تفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر سوره‌ی انعام آیه‌ی 32-20
سوره‌ی انعام آیه‌ی 32-20
(الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَعْرِفُونَهُ کَمَا یَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمُ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (٢٠)وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِآیَاتِهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ (٢١)وَیَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ أَشْرَکُوا أَیْنَ شُرَکَاؤُکُمُ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (٢٢)ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلا أَنْ قَالُوا وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ (٢٣)انْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ (٢٤)وَمِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَفِی آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِهَا حَتَّى إِذَا جَاءُوکَ یُجَادِلُونَکَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ (٢٥)وَهُمْ یَنْهَوْنَ عَنْهُ وَیَنْأَوْنَ عَنْهُ وَإِنْ یُهْلِکُونَ إِلا أَنْفُسَهُمْ وَمَا یَشْعُرُونَ (٢٦)وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا یَا لَیْتَنَا نُرَدُّ وَلا نُکَذِّبَ بِآیَاتِ رَبِّنَا وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (٢٧)بَلْ بَدَا لَهُمْ مَا کَانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ (٢٨)وَقَالُوا إِنْ هِیَ إِلا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ (٢٩)وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى رَبِّهِمْ قَالَ أَلَیْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ (٣٠)قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللَّهِ حَتَّى إِذَا جَاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُوا یَا حَسْرَتَنَا عَلَى مَا فَرَّطْنَا فِیهَا وَهُمْ یَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ أَلا سَاءَ مَا یَزِرُونَ (٣١)وَمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَفَلا تَعْقِلُونَ) (٣٢)
این چرخش و گردش، و یا این موج و جهش، به سوی مشرکانی برمی‌گردد، که قرآن مجید را تکذیب می‌کنند و زندگی دوباره و رستاخیز را دروغ مـی‌دانند و به آخرت ایمان ندارند ... امّا این بار با به تصویر کشیدن سرکشی و دشمنانگی ایشان، و بیان فرجام پیشینیان و سـرنوشت پـدران و نـیاکـان تکذیب کـنندۀ آنـان همانگونه کـه در رونـد سـوره گـذشت - رویـاروی نمی‌گردد. بلکه این بار با بیان سـرنوشت خودشان در آخرت، و با ذکر سزا و جزای ایشان در آن، رویاروی مــی‌گردد، آخـرت و ســزا و جـزائـی کـه آن را دروغ می‌دانند و بدان ایمان ندارند... با ذکـر چـنین سـزا و جزائی، و با بیان چنین فرجام و سرنوشتی در صحنه‌های زندۀ برجسته با ایشان رویاروی میشود. بدانگـاه کـه این سزا و این جزا را بدیشان اعلام مـی‌دارد و چنین سرنوشت و فرجامی را بدانان مـی‌نمایاند کـه هـمگی ایشان را گرد آورده‌انـد ... از آنـان پرسش مـی‌شود، پرسش برا ی نکوهش و سـرزنش آنـان، و شـناساندن ایشان و شگفت از کارشان:
(أَیْنَ شُرَکَاؤُکُمُ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ؟).
انبازانی که گمان می‌بردید، کجایند؟.
آنان که هراسناک و وحشت زده هستند، و نزدیک است که از پای بیفتند و بیهوش شوند، به یزدان سوگند یاد مــی‌کنند و بــه یگـانگی خـداونـدگاری او اعـتراف می‌نمایند، می‌گویند:
(وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ).
به خداوندی که پروردگار ما است سوگند کـه مشـرک نبوده‌ایم (و هرگز جر تو را نپرستیده‌ایم!).
این سزا و جزا، و این سرنوشت و فرجام، بدیشان ابلاغ و نموده می‌گردد، در آن حالی که آنان را در آتش نگاه داشته‌اند و در میانۀ آن زندانی کرده‌اند، و هـراســان و شیون کنان ایستاده‌اند، و آه و فغان پشیمانی سرداده‌اند، دردا و حسرتا گویان می‌گویند:
(یَا لَیْتَنَا نُرَدُّ وَلا نُکَذِّبَ بِآیَاتِ رَبِّنَا وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ).
ای کاش (برای نجات از این سرنوشت شوم، بار دیگر) بـــه دنـــیا بـرمی‌گشتیم و (در آنـجا دیگر) آیــات پروردگارمان را تکذیب نمی‌کردیم و از زمـرۀ مـؤمنان می شدیم!
این سزا و جزا، و این سرنوشت و فرجام، بدیشان ابلاغ و اعلام می‌گردد، در آن حال کـه ایشـان را در برابر پروردگارشان نگاه داشته‌اند، و ایشان کمی مانده است که از شرم و خجالت و پشیمانی آب شوند، و از خوف و هراس به دل زمین فرو روند،یزدان سبحان از ایشان می پرسد:
(أَلَیْسَ هَذَا بِالْحَقِّ ؟!).
آیا این (چیزهائی را که می‌بینید و دامنگیرتان است) حقّ نیست؟.
با خواری و شرمندگی پاسخ می دهند:
(بَلَى وَرَبِّنَا!).
آری به پروردگارمان سوگند (حقّ است).
این چنین اقرار و اعترافی کمترین سودی بـه حـالشان ندارد :
(قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ).
(آنگاه خداوند باز بدیشان )می گوید: پس به سبب کفری که می ورزیدید عذاب (دوزخ) را بچشید.
آنان را با عذاب رویاروی و گرفتار می‌گردانند، در حالی که خویشتن را باخته‌اند! بلکه همه چـیز خود را باخته‌اند. بار گناهانشان را بر دوش گرفته‌اند و در زیر بار گناهان قد خم کرده اند و چمیده اند! می نالند و بسان چهارپایان به فریاد در آمده‌اند! بر کوتاهی کردن خویش دربارۀ کار و بار آخرت، دردا و حسرتا سر داده اند! هم اینک ایشان به فرجام مـعاملۀ زیـانبار خود گرفتار شده اند و سرنوشت ناگواری پیدا کرده اند!
صحنه‌ای پس از صحنه‌ای پیاپی می‌آید. هر صحنه‌ای هم دلها را به لرزه می‌اندازد، و بندهای پیکـر را سست می گرداند و وجود انسان را به تکان در می آورد و چشم و دل کسی را باز میگرداند که یـزدان بخواهـد چشم و دلش را بگشاید و حقّ و حقیقتی را بدو بنماید که پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم و کتاب قرآن آن را به مـردمان نشــان داده است. هـمان قرآنی که آن را دروغ می پندارند، هر چند که اهل کتاب، قرآن را بدان گونه می شناسند که فرزندان خویش را می‌شناسند!
*
(الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَعْرِفُونَهُ کَمَا یَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمُ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ).
کسانی که کتاب آسمانی بدانان دادهایم (یعنی یهودیان و مسـحیان) او را (که محمّد نام و پیغمبر خاتم است و صـفات او در کتابهایشان مذکور است، خـوب) می‌شناسند، همانگونه که فرزندان خود را می‌شناسند. کسانی که (سـرمایۀ وجود) خود را از دست داده‌انـد (زیانکارند و بدانچه پی می‌برند اقرار نمی‌کنند و) ایمان نمی آورند.
در قرآن کریم مکرّراً از آگـاهی اهـل کتاب - یـعنی یهودیان و مسیحیان - از قرآن، یا از صـحّت رسـالت محمّد صلیّ الله علیه وآله وسّلم و یا اطّلاع ایشان از صحّت نزول قرآن از جانب یزدان، سخن رفته است. این حقیقت پیاپی بیان شده است، خواه به هنگام رویاروئی با خود اهل کتاب، بدانگاه که با پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم و با ایـن آئین بـه مقابله برخاسته‌اند و راه انکار پیموده‌اند و جنگ و جـدال آغازیده‌اند. این امور هم اغلب اوقات در مدینه روی داده است، و خواه به هنگام رویاروئی با مشرکان عرب. زیرا مشرکان عرب می‌دانستند که اهل کتاب کسانیند که با سرشت وحی و ویژگی کتابهای آسمانی آشنا هستند، و بدین سبب این قـرآن را نـیز خـوب می‌شناسند، و صداقت پیغمبر خدا صلیِ الله علیه وآله وسّلم را هم می‌دانند. اهل کـتاب طبعاً می‌دانند که قرآن وحـی آسـمانی است و یـزدان جهان آن را به محمّد صلّی الله علیه وآله وسّلم پیام داده است، همان گونه که کتابهای دیگر را به پیغمبران پیش از او پیام داده و ارسال فرموده است.
به نظر ما این آیه مکّی است. ذکر اهـل کـتاب در آن بدین شیوه، بیانگر این واقعیّت است که در رویاروئی با مشرکان، بدیشان گوشزد شود که این کتابی را که انکار می‌نمائید، اهل کتاب آن را می‌شناسند، بدان گونه کـه فرزندان خود را می‌شناسند! اگر هم اغلب اهل کتاب بدان ایمان نمی‌آورند، بدان خاطر است که خویشتن را باخته‌اند و زیانمند شده‌اند. کار آنان در این باره به کار مشرکان می‌ماند، مشرکانی که خویشتن را باخته‌انـد و زیان دید‌ه نـموده‌اند و بدین لحاظ بـه ایـن آئین نگرویده‌اند. روند قرآنی در این آیه و همۀ آیه‌های بعد از آن، از مشرکان سخن می‌راند. این هم مکّی بودن این آیه را تقویت می‌نماید، همان گونه که قبلاً در آشنائی با سوره گفتیم:
مفسّران در تفسیر آیه‌ای همچون این آیه:
(الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَعْرِفُونَهُ کَمَا یَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمُ).
کسانی که کتاب آسمانی بدانان دآده‌ایم (یعنی یهودیان و مسـحیان) او را (کـه محمّد نام و پیغمبر خاتم است و صـــفات او در کـــتابهایشان مـذکور است، خـوب) می‌شناسند، همانگونه که فرزندان خود را می‌شناسند.
اغلب گفته‌اند: اهل کتاب می‌دانند که قرآن واقعاً از سوی یزدان نازل شده است. و یا این که گفته‌اند: آنان می‌دانند که پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم واقعاً فرستاده یزدان است و این قرآن بدو وحی می‌گردد...
البتّه این تفسیر، مدلول عملی نصّ است. ما با بررسی واقعیّت تاریخی و با توجّه به موضعگیری اهل کتاب در برابر این آئین، برداشت دیگری نـیز از مدلول نصّ داریم. چه بسا یزدان سبحان خواسته است همان را بـه گروه مسلمانان بـیاموزد، تـا در طـول تـاریخ هنگام رویاروئی این آئین با اهل کتاب، مسـلمانان آن را به خاط داشته باشند:
قطعاً اهل کتاب می‌دانند که این کتاب قرآن نام حقّ است و از سوی یزدان نازل شده است. بدین سبب خـوب می‌دانند که چه قدرت و قوّتی در آن نهفته است. لبریز از خیر و صلاح مردمان است. نیروئی در آن نهفته است که می‌تواند معتقدان به عقیده‌ای را که به ارمغان آورده است به پیش برانـد، و بــا اخـلاقی کـه از آن عـقیده سرچشمه می‌گیرد آنان را به پیشرفت وادارد و ایشان را مترقّی گرداند، و در سایۀ سیستمی که بر آن عقیده پدیدار و استوار می‌گردد انسانها را به سعادت برساند. اهل کتاب برای این کـتاب و پـیروان آن حساب‌ها باز می‌کنند و از جـوانب و زوایـای مختلف بدان و بـه پیروانش می‌نگرند و قرآن و مسلمانان را زیــر نظر می‌دارند. اهل کتاب خوب می‌دانند که زمین یا جای ایشان و یا جای پیروان این آئین است! زمین نمی‌تواند آنان را و مسلمانان را یکجا در خود جای دهـد! اهـل کتاب می‌دانند چه حقّ و حقیقتی در آئین اسلام نـهفته است. همچنین می‌دانند که خودشان بـه چـه بطالت و ضلالتی افتاده‌اند! و کاملاً می‌دانند که جاهلیّتی که خود بدان گرائیده‌اند، و اوضاع قوم ایشان و اخلاق آنـان و نظامهای حکومتیشان به سـوی آن رفـته‌انـد و بـدان افتاده‌اند، هرگز ممکن نیست که این آئین با آن سازش کند، یا آن را بر جای گذارد. بدین خاطر، پیکار و نبرد این آئین با چنین جاهلیّتی هـمیشه برقرار بوده و آشتی ناپذیر است، تا آن زمان که جاهلیّت از کرۀ زمین برخیزد، و این آئین برتری گیرد و دین و پرستش همه خاصّ خدا باشد. یعنی قدرت همه در زمین از آن خدا باشد، و کسانی که بر سلطه و قـدرت مـی‌شورند، از سطح زمین را‌نده شوند. بدین وسیله دیـن و پـرستش همه از آن خدا می‌گردد.
اهل کتاب، این حقیقت را در این دین سراغ دارنـد، و کاملاً متوجّه وجود آن در این آئین هستند. این آئین را بــدان گـونه مــی‌شناسند کــه فـرزندان خـویش را می‌شناسند... اهل کتاب نسل بعد از نسل، این دین را بررسی می‌کنند، بـررسی ژرف و دقـیقی. راز و رمـز قدرت و قـوّت آن را جسـتجو مـی‌نمایند، و با دقّت وارسی می‌کنند که از چه راههائی این آئین به درونها نفوذ می‌کند، و چگونه دلها را تسخیر مـی‌نماید، و بـا تلاش هر چه بیشتر به پژوهـش می‌پردازند تا بدانـند: چگونه می‌توانند نیروی روبراه در ایـن آئـین را تباه سازند؟ چگونه شکّ و تردید به دلهای پـیروان آئـین اسلام بیفکنند؟ چگونه سخنان را در این آئین از موارد اصلی بگردانند و نادرست جلوه‌گر گردانـند؟ چگونه این آئین را از آگاهی درست نسبت به این آئین باز دارند و نگذارند چنانکه باید از مطالب آن اطّلاع پیدا کنند؟ چگونه این آئین را از مسیر حرکت و جنبش منحرف سازند؟ حرکت و جنبشی که به پیش می‌تازد، و باطل و جاهلیّت را در هم می‌شکند، و سلطه و قدرت خدا را به زمین برمی‌گرداند، و متجاوزان به این سلطه و قدرت را می‌تاراند، و دین و پرستش را همه خالصانه از آن خدا میگرداند ... چگونه اسلام را به جنبش فرهنگی خشکی تبدیل کنند؟ و به شکـل پـژوهشهای نظری مرده‌ای درآورند؟ و آن را بگونۀ بحثهای جدلی کلامی یا فقهی و یا قبیله‌گری و نژاد پرستی بیفائده و پوچ نشان دهند؟ چگونه مفاهیم این دین را به قالب اوضاع و سیستمها و جهان‌بینیها و اندیشه‌های دور از آن و بلکه ویرانگر آن بریزند؟ امّا با ایـن وجود به پیروان آن تفهیم کنند که عقیدۀ ایشان محترم و مصون است!
بالأخر‌ه چگونه خلأ عقیده را با جهان‌بینیها و اندیشه‌ها، و با مفاهیم و مطالب، و با فعّالیّتهـا و تلاشهای دیگری پر سازند، تا واپسین ریشه‌های عاطفۀ عقیدۀ نیمه جان را از میان بردارند!
اهل کتاب با دقّت هر چه بیشتر به بررسی و پژوهش ژرف و همه جانبۀ این دین می پردازند. آن هم نه بدان خاطر که در جستجوی کشف حقیقت باشند - همان گونه که پیروان سادۀ آئین اسلام می‌پندارند - و نه بدان خاطر که با این دین و اصل آن انصاف و دادگری کنند - همان گونه که بعضی از گول خوردگان می‌پندارنـد، وقتی که از پژوهشگری یا خاورشناسی دربارۀ چیز خوبی از این دین اعترافی می‌خوانند یـا می‌شنوند - هرگز! هرگز! آنان به بررسی ژرف و پژوهش جدّی و کاوشگرانه می‌پردازند تا راه کشتن و جایگاه نابودی این دین را پیدا کنند! ببینند از کدام سو به سوی آئین اسلام نشانه روند و کجای آن را با خدنگ نـیرنگ خویش بزنند! آنان بررسی می‌کنند اسلام از چه موارد و منافذی به درون فطرتها می‌رود و از چه راههائی به زوایای دلها می‌دود، آن موارد و مـنافذ و راهـها را ببندند و بگیرند، یـا دست کم آنـها را باریکتر و ناهموارتر و سست‌تر گردانند! ایشان در بارۀ راز و رمز قدرت و شوکت اسلام به پژوهش و کاوش می‌پردازند تا از آن راهها با آن بستیزند و از پیشرفت آئین الهی جلوگیری نمایند. آنان می‌خواهند بدانند که آئین اسلام چگونه کاخ محبّت خویش را در گسترۀ درونها بر پـا میدارد، تـا در برابر آن کاخهای جهان‌بینیهائی را بسازند و بر پا دارند که با آئـین اسـلام دشـمنی و کینه توزی داشته باشد و با چنین جـهان‌بینیهائی خلأ درونهای مردمان را برگردانند!
اهل کتاب با توجّه به همۀ این ملاحظات و شرائـط و اهداف است که آئین اسلام را بدانگونه می‌شناسند که فرزندان خود را می‌شناسند!
بر ما مسلمانان لازم است که این را بدانیم ... همچنین بدانیم که ما از دیگران سزاوارتر بدان هستیم که آئـین خـود را بدانگونه بشـناسیم که فرزندانـمان را می‌شناسیم!
واقعیّت تاریخی از لابلای چـهارده قرن از حقیقت یگانه‌ای سخن می‌گوید، و آن حقیقتی است که قرآن کریم در این آیه بیان میفرماید:
(الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَعْرِفُونَهُ کَمَا یَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمُ).
کسـانی که کتاب آسمانی بدانان دادهایم (یعنی یهودیان و مسیحیان) او را (که محمّد نام و پیغمبر خاتم است، و یا آئین اسـلام را خوب) مـی‌شناسند، همان گونه کـه فرزندان خود را می‌شناسند.
امّا این حقیقت، در این برهه از زمان روشن می‌گردد و به صـورت ویـژه‌ای جلوه‌گر مـی‌آید... بررسیها و پژوهشهائی که در ایـن برهه از زمـان به زبان‌های خارجی دربارۀ اسلام نوشته میشود، مـی‌توان گفت همچون کتاب هفتگی است ... این بررسیها و پژوهشها گویای شناخت فراوان اهل کتاب از اسلام است. آنـان مطّلع از هر مسألۀ کوچک و بزرگی در بارۀ سرشت این آئین و تاریخ آن هستند، و از سرچشمه‌های قدرت و قوّت، و وسائل مقاومت و دفاع، و توان نبرد و رزم، و راههای تباه کردن رهنمون و رهنمود اسلام، آگاه و باخبرند! روشن است که اغلب ایشـان از ایـن نـیّت درونی خود پرده برنمی‌دارند و هدف خویش را پنهان می‌دارند. زیرا آنان خوب می‌دانند که اگر هجوم ایشان بر این آئین بی‌پرده و صریح باشد و آشکارا - دیـن اسلام تـاخت بـبرند، حـماسۀ دفـاع و مـقاومت را در مسلمانان برمی‌انگیزند. آنان می‌دانـند کـه نـهضتها و جنبشهائی که برای جلوگیری از حملۀ مسلّحانه به ایـن آئین در گرفته است و چنین حملۀ مسلّحانه‌ای هم مجسّم در استعمار بوده است، تنها بر پایۀ بیداری دیـنی یـا دست کم بر پایۀ احساسات دینی بوده است، و استمرار حملۀ بر اسلام - هر چند بگونۀ اندیشه - حماسۀ دفاع و مقاومت را بر خواهد انگیخت. بدین سـبب است بسیاری از استعمارگران و دشمنان به شیوۀ ناپاک‌تری پناه می‌برند... پناه می‌برند به مدح و ثنا و تعریف و تمجید این آئین، تا آنگاه که احساسات بیدار به خواب مـی‌رود، و حـماسۀ آمـاده فـرو کش می‌کند و سست میشود، و اعـتماد و اطمینان خوانندگان را جلب می‌کنند. آن وقت زهر را به جام می‌ریزند و لبریز به دست مسلمانان می‌دهند تــا آن را سـر بکشـند! مـثلاً می‌گویند: این آئین، بلی این آئین، بسی بزرگ است. امّا لازم است که معانی و مفاهیم آن دگرگون گـردد و پیشرفت نماید، و قوانین و مقرّرات آن نیز دگرگون شود و پیشرفت کند، تا با تمدّن نوین (انسـانی) همگام و همآوا گردد! نباید در برابر تغییرات و تـرقیّاتی کـه در اوضاع جامعه، و در شیوۀ قضاوت و حکمرانـی، و در ارزشهای اخلاقی، به وقوع پیوسته است، قد علم کند و دشمنی ورزد. خلاصه دین باید به شکل عقیده در دلها بسر برد و در جهان اندیشه زندگی کند، و زندگی عملی بیرون را رها سازد تا نظریّه‌ها و دیدگاهها و آزمونها و شیوه‌های تازۀ تمدّن (انسانی) به اداره کردن و سـر و سامان بخشیدن آن بپردازد! دین هـم فـقط بـایستد و مبارک باد بگوید به کاری که خداوندگاران زمینی بـا آزمونها و شیوه‌های خود آن را مقرّر می‌دارنـد و بـه انجام آن دست می‌یازند! تنها در این صورت است که اسلام آئین بزرگی خواهد بود!!!
در لابلای بررسی مواضع قدرت و تأثیر ژرف این دین که به شکل عدالت و دادگری مکّارانه‌ای، و مـدح و ثنای فریبکارانه‌ای، جلوه‌گر می‌آید - نویسندگان اهل کتاب بـه قـوم خـود رو مـی‌کنند و بـدیشان گـوشزد می‌نمایند که متوجّه خطر این آئین باشند، و راز و رمز قدرت و قوّت آن را بشناسند. چـنین نـویسندگانی در پرتو نور آگاهی، پیشاپیش دستگاههای ویرانگر حرکت می‌کنند، تا ضربه‌های کاری خود را درست به هدف بزنند، و این دین را بشناسند همان گونه کـه فـرزندان خود را می شناسند!
رازها ر رمزهای این قرآن در دراز نـای زمـان برای پیروان آن روشن و برملا می‌گردد، رازها و رمزهائی که همیشه نو و شایسته و بایستۀ آنان خواهد بود. هر زمان که پیروان قرآن در سایۀ قرآن زندگی را بسر ببرند، در پیکار عقیدتی هوشیار و بیدار خواهند بود، و حوادث تاریخی را با اطّلاع و بیداری کامل وارسی و ورانداز می‌کنند، و رخدادهای مـعاصر را آگاهانه و تـیزبینانه پیش چشم می‌دارند، با نور هدایت یـزدان بـه جهان می‌نگرند، نور هدایتی که حقّ را عیان نشان می‌دهد و راه را روشن میگرداند.
(وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِآیَاتِهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ .وَیَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ أَشْرَکُوا أَیْنَ شُرَکَاؤُکُمُ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ .ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلا أَنْ قَالُوا وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ .انْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ).
چه کسی سـتمکارتر از کسـی است کـه بـر خدا دروغ مــی‌بندد (و فـرزند و انــباز بـرای او قـرار مـی‌دهد و چیزهای ناروای دیگر بدو نسبت می‌دهد؟) یا دلائل (دالّ بر یگانگی خدا و صدق انبیاء) او را تکذیب مـی‌نماید (و آیـات قرآن و معجزات پیغمبران را بـاور نـمی‌دارد و نــادیده مـی‌انگارد؟) مسـلّمآً ســتمکاران رستگار نمی‌شوند. (برای آنـان بـیان کن چیزی را کـه در روز قـیامت رخ مـی‌دهد) آن روزی که همۀ آنـان را جمع می‌کنیم و سپس به کسانی که (انبازانی برای خدا قرار داده‌اند و بدو) شرک ورزیده‌اند می‌گوئیم: انبازانی که گمان می‌بردید کجایند (تا چنین معبودهای دروغین در عرصۀ وحشتناک به فریادتان رسند؟!). سپس عـاقبت کـفر آنــان چیزی جز ایـن نـیست کـه مـی‌گویند: بـه خداوندی که پروردگار ما است سوگند که مـا مشـرک نبوده‌ایم! (و هرگز جز تـو را نـپرستیده‌ایـم!). بنگر که چگونه بـا خـویشتن نـیز دروغ می‌گویند، و نشـانی از شرکاء و انبازانی نماند که آنان به هم می‌بافتند.
در اینجا مطالبی پیگیری می‌گردد کـه مشـرکان انـجام می‌دهند. موقعیّت ایشان و اعمال آنان از دیدگاه یزدان سبحان به تصویر زده میشود، و رویـاروی به خود مشرکان گفته میشود. رویـاروی ایشـان با اسـتفهام تقریری دربارۀ ستمی که مرتکب شده‌اند آغاز می‌گردد. ستم آنان این است که بر خدا دروغ می‌بندند و ادّعاء می‌کنند که آنان استوار بر آئین یـزدانـند، آئـینی که ابراهیم علیه السّلام با خود به ارمغان آورده است. گمان هـم می‌بردند: حیوانات و خوراکیها و آداب و مراسمی را که از پیش خود حلال یا حرام می‌کردند، مورد پسند خدا می‌دانستند و ناشی از فرمان یزدان می‌پنداشـتند! هر چند دستور یزدان چنین نبوده است و اجازۀ چنین چیزی را بدیشان نداده است. در آخر سوره از ایـن پـندار و کردار و گفتارشان سخن می‌رود، و با فرمودۀ یزدان جهان، یعنی: (بزَعْمِهِمْ ). به گمانشان همراه میشود. رفتارشان در این باره به رفتار برخی از کسانی می‌ماند که امروزه می‌پندارند که پای‌بند آئین یزدانند! آئینی که محمّد صلیّ الله علیه وآله وسّلم با خود آورده است. ایـنان به خویشتن (مسلمان) می‌گویند! این ادّعاء، دروغی از زبان یزدان است. زیرا که آنان نیز از پیش خود احکامی را صادر می‌کنند، و اوضاعی را پدیدار می‌سازند، و معیارها و ارزشهائی را تعیین می‌کنند که در آنها سلطۀ یـزدان را غصب می‌نمایند و آن سلطه را برای خود ادّعاء می‌کنند و گمان هم می‌برند که این چیزها آئـین یـزدان است! بـعضیها هم که دین خود را فروخته‌اند تا با فروش آن جایگاهی در پــرتگاههای دوزخ خـریداری کـنند و دوزخی شوند، تصدیق می‌کنند و گواهی می‌دهند که ادّعاهای گروه فوق الذّکر آئین یزدان است! روزی فرا می ر سد که مشرکان انکار می‌کنند کـه آیـات خدا را تکذیب کرده باشند، آیاتی که پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم آنها را با خود آورده است و ایشان آنها را نه تنها نپذیرفته‌انـد، بلکه با آنها مبارزه هم نموده‌اند، و از زمرۀ آئین یزدان نشمرده‌اند. بلکه آن چیزهائی را که در جاهلیّت خویش کرده‌اند، آئین یزدان شمرده‌اند و ناشی از دستور خدا دانسته‌اند... امروزه درست همین پندار و گفتار و کردار از اهل جاهلیّت معاصر سر می‌زند! درست همسان و بسان همدیگر!
روند قرآنی همۀ اینها را مـردود میدارد و بر آنـان زشت میشمارد، و این روش را ستمگرانـه‌ترین سـتم قلمداد میفرماید:
(وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَوْ کَذَّبَ بِآیَاتِهِ).
چه کسی سـتمکارتر از کسـی است که بـر خـدا دروغ مــی‌بندد (و فـرزند و انـباز بـرای او قرار مـی‌دهد و چیزهای ناروای دیگر بدو نسبت می‌دهد؟) یا دلائل (دالّ بر یگانگی خدا و صدق انبیاء) او را تکذیب مـی‌نماید (و آیـات قرآن و معجزات پـیغمبران را بـاور نـمی‌دارد و نادیده می‌انگارد؟).
ظلم در اینجا کنایه از شـرک است، و برای زشت و پلشت نشان دادن شرک بدین شکل بیان شده است. این هم تعبیری است که در روند قرآنی اغلب در بارۀ شرک بکار رفته است. در مواردی از شرک با واژۀ ظلم تعبیر شده است که خدا می‌خواهد شرک را زشت نشان دهد و انسانها را از آن بیزار و گریزان فرماید. این نیز بدان خاطر است که شرک ستم نسبت به حقّ، و نسبت به خود مشرک، و نسبت به مردمان است. شرک تجاوز به حقّ یزدان سبحان است. چرا که یـزدان باید به یگانگی پرستیده شود و بدون انباز پـرستش و عـبادت گردد. شرک تجاوز به حقّ خود مشرک نیز هست، زیرا شرک وجود مشرک را زیان می‌رساند و او را به مهلکۀ دوزخ می‌کشاند. شرک تعدّی به حقّ مردمان نیز می‌باشد. چه شرک مردمان را به بندگی و پرستش چیزهائی بجز خداوند راستین ایشان می‌کشاند، و زندگی آنان را با احکام و اوضاعی تباه میگرداند که بر پـایۀ چنین تجاوزی برقرار و استوار میشود... از اینجا است که همانگونه که خدا می فرماید شرک ظلم عظمیم است[1]، و شرک و مشرکان هرگز رستگار نمی‌شوند:
(إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ).
مسلّماً ستمکاران رستگار نمی‌شوند.
یزدان سبحان حقیقت کلّی را مقرّر میفرماید، و نـتیجۀ نهائی شرک و مشرکان - یا ظلم و ظـالمان - را بیان می‌نماید. آنچه چشمان کوتاه بین در فاصلۀ زمـانی و مکانی کوتاهی، رستگاری و پیروزی می‌بینند، ملاک کار و معیار سنجش نـیست... رسـتگاری و پیروزی کوتاه مشرکان و ظالمان استدراج بشمار است.[2] استدراجی که منتهی به زیان و نابودی می شود...
(ومن أصدق من الله حدیثا؟!).
چه کسی از خدا راستگوتر است؟!. (نسا/87)
در اینجا یزدان جهان، صحنه‌ای از عـدم رستگاری و پیروزی را با ذکر موقعیّت ایشان در روز گرد همآئی و حساب و کتاب قیامت به تصویر می‌کشد، صحنه‌ای که زنده و برجسته و الهامگرانه است:
(وَیَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ أَشْرَکُوا أَیْنَ شُرَکَاؤُکُمُ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ .ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلا أَنْ قَالُوا وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ .انْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ).
(برای آنان بیان کن چیزی را که در روز قیامت رخ می‌دهد) آن روزی که همۀ آنان را جمع می‌کنیم و سپس به کسانی که (انبازانی برای خدا قرار داده‌اند و بدو) شرک ورزیده‌اند می‌گوئیم: انبازانی که گمان می‌بردید کــجایند (تـا چـنین مـعبودهای دروغین در عرصۀ وحشتناک به فریادتان رسند؟!). سپس عاقبت کفر آنان چیزی جز این نیست که مـی‌گویند: به خداوندی که پروردگار ما است سوگند که ما مشـرک نبوده‌ایـم! (و هرگز جز تو را نپرستیده‌ایـم!) بنگر که چگونه بـا خویشتن نـیز دروغ می‌گویند، و نشـانی از شـرکاء و انبازانی نماند که آنان به هم می‌بافتند.
شرک دارای انواعی است. انبازها هم اقسـامی دارنـد. مشرکان نیز گوناگونند... وقتی که امـروزه مـردمان واژه‌های شرک و شرکاء و مشرکان را می‌شنوند، شکل بسیار ساده‌ای به نظرشان می‌رسد، و آن ایـن که انسانهائی بوده‌اند و بتها، سـنگها، درختها، سـتاره‌ها، آتـش، و یا چیزهای دیگری را پرستش می‌کرده‌اند. این یگانه شکل شرک بوده است و بس!
شـرک در اصـل، عبارت است از اعطاء یکی از ویژگیهای الوهیّت به کسی یا چیزی جز یزدان سبحان ... چه این ویژگی، اعتقاد به این باشد که چنین کسی یـا چنین چیزی می‌تواند رخدادها را پـدیدار و مـقدّرات جهان را برقرار گرداند و چرخۀ حیات را بچرخاند، یـا این ویژگی انجام آداب و مراسم عبادی، و قربانی و نذر و نذور و همچون چیزهائی برای دیگران باشد، و یا این که دریافت قوانین و مقرّرات برای سر و سامان بخشیدن به اوضاع زندگی و ادارۀ امـور، از انسـانها باشد... هر یک از اینها نوعی شرک است، و قسمتی از مشرکان دست بدان می‌یازند، و گونه‌ای از انبازها را بکار می گیرند!
قرآن کریم همۀ اینها را شرک می‌نامد، و وقتی که صحنه‌های قیامت را به تصویر می‌کشد در آنها انواع و اقسام شرک و مشرک و انباز را نشان می دهد. دیگر تنها به یک نوع آنها بسنده نمی‌کند، و صفت شرک را فقط بر یکی از آنها اطلاق نمی‌نماید، و سـرنوشت و فرجام و سزا و جزای دنیا و آخرت اقسام مشرکان را از همدیگر جدا نمی‌سازد.
عربها هر یک از گو‌نه‌های این نوع شرّکها را داشتند: معتقد بودند که پدیده‌هائی از آفریده‌های یزدان وجود دارند - که از راه شفاعت و میانجی واجب الاجراء از سوی خدا - در وقوع حوادث و انجام فرمان قضا و قدر، شرکت دارند، از قبیل: فرشتگان ... یـا ایـن که شخصاً می‌توانند اذیّت و آزار برسانند، از قبیل: جنّیان که مستقیماً خودشان و یا از راه کاهنان و غیبگویان و جادوگران اذیّت و آزار می‌رسانند... و یـا به قدرت بـعضیها هم از آن راه و هم از این راه معتقد بودند، از قبیل: ارواح آباء و اجداد... همۀ بت‌پرستان هم مرادشان تنهائی بود که ارواح چنین پدیده‌هائی آنـها را زندگی مـی‌بخشیدند، و کاهنان و جادوگران به گفتارشان در می‌انداختند، و برایشان هر چه را که می‌خواسـتند حلال و یا حرام می‌کردند... در حقیقت آنان که کاهن و ساحر بوده‌اند، شریک و انباز بشمار آمده‌اند.
عربها با انجام شعائر و مراسم برای چنین تنهائی، و قربانی نمودن و نذر کردن برای آنـها - و بلکه در حقیقت برای کاهنان و جادوگران - مـرتکب شرک می‌گشتند. بعضی از ایشان با تقلید از ایرانـیان معتقد بودند که ستارگان در انجام وقائع و حوادث و امور و شؤون جهان از راه مشارکت با خدا قدرت و تـوان دارند! برای ایشان شعائر و مراسم انجام می‌دادند و در برابرشان نماز می‌بردند و کرنش می‌نمودند!
بدین خـاطر است که ایـن حلقۀ مذکوره از داسـتان ابراهیم علیه السّلام در این سوره، با موضوع سوره پیوند پیدا می کند، همان گونه که خواهد آمد.
بدین منوال می‌بینیم که عربها مرتکب نوع سوّمی از شرک می‌شدند. چرا که از طریق کـاهنان و مـرشدان، قوانـین و مـقرّرات و مـعیارها و میزانـها و آداب و مراسمی را برای خود پدید می‌آوردند و برای آنـها می‌زیستند و رفتار می‌کردند که یزدان جـهان بدانـها دستور نداده بود و اجازه نفرموده بود... ادّعاء هـم می‌کردند - همان گونه که امروزه برخی از مردم ادّعاء می‌کنند - این چیز، شریعت و قانون خدا است!
در این صحنه، صحنۀ گرد همآئی و رویـاروئی، یزدان جهان از مشرکان - از همۀ انواع مشرکان با هـر نـوع شرکی که داشته‌اند - دربارۀ شـریکها و انـبازهایشان پرسش میفرماید: شریکها و انـبازها کجایند؟ اصـلاً اثری از آنها بر جای نیست، و بهیچوجه نمیتوانند هول و هراس و عذاب و عقاب را از پـیروان خویش باز دارند:
(وَیَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ أَشْرَکُوا أَیْنَ شُرَکَاؤُکُمُ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ).
(برای آنان بیان کن چیزی را که در روز قیامت رخ می‌دهد) آن روزی که همۀ آنان را جمع می‌کنیم و سپس به کسانی که (انبازانی برای خدا قرار داده‌انـد و بـدو) شرک ورزیده‌اند می‌گوئیم: انبازانی که گمان می‌بردید کجایند (تـا چنین مـعبودهای دروغین در عرصۀ وحشتناک به فریادتان رسند؟!).
صحنۀ برجسته و روشنی است، و گردهمآئی واقعی است، و مشـرکان با چنین پـرسش سترگی مورد بازخو‌استند، پرسش سترگ دردناکی:
(أَیْنَ شُرَکَاؤُکُمُ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ؟).
انبازانی که گمان می‌بردید کجایند؟.
هول و هراس، در اینجا کار خود را می‌کند... در ایـنجا فطرت از زیر انبوه تودۀ چرک و کثافاتی که در دنیا بر آن افتاده است بدر می‌آید... در اینجا وجود انبازها از فطرت می‌زدایند و از گسترۀ حافظه رخت برمی‌بندند، همانگونه که در جهان واقعی و حقیقی، موجود نبوده و نیستند... این است که مشرکان احساس می‌کنند اصلاً شرکی در میان نبوده است، و انبازی وجود نداشته است ... لذا هیچ شرکی و هیچ انبازی نه در جهان حقیقت و نه در دنیای واقعیّت موجود نبوده است ... در اینجا است که (در بوتۀ آزمایش گذاشته می‌شوند) و نـاپاک و ناسره جدا میشود، و توده و اندوده کنار می‌رود و دور ریخته میشود. (فتنه - در بوتۀ آزمایش گذاشتن) از ریختن طلا به بوته است تا بر اثر حـرارت آتش ذوب شود و ناسره از سره بپالاید و کف و کثافات آن گرفته و دور ریخته شود:
(ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلا أَنْ قَالُوا وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ).
سپس عاقبت کفر و سرانجام آزمایش آنان چیزی جز این نیست که می‌گویند: به خداوندی که پروردگار مــا است سوگند که ما مشرک نبوده‌ایم!.
حقیقتی که آزمایش از آن پرده به کـنار زده است، یـا حقیقتی که آزمایش در آن جلوه‌گر آمده است و تبلور پیدا کرده است، عبارت است از: دست کشیدن آنان از سراسر گذشتۀ خودشان، و اعترافشان به ربوبیّت یگانۀ یزدان، و زدودن از شرکی که در زندگی دنیوی خود، آن را در پیش گرفته بودند ... امّا اعتراف ایشان به حقّ و حقیقت و بیزاری و دوری جستن از باطل، در زمانی صورت می‌گیرد که اعتراف به حقّ و حقیقت و بیزاری و دوری جستن از باطل، فائده‌ای در بر ندارد. لذا چیزی که گفتارشان آن را به تصویر می‌کشد بلا و گرفتاری است نه رهائی و رستگاری ... فرصت از دست رفته است و زمان بهره‌برداری سپری گشته است ... امروز روز جزا و سزا است نه روز کار و کوشش ... امروز روز بیان چیزهائی است کـه بوده است، نه روز برگرداندن چیزهائی که از دست رفته است...
بدین خاطر است که یزدان سبحان پیغمبر خود صلیّ الله علیه وآله وسّلم را از کار و بار مردمان به شگفت میانـدازد. او را به شکّ می‌اندازد از این که آنـان با خویشتن دروغ گفته‌اند، در آن زمان که انبازها را به انبازی گرفته‌اند، هر چند در حقیقت اصلاً انباز خدا نبوده‌اند. امروز نـیز دروغها و نارواهائی که به هم می‌بافته‌اند از دیدن نهان گشته‌اند و بر جای نمانده‌اند، لذا چون افتراء آنـان ســودی نبخشیده است، به حـقّ و حـقیقت اعـتراف نمو ده‌اند:
(انْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ).
بنگر کـه چگونه بـا خویشتن نـیز دروغ می‌گویند، و نشـانی از شـرکاء و انـبازانـی نـماند کـه آنـان بـه هـم می‌بافتند.
آنان با خویشتن دروغ گفته‌اند. ایشـان با خود دروغ گفته‌اند و خویشتن را گول زده‌اند، آن روزی که انبازی برای خدا برگزیده‌اند، و چنین ناروائی را به هم بافته‌اند و سر هم کرده‌اند. آنچه را که به هم می‌بافته‌اند و بدون دلیل به یزدان نسبت می داده‌اند، در روز گرد همآئی آن سرای و حساب و کتاب با خدای،گـم گشـته است و ناپیدا شده است!
این تـفسیری است که دلم بدان می‌آرامـد، دربارۀ سوگندی که در روز قیامت یاد می‌کنند و در پـیشگاه خدا به خدا قسم می‌خورند که آنان مشرک نبوده‌اند! و در بارۀ این که با خویشتن دروغ گفته‌انـد. برخـی از تفاسیر نیز این معنی را پذیرفته‌اند. دیگر مشرکان در روز قیامت سخنی از خدا پنهان نمی‌دارند... هنگامی که هول و هراس شدید روی مـی‌دهد، فـطرت از شرک می‌پالاید، و در آن روز اثری از این باطل دروغین در حـسّ و شعورشان نمی‌ماند. به دنبال آن یزدان سبحان پیغمبرش صلیّ الله علیه وآله وسّلم را به شگفت میانـدازد از ایـن که مشرکان در دنیا با خویشتن دروغ گفته‌اند، و چیزی را به ناروا انباز خدا شمرده‌اند که در روز قیامت شبحی از آن نه در ذهن و درونشـان، و نه در جهان واقـع و بیرونشان، وجود ندارد!
این احتمالی است که می‌دهیم، و در همه حال خدا آگاه‌تر از معبود خویش است.
*
روند قرآنی به پیش می‌رود و حال گروهی از مشرکان را به تصویر می‌کشد، و فرجام ایشان را در صحنه‌ای از صحنه‌های قیامت مقرّر می دارد... حال آنان را بگونه‌ای به تصویر می‌زند که آنان به قرآن گوش فرا می‌دهند، ولی فهم و شعورشان از کار افتاده است، و فطرتشان نــهان و پــنهان گشــته است، و راه سـتیزه‌گری و خود بزرگ بینی را در پیش گرفته‌اند، و با چنین وضـع نابهنجار گوش دل و جان بستن و با حقّ و حـقیقت ستیز یدنی، با پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم به جدال می‌نشینند و ادّعاء می‌کنند که این قرآن افسانه‌های پـیشینیان است. خودشان نمی‌خواهند بدان گوش فرا دهند، و دیگران را نیز از شنیدن قـرآن باز می‌دارنـد... در پـرده‌ای حال دنیوی ایشان را این چنین به تصویر می‌کشد، و در پردۀ دیگری صحنۀ غم انگیز و دلخراشی از ایشان را ترسیم می‌کند، بدانگاه که آنان بر لبۀ آتش دوزخ نگاه داشته شده‌اند و گرفتار آن گشته‌اند. آتـش دوزخ ایشان را با سرنوشت پر هول و هراسی رویـاروی می‌گردانـد، و آنان خوار و رسوا در آن فرو می‌افتند و افسوس کنان و نالان به ژرفای دوزخ افکنده می‌شوند. آرزو می‌کنند کاش می‌شد به دنیا برگردند و موضع و موقعیّتی جدای از موضع و موقعیّت پیشین را داشته باشند، مـوضع و موقعیّتی که ایشان را بدین سرنوشت شوم دچار کرده است. امّا با تحقیر آنـان را از رسـیدن به ایـن آرزو باز می‌دارنـد، و درخواست ایشان نـه تنها پذیرفته نمی‌گردد، بلکه بر زبونی و خواری آنان می‌افزاید:
(وَمِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَفِی آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِهَا حَتَّى إِذَا جَاءُوکَ یُجَادِلُونَکَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ .وَهُمْ یَنْهَوْنَ عَنْهُ وَیَنْأَوْنَ عَنْهُ وَإِنْ یُهْلِکُونَ إِلا أَنْفُسَهُمْ وَمَا یَشْعُرُونَ .وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا یَا لَیْتَنَا نُرَدُّ وَلا نُکَذِّبَ بِآیَاتِ رَبِّنَا وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ .بَلْ بَدَا لَهُمْ مَا کَانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ).
برخی از آنان (به هنگام تلاوت قرآن) به تـو گوش فرا می‌دهند ولی (نه برای فهمیدن آن و هدایت بدان، بلکه برای طعنه زدن و ریشخند کردن آن. بدین سبب ایشان را از فایدۀ عقل و گوش محروم کرده‌ایم و گوئی که) ما بر دلهایشان پرده‌ها افکنده‌ایـم تــا آن را نـفهمند و در گوشهایشان کری قرار دادهایم (تا ندای آسمانی قرآن را نشنوند). اگر آنان همۀ دلائل و نشانه‌های حقّ را هـم ببینند بدان باور نمی‌دارند و ایمان نمی‌آورند. تا آنجا که وقتی برای مجادله به پیش تو مـی‌آیند مـی‌گویند: ایـنها (که تو بر ما می‌خوانی) جز افسانه‌های پیشینیان چیز دیگری نیست. آنان (دیگران را) از قرآن باز می‌دارند و خود نیز از آن دوری می‌گزینند (و لذا نه خودشان از قرآن سود می‌برند و نه می‌گذ‌ارند از آن سود ببرند! به سـبب چـنین کــاری) آنـان جــز خویشتن را هـلاک نمی‌نمایند (و تنها خودشان زیان می‌بینند) ولی (زشتی عمل خود و فرجام بد آن را) درک نمی‌کنند. اگر تو (ای محمّد!) آنان را مشاهده کنی بدانگاه که ایشـان را (در کنار) آتش دوزخ نگاه می‌دارند (و هراس جهنّم ایشـان را برداشته است، منظره‌های وحشت‌انگیزی را می‌بینی و سخنهای شگفت انگیزی را می‌شنوی!) آنان می‌گویند: ای کاش (برای نجات از این سرنوشت شوم، بار دیگر) بـــه دنـــیا بــرمی‌گشتیم و (در آنـجا دیگر) آیــات پروردگارمان را تکذیب نمی‌کردیم و ار زمـرۀ مؤمنان می‌شدیم. (این تمنّا، آرزوی دروغینی بیش نیست) بلکه (به خاطر آن است که در آن جهان، عیوب) کارهائی را کـه قبلاً (در این دنیا انجام می‌داده‌اند و از خود و دیگران) پنهان می‌کرده‌انـد، بـرای آنان آشکـار گشته است. اگر هم (به فرض محال به دنیا) برگردانده شوند، به سراغ همان چیزی می‌روند که از آن نـهی شده‌انـد. ایشان (در وعدۀ ایمان) دروغگویند.
اینها دو پردۀ متقابل یکدیگرند. پرده‌ای مربوط به دنیا است و در آن ستیزه گری و رویگردانی ترسیم میشود و به نمایش درمی‌آید. و پرده‌ای مربوط به آخرت است و در پشیمان شدن و افسوس خوردن به تصویر کشیده میشود... روند قرآن این دو پرده را به تصویر می‌زند، و بگونۀ الهامگرانۀ مؤثّری آن دو پرده را نشان می‌دهد و به تماشا می‌گذارد. فطر‌تهای چمباتمه زده و خفته را به وسیلۀ این پرده‌ها مخاطب قرار می‌دهد، و آنها را با نشان دادن پرده‌ها سخت به تکان می اندازد، تا این که توده‌ها و اندوده‌های روی فطرتها فرو افتد و کنار رود، و سوراخهای سخت فرو بسته آنها گشوده شود، و پیش از فوت فـرصت به سـوی ایـن قـرآن برگردند و به تدبّر و تفکّر آن بپردازند.
(وَمِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَفِی آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِهَا).
برخی از آنان (به هنگام تلاوت قرآن) به تـو گوش فرا می‌دهند ولی (نه برای فهمیدن آن و هدایت بدان، بلکه برای طعنه زدن و ریشخند کردن آن. بدین سبب ایشان را از فایدۀ عقل و گوش محروم کرده‌ایم و گوئی که) ما بر دلهایشان پرده‌ها افکنده‌ایـم تـا آن را نفهمند و در گوشهایشان کری قرار دادهایم (تا ندای آسمانی قرآن را نشنوند). اگر آنان همـۀ دلائل و نشانه‌های حقّ را هـم ببینند بدان باور نمی‌دارند و ایمان نمی‌آورند.
(اکنّة) غلافها و پرده‌هائی است که میان دلها و قرآن حائل می گردد و نمیگذارد این چنین دلهائی باز شوند و پذیرای آن گردند و آن را بدانند و فهم کنند...
(وقْر) کری است، کریی که مانع می‌گردد گوشها وظیفه و کار خود را انجام دهند و بشنوند.
این نوع انسانهائی که گوش فرا می‌دهند، امّا نمی‌فهمند، گوئی دلهائی ندارند که درک کنند، و انگار گوشهائی ندارند که بشنوند... چنین انسانهائی در میان هر نسلی و در میان هر دسته‌ای، موجود بوده، و در همۀ مکانها و در همۀ زمـانها مکرّر می‌شوند. ایـنان مـردمانی از آدمیزادگانند. هر چند که سخنان را می‌شنوند، اما انگار که آنها را نمی‌شنوند. گوئی گوشهایشان کر است و وظیفه و کار خود را انجام نمی‌دهند. انگار ادراکشان هم در میان پرده ای است و معانی و مفاهیمی که گوشها شنیده‌اند به مراکز فهم و شعورشان نمی‌رسد!
(وَإِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِهَا حَتَّى إِذَا جَاءُوکَ یُجَادِلُونَکَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ).
اگر آنان همۀ دلائل و نشانه‌های حقّ را هم ببینند بدان باور نمی‌دارند و ایمان نمی‌آورند. تا آنجا که وقتی برای مجادله به پیش تو می‌آیند می‌گویند: اینها (که تو بر مـا می‌خوانی) جز افسـانه‌های پـیشینیان چیز دیگری نیست.
چشمان آنان نیز میبیند، ولی تشـخیص نمی‌دهد. یـا انگار آنچه را که تشخیص می‌دهد به دلها و خردهایشان نمی‌رسد!
به نظر شما چه بلائی بدین قوم رسیده است؟ چه چیز ایشان را از دریافت و پذیرش باز داشته است و مـیان ایشان و استجابتشان حائل و مانع شده است؟ آخر آنان دارای گوش و چشم و خرد هستند، چرا باید چنین باشند؟ خداوند سبحان میفرماید:
(وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَفِی آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِهَا).
ما بر دلهایشان پرده‌ها افـکنده‌ایم تا آن را نفهمند و در گوشهایشان کری قرار دادهایم (تا ندای آسمانی قرآن را نشـنوند). اگر آنان همۀ دلائل و نشانه‌های حقّ را هم ببینند بدان باور نمی‌دارند و ایمان نمی‌آورند.
این امر بیانگر قضا و قدر یزدان در بارۀ ایشـان است. بیانگر این است که شعور و ادراک آنـان ایـن حقّ و حقیقت را دریافت نمی‌دارد و نمی‌فهمد، و گوشهایشان وظیفه و کار خود را انجام نمی‌دهد تا آنچه را که از این حقّ و حقیقت می‌شنود هم به شعور و ادراک ایشـان برساند، و هم آن را پذیرا و پاسخگو باشد. این است آنان هر چند که نشانه‌های رهنمود را ببینند و دلیلهای هدایت را بشنوند و الهامهای ایـمان را حسّ کنند، راستای راه حقّ و حقیقت را در پیش گیرند.
چیزی که مانده است و باید از آن سخن گوئیم این است که سنّت و روش یزدان را در مسألۀ قضا و قدر پیجوئی و بررسی کنیم. خداوند سبحان میفرماید:
(والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا).
کسانی که برای (رضایت) ما به تلاش ایستند و در راه (پیروزی دین) ما جهاد کنند، آنان را در راههای مـنتهی به خود رهنمود (و مشمول حمایت و هـدایت خویش می‌گردانیم.(عنکبوت/69)
همچنین میفرماید:
(ونفس وما سواها , فألهمها فجورها وتقواها , قد أفلح من زکاها , وقد خاب من دساها).
سوگند بــه نـفس آدمـی، و بـه آن کـه او را سـاخته و پرداخته کـرده است (و قوای روحـی وی را تـعدیل، و دستگاههای جسـمی او را تنظیم نـموده است). سـپس بدو گناه و تـقوی را الهـام کـرده است (و چـاه و راه و حسن و قبح و توسط عقل و وحـی بـه او نشـان داده است. قســم بـه هـمۀ اینها) کسـی رستگار و کامیاب مـیگردد که نـفس خویشتن را (بـا انجام طاعات و عـبادات، و تـرک مـعاصی و مـنهیّات) پـاکـیزه دارد و بپیراید (و آن را رشد دهد و بالا برد). و کسی نومید و ناکام می‌گردد که نفس خویشتن (و فضائل و مـزایـای انسانیّت خود را در میان کفر و شرک و معصیت) پنهان بدارد و بپوشاند، و (به‌معاصی) بیالاید. (شمس/ 7-10)
کار خدای سبحان این است که مردمانی را به سوی هدایت رهنمود فرماید که برای رسیدن به هدایت تلاش می‌کنند، و کسانی را پیروز و رستگار گرداند که نفس خود را پاک و پاکیزه دارند و از ناشایستها بزدایند... امّا اینان به سوی هدایت نگرائیده‌اند و رو نکرده‌اند تـا یزدان ایشان را رهنمود گرداند و هدایت بخشد. تلاش نکرده‌اند که از دستگاههای گیرندۀ فطری مـوجود در وجود خود استفاده کنند و آنها را بکار گیرند تا یـزدان بدیشان پاسخ گوید و کار و تلاششان را به هـدف برساند... اینان پیش از هر چیز دستگاههای فطری و سرشتی خود را بیفائده رها کرده‌اند، خدا هم حجابی را میان اینان و هـدایت پدید آورده است و پرده ای را فرو هشته است. قضا و قدر یزدان هم دربارۀ آنـان به پاداش کار پیشین و نیّت نخستین ایشان جاری شده است ... همه چیز به فرمان یزدان صورت می‌گیرد و انجام می‌پذیرد. از جملۀ مصداقهای فرمان یزدان این است که کسی را هدایت عطاء فرماید که تلاش می‌کند، و کسی را پیروز و رستگار گرداند که نفس خود را پاکیزه و پاک میگرداند. دیگر از مصداقهای فرمان خدا این است که پرده‌هائی بر دلهای رویگردانان بیفکند، و در گوشهایشان کری پدیدار کند، و چنان کند که هـر آیه‌ای را بشنوند و هر نشانه‌ای را ببینند بدان ایـمان نیاورند... آنان که گمراهی و انباز و گناهان خود را به ارادۀ یزدان و قضا و قدر او در بارۀ مردمان حواله می‌کنند، در این حواله کردن راه مغالطه می‌پویند و ناروا می‌گویند. یزدان سبحان ایشان را به سوی حقّ و حقیقت فرا می‌خواند و با حقّ و حـقیقت رویـاروی میگرداند، بدانگاه که اقوال آنان را در این باره حکایت مـی‌فرماید و سخنانشان را کلام ابلهانه‌ای قلمداد می‌نماید:
(وقال الذین أشرکوا:لو شاء الله ما عبدنا من دونه من شیء نحن ولا آباؤنا , ولا حرمنا من دونه من شیء . کذلک فعل الذین من قبلهم . فهل على الرسل إلا البلاغ المبین ? ولقد بعثنا فی کل أمة رسولا:أن اعبدوا الله واجتنبوا الطاغوت , فمنهم من هدى الله , ومنهم من حقت علیه الضلالة , فسیروا فی الأرض فانظروا کیف کان عاقبة المکذبین).
کافران (از راه استهزاء و مـغالطه) مـی‌گویند: اگر خدا می‌خواست نه مـا و نـه پدران مـا، چیزی جز خدا را نـمی‌توانستیم بپرستیم، و چیزی را بـدون اجـازۀ او نـمی‌توانسـتیم حـرام بکنیم. (پس ماندگاری ما بر پرستش لات و عزّی و دیگر بـتان، و تـحریم بـحیره و سائبه و وصیله و غیره، نشانۀ رضایت خدا به کارمان می‌باشد، لذا فرمان تو را نمی‌بریم و فرستادۀ خدایت نمی‌دانیم. آری) کسانی که پیش از ایشان هم بودند این چنین می‌کردند (و با اینگونه بهانه‌های واهی و دلیلهای سست، به بت‌پرستی و تحریم چیزهائی از پیش خود، ادامه می‌دادند). مگر بر پـیغمبران وظیفه‌ای جز تبلیغ آشکار (، و روشن و بی‌پرده رساندن اوامـر کردگار) است؟ (نه، جز این نیست. پس تو نیز فرمان بـرسان و حساب ایشان را به خدای واگذار). ما به میان هر مـلّتی پـیغمبری را فــرستاده‌ایـم (و مـحتوای دعوت همۀ پـیغمبران ایـن بـوده است) کـه خدا را بـپرستید و از طاغوت (شیطان، بتان، ستمگران، و غیره) دوری کنید. (پیغمبران دعوت به توحید کردند و مـردمان را بـه راه حقّ فرا خواندند. خداوند گروهی از مـردمان را (کـه بـر اثر کردار نیک، شـایستۀ مـرحمت خدا شـدند، بـه راه راست) هدایت داد، و گروهی از ایشان (بـر اثـر کردار ناشایست) گمراهی بر آنان واجب گردید (و سرگشتگی به دامانشان چسبید) پس (اگر در این بـاره در شک و تردیدید، بروید) در زمین گردش کنید و (آثار گذشتگان را بر صفحۀ روزگار) بنگرید و ببینید که سرانجام کار کسانی (که آیات خدا را) تکذیب کرده‌اند به کجا کشیده است (و بر سر اقوامی چون عاد و ثمود و لوط چه آمده است). (نحل / ٣5و 36)
این مفاهیم دالّ بر ایـن است که یـزدان گفتار چنین مردمانی را تکذیب میفرماید، و بیان می‌نماید که پس از بر حذر داشتن ایشان از کردار زشتشان و بیم دادن ایشان از فرجام رفتار ناپسندشان، گـمراهی بر آنـان واجب گشته است.
کسانی که مسائل: قضا و قدر، جبر و اختیار، ارادۀ بنده و کسب او، و چیزهائی از این قبیل را مطرح می‌کنند و با چنین قضایائی آشوب برمی‌انگیزند، تا مباحث لاهوتی و موضوعهای کلامی را از آنها ترتیب دهند، مباحث و موضوعهائی که سـاختۀ تـصوّرات خردهای آنـان و بر‌خاسته از فرضیه‌ها و معیارهای اندیشۀ ایشان است، چنین کسانی از برنامۀ قرآن در عرضۀ ایـن مسأله به شکل واقعی و با بیان ساده، بدور می‌افتند. شکل واقعی و بیان ساده‌ای که مقرّر می دارد: همه چیز با قضا و قدر خدا انجام می‌پذیرد. مسیری هم که انسان به هر شکلی که در پیش می‌گیرد، نتائج و آثـار خود را در دنـیا و آخرت به بار می آورد و ثمرۀ خود را میبخشد، قضا و قدر یزدان نیز بر آنها جاری می‌گردد و نـتائج و آثـار همان گونه می‌شوند که باید بشوند... بدین منوال همۀ امور به قضا و قدر یزدان برمی‌گردد... امّا بدین نحو: آنچه را که قضا و قدر یزدان پیاده می‌کند، از اراده‌ای برمی‌خیزد که به انسان عطاء شده است ... بیش از این سخن گفتن جدلی است که به ستیزه می‌کشد.
نشانه‌های هدایت و دلائل حقیقت و الهامهای ایمان در این قرآن به مشرکان نموده میشود. قرآنی که آنان را در آفاق و انفس، یعنی در جهان بیرون و درون، یا در عالم کبیر و در عالم صغیر، متوجّه آیات یزدان می‌سازد. این آیات خود به تنهائی ضامن این است - به شرط بیداری دلها و توجّه آنها به آیات - تارهای این دلها را بنوازد و در آنها فهم و شعور خفته را به تکان در آورد و آنها را بیدار سازد و بدانها زندگی بخشد، تا بتوانند مطالب را دریافت دارند و بدانها پاسخ مثبت دهند... امّا مشرکان تلاش نورزیده‌اند تـا راهیاب گردند. بلکه فطرتشان را بیکاره و بیفائده گذاشته‌انـد و انگیزه‌های آن را در خود کشته‌اند. در نتیجه خدا نیز میان ایشان و میان الهامهای هدایت حجابی پـدیدار کرده است. لذا وقتی که به خدمت پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم می‌آیند، با چشمان و گوشهای باز و با دلهای هوشیار نمی‌آیند، تا در بارۀ چیزی بیندیشند که او بدیشان میفرماید، انـدیشه‌ای همچون اندیشۀ پژوهشگری که به دنبال حقیقت است. لیکن می‌آیند تا جدال و ستیز کنند، و اسباب رد کردن و علل نپذیرفتن، و راه تکذیب حقائق نمودن را بجویند و پیدا کنند:
(حَتَّى إِذَا جَاءُوکَ یُجَادِلُونَکَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ).
تا آنـجا کـه وقتی بـرای مـجادله بـه پـیش تـو مـی‌آیند می‌گویند: اینها (که تو بر ما می‌خوانی) جز افسـانه‌های پیشینیان چیز دیگری نیست.
(اساطیر): جمع اسطوره، به معنی افسانه است. عربها اساطیر را بر داستانهائی اطلاق مـی‌کردند که در بر گیرندۀ خوارق مربوط به خدایـان و پـهلوانان در حکایتهای بت‌پرستانه باشد. نـزدیکترین ایـن چیز بدیشان بت‌پرستی ایرانی و افسانه‌های آنجا بود.
مشرکان خوب می‌دانستند که ایـن قرآن افسانه‌های پیشینیان نیست. ولی آنان مجادله می‌کردند و به دنبال اسباب و عللی بودند که بدانها برای نپذیرفتن و تکذیب کردن چنگ بزنند. ایشان انواع شبهه‌های دور از ذهن را می‌جستند و به گمانهای بی‌بنیاد متوسّل می‌شدند... در آیه‌هائی که از قرآن برای آنـان خـواند‌ه مـی‌شد، داستانهائی از پـیغمبران، و اقوام ایشـان، و نابودی پیشینیان تکذیب کنندۀ حـقّ و حـقیقت، به گـوششان مـی‌خورد. نـیرنگبازانه به انتقاد می‌پرداختند و سست‌ترین سبب و نا چیز ترین علّت را بهانه می‌کردند و دربارۀ چنین داستانها و دربارۀ جملگی قرآن می‌گفتند:
(إِنْ هَذَا إِلا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ).
اینها (که تو بر ما می‌خوانی) جز افسانه‌های پیشینیان چیز دیگری نیست.
برای منحرف کردن مردمان از شنیدن قرآن، و اسـتوار داشتن این بهتان - این کـه مـی‌گفتند ایـن قـرآن جـز افسانه‌های پیشینیان نـیست - مـالک پســر نـضر کـه داستانهای ایرانی رستم و اسـفندیار را حـفظ می‌کرد، رستم و اسفندیار که از پهلوانان افسانه‌ای ایران هستند. وقتی که پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم می‌نشست و برای مردم قرآن را تلاوت می‌فرمود، مالک پسر نضر نزدیک بدو مجلسی را ترتیب مـی‌داد و به قصّه‌گـوئی و افسـانه سرائـی می‌پرداخت و به مردم می‌گفت: اگر محمّد افسانه‌های پیشینیان را برای شما روایت میدارد، من داستانهای زیباتری می‌دانم و آنها را برای شما نقل می‌کنم. سپس افسانه‌هائی که می‌دانست برای مــردمان مـی‌گفت، تـا ایشان را از گوش فرا دادن به قـرآن مـجید مـنصرف گرداند و بدور دارد!
بزرگان قوم نیز مردمان را از گوش فرا دادن به قـرآن نهی می‌کردند و باز می‌داشتند، و خودشان نـیز دوری می‌گزیدند و گوش فرا نمی‌دادند، از ترس ایـن کـه از قرآن متأثّر شوند و پذیرش پیدا کنند و مسلمان گردند:
(وَهُمْ یَنْهَوْنَ عَنْهُ وَیَنْأَوْنَ عَنْهُ وَإِنْ یُهْلِکُونَ إِلا أَنْفُسَهُمْ وَمَا یَشْعُرُونَ).
آنان (دیگران را) از قرآن باز می‌د‌اراند و خود نیز از آن دوری مــی‌گزینند (و لذا نــه خـودشان از قرآن سـود می‌برند و نه می‌گذ‌ارند از آن سود ببرند! به سبب چنین کاری) آنان جز خـویشتن را هـلاک نمی‌نمایند (و تـنها خـودشان زیـان مـی‌بینند) ولی (زشـتی عمل خود و فرجام بد آن را) درک نمی‌کنند.
مشرکان مطمئنّ بودند که قـرآن افسـانه‌های پیشینیان نیست. آن را برابر با افسـانه‌ها قـرار دادن هـیچگو‌نه فائده‌ای ندارد، اگر مردمان را آزاد گذارند که گوش فرا دهند! بزرگان قریش بر خـویشتن می‌ترسیدند هـمان گونه که بر پیروان خود نیز بیم داشتند از این که قرآن در آنان تأثیر گذار و ایشان را مجذوب خویش گرداند. در این صورت کافی نبود که در مبارزه میان حقیّ که با سلطۀ نیرومند و قدرت استوار به ژرفای دلها می‌خزید، و باطلی که سست و در حال فرو افتادن بود، نضر پسر حارث یا مالک پسر نـضر بیاید و بنشیند و برای مـردمان قصّه گـوئی کـند و افسـانه‌های پیشینیان را برایشان روایت نماید! بدین خـاطر بود کـه پـیروان خویش را نهی می‌کردند و بازمی‌داشتند از این که بدین قرآن گوش فرا دهند، و خودشان نیز دوری کـنند و به قرآن گوش نکـنند، از تـرس ایـن کـه متأثّر شـوند و پذیرای آئین راستین اسلام گردند! داستان اخنس پسـر شرَیقْ، و ابوسفیان پسر حـرب، و عـمرو پسـر هشام، داستان مشهوری است. اینان با کشش و جـاذبۀ قـرآن سخت مقاومت می‌کردند، امّا جاذبۀ نیرومند قرآن آنان را نهانی کاملاً به سوی خـود مـی‌کشید و تـلاوت آن ایشان را گرفتار و شیدای خویش می‌ساخت.
همۀ این تلاشها بدان خاطر بود که خودشان را و دیگران را از گوش فرا دادن به قرآن بدور دارند، و خود را و سائرین را از تأثیر قرآن و پذیرش آن، برکنار نمایند! این هـم تـلاشی است کـه در حـقیقت برای نـابو‌دی خویشتن می‌ورزیدند، همانگونه که خداوند سبحان بیان می فرماید :
(وَإِنْ یُهْلِکُونَ إِلا أَنْفُسَهُمْ وَمَا یَشْعُرُونَ!).
آنان جز خویشتن را هلاک نمی‌نمایند (و تنها خودشان زیان می‌بینند) ولی (زشتی عمل خود و فرجام بد آن را) درک نمی کنند.
آیا کسی که با خویشتن می‌رزمد و با دیگران به پیـکار می‌نشیند، تا خود را و دیگران را از هدایت و صلاح و فلاح در دنیا و آخرت باز دارد، جز خویشتن را هلاک و نابود می سازد؟
آن کسانی که تمام تلاش و کوشش خود را صرف این می‌کنند که خویش را و مردمان را همراه یا خویشتن از هدایت یزدان به دور دارند، واقعاً بیچاره و درماندهاند، هر چند که در جامه‌های پر زرق و برق تـوانـمندان و قلدران، و در لباسهای فاخر طـاغوتیان و گردنکشان جلوه‌گر آیند و بخرامند) آنان بیچاره و درماندهاند و جز خود را در دنیا و آخرت هلاک و نابود نمی‌سازند، هر چند که در مدّت زمانی چنین به نظر ایشان آید، و یـا چنین به بنظر گول خوردن کف و خس و خاشاک آید که آنان سود می‌برند و رستگار می‌شوند!
کسی که می‌خواهد منظرۀ ایشان را بنگرد، پردۀ دیگری را تماشا کند که مقابل پردۀ پیشین قرار دارد:
(وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا یَا لَیْتَنَا نُرَدُّ وَلا نُکَذِّبَ بِآیَاتِ رَبِّنَا وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ).
اگر تو (ای محمّد!) آنـان را مشـاهده کنی بدانگاه کـه ایشان را (در کنار) آتش دوزخ نگاه داشته‌اند (و هراس جــهنّم ایشـــان را بـــرداشــــته است، مـنظره‌های وحشت انگیزی را می‌بینی و سخنهای شگفت انگیزی را می‌شنوی!) آنان می‌گویند: ای کاش (برای نجات از این سرنوشت شوم، بار دیگر) به دنیا بـرمی‌گشتیم و (در آنجا دیگر) آیات پروردگارمان را تکذیب نمی‌کردیم و از زمرۀ مؤمنان می‌شدیم.
این صحنه‌ای است که درست در مقابل صحنه‌ای قرار دارد کـه در دنـیا داشـتند... صحنه‌ای است لبـریز از رسوائی و پشیمانی و خـواری و آه و افسـوس! ایـن صـحنه در مـقابل هـمان صـحنه‌ای قـرار دارد کـه از رویگردانی و ستیزه‌گری و بازداشتن و دوری گزیدن و ادّعاء عریض و طویل موج می‌زد!
(وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ).
اگر تو (ای محمّد!) آنـان را مشـاهده کنی بدانگاه کـه ایشان را (در کنار) آتش دوزخ نگاه داشته‌اند.
اگر آن صحنه را بنگری! و اگر ایشان را ببینی کـه در کنار آتش دوزخ آنان را نگاه داشته‌اند! در حـالی کـه نمیتوانند رویگردان شـوند و پشت کنند و بروند!
نمیتوانند ستیزه گری و پرخاش کنند! قدرت نیرنگ و یاو ه سرائی ندارند!
اگر ایشان را مشـاهده کنی، چـیزهای هرا‌س‌انگیز و وحشتناکی را ملاحظه خواهی کرد! ایشان را خواهـی دید که می گویند:
(یَا لَیْتَنَا نُرَدُّ وَلا نُکَذِّبَ بِآیَاتِ رَبِّنَا وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ).
ای کاش (برای نجات از این سرنوشت شوم، بار دیـگر) پروردگارمان را تکذیب نمی‌کردیم و از زمرۀ مـؤمنان می شدیم.
آخر آنان هم اینک می دانند آیات قرآن (آیات پروردگارمان) بوده است! ایشان آرزو می کنند ای کاش آنان را به جهان برمی گرد‌نند! در این صـورت هرگز چنین آیاتی را تکذیب نمی‌کردند، و از زمـرۀ مؤمنان می شدند!
امّا این درخواستها و آرزوها، جز ا‌مـیدهای بـیهوده و خواستهای بینتیجه نخواهد بود! اصـلاً چـنین چـیزی نمی شود و بهیچوجه درخواستهایشان برآورده نمی گردد!
آنان سرشت خود را نمی شناسند. سرشت ایشان سرشتی است که ایمان نمی آورد .امّا این که آنان به خود می گویند: اگر ایشان را به جهان برگردانند، چه رسد به اینکه حقّ و حقیقت را تکذیب نمی دارند ،ایمان نیز می آورند. این نیز دروغی بیش نیست. این امر با حقیقت سرشت ایشان نمی خواند . اگر آنان به جهان نیز بر گردانده شوند و به درخواستشان پاسخ مثبت داده شود ،با کار و باری که در پیش می گیرند سازگار نبوده و آنان دیگر باره ایمان نمی آورند. ایشان چنین سخنی را نمی گویند مگر بدان سبب که پرده از کار زشتشان و فرجام نا میمونشان فرو افتاده است، و آنچه را که از پیروانشان قبلاً پنهان می کردند ، تا بدیشان چنین بفهمانند: آنان راسترو و حقّگرا و رستگارند، هم اینک پیدا و هویدا شده است و مایۀ رسوائی گشته است:
(بَلْ بَدَا لَهُمْ مَا کَانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ).
(این تمنّا، آرزوی دروغینی بیش نیست) بلکه (به خاطر آن است که در آن جهان، عیوب) کارهائی را که قبلاً (در این دنیا انجام می‌داده‌انـد و از خود و دیگران) پنهان می‌کرده‌اند، برای آنان آشکار گشته است. اگر هـم (بـه فرض محال به دنیا) برگردانده شوند، به سـراغ هـمان چیزی می‌روند که از آن نهی شده‌اند. ایشان (در وعدۀ ایمان) دروغگویند.
مسلّماً یزدان سرشت ایشان را می‌شناسد. از پا فشاری ایشان بر باطل آگاه است. می‌داند که ترس و هراس موقعیّت خو‌فناک کنار آتش دوزخ است که زبان آنان را به گفتار در آورده است و به بیان چنین آرزوها و اظهار چنین وعده‌هائی واداشته است.
(وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ).
اگر هم (به فرض محال به دنیا) برگردانده شـوند، بـه سراغ هـمان چیزی مـی‌روند که از آن نــهی شده‌انـد. ایشان (در وعدۀ ایمان) دروغگویند.
روند قرآنی ایشان را در همین صحنۀ زشت و پلشت رها می‌کند... این رّد درخواستشان بر چهره‌هایشان پس گردنی می‌زند و تازیانه‌های خواری و دروغگوئی بر قفای ایشان می نوازد!
*
روند قرآنی به ترک مشرکان می‌گوید تا در اینجا نیز دو صفحۀ تازۀ رویاروی را باز کند، و از روی آنها دو صحنۀ رویـاروی را ترتیب دهـد: صحنه‌ای از دنیا، بدانگاه که قاطعانه می‌گویند زنده شدن و رستاخیزی، و حساب و کتاب و سزا و جزائی در میان نیست. صحنۀ دوم مربوط به آخرت است، بدانگاه که مشرکان بر پای ایستاده‌اند و در پیشگاه خدای نگاه داشته شده‌اند و خدا از ایشان دربارۀ کارهائی که می‌کرده‌اند و سرمایۀ عمر خود را صرف چه چیزهائی مـی‌نموده‌اند، سؤال میفرماید. از جملۀ پرسشها یکی این است:
(أَلَیْسَ هَذَا بِالْحَقِّ؟).
آیا این (چیزهائی را که می‌بینید و دامنگیرتان است) حقّ نیست؟!
پرسشی است که انسان را به لرزه می‌اندازد و او را آب می‌کند... مشرکان نیز پاسخ می‌دهند، پـاسخ اشخاص رسوا و پست:
(بَلَى وَرَبِّنَا).
آری! به پروردگارمان سوگند (حقّ است).
در این وقت با جزای دردناکی در برابر کفری کـه ورزیده‌اند رویاروی و سزا داده می‌شوند. سپس روند قرآنی به پیش می‌رود، و صحنه‌ای از ایشان را ترسیم می‌کند، بدان هنگام کـه نـاگـهانی هنگامۀ قـیامت در می‌رسد و ایشان را در بر مـی گیرد. واویـلا آنانکه ملاقات با خدا را بـاور نـمی‌داشتند! آه و ناله سر می‌دهند و زیانبار و حیرت زده می‌گردند. بـار کـفر و شرک و گناهان خویش را بر دوشهایشان حمل می‌کنند! در پـایان، یزدان سبحان، حقیقت ارزش دنـیا و ارج آخرت را در ترازوی درست و معیار راست خود، بیان میفرماید:
(وَقَالُوا إِنْ هِیَ إِلا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ .وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى رَبِّهِمْ قَالَ أَلَیْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ .قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللَّهِ حَتَّى إِذَا جَاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُوا یَا حَسْرَتَنَا عَلَى مَا فَرَّطْنَا فِیهَا وَهُمْ یَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ أَلا سَاءَ مَا یَزِرُونَ .وَمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَفَلا تَعْقِلُونَ).
آنان (اگر هم به دنیا برگردند، دیگر بـاره) مـی‌گویند: زندگی تنها همین زندگی دنیای ما است و مـا هرگز برانگیخته نـمی‌شویم (و قیامت و دوزخ و بهشتی در میان نیست!). اگر (ایشان را) ببینی بـدان هنگام که در پیشگاه (دادگاه عدل) پروردگارشان نگاه داشـته شده‌اند (خواهی دید که چـه حـال بـد و وضـع تباهی دارند، و خداوند بدیشان) می‌گوید: آیا این (چیزهائی را که می‌بینید و دامنگیرتان است) حقّ نیست؟! می‌گویند: آری به پروردگارمان سوگند (حقّ است. آنگاه خداوند باز بـدیشان) مــی‌گوید: پس بـه سـبب کـفری که می‌ورزیدید عذاب (دوزخ) را بـچشید. مسـلّماً آنان که ملاقات با خدا را دروغ می‌پندارند (و حساب و کـتاب و مجازات و مکافات - آخرت را باور نمی‌دارند و بـه انکـار خود ادامه مــی‌دهند) تـا آنگاه کـه ناگهان قیامت فـرا می‌رسد، زیان می‌بینند (و در هنگامۀ رستاخیز سخت پشیمان می‌شوند و) می‌گویند: فسوسا و دریـغا (چرا غافل بودیم و) در دنیا کوتاهی کـردیم و (تـوشه و زاد آخرت را تهیّه ننمودیم. آنان در آن روز بار) گناهان را بر دوش خود می‌کشند. هان! چـه بد چیزی بـر دوش می‌کشند! زندگی دنیا (کـه کافران تـنها آن را زندگی می‌دانند) سرگرمی و بازیـچه‌ای بیش نـیست، و سـرای آخرت (جهان حقیقی است و) بـرای پـرهیزگاران بـهتر (از ایــن جـهان فـانی) است. ایـا (ایـن امر بـدیهی را) نمی‌فهمید (و سود و زیان خود را نمی‌دانید)؟.
مسألۀ رستاخیز و زندگی دوباره و حساب و کتاب و سزا و جزا در سـرای آخرت، از جـملۀ مسـائل اسـاسی و اصولی عقیده است، عقیده‌ای که اسلام آن را با خود به ارمغان آورده است، و پـس از مسألۀ یگانگی یـزدان، یعنی توحید الوهیّت، بنای این عقیده بر آن استوار و پابرجا می‌گردد. خلاصه مسأله‌ای است که این آئین، از لحاظ عقیدتی و جهان‌بینی، و اخـلاقی و رفتاری، و شریعت و نظام، جز بر آن استوار نـمی‌گردد و جز با بودن آن پایدار نمی‌ماند.
این آئینی که خدا آن را کامل کرده است، و با آن نعمت خود را بر مؤمنان اتمام بخشیده است، و پسندیده است که اسلام دین آنان باشد - همانگونه که در قرآن مجید خود فرموده است - خودش به تنهائی بـرنامۀ کـاملی برای زندگی است، و در ماهیّت هستی خود تکامل یافته و هـمآهنگ است ... جهان‌بینی اعـتقادی در آن با ارزشهای اخلاقی، و با قوانین و مقرّرات نظم و نـظام جامعه، (تکامل یافته) و هماهنگ است ... همۀ آنها هم بر پایۀ یگانه‌ای از حقیقت الوهیّت و حـقیقت زنـدگی اخروی موجود در این آئین، استوار و پابرجا می‌گردند. چه زندگی در جهان‌بینی اسلامی، تنها این برهۀ کوتاه از زمان نیست، مدّت زمان کوتاهی کـه بـیانگر عـمر شخص است، و تنها دوران محدودی از زمان نیست که بیانگر عمر گروهی از مردمان است، و فقط روزگارانی نیست که مشتمل بر عمر همۀ انسانها در ایـن زنـدگی دنیوی است.
زندگی در جهان‌بینی اسلامی، طول آن در زمان، عرض آن در مکان، ژرفای آن در همۀ جهانها، و تنوّع آن در فراخنای حـقیقت حیات امـتداد مـی‌یابد... در مقابل، کسانی که آخرت را از حساب زنـدگی خود حـذف می‌کنند و بدان ایمان ندارند، زندگانی را تنها محدود به مدّتی می‌دانند که آن را می‌بینند و سپری می‌کنند، و یا گمان می‌برند و به تصوّر درمی‌آورند.
زندگی در جهان‌بینی اسلامی، در زمان امتداد می‌یابد. از این لحاظ هـم شامل مدّت زمان مشهور و مشـهود، یعنی دوران حیات دنیوی، میشود، و هم دوران حیات اخروی را فرامی‌گیرد، مدّت حیاتی که جز یزدان کسـی اندازۀ آن را نمی‌داند و زندگی دنیای کنونی در برابـر آن ساعتی از یک روز است!
زندگی در جهان‌بینی اسلامی، در مکان امتداد می‌یابد. به این کرۀ زمینی که انسانها روی آن زندگی می‌کنند، سرای دیگری را می‌افزاید کـه پـهنای بـهشت آن بـه اندازۀ پهنای آسمانها و زمین است، و دوزخی را بر آن می‌افزاید که مجموعۀ بسیاری از انسـانهائی را در بـر می‌گیرد که در نسلهای پیاپی در میلیونها سال روی کرۀ زمین زیسته‌اند و در آبادانی آن کوشیده‌اند!
زندگی در جهان‌بینی اسلامی در ژرفای جهانها امتداد می‌یابد و شامل هم این هستی دیدنی می‌گردد، و هـم مشتمل بر وجودی میشود که غیب و نادیدنی است، و حقیقت آن را بطور کلّی جو یزدان نمی‌داند. ما انسانها از جهان غیب چیزی نمی‌دانیم، مگر آن مقداری را کـه خدا از آن به ما خبر داده است. جهانی است که از لحظۀ مرگ آغاز می‌گردد، و منتهی به سرای آخرت میشود. جهان مرگ و جهان آخرت هر دو جزو غیب است و تنها خدا آگاه از آن است و بس. هر دوی این جهانها هستی انسانها به شکلهائی در آنها امتداد می‌یابد که جز خدا کسی از آن صوَر و اشکال آگاه نیست.
زندگی در جهان‌بینی اسلامی در فراخنای حقیقت حیات امتداد می‌یابد. هم مشتمل بر سطح معهود در زندگانی دنیوی می‌گردد، و هم سطحهای تازۀ زندگانی اخـروی را در بر می‌گیرد، سطوح جدید موجود در بهشت و هم موجود در دوزخ... هر سطحی از سطوح زندگی اخروی نیز انواع و اقسامی دارد و لون و نوعی از حیات خاصّ است و چشش یا گزش ویژۀ خود را دارد، و کـاملاً بـا چششها یا گزشهای این جهان و لونها و نوعهای زندگی دنیوی فرق دارد، و این جهان با مقایسۀ با آن جهان، بال پشه‌ای نمی‌ارزد!
شخصیّت انسان در جهان‌بینی اسلامی، امتداد می‌یابد در این ابعاد زمان، و آفاق مکان، و در این فراخناها و ژرفاها و سطحهای جـهانهای مختلف و زندگانیهای گوناگون... جهان‌بینی انسان در جهان‌بینی اسلامی همۀ کیهان و سراسر هستی انسان را فرا می‌گیرد، و انسان به ژرفای زندگی می‌نگرد، و فراخنای حیات را پیش چشم میدارد. تلاشها و تکاپوها و دلبسـتگیها و نگـرشها و ارزشها و معیارهای انسان، بزرگ و فراخ می‌گردد، تـا بدانجا که همسنگ و همطراز چنان امتدادی در ابعاد و آفاق و اعماق و سطوح مـی‌شود... در صـورتی کـه جهان‌بینیهای کسانی که به اخرت ایمان ندارند نسـبت به کیهان و هستی انسان، ضعیف و ناچیز می‌گردد. آنان خویشتن را، و جهان‌بینیهای خویشتن را، و ارزشـها و معیارهای خویش را و تلاشها و کو‌ششهای خود را در آن سوراخ تنگ و کوچک و ناچیز زندگی دنیوی گرد می آورند!
با توجّه بدین اختلاف در جهان‌بینی است که اختلاف در ارزشها و معیارها، و اختلاف در قوانین و مقرّرات آغاز می‌گردد. همچنین روشن میشود کـه چـرا ایـن آئین، برنامۀ کامل و همآهنگ زنـدگی است. از دیگر سـو ارزش زندگی آخرت در ساختار این آئین، چه از نظر جهان‌بینی و اعتقادی، و چه از لحاظ اخلاق و رفتار، و چه از دیدگاه قانون و نظام حکـومتی، پـیدا و هویدا می‌گردد.
انسانی که در این گسترۀ باز و فراخ و طولانی و ممتدّ زمان و مکان و جهانهای نامحدود و نوعهای خارج از تصوّر، زندگی می کند، با انسانی فرق بسیاری دارد که در آن سوراخ تنگ زندگی سپری می‌کند، و با دیگران بر سر این سوراخ تنگ می‌جنگد، بدون این که در برابر چیزی که از دست او برود چشم به راه عوضی باشد، و منتظر پاداشی باشد که او انجام می‌دهد یـا در حقّ او انجام می‌پذیرد... امید او تنها محدود به این کرۀ زمین است و چشم براه دریافت سزا و جزا از مردمان خـاک نشین و بس!
گسترش جهان‌بینی و ژرفا و گوناگونی آن، در درون، فراخی، و در کار و کوشش، سترگی، و در فهم و شعور، والائی، پدید می‌آورد. از ایـن امور هم، اخـلاق و رفتاری نشأت می‌گیرد که جدای از اخلاق و رفتار کسانی است که در سوراخها زندگی را سپری می‌کنند. اگر به فراخی جهان‌بینی و ژرفا و تنوّع آن، سرشت این جهان‌بینی، و اعتقاد به سزا و جزای دادگرانه در جـهان آخرت، و باور به فراوانی پاداش و ارزش و ارج آن در برابر چیزهائی که هزینه می‌گردد و به ظـاهر از دست می‌رود، افزوده گردد، نفس انسان برای فداکاری و بذل جان و صرف مال در راه حـقّ و خـیر و صـلاحی کـه می‌داند فرمان یزدان آن را مقرّر داشته است، و ملاک عوض گـرفتن و پـاداش دریـافت کـردن است، آمـاده می‌گردد. در این راستا اخلاق و رفتار فرد - اگر همان گونه که در جهان‌بینی اسلامی است، به آخرت ایـمان داشته باشد - و اوضاع اجتماعی و دستگاههای دولتی، اصلاح می‌شوند، و افراد نمی‌گذارنـد ادارات منحرف شوند، و کارمندان به کژراهه روند. چرا که مردمان که اندامهای پیکرۀ اجتماع هستند می‌دانند که سکـوتشان در برابر فساد دسـتگاهها و اداره‌هـا تـنها ایشـان را از اصلاح و فلاح زندگی دنــیا و خـوبیهای آن مـحروم نمی‌دارد و بس، بلکه آنان را اگر در برابر فساد ادارات و مؤسسّات سکوت کنند، در آخرت نـیز از عـوض و پاداش کار محروم می‌نماید، و در نتیجه دنیا و آخرت را از دست می‌دهند و در هر دو سرا زیان می‌بینند!
کسانی که بر عقیدۀ به زندگی آخرت ایراد می‌گیرند و از راه تهمت و دروغ می گویند: عقیدۀ به زندگی آخرت مردمان را به بیکارگی و بی‌مایگی در زندگی دنیا، و به ترک خود زندگی دنیا و سستی و تنبلی در آن، و به ترک تلاش و کوشش برای بهبودی بخشیدن و اصلاح کردن جهان، و به تحویل آن به دست طاغیان و مفسدان، فرا می‌خواند و می‌کشاند، زیـرا کسـی کـه معتقد به زندگی آخرت است، به امید نعمت آخرت، نعمت دنیا را رها می‌سازد... کسانی که چنین ایرادی را مـی‌گیرند و همچون دروغ شاخداری را دربارۀ عقیدۀ به آخرت به هم می‌بافند، نه تنها دروغگو و یاوه سرایند بلکه جاهل و نادان نیز هستند! آنان میان عقیدۀ به آخرت - بـدان گونه که در جهان‌بینیهای مـنحرف کـلیساها است - و عقیده به آخرت - بدان شکلی که در آئین درست خدا است - فرقی نمی‌گذارنـد و آنـها را آمـیزۀ یکدیگر می‌کنند... چه دنیا در جهان‌بینی اسلامی مزرعۀ آخرت است. جهاد و تلاش در زندگی دنیا برای اصـلاح ایـن جهان، و زدودن شرّ و فساد از آن، و دفـع تـجاوز بـه حریم سلطه و قدرت یزدان در آن، و جلوگیری از طغیان و قلدری طاغوتها و زورگویان، و پیاده‌کردن عدالت و دادگری برای مـردمان، و خـیر و خوبی و خوشی و آسایش بخشیدن به همگان، همۀ ایـنها تـوشۀ آخرت بشمار می‌آید. تو‌شه‌ای که درهای بـهشت را برای جهاد کنندگان و تلاشگران مـی‌گشاید، و سعادت ســرمدی بهشت را عوض و پـاداش چیزهائی میگرداند که مؤمنان در نبرد بـا باطل از دست داده‌انـد و بـلاها و رنجهائی که در این راه دیده‌اند.
آخر عقیده‌ای که جهان‌بینیها و اندیشه‌هایش این چـنین باشد، چگونه ممکن خواهد بود که پیروانش زندگی دنیا را رها سازند و بگذارند راکد و گندیده شود، یا تباهی گیرد و خلل پذیرد و فاسد و مختلّ گردد، یا ظلم و طغیان در گسترۀ آن شایع و حاکم شود، و یا زندگی جهان در اصلاح و آبادانی پیشرفت نکند و عقب مانده گردد، در حالی که آنان به امید رسیدن به آخرت بوده و مـنتظر پاداش و جزا در آن از سوی یزدان باشند؟
مردمان اگر در دوره یا دوره‌هـائی از زمان، زندگی منفیانه و گوشه گیرانه‌ای را سپری کرده باشند، و گذاشته باشند تباهی و بدی و ستمگری و سـرکشی و عقب ماندگی و نادانی، زندگانی آنان را فراگیرد - هر چـند که ادّعای پیروی از اسلام را داشته‌اند - قطعاً ایشـان برخی از این کارها و یا همۀ این کارها را انجام داده‌اند، بدان سبب که جهان‌بینی و دیدگاهشان نسبت به اسلام، تباهی گرفته است و به کژراهه افتاده است، و بدان علّت که باورشان به قیامت سسـتی پذیرفته است و لرزان بوده است. ولی نه بدان خاطر بوده است که آنان حقیقت این آئین را پذیرفته‌اند و متدیّن بدین آئین بوده‌اند، و به ملاقات یزدان در آن جهان باور داشته‌اند! زیرا کسی که به ملاقات یزدان در آخرت ایـمان داشته باشد و حقیقت این آئین را فهم کرده باشد، هرگز در زنـدگی دنـیوی منفی بافانه زنـدگی را سـپری نـمی‌کند، یـا خویشتن را عقب افتاده نمی‌سازد، و از پیشتازی دوری نمی‌نماید، و هرگز از شرّ و فسـاد و طـغیان خشنود نمی‌گردد.
انسان مسـلمان در ایـن جهان زنـدگی می‌کند، ولی می‌داند که او بزرگتر و والاتر از ایـن جهان است. از خوبیها و خوشیهای آن استفاده می‌کند و یـا در جـهان پارسائی می‌ورزد، امّا می‌داند که خوبیها و خوشیها و بطور کلّی نعمتها در این دنیا برای او حلال است و در آن جهان تنها اختصاص بدو دارد. برای ترقّی این دنیا و تسخیر نیروها و انرژیها تلاش می‌ورزد و می‌داند که این کار وظیفۀ خلیفه‌گری او از سـوی یـزدان در ایـن جهان است. با شرّ و فساد و اذیّت و آزار و فداکاری و حتّی شـهادت را تـحمّل می‌کند، چون می‌داند آنچه را که به خود می‌پذیرد و یا انجام مـی‌دهد بـرای خـویشتن پـیشاپیش به آخرت می‌فرستد و اندوخته می‌کند... او از آئین خود آموخته است که دنیا مزرعۀ آخرت است، و راهی به سوی آخرت نمی‌رود مگر این که از سـرزمین ایـن جـهان می‌گذرد، و دنیا هر چند که کوچک و ناچیز است، امّـا نعمت خدا است و با استفادۀ از آن به نـعمت بزرگ یزدان دسترسی پیدا می‌کند.
در هر جزئی از نظام اسلامی دسـتیابی بـه بخشی از حقیقت زندگی آخرت نهفته است. زندگی آخـرت، در جهان‌بینی، فراخی و زیبائی و والائی می‌آفریند. و در اخلاق، رفعت و پاکی و بزرگواری و سختگیری در حقّ و پرهیزگاری و پارسائی پدیدار می‌سازد. و در تلاش و کوشش انسانی، استواری و محکم کاری و اعـتماد و تصمیم و نقشه و طرح به وجود می‌آورد.
با توجّه به همۀ این امور است که زندگی اسلامی بدون ایمان به آخرت، راست و درست و روبراه نمی‌گردد. به همین خاطر است که در قرآن مجید بر حقیقت آخــرت این همه تأکید شده است.
عربها در دورۀ جاهلیّت خود - به سبب همین جاهلیّت آفاق جهان‌بینی و فهم و شعور و اندیشه و تفکّرشان از زندگی این دنیا فراتر نمی‌رفت و اعتقاد به جهان آخرت برایشان دشوار بود. تنها به جهان حاضر معتقد بودند و جهان آخرت را از حساب عمر خود حـذف مـی‌کردند. بدین سبب امتداد انسانیّت انسان را از آفـاق و ابعاد محسوسات فراتر نمی‌بردند، و ابعاد و آفاق و اعـماق غیرمادی را فهم نمی‌کردند، و لذا دنـیای انسان را در دائرۀ ملموسات محدود می‌کردند و به فراسوی مادیات معتقد نبودند... چنین فـهم و شعو‌ری و جهان‌بینی و بینشی، بیشتر شبیه به ادراک و احساس حیوانات است تا انسان... کار و بارشان در این باره شبیه کـار و بـار جاهلیّت کـنونی است که طرفداران چنین جاهلیّتی مصرّانه می‌کوشند آن را (علمی) بنامند و نـامگذاری کنند!
(وَقَالُوا إِنْ هِیَ إِلا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ).
آنان (اگر هم به دنـیا برگردند، دیگر بـاره) مـی‌گویند: زندگی تنها همین زندگی دنـیای مـا است و مـا هرگز برانگیخته نمی‌شویم (و قیامت و دوزخ و بـهشتی در میان نیست!).
خداوند سبحان می‌دانسـته است که چنین عقیده و باوری، محال است که زندگی والا و بزرگوار بشری در پرتو آن رشد و ترقّی یابد و اوج گیرد و پیشرفت کند. این آفاق و ابعاد تنگ فهم و شعور و تفکّر و تصوّری که انسان را به زمین می‌چسباند، و جهان‌بینی انسان را همچون چهارپایان به محسوسات و ملموسات زمـین محدود میگرداند، و این گسترۀ تنگ مکانی و زمانی که آتش آتشکدۀ حرص و آز و دنیا دوستی را در درون نفس انسان برافروخته می دارد، و انسانـها را بالای لاشۀ کالای محدود و لذّت ناچیز دنیا گرد می‌آورد، و آنان را به بندگی و پـرستش مـتاع نـاچیز و بیمقدار جهان می‌کشاند، و دیو شهوات و لذائذ را از غـل و زنجیر می‌رهاند، تا بدون هیچگونه رادع و مانعی نعره زنان به میدان درآید و سرکشی نماید، و آرام و قرار و صلح و ساز نشناسد، و به مکافات و سزا و جـزائـی امـیدوار نباشد، اگر این شهوات پست ناچیزی که به پـرشها و جهشهای چهارپایان می‌ماند، سرکوب و درهم شکـسته شود، و اگر این نظامهای حکو‌متی و احوال و اوضـاع جهانی که در این گسترۀ تنگ زمین پدید مـی‌آیند و تنها در آنها ابعاد و آفاق تنگ زمان و مکـان مـنظور می‌گردد و عدالت و دادگـری و رحـمت و عـطوفتی و معیار و میزانی را به رسـمیّت نمی‌شناسد... مـردمان یکی با دیگری می‌جنگد، دسته‌ها با یکدیگر کشمکش و نزاع می‌کنند. جنسها و نژادها همدیگر را نقش زمین می‌سازند... همگان انگار در جنگل گام بر می‌دارنـد و قوی ضعیف را پاره و نابود می‌کند. رفتار ایشان خیلی از رفتار درّندگان و غولهای بیابان بهتر و بالاتر نیست! همانگونه که امروزه ما در دنیای (تمدّن) در همه جـا می بینم.
یزدان سبحان همۀ اینها را می‌دانسته است، و از این هم آگاه بوده است که امّت اسلامی، امّتی که وظیفۀ مـهمّ نظارت بر حیات بشری را بر عهده دارد، و رهبری آن را بدیشان خواهد سپرد تا انسـانها را بـه بـلندای قـلّۀ سر بفلک کشیده‌ای برسانند که خدا می‌خواهد در آنجا بزرگی و سترگی بشریّت به شکل واقعی جلوه‌گر آید، چنین امّتی نمی‌تواند چنین وظیفه‌ای را اداء کـند مگـر این که جهان‌بینیـها و اندیشه‌ها و ارزشها و مـعیارهای خود را از چنان سوراخ تنگی بیرون بیاورد و خویشتن را بدان آفاق و ابعاد فراخ برساند... یـعنی خـود را از تنگنای جهان به فراخنای دنیا و آخرت واصل گرداند. بدین خاطر است که دربارۀ حقیقت آخرت این همه تأکید به میان آمده است. اوّل بدان خاطر که آخرت حقّ است، و یزدان هم حقّ را بیان میفرماید. دوم ایمان به آخرت برای تکمیل انسـانیّت انسـان، از لحاظ جهان‌بینی و اعتقاد، و اخلاق و رفتار، و قانون و نـظام، ضـرورت دارد.
بدین خاطر است که این همه آهنگهای بلند ژرف را در این موج رودخانۀ خروشان سوره می‌شنویم و می‌یابیم. آهنگهائی که یزدان جهان می‌داند که فطرت انسـان در برابر آنها به تکان می‌افتد و بر خود می‌لرزد، و منافذ و دریچه‌های آن باز می‌تپد، و دستگاهای گیرنده در آن از خواب بیدار می‌گردد و می‌جنبد و پویا و کوشا به تلاش می‌ایستد، و آمادۀ دریافت و پذیرش میشود... افزون بر همۀ اینها، حقیقت را به تصویر می‌کشد:
(وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى رَبِّهِمْ قَالَ أَلَیْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ).
اگر آنان را ببینی بـدان هنگام کــه در پیشگاه (دادگاه عدل) پروردگارشان نگاه داشته شده‌اند (خواهـی دید که چه حال بد و وضع تباهی دارند، و خداوند بدیشان) می‌گوید: آیا این (چیزهائی را که می‌بینید و دامنگیرتان است) حـقّ است؟! مـی‌گویند: آری بـه پـروردگارمان سوگند (حقّ است. آنگاه خداوند باز بدیشان) می‌گوید: پس به سبب کـفری کـه مـی‌ورزیدید عذاب (دوزخ) را بچشید.
این سرنوشت کسانی است که می‌گفتند:
(إِنْ هِیَ إِلا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ).
زندگی تنها هـمین زندگی دنـیای مـا است و مـا هـرگز برانگیخته نمی‌شویم.
این صحنۀ غم انگیز و خوار و رسوا کنندۀ ایشان است. حال و وضع ناگوار ایشان در زمانی است که آنان را در پیشگاه پروردگارشان نگاه داشته‌اند. پـروردگاری که ملاقات با او را انکار می‌کردند و دروغش می‌دانستند. ایشان نمیتوانند از این جایگاه بدشگون تکان بخورند و بروند. انگار گردنهایشان را گرفته‌اند تا در این صحنۀ بزرگ وحشتناک نگاه داشته شوند:
(قَالَ أَلَیْسَ هَذَا بِالْحَقِّ).
می‌گوید: آیا این (چیزهائی را که می‌بینید و دامنگیرتان است) حقّ نیست؟!.
این پرسشی است که انسان را خوار و رسوا میدارد و او را ذوب می‌کند!
(قَالُوا بَلَى وَرَبِّنَا).
می‌گویند: آری به پروردگارمان سوگند (حقّ است). هم اینک، در حالی که آنان را در پیشگاه پروردگارشان نگاه داشته‌اند، در آن جایگاهی که مؤکّدانه آن را نـفی می‌کردند! خلاصه در این جایگاه هراسناک و در ایـن صحنۀ پر هول و هـراس، و بـه هـنگام رویـاروئی بـا سرنوشت بد فرجام، فـرمان خـداونـد بـزرگوار صـادر می‌گردد و در واپسین لحظات دادگاهی ایشان دسـتور میفرماید:
(قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ).
می‌گوید: پس بـه سـبب کـفری کـه مـی‌ورزیدید عذاب (دوزخ) را بچشید.
این سرنوشت کسانی است که فراخی جهان‌بینی انسانی را برای خود نخواسته‌اند، و سـوراخ تـنگ جـهان‌بینی محسوس را بجای آن بـرگزیده‌اند. آن کسـانی که نخواسته‌اند به سوی افق بلند و والای انسانی صعود کنند، و زندگانی خود را بر اساس جهان‌بینی پست و ناچیز استوار داشته‌انـد و بـر آن زیسـته‌انـد و بـر آن مرده‌اند! ایـن چنین کسـانی خـویشتن را سـرنگون و بدشگون داشته‌اند تا بدانجا که سزاوار این چنین عذابی شده‌اند! عذابی که مـناسب بــا سـرشتهای کـافرین در آخرت است. کافرانی که در آن سطح پست زندگی، با چنان جهان‌بینی پست بیمقدار زیسته‌اند!
روند قرآنی که صحنه را با چنین داوری آسمانی پایان می‌دهد، صحنه‌ای کـه هـمآهنگ و هـمآوا با بزرگی جایگاه و ترس و هراس بی‌انتهاء است، در اینجا آن را با بیان حقیقتی که دارد، تکمیل می‌کند:
(قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللَّهِ حَتَّى إِذَا جَاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُوا یَا حَسْرَتَنَا عَلَى مَا فَرَّطْنَا فِیهَا).
مسلّماً آنان که ملاقات بـا خدا را دروغ مـی‌پندارنـد (و حساب و کـتاب و مـجازات و مکـافات آخرت را بـاور نمی‌دارند و به انکار خود ادامه مـی‌دهند) تـا آنگاه که ناگهان قیامت فرا می‌رسد، زیان می‌بینند (و در هنگامۀ رسـتاخیز سخت پشـیمان مــی‌شوند و) مـی‌گویند: فسوسا و دریغا (چرا غافل بودیم و) در دنیا کـوتاهی کردیم و (توشه و زاد آخرت را تهیّه ننمودیم!).
این زیان، زیان واقعی مطلقی است: از دست دادن دنیا با سپری کردن زندگی در جهان در آن سطح فـرو دین پست، و از دست دادن آخرت بدان نـحوی که دیدیم، و دیگر رخ دادن ناگهانی قیامتی که چنان اشخاص نادانی برای آن حسابی باز نکرده‌انـد و اصـلاً بدان ایـمان نداشته اند:
(حَتَّى إِذَا جَاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُوا یَا حَسْرَتَنَا عَلَى مَا فَرَّطْنَا).
ناگهانی قیامت به پیش ایشان مـی‌آید (و بـر سـرشان می‌تازد و آنان) می‌گویند: فسوسا و دریغا (چرا غافل از احوال خویشتن بـودیم و) در دنـیا کوتاهی کردیم (و توشه و زادی برای آخرت تهیّه ندیدیم!.
ســپس در صـحنه‌ای نـموده مـی‌شوند که همچون چهارپایان در زیر بارهای سنگین می‌نالند:
(وَهُمْ یَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ).
آنـان (در آن روز بـار) گناهان خود را بر دوششـان می‌کشند!.
بلکه چهارپایان حال بهتری از اینان دارند. چـهارپایان بارهای سنگین اجناس را بر دوش می‌کشند، ولی آنان بارهای سنگین گناهان را بر دوش مـی‌کشند. بـارهای سنگین اجناس از بالای پشت چـهارپایان برداشته میشود و آنها می‌روند و به استراحت می‌پردازند، ولی بارهای سنگین گناهان از کول مشرکان و کافران برداشته نمی‌شود و بلکه با کوله بار سنگین گناهان راهی دوزخ می‌گردند و بزهکاریها ایشان را بدرقۀ آنجا می‌سازد:
(أَلا سَاءَ مَا یَزِرُونَ).
هان! چه چیز بدی را بر دوش می‌کشند!.
در پرتو چنین صحنه‌ای که زیان دیدن و هدر رفتن را آشکارا فریاد میدارد، و به دنبال صحنه‌ای ذکر میشود که گویای ترس و هراس است، واپسین نوا در این بخش گوش جان را نوازش می‌دهد و حقیقت ارزش جهان و ارزش سرای جاویدان را برابر مـیزان و مـعیار یـزدان می‌نمایاند، و بهای این دنیا و قیمت آن دنیا را با چنین میزان و معیار صحیحی به تماشا می‌گذارد:
(وَمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَفَلا تَعْقِلُونَ).
زندگی دنـیا (که کافران تـنها آن را زندگی مـی‌دانند) سرگرمی و بـازیچه‌ای بـیش نیست، و سـرای آخرت (جهان حقیقی است و) برای پرهیزگاران بـهتر (از ایـن جهان فانی) است. آیا (این امر بدیهی را) نـمی‌فهمید (و سود و زیان خود را نمی‌دانید؟).
این ارزیابی مطلق واپسین دربارۀ زندگی دنیا و زندگی سـرای آخرت در تـرازوی کردگار و برابر معیار آفریدگار است. ارزش یک سـاعتۀ یک روز بـر این ستارۀ کوچک بیشتر و فراتر از این نیست، هنگامی که با جهان سرمدی و جاویدانی که در آن ملک و مملکت عـریض و طـویل است، مـقایسه مـیگردد و سـنجیده میشود. امکان نـدارد ارزش کـوشش و پـویش یک ساعته‌ای که صرف این چنین پرستشی میشود، با توجّه به زندگی جدّی و متین آخرت، جز لهو و لعب بشمار آید.
این، سنجش راستینی و مـحاسبۀ مـطلق و بیچون و چرائی است. برابر جهان‌بینی اسلامی هرگز هم - همان گونه که گفتیم - در زندگی دنیا سستی و تنبلی بوجود نمی‌آورد، و مایۀ گوشه‌گیری در جهان، و کناره گیری از تلاش و کوشش در آن نمی‌گردد... اگر سستی و تنبلی و گوشه گیری و کناره‌گیری هم بوده باشد، بویژه در برخی از حـرکات (صــوفیگری) صــوفیان و (پـارسائی) پارسایان، هرگز از جهان‌بینی اسلامی سرچشمه نگرفته است و قطعاً منابع و مصادر آن مـتعلّق به مکـاتب و جهان‌بینیهای بیگانه بوده است. اغلب چنین چیزهائی از جـهان‌بینیهای تـرسایان دیـرنشین، و از جـهان‌بینیهای ایرانی، و از بعضی از جهان‌بینیهای اشراقی و خـاوری یونانی مشهور، پس از انتقال فرهنگ آنان بـه جامعۀ اسلامی، به جهان‌بینی اسلامی سرایت کرده است.
نمونه‌های بزرگ و سترگی که بیانگر جهان‌بینی اسلامی در کــامل‌ترین شکل خود است، نـه پــوچگرائـی و گوشه گیری است، و نه کـناره گـیری از جـهان و نـه بیتوجّهی نسبت بدان است ... مثلاً جملگی اصـحاب پپغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم آن کسانی که در جهان درون بر اهریمن پیروز شدند، همانگونه که در جهان بیرون بر او غـلبه کردند و بر تشکـیلات و دسـتگاه‌های چیرۀ جـاهلیّت پیرامون خویش در زمین شوریدند و پیروز گشتند. در امپراتوریهائی اهریمن را شکستند و بر دیـو درون و بیرون پیروز شدند که حاکمیّت و فـرماندهی در دست بندگان بود... این نسل مبارک ارزش زنـدگی دنـیا را بدانگونه فهم و درک می‌کرد که در قانون خدا بود و با معیار و میزان خدا می‌خواند. آنان کسـانی بـودند کـه برای آخرت با آن آثار مثبت سترگ، در واقعیّت زندگی با پویائی هر چه بیشتر کار کردند. هم آنان بودند که زندگی دنیوی را با نشاط و تلاش فراوان آغازیدند، و با تاب و توان سرشار از پویش و کـوشش، در هـمۀ جوانب و نـواحی فـراخ زنـدگی، فـعالیّت نـمودند و استقامت ورزیدند.
این ارزیابی ربّانی دربارۀ زندگی دنیا و زندگی آخرت، به اصحاب فوائد فراوانی عطاء فرمود. آنان در پـرتو این ارزیابی بندگان دنیا نشدند. بر دنیا سوار شـدند و دنیا بر آنان سوار نگشت! دنیا را بندۀ خویش کردند و آن را رام و مطیع خود نمودند، و دنیا ایشـان را بـندۀ خـویش نکـرد و آنـان را رام و مـطیع خود ننمود. خلیفه گری یزدان را با همۀ شرائط آن در جهان انـجام دادند، و از عـهدۀ هر آنچه لازمۀ خلیفه‌گری یزدان بود از قبیل (باد کردن و اصلاح نمودن - بگونۀ شایسته و بایسته بر آمدند. در انجام وظیفۀ خلیفه‌گری تنها خدا را در مدّ نظر داشتند و محض رضای او در این راستا به تلاش می‌ایستادند، و جویای سرای آخرت بـودند. در نتیجه هم بر اهل دنیا در دنیا پـیشی گـرفتند و هـم بـر مردمان در آخرت سبقت جستند!
آخرت جزو غیب است. ایمان به آخرت بر فراخی و بر گسترۀ جهان‌بینی می‌افزاید، و خـرد را رشـد و تـرقّی می‌دهد. کار کردن برای آخرت نیکو و پسندیده بـرای پرهیزگاران است. کسانی بدین امر آشنا و آگاه هستند که خردمند و اندیشمند باشند:
(وَلَلدَّارُ الآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَفَلا تَعْقِلُونَ).
سرای آخرت (جهان حقیقی است و) برای پـرهیزگاران بهتر (از این جهان فانی) است. ایا (ایـن امـر بـدیهی را) نمی‌فهمید (و سود و زیان خود را نمی‌دانید؟).
کسانی که امروزه آخرت را انکار می‌کنند به دلیل این که (غیب) است نادانانی هستند که ادّعای علم و دانش را دارنـد. چــه عــلم و دانش ایشـان عـلم و دانش آدمیزادگان است - چنان که بعداً خواهیم گفت - امروزه حقیقت مورد اعتمادی برایشان باقی نمانده است، مگر حقیقت غیب و حقیقت مجهول!!!
[1] نگا: لقمان / ١٣ (مترجم)
[2] استدراج: اندک اندک بر نعمت افزودن و بـا افزایش گناهان بـه دوزخ کشاندن ... (مترجم)
