ مادی و محبوس را می‌بینند، به پایان نمی‌آید و اتمام نمی‌پذیرد. بلکه همیشه بر جای است و فهم و شعور بشری را با اعجاز خود مخاطب قرار میدهد و تا روز رستاخیز با عقل و خرد انسانها رویاروی می‌گردد و دانش و بینش آنان را فریاد میدارد و همگان را به مشاهده و مبارزۀ خود می‌خواند.
مشرکان مـعجزه‌ای را مـی‌خواسـتند و از سنت یـزدان بیخبر بودند و نمی‌دانستند که اگر آنـان که دعوت آسمانی را تکذیب می‌کنند و مـعجزه‌ای میطلبند، پس از وقوع معجزه چنانچه دعوت را نـپذیرند خـداونـد ایشان را در دنیا هلاک و نابود مـی‌فرماید. همچنین نمی‌دانستند که این لطف یزدان و حکمت خـداونـد سبحان است که معجزۀ پیشنهادی ایشان را نمی‌پذیرد. چون او میداند که اینان هم همچون گذشتگان مـعجزه را پس از وقوع نمی‌پذیرند و هلاک و نابود می‌گردند. در صورتی‌که خداوند مهربان می‌خواهد بدیشان مـهلت بدهد تا کسانی از ایشان ایمان بیاورند. اگر هم از آنان کسانی ایمان نـیاوردند، یزدان از نـژاد ایشـان افراد مؤمنی را بوجود می‌آورد. ایشان شکر این نعمت، یعنی مهلت به خویشتن را نمی‌دانند و سپاس گذار نعمت آفریدگار نمی‌مانند. نـعمتی که یـزدان جـهان با عـدم پذیرش پـیشنهادشان در حق آنان روا دیده است و ایشان از پیآمدهای آن بیخبر بو‌ده‌اند.
قرآن ییشنهاد ایشان را ذکر می‌نماید، و پیروی بر آن می‌زند و می‌فرماید که بیبشر آنان پـیآمد معجزۀ پیشنهادی خـود را نـمی‌دانـند و از حکمت نهفته در فـراســوی نـپذیرفتن پـیشنهادشان از جانب یزدان بی‌خبرند. قرآن قدرت یزدان را بر نزول معجزه بیان می‌نماید، ولیکن حکمت یـزدان مقتضی عـدم نـزول است، و رحمت خداوند سبحان بلاگردان ایشان است، رحمتی که آن را بر خود واجب فرموده است:
(وَقَالُوا لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِن رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللّهَ قَادِرٌ عَلَى أَن یُنَزِّلَ آیَةً وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَیَعْلَمُونَ)
(آنان از روی تـمسخر) مـی‌گویند: چـرا دلیـل مـادی و معجزه‌ای از سوی پروردگارش بر او نـازل نمی‌گردد (تا گواه بـر صـدق دعـوت او باشد؟!) بگـو: خداونـد می‌تواند (هر گونه) دلیل و معجزه‌ای نازل کند، ولی آنان نمی‌دانند (که برابر سنت الهی اگر به درخواست ایشان پاسخ گفته شود و ایمان نیاورند نابود می‌گردند.
روند قرآنی به شیوۀ زیباتر دیگری به دلهایشان راه پیدا می‌کند. در دلها نیروهای بینش و اندیشه را بیدار می‌گرداند و آنها را متوجه هستی پیرامونشان می‌سازد، و دلائـل هـدایت و الهـامگریهای ایـمان را بدیشان می‌نمایاند و بدانان میگوید که اگر نیک درباره اشیاء و پـدیده‌های پـیرامـونشان بنگرند و بیندیشند، دلائـل هدایت و براهین ایمان را خواهند یافت:
(وَمَا مِن دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَلاَ طَائِرٌ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُکُمْ مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِن شَیْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ).
(یکـی از دلائل قوی قدرت خدا و حکمت و رحمتش ایـن است که او همه چـیز را آفـریده است) و هـیح جنبنده‌ای در زمین و هیح پرنده‌ای که با دو بال خود پـرواز مـی‌کند وجود ندارد مگر این که گروههایی همچون شمایند (و هر یک دارای خصائص و ممیزات و نظام حیات خاص خود می‌باشند). در کتاب (کائنات) هیح چیز را فروگذار نکـرده‌ایــم (و هــمه چـیز را ضــبط و بــه هـمه چیز پرداخته‌ایم. بگذار تکذیب کنندگان هر چـه مـی‌خواهند بکنند) پس (از گذشت ایـن چند روزۀ زندگی دنیوی) آنان (همراه همۀ گروهها و دسته‌های حیوانات موجود) در پیشگاه پروردگارشان جمع آورده مـی‌شوند (و بـه حساب و کتابشان می‌رسیم).
مردمان در این جهان تک و تنها نیـستند، تا وجودشان تصادفی پدیدارگشته باشد، و زنـدگانیشان بیهوده و ناسنجیده باشد. بلکه در پیرامون انسـانها، زندگانی و جانداران دیگری هستندکه همۀ آنها دارای نظم و نظام شگفت و شگرفی هستند، نظم و نظام شگفت و شگرفی که بیانگر این واقعیت است که هر یک از آنها از روی قصد و اراده و تدبیر و حکمت آفریده شده‌اند و بیانگر آفریدگار یگانه‌اند و وحدت تدبیری را می‌رسانند کـه یزدان جهان ادارۀ امور همگان را با آن می‌چرخاند و آن را شامل هـمۀ پدیده‌ها می‌گرداند.
هیچ جنبنده‌ای بر روی زمین وجود ندارد - این بخش شامل همۀ جانداران، اعـم از حشـرات و خزندگان و مهره‌داران، می‌گردد - و هیح پرنده‌ای نیست که در هو‌ا با بالهای خود پروازکند - این بخش نـیز شامل هر پرواز کننده‌ای اعم از پرندگان و حشرات و موجودات پرواز کنندۀ دیگری می‌گردد - و هیچ موجود زندهای در سراسر کرۀ زمین نـیست، مگر ایـن‌که واژۀ امّت مشتمل بر آن می‌گردد، امّتی کـه دارای ویژگیهای یکسانی هسـتند و همچنین راه و روش یگانه‌ای و جداگانه‌ای دارند... در این باره کار و بارشان به کار و بار امّت بشری می‌ماند، و هر ملتی از آنـها به ملت آدمیزادگان شباهت دارد... یـزدان جهان، هـیچیـک از آفریده‌های خود را بدون تدبیری که آن را در بر گیرد، و بدون دانشی که آن را به حساب آورد، رها نفرموده است... در پایان این گشت و گذار چند روزۀ حیات، مردمان در پیشگاه یزدان گردآورده می‌شوند، آنگاه هرگونه که بخواهد دربارۀ آنان داوری خواهدکرد.
این آیۀ کوتاه علاوه از این که قاطعانه دربارۀ حقیقت زندگی و زندگان سخن میگوید، با ترسیم کرانه‌هائی از نظارت فراگیر و تدبیر فراخ و دانش همه جاگسـتر و قدرت والا و مطلق خداوند بزرگوار، دل را به لرزه میاندازد. از یک سو ما که نمی‌توانیم دربارۀ هیچیک از امور نظارت و تدبیر و دانش و قدرت کردگار، چیزی آن چنان که شاید بگوئیم، و از دیگر سو چنان که باید سخن به درازا بکشانیم و از برنامۀ فی‌ظلال القرآن هم بیرون نرویم.[2] پس در این صورت صرف نظر می‌کنیم و با روند سوره به پیش می‌رویم... چه هدف نخستین در اینجا رهنمود دلها و خردها است به این که وجود این پدیده‌ها و آفریده‌ها با این نظم و نظام شگفت، و ادارۀ زندگانی آنها با این تدبیر فراگیر، و علم وآگاهی خدا از یکایک آنها، و در پایان این گشت و گذار جمع آوری آنها در پیشگاه پروردگارشان، شایستۀ تامّل و بایستۀ تفکر است. همچنین هدف اصلی رهنمود دلها و خردها است به این که دلائل و نشانه‌هائی که در گسـترۀ ایـن حقیقت سترگ همیشگی است، بسی بزرگتر از معجزات و خوارق عاداتی است که تنها نسلی از مردمان آنها را می‌بینند و بس!
این چرخش و گردش - یا این موج - پایان می‌پذیرد با بیان مشیت و سنت خدا که در فراسوی هدایت و ضلالت است، و ذکر این مطلب که چگونه سرشت مردمان در حالات هدایت و در حالات ضلالت، بیانگر مشیت و سنت یزدان است:
(وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا صُمٌّ وَبُکْمٌّ فِی الظُّلُمَاتِ مَن یَشَإِ اللّهُ یُضْلِلْهُ وَمَن یَشَأْ یَجْعَلْهُ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ).
آنان که‌آیات (جهانی و قرآنی) ما را تکذیب می‌دارند (و از حواس خود برای شناخت حق سود نمی‌برند و هرگز حق نمی‌شنوند و حق نمی‌گویند، گوئی) کرانند و لالانند و در تاریکیها (ی گوناگون کفر و جهل و تعصب و تقلید) قرار دارند. خداوند (برابر نظم و نظام و قوانین و سننی که دارد) هر که را بخواهد گمراه می‌سازد، و هر که را بخواهد بر جادۀ مستقیم (ایمان) قرار میدهد.
در اینجا حقیقت پیشین دوباره تکرار می‌گردد، حقیقتی که در این چرخش و گردش آمـده است و در آن از پذیرش و پـاسخگوئی کسـانی سخن رفته است کـه می‌شنوند و گوش شنوا دارند، و مـرگ کسـانی که نمی‌شنوند و گوش شنوا ندارند. امّا به شکل دیگری و در صحنۀ دیگری این حقیقت بیان می‌گردد. کسانی‌که آیات و نشانه‌های خدا را تکذیب می‌کنند، چه آیـات دیدنی و نشانه‌هائی که در صفحات‌گسترۀ هستی پخش و پراکنده است، و چه آیات خواندنی و نگاشته‌ای که در صفحات این قرآن آمده است، بیگمان تکذیب کردنشان بدان خاطر است که دستگاههای گیرنده و پذیرندۀ وجودشان بیکاره و بیفایده رها شده است ... آنان کرند و نـمی‌شنوند! ایشـان لالند و سخن نـمی‌گویند! در تاریکیها فرو رفته‌اند و نمی‌بینند! بلی آنان کر و لال و کورند، امّا نه این که اندامهای پیکر مادی ایشان نقصی داشته بـاشد. بلکه آنان دارای چشـمها و گـوشها و دهانهای سالم هستند، ولی نیروی درک و فهم ایشـان بیکاره و بیفایده رها شده است و مورد استفاده قرار نگرفته است. لذا انگار که چنین حواسـی دریـافت نمی‌دارند و توان گیرندگی و پذیرش ندارند و نیروی انتقال و پیام رسانی را از دست داده‌اند... بلی این چنین است. چرا که این آیات دارای کنش و کارآئی و گیرائی و تاثیر لازم هستند، به شرط این که بدانها گوش فرا داده شود و قوّۀ ادراک و شعور آنها را دریافت دارد. هر کس که از این آیات روگردان گردد، قطعاً فطرت و سرشت او تباه گشـته است و دیگر شایستۀ حیات هدایت، و بایستۀ چنان سطح مترقیانۀ زندگی نیست. در فراسوی همۀ این امور مشیت یزدان است، مشـیت مطلقی که آزادانه خواسته است که این موجود انسان نام دارای استعداد مزدوج هدایت و ضلالت باشند، و از روی اختیار و در پرتو فرزانگی، نه از روی جبر و قهر و به سبب نادانی و ناچاری، راه هدایت و یا راه ضلالت در پیش‌گیرد... بلی یزدان جهان هر که را بخواهد گمراه می‌سازد، و هر که را بخواهد به راه راست و درست خود رهنمود می‌فرماید، ولی با این چنین مشـیتی کـه
قوانین و سنن خدایانۀ خود را پیش چشم میدارد و به کسی کمک می‌کند که در راه یزدان به تلاش ایستد، و سرگشته و گمراه می‌سازد کسی را که از فرمان یزدان سرکشی کند و با حق و حقیقت بستیزد. مشیت خداوند جهان به کسی از بندگان کمـترین ستمی روا نمی‌دارد. گرایش انسان به سوی هدایت، یـا گرایش انسـان به سوی ضلالت، هر دو تا از آفرینشی سرچـشمه میگیرند که یزدان با مشیت خود فطرف انسان را برآن سرشته است. چه گرایش به سوی هدایت و چه گرایش به سوی ضلالت، هر دو تا با مشیت یـزدان آفریده شـده‌‌اند. نتائـجی هم که بر این گرایش یا بر آن گرایش مـترتب می‌گردد و هدایت یا ضلالت نام دارد، یزدان آنها را با این چنین مشیت مطلق و آزاد خود می‌آفریند و پدیدار می‌سازد... مشیت خداکـارآ و آزاد است. حساب و کتاب و سزا و جزا نیز به گرایش انسان تعلق می‌گیرد، گرایشی که انسان درانتخاب و پیمودن آن آزاد است و می‌تواند این راه و یا آن راه را در پیش گیرد و ادامه دهد، هر چند که اسـتعداد مـزدوجی که انسان برای گرایش به هدایت یا به ضلالت دارد، در اصل ساختار مشیت یزدان است...[3]
هم اینک که عرضۀ ایـن موج رونـد قـرآنی، پایان پذیرفته است، اندکی می‌ایسـتیم تـا درس رهنمون موجود در آن را بیرون بیاوریم و جلو چشـمان همۀ کسانی بداریم که در میان نسلهای گوناگون، مردمان را به این آئین فرا می‌خوانند. چه گسترۀ این موج رهنمون از رمز مناسبت تاریخی ویژه فراتـر مـی‌رود و همۀ نسلها و همـۀ دعـوت‌کنندگان را در برمی‌گیرد، و برنامه‌ای را برای دعوت به این آئین طرح ریزی می‌کند که مقید به زمان و مکان نمی‌شود. مـا در ایـنجا نمی‌توانیم همۀ جوانب و زوایای این برنامه را بطور مشروح بیان نمائیم، لذا تنها به ذکر نشانه‌های راه بسنده می‌کنیم!
راه دعوت به سوی یزدان سخت و ناهموار است. لبریز از دشواریها و ناخوشایندها است. هر چند که بیگمان یاری خداوند سر می‌رسد و پیروزی قطعی و حتمی است، ولی این یاری و پیروزی تنها در موعد و موقع خود می‌آید، موعد و موقعی که خدا آن را برابر علم و حکمت خویش مقرر و مقدر فرموده است و جزو غیب بشمار است و کسی حتی پیغمبر صلی الله علیه آله و سلم آن موعد و موقع را نمی‌داند. رنج و سختی ایـن راه نـاشی از دو عامل اساسی است: یکی تکذیب کردن و روگردانـی است که دعوت در آغاز کار بـدانـها گرفتار می‌آید. دومی جنگ و رزم و اذیت و آزاری است که بر ضد دعوت کنندگان اعلام و آغاز می‌شود...گذشته از اینها رغبت و علاقه و شور و شوق بشری در اندرون دعوت کننده پدیدار می‌آید و در راه هدایت مردمان به سوی حق و حقیقت، سر از پای نمی‌شناسد. آن حق و حقیقتی که خودش آن را شـناخته است و مزۀ آن را چشـیده است. چنان شور و حماسه‌ای برای آشکار کـردن و رساندن حق و حقیقت پیدا می‌کند که مگو. این شور و حماسه‌ای که درون و بیرون وجود او را پر کرده است، رنج و درد آن از تکذیب و روگردانی و جنگ و آزار دیگران، دست کمی نـدارد. همۀ ایـنها بر سـختی و دشواری راه می‌افزایند و انگیزه‌های رنج افزایند.
رهنمود قرآنی در این موج روند سخن، به ذکر این رنح و سـختی مـی‌پردازد و هر دو بخش آن را مطرح می‌سازد... وقتی چنین می‌کند که مقرر میدارد: کسانی کــه ایـن آئـین را تکذیب مـی‌نمایند و آن را دروغ می‌شمارند، یا با دعـوت آن مـی‌جنگند و می‌رزمند، کاملا می‌دانند که آنچه بدان دعوت مـی‌شوند حق و حقیقت است، و پیغمبری که آن را با خود از سوی خدا آورده است صادق و راست است. امّا آنان با وجود چنین آگاهی و اطلاعی حق و حقیقت را نمی‌پذیرند و از آن پیروی نمی‌کنند و برای سـرکشی از حـقائق و پافشاری بر اباطیل به انکار خود ادامه می‌دهند. زیـرا عشق به روگردانی و تکذیب کردن دارند! این حق و حقیقت، دلیل راستی و برهان درستی خود را با خود حمل می‌کند و عطر آن خود می‌بوید. این حق و حقیقت فطرت را مخاطب قرار میدهد و با سرشت انسـانها سخن میگوید. فطرف پاک نیز اگر پاک و زنده مانده باشد، و دستگاههای گیرندۀ آن سالم بوده و خراب نشده باشد بدان پاسخ میگوید:
(إِنَّمَا یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ...)
تنها کسانی (دعوت تو را) مـی‌پذیرند که گـوش شـنوا دارند (و از روی تدبّر و تفکّر سخنان را می‌شنوند و فهـم می‌کنند).
امّا کسانی که راه انکار در پیش مـی‌گیرند، دلهـایشان مرده است و خودشان مردگانند. آنـان کـران و لالانی هستند که به انبوه تاریکیها فرو افتاده‌اند. پیغمبر صلوات الله علیه و آله و سلم نیز نمیتواند صدای خود را به گوش مردگان برساند (و کافران را مؤمن گرداند) و او نمیتواند صدا را به گوش کران برساند (و حق را بدیشان بقبو‌لاند)... بر دعـوت کننده واجب نیست که مردگان را برانگیزد. ایـن امـر مربوط به خدا است. همۀ اینها از یک سو، و از دیگر سو یاری و پیروزی خدا سر می‌رسد و شکی در آن نیست. امّا یاری و پیروزی، طبق سنت خدا و برابر قضا و قدر او رخ میدهد و سر می‌رسد. همچنین سنت خدا شتاب نمی‌گیرد و پیش از مـوقع اجراء نـمی‌شود، و فرموده‌های خدا دگرگون نمی‌گردد، هم از این لحاظ که سرانجام یاری و پیروزی فرا می‌رسد، و هم از این نظر که قطعی و حتمی وتـغییر ناپذیر است و شتاب و عجله‌ای نمی‌شناسد و پیش از موعد و موقع مقرر سر نمی‌رسد... یزدان جهان عجله‌ای نشان نمی‌دهد هر چند که اذیت و آزار و تکذیب‌کـردن دیگران گریبانگیر دعوت کنندگان شود - حتی اگر این دعوت کنندگان خود پیغمبران باشند - چه تسلیم شدن دعوت کننده در برابر قضا و قدر یزدان، و به شتاب نیفتادن او در مقابل فرمان خداوند منّان، و شکیبائی و استقامت او در برابر اذیت و آزار دیگران بدون کمترین نارضایت وکو‌چکترین ییچ و تاب در رابر دستور خداوند سبحان، و یقین و باور او به سرانجام کار بدون شک و گمان، اینها همه و همه در فراسوی موعد مقرر یاری و پیروزی ایزد مهربان قرار دارند.
این رهنمود قرآنی، نقش پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلم در این آئین را، و نقش همۀ دعوت‌کنندگان بعد از او را در میان همۀ نسلها و نژادها مشــخص مـی‌نماید و اعلام می‌کند کارشان تنها تبلیغ پیام و طی طریق و شکیبائی و استقامت در برابر دشـواریـها و تـحمّل سختیهای راه است. امّا هدایت یا ضلالت مردمان خارج از حدود و ثغو‌ر وظیفۀ پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلم و دعوت‌کنندگان و فراتر از تاب و توان ایشان است... هدایت و ضلالت پیروی از سنّت الهی می‌کنند، سنتی که تغییر و تبدیل نمی‌شناسد، و رغبت و علاقۀ پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلم در هدایت کسی که دوست دارد آن را دگرگون نمی‌سازد، هـمانگو‌نه کـه ناراحت شدن و به تنگ آمدن از دست کسـانی که دشمنی می‌ورزند و سرکشی می‌کنند و به جنگ و مبارزه می‌پردازند، تبدیل و تغییری در سـنّت یـزدان ایجاد نمی‌کند... در این مسأله شخص رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم هیچگونه اعتباری ندارد، و ارج و ارزش و حساب و کتاب او درگرو شمارۀ راه یافتگان نیست. بلکه ارج و ارزش و حساب و کتاب او با مقدار تبلیغ و شکیبائی و وظیفه‌شناسی و استقامت و حرکت او در راستای فرمان یزدان سنجیده می‌شود و ارزشیابی مـی‌گردد... پس از انجام این وظائف و تکالیف، کار و بار مردمان واگذار به پروردگار مردمان است:
(مَن یَشَإِ اللّهُ یُضْلِلْهُ وَمَن یَشَأْ یَجْعَلْهُ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ)
خداوند (برابر نظم و نظام و قوانین و سننی که دارد) هر که را بخواهد گمراه می‌سازد، و هر که را بـخـواهد بـر جادۀ مستقیم (ایمان) قرار میدهد.
(و َلَوْ شَاءَ اللهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدَی).
!کر خدا بخواهد آنان را (قهراً و جبراً) بـر هـدایت جمع خواهد کرد (و ایمان را بدیشان تلقین خواهـد نمود. امّـا هدایت اجباری و ایمان زورکی چـه سـودی دارد؟ لذا ایشان را به خود وا میدارد تا با اراده و اختیار خود اگر خواستند ایـمان بیاورند و اگر نـخواسـتند ایـمان نیاورند).
(إِنَّمَا یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ).
تنها کسانی (دعوت تو را) مـی‌پذیرند کـه گوش شنوا دارند (و از روی تدبّر و تفکر سخنان تو را می‌شنوند). ما پـیشتر رابطه مشـیت آزاد یـزدان را با هدایت و ضلالت مردمان بیان کردیم و گفتیم که هدایت و ضلالت ایشان منوط به گرایش و روش و تلاش مردمان است ... آنچه را که در این باره گفته‌ایم بسنده است.
بدین خاطر است که نباید دعوت کنندۀ به سـوی ایـن آئین، پیشنهادهای ییشنهاد دهندگانی را بپذیرد که مورد خطاب دعوت هستند، پیشنهادهایی که هدف از آنـها برگرداندن و منحرف کردن برنامۀ دعوت این آئین از سرشت خدائی آن است. همچنین دعوت کننده نباید برابر خواستها و آرزوها و هواها و هوسهای مخاطبان، این آئین را برای آنان بیاراید و بپیراید... مشرکان معجزات و خوارق عاداتی را می‌طلبیدند که با عرف و رسم معهود زمان و در سطح درک و فهم ایشان باشد، همانگونه که قرآن در موارد گوناگونی از آنان روایت میدارد. از جمله در این سوره آمده است:
(وَقَالُوا لَوْلاَ أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ).
می‌گویند که چه می‌شد اگر فرشته‌ای به پیش او بیاید (و در حضور ما بر نبوت و صدق گفتارش گواهی دهد تا بدو ایمان بیاوریم؟). (انعام/8)
(وَقَالُوا لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِن رَبِّهِ ).
(آنان از روی تـمسخر) مـی‌گویند: چرا دلیل مـادی و معجزه‌ای از سوی پروردگارش بر او نازل نمی‌گردد (تا گواه بر صدق دعوت او باشد؟!). (انعام/37)
(وَأَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لَئِن جَاءَتْهُمْ آیَةٌ لَیُؤْمِنُنَّ بِهَا)
مشرکان با همۀ توان و با تاکید هر چه بیشتر، به خدا سوگند مــی‌خورند کــه اگر مـعجزه‌ای (از نـوع آن مـعجزاتــی کـه در ســورة اسـراء : آیـه‌های 90-93 خواسته‌اند) برای آنان آورده شود به سـبب آن ایمان میآورند. (انعام/109)
در سوره‌های دیگری پیشنهادهای شگفت‌انگیزی از این ییشنهادها است. همچون پیشنهادهائی که در سـورۀ اسراء، قرآن از ایشان روایت می‌نماید:
(وَقَالُوا لَن نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّى تَفْجُرَ لَنَا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً. أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِن نَّخِیلٍ وَعِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهَارَ خِلاَلَهَا تَفْجِیراً. أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَمَا زَعَمْتَ عَلَیْنَا کِسَفاً أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَالْمَلاَئِکَةِ قَبِیلاً. أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِن زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقَى فِی السَّماءِ وَلَن نُّؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّى تُنَزِّلَ عَلَیْنَا کِتَاباً نَّقْرَؤُهُ)
(هنگامی که کافران مکه در برابر اعحاز قرآن و دلائل روشن آن، درمانده و مبهوت شدند) گفتند: ما هرگز به تو ایمان نمی‌آوریم، مگر این که از زمین (خشک و سـوزان مکه) چشمهای برای ما بیرون جوشانی (که آب آن دائم و روان باشد). یا این که باغی از درختان خرما و انگور (در مکـه) داشـته بـاشی و رودبـارها و جویبارهای فراوان در آن روان گردانی. یـا آسمان را تکه تکه بر سر ما فرود آوری همانگونه که مـی‌پنداری (و می‌گوئی که خدا مـا را بیم داده است) و یـا ایـن کـه سرای بزرگ زرنگاری داشته باشی، و یا ایـن که بـه سوی آسمان بالا روی، و تنها به بالا رفتنت از آسـمان هم ایمان نمی‌آوریم مگر ایـن که کتابی هـمراه خـود برایمان بیاوری که آن را بخوانیـم (و ببینیم که از جانب خدا در آن نوشته شده است که تو فرستادۀ پروردگار می‌باشی).
(اسراء/90-93)
همچنین پیشنهادهائی همچون چیزهائی که در سورۀ فرقان، قرآن از ایشان روایت میدارد:
(وَقَالُوا مَالِ هذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعَامَ وَیَمْشِی فِی الْأَسْوَاقِ لَوْلاَ أُنزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ فَیَکُونَ مَعَهُ نَذِیراً. أَوْ یُلْقَى إِلَیْهِ کَنزٌ أَوْ تَکُونُ لَهُ جَنَّةٌ یَأْکُلُ مِنْهَا)
می‌گویند: این چه پیغمبری است؟! او غذا مـی‌خورد، و در بازارها راه می‌رود، (نه شیوۀ فرشتگان دارد، و نـه روش شاهان. او امتیازی بر دیگران نـدارد. چـرا که همچون افراد عادی نیاز به تـغذیه دارد، و در بـازارهـا برای کسب و تجارت و خرید نیـازمندیهای خود رفت و آمد می‌کند). چرا لااقل فرشته‌ای به سـوی او فرستاده نشده است تا (به عنوان گواه صدق دعوتش) هـمراه او مردم را بیم بدهد (و در امر تبلیغ رسالت او را یـاری نماید و مـا هـم ایمان بیاوریم). یـا ایـن کـه گنجی (از آسمان) به سوی او انداخته شود (تا از آن خرج و انفاق کند) و یا این که باغی داشته باشد که از (میوه‌های) آن بخورد (و امرار معاش کند). (فرقان ٧، ٨)
رهنمود فوری قرآنـی در ایـن موج سوره، پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم را و سائر مؤمنان را نـهی می‌کند و باز میدارد از این که معجزه‌ای - هر گونه مـعجزه‌ای که باشد-از معجزاتی که پیشنهاد می‌کردند از خدا درخواست کنند، و بخواهند به مشرکان نموده شود. در این رابطه به پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم گفته شده است:
(وَإِن کَانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَن تَبْتَغِیَ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّمَاءِ فَتَأْتِیَهُم بِآیَةٍ وَلَوْ شَاءَ اللّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلاَ تَکُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِینَ. إِنَّمَا یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ وَالْمَوْتَى یَبْعَثُهُمُ اللّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ)
اگر روگردانی ایشان از (دعوت) تو برای تو سـخت و سنگین است، چنانکه می‌توانی (جهت اقناع آنـان راهـی پپدا کنی و مثلا) نقبی در زمین بزنی و یا نردبانی به سوی آسمان بگذاری (و اعماق زمین و بالای آسمانها را بگردی) و دلیلی برای (ایمان آوردن) ایشـان بیاوری (چنین کن. امّـا بـدان که ایـن لجوجان تـو را تصدیق نمی‌کنند و ایمان نمی‌آورند). ولی اگر خدا بخواهد آنان را (قهراً و جبراً) بر هدایت جمع خواهد کرد (و ایمان را بدیشان تلقین خواهد نمود. امّا هدایت اجباری و ایـمان زورکی چه سـودی دارد؟ لذا ایشـان را بـه خود وا می‌گذارد تا با اراده و اختیار خود اگر خواستند ایمان بیاورند و اگر نخواستند ایمان نیاورند). پس از زمـرۀ کسانی مباش که (حکم خدا و سنت او را در بارۀ مردم) نمی‌دانند. تنها کسانی (دعوت تو را) می‌پذیرند که گوش شــنوا دارنـد (و از روی تــدبر و تـفکر سخـنان را می‌شنوند. امّا اینان مردگان زنده نما هستند) و خداوند مردگان (چون ایشان را به هنگام رستاخیز از گـورها) برمی‌انگیزد، و پس از زنده شدن به سوی او برگردانده می‌شوند (و مورد بازخواست قرار میگیرند و سـزا و جزای خود را می‌بینند)..
هنگامیکه مشـرکان بری مؤمنان به خـدا سوگند موکدانه خوردند که اگر معجزه‌ای برای ایشان آورده و بدیشان نموده شود، قطعاً بدان ایمان میآورند، مؤمنان خواهان شدند که به مشرکان پاسخ مثبت داده شـود و معجزه‌ای که ییشنهاد می‌کردند بدیشان نموده شود. به چنین مؤمنانی گفته شد:
(قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِندَ اللّهِ وَمَایُشْعِرُکُمْ أَنَّهَا إِذَا جَاءَتْ لاَیُؤْمِنُونَ. وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ کَمَا لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ).
بگو: معجزات از سوی خدا است و (برابر میل او انجام می‌پذیرد و در اختیار من نیست. ای مؤمنان!) شما چه می‌دانید؟... اگر (این معجزاتی که خواسته‌اند) بدیشان نموده شود (باز هم) ایمان نمی‌آورند. (شما ای مؤمنان نمی‌دانید که به هنگام وقوع معجزات حسی) مـا دلهـا و چشمهای آنان را (در دریای تـخیلات و تـوهمات و در میان امـواج تأویـلات و احتمالات) واژگونه و حیران می‌گردانیم (و بعد از نزول معجزات) همانگونه خواهند بود که در آغاز بودند، و ایشان را به خود وا می‌گذاریم تا در طغیان و سرکشـی خود سرگردان و ویلان شوند. (انعام ١٠٩. ،110)
پیش از هر چیز مسلمانان باید بدانند که تکذیب کنندگان به خاطر نبودن معجزه و دلیل و نشانۀ حـق و حقیقت نیست که ر١ه کفر و شرک بپیمایند و به سوی ایمان بدین آئین نمی‌آیند، بلکه آنچه ندارند گوش شنوا است! آنان مردگانند! یـزدان هدایت را بهرۀ ایشان نفرموده است - البته برار سنّت الهی در هـدایت بخشیدن وگمراه کردن، بدان شکلی که گفتیم - گذشته از این مسلمانان باید بدانند که این آئین مطابق سنت و قانونی به پیش می‌رود که دگرگون نمی‌شود، و این آئین بالاتر و والاتر از آن است که فرمانبردار پیشنهادها و مطیع هواها و هوسهای مردمان گردد.
این امر ما را به جـولانگاه فـراخ‌تر و فراگیرتر این رهنمود قرآنی سوق میدهد... این آئین، ویژۀ زمانی، و محدود در رخدادی، و مقید به پیشنهاد معینی نیست. چـه زمـان دگرگون و متغیّر مـی‌گردد. خواستها و آرزوهای مردمان در پیشنهادهای دیگری جلوه‌گر و هویدا می‌شوند. دعوت‌کنندکان به آئین یزدان لازم است آگاه و هوشیار باشند و نگذارند هواها و هوسها و خواستها و آرزوهای انسانها ایشان را سبک شمارد و بازیچه دست خود گرداند... همین عشق و علاقه است که امروزه برخی از دعوت کنندگان اسلامی را بر آن میدارد که به پیشنهادهای پیشنهاد کنندگان گوش فرا دهند و بکوشند عقیدۀ اسلامی را در شکل «نـظریۀ مکتبـی» جلوه‌گر کنند، آن هم نه در عمل بلکه تنها در کاغذ پاره‌ها بنگارند، و همچون نظریّه‌های مکتبهای ناچیز و نـاشایست زمـینی به دیگران نشان دهند، نظریه‌های مکتبهائی که انسانها آنها را برای دوره‌ای از ادوار تهیه و تنظیم می‌کنند. پس از گذشت مدت زمانی می‌بینند همۀ آن نظریه‌ها ننگ و یاوه و پریشان گوئی است. همچنین همین حماسه و شور است که برخی از پیروان این دعوت را بر آن میدارد که تلاش‌کنند و بکوشند نظام اسلامی را به شکل پروژه و طرح نظامی -البته روی‌کاغذ - یا به شکل قوانـین و مقرّرات مفصّلی - باز هم تنها روی کاغذ و بس - دربیاورند و جلوه‌گر کنند، و با آن اوضاع و احوالی را چاره‌سازی و روبراه کنند و مشکلات و معضلاتی را حل و فصل نمایند که دامنگیر اهل جاهلیت کنونی است و هیچگونه پیوندی با اسلام ندارد. زیرا خود اهل جاهلیّت کنونی می‌گویند: اسلام تنها عقیده است و بس، و هـیچگونه علاقه‌ای به سیستم زندگی عملی و عمومی ندارد! امّا با وجود این، از همچون پروژه و طرح و قانون ساختگی اسلامی خود انتظار دارند که این اوضاع را سر و سامان بخشد، هر چند که خودشان بر جاهلیّت ماندگار می‌مانند و فرمان و داوری را از طاغوت میطلبند، و بهیچوجه فرمان و داوری را به شریعت یزدان واگذار نمی‌کنند... همۀ ایـنها تـلاشها و کـوششهای رسواگـرانـه‌ای و حقیرانه‌ای است. هرگز مسلمان را نسزد که به نام ترقی و تحول وسائل دعوت به راه خداشناسی و خداپرستی چنین کند و چنین رود و به پیروی از مدلهای دگرگون اندیشۀ بشری، خرد خویش را دلقک روزگار سازد، و به افکار فگاری پاسخ گوید که هر دم شکل و وضعی پیدا می‌کند و هرگز بر یک حال ماندگار و استوار نمی‌گردد.[4]
خوارتر و پست‌تر از این تلاش، کوشش کسانی است که روبندهای دیگری بر چهرۀ اسلام می‌اندازند، و اسلام را با صفتهائی توصیف می‌کنند که در مدّت زمانی در پیش مردمان رواج و رونقی دارد، همچون: سوسیالیسم یا جامعه‌گرائی، و دمکراسی یا حکومت مردم بر مردم ... و سائر واژه‌ها و نامهای دیگر ... آنان گمان میبرند که با این عنوانهای رذلانه و رسـواگرانـه به اسـلام خدمت می‌کنند... «سوسیالیسم» یک مکتب اجتماعی اقتصادی است و ساختار انسانها است و چه بسا درست یا نادرست باشد. «دمکراسی» هم یک نوع سیستم زندگی یا حکومتی است که سـاختۀ انسانها است، و می‌تواند درست یا نادرست باشد... امّا اسلام برنامۀ زندگی است و در برگیرندۀ جهان‌بینی اعتقادی، و نظام اجتماعی اقتصادی، و سیستم اجرائی و اداری است... اسلام ساختار یزدان و دور از هر عیبی و زدوده از هر نقصی است ... کسی که می‌خواهد برای برنامۀ یـزدان سبحان، از بندگان ناتوان یاری بطلبد، و برای آن با میانجیگری خود صفتی از اعمال و افعال انسانها را به عاریت گیرد، در کجای اسلام قرار دارد؟ اصلا کسی که می‌خواهد در پیش بندگان برای یـزدان سبحان پـا در میانی‌کند، و با پایمردی گفته‌ای از گفته‌های این بندگان برای خداوند جهانیان مدد و یـاری بـطلبد، درکجای اسلام قرار دارد؟ا
همۀ شرک مشرکان در دورۀ جاهلیّت غربی این بود که برخی از آفریده‌های خدا را در پیشگاه خدا مـیانجی و واسطه قرار می‌دادند، و آنها را ا‌ولیاء می‌شمردند:
(وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى...)
کسانی کـه جـز خدا سـرپرستان و یـاوران دیگری را بـرمی‌گیرند (و بــدانـان تــقرب و تـوسل مـی‌جویند، می‌گویند:) ما آنان را پرستش نمی‌کنیم مگر بدان خاطر که ما را به خداوند نزدیک گردانند.... (زمر/٣)
بلی این شرک است! پس باید چه صفتی به کسانی داد و با چه نامی آنان را نامید که برای خود در پـیشگا‌ه یزدان اولیائی از میان بندگان بر نمی‌گزینند و میانجی نمی‌کنند، ولیکن ایشان -وای چه زشت و پلشت است! - برای یزدان سبحان در نزد بندگان به مـیانجیگری می‌پردازند و مکتبی و یا برنامه‌ای از مکتبها و برنامه‌ها را به عاریت میگیرند؟!
اسلام، اسلام است. سوسیالیسم هم سوسیالیسم است. دمکراسی هم دمکراسی است... اسـلام برنامه یـزدان است و هیچ عنوانی و هیچ صفتی ندارد جز عنوان و صفتی که یزدان آن را بدان نامیده است: اسلام و بس... امّا سوسیالیسم یا دمکراسی هر یک از آنها از زمـرۀ برنامه‌های انسانها و برجوشیده از تجارب آدمیزادگـان است... اگر می‌خواهند سـوسیالیسم یـا دمکـراسی را برگزینند، آنها را بر این اساس برگزینند که می‌بینند... بایستۀ دعوت‌کنندۀ به سوی آئین خدا نیست که گول مد و فرم رائج مدها و فرمهای هواها و هوسهای تغییر پذیر انسانها را بخورد، و گمان برد با پیروی از مدلها و فرمهای آدمیان به آئین یزدان کمک و نیکی می‌کند! ما از این کسانی که آئیـن خودشان در پیش چشمانشان سبک و کم ارج جلوه‌گر آمده است، و آن گونه که باید قدر و منزلت یزدان را نشناخته‌اند، صادقانه می‌پرسیم: اگر شما امروز اسلام را به نام سوسیالیسم و یا به نام دمکراسی معرّفی می‌کنید و می‌شناسانید، بدان علت که ایـن نـامها از مـدلها و فـرمهای روشـها و مـنشهای امروزی است، قطعاً هم باید بد‌انـید که روزی و روزگاری سرمایه‌داری مد محبوب مردمان بوده است و آنان سرمایه‌داری را هم از نظام فئودالیسم برگرفته و بیرون‌کشیده‌اند! همچنین اطلاع دارید کـه روزی و روزگاری مد مطلوب و فرم دلپسند، حکومت استبدادی بوده است و مردمان مناطق پراکنده‌ای را پیرامون نژاد گرد آورده‌اند و اغلب به نژادگرائی خوانده‌اند، بدانگونه که در آلمان و ایتالیا در روزگار بسمارک و ماسولینی مثلاً چنین بوده است. کسی چه میداند کـه فـردا چه بازی کند روزگار و کدام مدل پسند می‌گردد، وکـدام فرم از سیستمهای اجتماعی زمینی و نظامهای حکومتی ساختار بندگان برای بندگان، مقبول همگان خواهد بود. چنین‌کسانی آن روز اسلام را باید چه بنامند تا آن را در قالب مد و مدلی عرضه کنند که مردمان بپسندند و از آن خشنود گردند؟!
قطعاً رهنمود قرآنی در این موجی که ما در صدد بیان آن هستیم، و در همۀ امواج دیگر نیز شامل همۀ این مسائل است ... این موج قرآنی می‌خواهد دعوتکننده، آئین خود را بالا ببرد و والا گیرد، و در این راستا به پیشنهادهای پیشنهادکنندگان وقعی ننهد وگوش فـرا ندهد، و نکوشد که این آئـین را جز با نـام و نشـان آسمانی خودش بیاراید و بپیراید، و مردمان را جز با برنامه این آئین و با ابزار این آئین مخاطب قرار دهد... بیگمان یزدان بینیاز از همۀ جهانیان است. هرکس به آئین خدا پاسخ مثبت ندهد و به بندگی او نپردازد، و جز از بندگی او از همۀ بندگیهای دیگر خویشتن را بدور ندارد و دست نکشد، این آئین به چنین کسی هیچگونه نیازی ندارد، و خداوند سبحان نیز نیازی به‌کسی از پیروان یا سرکشان ندارد.
این آئین در ارکان و اصول و ارزشها و ویژگیهای خود دارای اصالت است و یزدان سبحان می‌خواهد حاکم بر بشریّت شود. همچنین در برنامۀ عملی و در اسلوب خطاب فطرت بشری نیز از اصالت برخوردار است. آن خدائی که این آئین را با ارکان و اصول و ارزشها و ویژگیها و برنامۀ تلاش و اسلوب خاص آن نازل کرده است و به مـردمان ارمـغان داشـته است، او است که انسان را نیز آفریده است و مـی‌دانـد خـود انسان از لحاظ درون و بیرون چه می‌خواهد و به چه نیاز دارد. در این موج سوره، نمونه‌ای ازگفتگو‌ی یزدان با فطرف انسان است، نمونه‌ای از نمونه‌های فراوان و مـتنوع و مختلف. یزدان فطرت انسان را با هستی جهان پیوند میدهد، وکاری می‌کند که نواهای جهان هستی گوش جان فطرت انسان را نوازش دهـد. ایـزد منان وجود انسان را به تکان بر می‌انگیزد تا بیدار و هـوشیارش گرداند و بتواند این نواهای جهانی را دریـافت دارد و نغمه‌های دلنوا‌زش را بشنود. یزدان سبحان میداند که فطرت انسان سرودها و آهنگهای طبیعت را می‌شنود و می‌پذیرد، اگر نواها بلند و رسا و نیرومند باشند و به ژرفاهای درونش بروند و بدوند:
(إِنَّمَا یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ).
تنها کسانی (دعوت تو را) مـی‌پذیرند کـه گـوش شنوا دارند (و از روی تدبّر و تفکّر سخنان را می‌شنوند). نمونه‌ای که در این موج با ما سخن میگوید، عـارف است از:
(وَقَالُوا لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِن رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللّهَ قَادِرٌ عَلَى أَن یُنَزِّلَ آیَةً وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَیَعْلَمُونَ).
(آنان از روی تمسخر) می‌گویند: چرا دلیـل مادی و معجزه‌ای از سوی پروردگارش بر او نـازل نمی‌گردد (تا گواه بر صـدق دعوت او بـاشد؟!) بگو: خداوند می‌تواند (هر گونه) دلیل و معجزه‌ای نازل کند، ولی آنان نمی‌دانند (که برابر سنت الهی اگر به درخواست ایشان پاسخ گفته شود و ایمان نیاورند نابود می‌گردند).
در این آیه سخن کسانی نقل می‌گردد که حق و حقیقت را تکـذیب مـی‌کردند و با آن دشمنی و مبارزه می‌نمودند و معجزه‌ای می‌طلبیدند کـه نسـل همزمان خودشان آن را ببینند و دیگر کار پایان بگیرد و به انجام برسد... سپس متوجه می‌گردند که در فراسوی ایـن پیشنهاد چه چیزی نهفته است اگر بدیشان باسخ مثبت داده می‌شد و معجزۀ درخواستی رخ می‌داد. آنچه به دنبال معجزه گریبانگیرشان می‌گردید هلاک و ویرانـی بود و بس. خداوند می‌توانست معجزه‌ای بیافریند و بدیشان نشان دهد، ولی مهر و عطوفت او مقتضی این بود که معجزه‌ای را ننمایاند، و حکمت او بر این بود که بدیشان پاسخ نگوید و سخنانشان را ناشنیده گیرد.
روند قرآنی ناگهانی ایشـان را از این گـوشۀ تنگ جهان‌بینی و اندیشه بیرون می‌آورد، و آنان را رهسپار جهان فراخ می‌گرداند. آنان را به سوی معجزات بزرگ پـیرامونشان رهنمود مـی‌سازد، معجزاتـی کـه ایـن معجزه‌ای که پیشنهاد می‌کردند و می‌طلبیدند در برابر آنها بسی ناچیز است. یعنی معجزاتی که در اصل جهان هستی برای همۀ نسلهای پیش از ایشان و بعد از ایشان بر جـا و برقرار است و همیشه آنـها را مشاهده می‌نمایند:
(وَمَا مِن دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَلاَ طَائِرٌ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُکُمْ مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِن شَیْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ).
(یکی از دلائل قوی قدرت خدا و حکمت و رحمتش ایـن است که او همه چیز را آفریده است) و هیچ جنببده‌ای در زمین و هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند وجود ندارد مگر این که گروههایی همچون شمایند (و هر یک دارای خصائص و ممیّزات و نظام حیات خاصّ خود می‌باشند). در کتاب (کائنات) هیچ چـیز را فروگذار نکـرده‌ایــم (و هــمه چـیز را ضــبط و بـه هـمه چیز پرداخته‌ایم. بگذار تکذیب کنندگان هر چـه مـی‌خواهند بکنند) پس (از گذشت ایـن چند روزۀ زندگی دنـیوی) آنان (همراه همۀ گروهها و دسته‌های حیوانات موجود) در پیشگاه پروردگارشان جمـع‌آورده مـی‌شوند (و بـه حساب و کتابشان می‌رسیم).
این حقیقت هولناکی است ... حـقیقتی است که در آن زمان چشمان ایشان می‌توانست آن را ببیند، آن زمان که دانش منظم و مرتبی نداشتند... حقیقتی که حیوانات و پرندگان و حشرات پیرامون ایشان را به شکل مـلتها نشان میدهد، و هر ملتی از آنها نیز دارای نشـانه‌ها و ویژگیها و تنظیمات و تشکیلات خاص خود است... این حقیقتی است که هر اندازه علم انسانها پیشرفت‌کند، بر دامنۀ آن افزوده می‌شود و بیشتر و بهتر مشـاهده می‌گردد، امّا علم انسانها بر اصل ایـن حقیقت چیزی نمی‌افزاید. درکنار این حقیقت، حقیقت غیب قرار گرفته است و با آن ارتباط تنگاتنگ دارد، و آن احاطۀ علم لدنی یزدان بر همه چیز جهان است، و این که یـزدان ادارۀ امـور هـمۀ ا‌شـیاء هسـتی را در دست دارد و چرخانندۀ چرخ گردون و مدبّر چرخـۀ همۀ شـؤون او است... بر ایـن حقیقت واپسـین، آن حقیقت دیـدنی پیشین، گواهی میدهد.
معجزۀ مادی و پیشنهادی آنـان کجا و ایـن معجزات بزرگ جهانی کجا؟ معجزه‌ای که می‌خواستند، در برابر معجزات دیدنی و ماندنی چه چیز بشمار است، وقتی که بُرد چشمانشان فراخ‌تر و دید دلهایشان بیشتر گردد دربارۀ چیزهائی که بوده است و چیزهائی که خـواهد بود؟
برنامۀ قرآنی - در این نمونه - بیش از این نیست که فـطرت انسان را با هستی جـهان پـیوند بدهد، و پنجره‌های میان آن دو را بگشاید و آنها را با یکدیگر رویاروی نماید، و بگذارد جـهان سترگ و شگـفت کیهانی تأثیرات شگرف و ژرف خـود را به هستی انسانی ببخشد، و نغمه‌های دلنشین جهان کبیر در اندرون جهان صغیر به نوا در آید و آهنگهای خود را ساز نماید.
برنامۀ قرآنی به فطرت انسـانی جدل لاهوتی ذهنی نظری تقدیم نمی‌دارد، و جدل‌کـلامی هـمچون علم توحید را نیز بدو تقدیم نمی‌کند، آن جدل کلامی که برای برنامۀ اسلامی بسی ناآشنا است. هـمچنین بدو فلسفۀ عقلی یا حسی را هم تقدیم نمی‌کند. بلکه برنامۀ قرآنی به فطرف انسانی این هستی واقعی را تـقدیم میدارد، هستی واقعی مشتمل بر جهان غیب و نهان، و جهان دیدنی و عیان... آنگاه فطرت را آزاد می‌گذارد که با جهان بزرگ و سترگ هستی به کنش و سـازش پردازد و با آن هـمآوا و همآهنگ گـردد، و از جـهان هستی دریافت و برداشت کند و بدان پـاسخ دهـد و بپذیرد و به سخن درآید و همراهـی نـماید، لیکن در سایۀ برنامۀ منظمی که فـطرت را رها سـازد - بدان هنگام که از هستی درس می‌آموزد - تـا در راهـهای پیچاپیچ ناهموار و در بیابانهای برهوت بینشان، آواره و گمراه گردد.
سپس رونـد قرآنـی ایـن بخش را با پـیروی بر موضگیری تکذیب‌کنندگان پایان میبخشد، و با این آیه‌های بزرگ آن را خاتمه میدهد:
(وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا صُمٌّ وَبُکْمٌّ فِی الظُّلُمَاتِ مَن یَشَإِ اللّهُ یُضْلِلْهُ وَمَن یَشَأْ یَجْعَلْهُ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ).
آنان که‌آیات (جهانی و قرآنی) ما را تکذیب می‌دارند (و از حواس خود برای شناخت حق سود نمی‌برند و هرگز حق نمی‌شنوند و حق نمی‌گویند، گوئی) کرانند و لالانند و در تاریکیها (ی گوناگون کفر و جـهل و تعصب و تقلید) قرار دارند. خداوند (برابر نظم و نظام و قوانین و سننی که دارد) هر که را بخواهد گمراه می‌سازد، و هـر که را بخواهد بر جادۀ مستقیم (ایمان) قرار میدهد.
در اینجا حقیقت حال و وضع تکذیب‌کنندگان و سرشت ایشان را مقرر میدارد... آنان کران و لالانی هستند که در تاریکیها قرار گرفته‌اند... همچنین سنت یزدان را در هدایت و در ضلالت معیّن می‌فرماید و میگوید: برابر فطرتی که یزدان بندگان را بر آن سرشته است، مشیت او به هدایت یا ضلالت تعلق می‌گیرد.
بدین وسیله همۀ جوانب جهان‌بینی اسلامی با همۀ امور همآهنگ و همراه می‌گردد، گذشته از ایـن که برنامۀ دعوت روشن می‌شود، و موضع دعوتکننده مقرر می‌گردد و مشخص می‌شود که چگونه ایـن عـقیده را بدینجا و آنجا بچرخـاند، و خویشتن را با آن همراه بگرداند، و آن را در هر حالی و در میان هر نسلی به دیگران برساند.
امید است این پسوده‌ها، همراه با آنچه در مقدمۀ سوره دربارۀ برنامۀ اسلامی گذشت، چیزی در بر داشته باشد که بتواند راه را روشن و نورانی بگرداند... توفیق در دست یزدان است و از خدا توفیق می‌خواهیم.
1- در اسناد او عبدالله کندی کوفی است. ابن‌کثیر دربارۀ او گفته است: «تا اندازه‌ای ضعیف است». (مولف)
2- برای اطلاع بیشتر مراجعه شود به کتاب «خصائص التصور الاسـلامی ومقوماته» جلددوم، فصلهای «حقیقه الالوهیه» و «حقیقه الحیاه».
3- مراجعه شود به کتاب: «خصائص التصور الاسلامی و مـقوماته» جلد اول، فصل «التوازن».
4- مراجعه شود بـه مقدمۀ سورۀ انعام، و کـتاب: «الاسـلام و مشکلات الحضارة»، فصل: «طریق الـخلاص».
