تفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر سوره‌ی انعام آیه‌ی 19-12
سوره‌ی انعام آیه‌ی 19-12
(قُلْ لِمَنْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ قُلْ لِلَّهِ کَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ لا رَیْبَ فِیهِ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (١٢)وَلَهُ مَا سَکَنَ فِی اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (١٣)قُلْ أَغَیْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ یُطْعِمُ وَلا یُطْعَمُ قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ (١٤)قُلْ إِنِّی أَخَافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ (١٥)مَنْ یُصْرَفْ عَنْهُ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذَلِکَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ (١٦)وَإِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کَاشِفَ لَهُ إِلا هُوَ وَإِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (١٧)وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَهُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ (١٨)قُلْ أَیُّ شَیْءٍ أَکْبَرُ شَهَادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِیدٌ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَأُوحِیَ إِلَیَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأنْذِرَکُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ أَئِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِی بَرِیءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ) (١٩).
این موج تازۀ بلند و دارای آهنگ هراس انگیز، به دنبال سخن از تکذیب و رویگردانـی و تمسخر و استهزاء می‌آید، و پس از چیزی قرار می‌گیرد که این سخن بدان پایان می‌پذیرد و به دنبال تهدید هراسـناکـی که در لابلای آن واقع است، و پس از متوجّه کردن چشـمها و دلها به عـبرت گرفتن از هلاک و نـابودی تکذیب کنندگان تمسخر پیشه، ذکر میشود. این موج نیز بعد از موج پیشینی می‌آید که سخن از تکذیب کنندگان را می‌آغازید، و حقیقت الوهیّت را در جولانگاه جهان فراخ، و در جولانگاه بشری ژرف عرضه می‌کرد. ایـن موج نیز حقیقت الوهیّت را در جولانگاههای دیگر عرضه میدارد، البتّه با آهنگهای تازه و همچنین با انگیزه‌های نو ... بدین سبب سخن از تکذیب میرود امّا میان موج آغازین و این موج پسین قرار می‌گیرد، و بسی زشت و پلشت جلوه‌گر می‌آید.
موج نخستین، حقیقت را در آفرینش آسمانها و زمین، پدید آوردن تاریکیها و نور، آفرینش انسان از گل، تعیین مدّت نخستین عمر انسان، و نامگذاری مدّت د‌وم زنـدگی دوبارۀ او، مـجسّم میدارد و مـی‌نمایاند. فراگیری الوهیّت یزدان بر آسمانها و زمـین، و احاطۀ دانش آفریدگار را بر پنهان و آشکار انسانها، و آگاهی همه جانبۀ کردگار را بر چیزهائی که انسانها مخفیانه یا آشکارا انعام می‌دهند و فرا چنگ می‌آورند، نشان می‌دهد ... بیان این امور نیز نه به خاطر کلام لاهوتی و یا سخن فلسفی نظری منفی بافانه است. بلکه برای بیان مقتضیات حقائق در زندگی بشری است. بدان خاطر که انسانها خویشتن را تسلیم خداوندگار یگانه گردانند، و کسی را همتای او نسازند، و در این یگانگی شکّ و گمانی به خود راه ندهند. به فراگیری الوهیّت بر همۀ امور جهان هستی و بر همۀ کار و بار پـنهان و آشکار انسان، اعتراف نمایند، و معتقد باشند که نتائج طبیعی بر این حقائق مترتّب می‌گردد و مثلاً بدانند تسلیم حاکمیّت یزدان یگانه در همۀ امور زندگی زمینی، بسان تسلیم حاکمیّت یزدان یگانه در همۀ امور جهان هستی، واجب است، و ثمرۀ فرمانبرداری و نتیجۀ نافرمانی، سرانجام روی می‌نماید، و گندم ز گندم بروید و جو ز جو ...
این موج تازه نیز به اظهار حقیقت الوهیّت می‌گراید، و آن را در مـــالکیّت و فـاعلیّت، روزی رسـانی و نگاهداری، حفاظت و کفالت، قدرت و غلبه، و در سود رساندن و زیان رساندن، مجسّم و نمودار می‌نماید ... بیان همۀ این امور نه به خاطر کلام لاهوتی یا سخنان فلسفی نـظری منفی بافانه است، بلکه برای بتان مقتضیات این حقائق است، از قبیل: تنها خدا را ولی و سرپرست خود دانستن، و تنها رو بدو کردن و چشم به الطاف او دوختن، و فقط تسلیم فرمان خدا شدن و خود را بدو سپردن، و فقط او را بندگی و پرستش کردن و بس ... خدا را ولی و سرپرست دانستن، و به درگاه کریمانه‌اش چشم امید دوختن، مظهر تسلیم فرمان یزدان و پرستش او است. بدین خاطر است وقتی که خدا به پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم دستور می‌فرماید که نپسندد جز خدا ولی و سرپرست برگرفته شود، توضیح می‌فرماید که ایـن نپسندیدن پیش از هر چیز بر این استوار است که یزدان خوراک می‌دهد و روزی میرساند، و بدو خوراک داده نمی‌شود و روزی رسانده نمی‌شود، و در مرحلۀ بعدی بر این استوار است که جز خدا را ولی و سرپرست خود دانستن بر خلاف چیزی است که بدو دستور داده شده است و آن تسلیم فرمان یزدان شدن و کسی را انباز او نکردن است.
با عرضۀ حقیقت الوهیّت، بدین شکل و برای این هدف، تأثیر گذارهای نیرومندی همدم و همراه میشود که به لابلای دلها فرو می‌روند و به همۀ زوایای آنها سرک می‌کشند. این تأثیرات آغاز می‌گردند با بیان این حقائق که خدا مالک هر چیزی است. او خوراک مـی‌دهد و خوراک داده نمی‌شود. خود رهائی از عذاب وحشتناک الهی، رحمت و لطف خدا و پـیروزی بزرگی بشمار است. تنها خدا می‌تواند زیان یا سـود برساند و بس. فقط خدا والا و چیره است. دانش و آگاهی ایزد به کمال است ... آنگاه آهـنگ هـراس انگیز تکان دهنده‌ای در می‌گیرد. آهنگی که در فرمان آسمانی تـرسناکی خود نمائی می‌کند: بگو. بگو. بگو ... هنگامی که عرضۀ این تأثیر گذارها پایان می‌پذیرد، سخن با آهنگ بلند طنین اندازی به نهایت میرسد، آهنگ گواهی دادن بر یگانگی یزدان، و انکار انباز برای ایـزد سبحان! و داوری قاطعانه‌ای که هر بخشی و هر بندی از آن نیز همراه است با:
(قُلْ أَیُّ شَیْءٍ أَکْبَرُ شَهَادَةً؟).
(ای پـیغمبر! بــه کسـانی کـه بـر رسـالت تو گواهی می‌خواهند) بگو: بالاترین گواهی، گواهی کیست (تا بـر صدق نبوّت من گواهی دهد؟)!.
(قُلِ: اللَّهُ).
بگو: خدا است .
(قُلْ: لا أَشْهَدُ).
بگو: گواهی نمی‌دهم (و هرگز کسی و چیزی را انباز خدا نمی‌دانم و نمی‌کنم).
(قُلْ: إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ).
بگو: او خدای یگانۀ یکتا است.
این آهنگها هراس و بیم فـراگیری بر فضای سوره می‌افزاید، و بر همۀ کارها قالب جدّی هراسناکـی می‌نماید!
*
(قُلْ لِمَنْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ قُلْ لِلَّهِ کَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ لا رَیْبَ فِیهِ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ .وَلَهُ مَا سَکَنَ فِی اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).
بگو: آنچه در آسمانها و زمین است از آن کـیست؟ (از زبان فطرت آنان) بگو: از آن خدا است. (همو از روی تفضّل و تلطّف) رحمت (به بندگان را) بـر عـهدۀ خود گرفته است (و هر که از روی ایمان دست دعا به سوی رحمان بردارد از آستان یــزدان نـاامـید بـرنمی‌گردد). بدون هیچگونه شکّ و گمانی شـما را در قیامت گرد می‌آورد (و آنگاه پاداش و پادافره همگان را مـی‌دهد). تنها کسانی که (سرمایۀ) وجود خود را از دست داده‌اند (و هستی خویشتن را باخته‌اند) ایمان نـمی‌آورند. و از آن او است آنــچه در شب و روز قــرار دارد (یـعنی همانگونه که هر چه در هر مکانی است از آن خدا است، هر چه در هر زمانی هم که باشد متعلّق بدو است) و او شنوای (همۀ اصوات و) آگاه (از همۀ موجودات ) است. اینجا جایگاه رویاروی شدن با بیان و گفتار، و گذشته از آن، با دادگاهی و داوری است. بدین خاطر است که این کار با رهنمود کردن پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم به چنین رویاروئی آغاز می‌گردد، رویاروئی مشرکانی که می‌دانسـتند یزدان آفریدگار جهان است، ولی با این وجود کسی را انباز و هـمگو‌ن یـزدان مـی‌کردند که چیزی را نمی‌آفرید. برای یزدان انـبازهائی در چرخاندن امور زندگی و اداره کردن جهان قرار میدادند! روند قرآنـی ایشان را رویاروی میسازد با پـرسشی از مالکیّت هر آنچه در آسمانها و زمین است. البته این پرسش بعد از گوشزد آفرینش همه چیز مطرح می‌گردد، و با چنین پرسشی حدود مالکیّت در مکان خواسته میشود:
(مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ؟ قُلْ: لِلَّهِ).
بگو: آنچه در آسمانها و زمـین است از آن کیست؟ (از زبان فطرت آنان) بگو: از آن خدا است.
عربها در دورۀ جاهلیّت خود - با وجود همۀ چیزهائی که در این جاهلیّت بود، از قبیل: گمراهی در جهانی‌بینی که انحطاط و عقب ماندگی در زندگانی از آن سرچشمه می‌گیرد از ایـن لحاظ بسی پـیشرفته‌تر از جاهلیّت (علمی) جدید بودند! جاهلیّتی که ایـن حقیقت را نمی‌شناسد، و درگاه فطرت خود را می‌بندد و نمیگذارد این حقیقت را ببیند! عربهای جاهلی می‌دانسـتند و اعتراف می‌کردند که از آن یزدان است آنچه در آسمانها و زمین است. امّا بر این حقیقت نـتائج مـنطقی آن را مترتّب نمی‌نمودند، و مثلاً یزدان سبحان را در حاکمیّت آنچه داشت منحصر به فرد نمی‌کردند، و عدم تصرّف در امور جهان جز با اجازۀ یزدان و شریعت او را در مدّ نظر نمی‌گرفتند. بدین سبب مشرک بشمار آمده‌اند، و زندگی ایشان جاهلیّت نـامیده شده است. پس باید کسانی که حاکمیّت را در همۀ کار و بارشان، از انحصار یزدان سبحان بدر می‌آورند، و خودشان حاکمیّت را بدست می‌گیرند، باید چه چیز بشمار آیند و چه چیز نامیده شوند؟ قطعاً باید آنان را با صفتی جز شـرک متّصف کرد، و نام دیگری بر زندگی ایشان نهاد. صفتی که سزاوار آنان است کفر و ظلم و فسق است، همانگونه که خداوند بزرگوار مقرّر فرموده است، هر چند که ایشان در اسلام خود ادّعای دیگری داشته باشند، و شناسنامه‌ها با نام و نشان جدای از آن واژه‌ها ایشان را معرفی و ملقّب کند.
به خود آیه برمی گردیم. خواهیم دید که روند قرآنی پس از بیان مالکیّت یزدان بر همه چیز آسمانها و زمین، می‌فرماید:
(کَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ).
(یزدان از روی تفضّل و تلطّف) رحمت (به بندگان را) بر عهدۀ خود گرفته است (و هر که از روی ایمان دست دعا بـه سـوی رحمان بـردارد، از آستان یزدان نـاامید برنمی‌گردد).
یزدان سبحان، مالک جهان است. کسی نمی‌تواند با او بستیزد. امّا او از روی لطف و بزرگواری، بر خویشتن عطوفت و مهربانی واجب فرموده است! عطوفت و مهربانی را بر خویشتن واجب فرموده است با خواست و ارادۀ خود، نه این که کسی آن را بر ذات کبریائی او واجب گرداند، یا پیشنهاد کننده‌ای آن را بدو پـیشنهاد کند، یا کسی آن را از او تـقاضا نماید، و یـا چـیزی مقتضی آن باشد. تنها خواست و ارادۀ آزاد او، و تـنها خداوندگاری بزرگوارانۀ او، چنین می‌خواهد و بسا مرحمت و مهربانی پایۀ داوری او در میان بندگانش، و پایۀ رفتار با ایشان هم در این جهان و هم در آن جهان است! در این صورت اعتقاد بدین قاعده، از زمرۀ ارکان و ا‌صول جهان‌بینی اسلامی است. مرحمت یزدان نسبت به بندگانش اصل قضیّه است. حتّی گاه گاهی دچار ساختن بندگان به زیان و ضرر و بلا و مصیبت نـیز از روی مهربانی است. زیرا وقـتی که دسـته‌ای از ایشـان را گرفتار زیان و بلا می‌فرماید) بدان خاطر است که با این زیان و بلا دستۀ دیگری از ایشان را برای حمل امانت خود آماده نماید. ایشان را از راه این زیان و بلا بپالاید و سره نباید و آشنائی بخشد و هوشیار سازد و آمادگی دهد، در صف بندگان ناپاکان را از پاکان جدا گرداند. روشن شود که چه کسـانی از پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم پـیروی می‌کنند و به دنبال او روان می‌گردند، و چه افرادی بر پاشنه‌های خود چرخ می‌زنند و عقب گرد می‌کنند و از پشت سر او برمی‌گردند و به کژراهه می‌افتند. همچنین کسانی که هلاک می‌شوند از روی دلیل و برهان هلاک گردند، و کسانی که زنده می‌مانند از روی دلیل و برهان زنده بمانند ... مرحمت و مـهربانی دادار در همۀ ایـن امور پدیدار است.
اگر بخواهی موارد مرحمت و مهربانی آفریدگار، و جلوه گاهـا و نشانه‌های عطوفت و شفقت خداوندگار را بجوئی، سالها و قرنها به طول می‌انـجامد. لحظه‌ای نیست که مرحمت یزدان، بندگان را دربر نگیرد ...گفتیم که دچار زیان و بلا کردن نـیز از روی مـرحمت و مهربانی است. این را بدان خاطر گوشزد کردیم که دلها و چشمها اغلب در این مسأله منحرف می‌شوند و به کژراهه می افتند!
ما تلاش نمی‌کنیم که موارد رحمت ربّانی را پـیجوئی کنیم، و یا نشانه‌ها و جلوه‌گاههای آن را برشمریم. امّا ما در پائین بدین امر نگاه گذرائی می‌انـدازیـم و اشـارۀ مختصری می‌کنیم. ولی پیش از آن می‌کوشیم اندکی در پیشگاه این نصّ شگفت قرآنی بایستیم و آن را ورانداز کنیم:
(کَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ).
بر خویشتن رحمت را واجب کرده است.
این آیه در جای دیگری از این سوره، چنین به مـیان خواهد آمد:
(کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ).
خداوند شما،رحمت را بر خویشتن واجب گردانده است. (آیۀ 54)
چـیزی که در این نصّ چشمها را خیره می‌کند، بزرگواری و لطفی است که قبلاً بدان اشـاره کردیم. بزرگواری و لطف آفریدگاری که مالک جهان و توانا و چیره بر بندگان است. بزرگواری و لطف ایـزد سبحان جلوه‌گر است در این که رحمت خود را نسبت به بندگان خود بدین صورت بر خویشتن واجب می‌گرداند. او خودش آن را بر خویشتن واجب می‌فرماید، و آن را عهدی بر خود نسبت به بندگان خود می‌نماید! عهدی که تنها با خواست و ارادۀ آزادانۀ خداوندگاری خود با بندگان ببندد و آن را بر خویشتن واجب می‌گرداند ... حقیقت بسیار شگفت و سترگی است! حقیقتی است که هستی انسان در برابر آن نمی‌تواند بر جای بماند و آن را ورانـداز کند و درباره‌اش بیندیشد و مـزه‌اش را بچشد! آخر چگونه انسان تاب اندیشیدن دربارۀ آن را دارد و می‌تواند بدین شکل شگفتی که دارد آن را در آئینۀ خیال به تصویر درآرد؟!
بزرگواری و لطف دیگری دوباره چشـمها را خیره میدارد. بزرگواری و لطف دیگری که جلوه‌گر می گردد در این که یزدان جهان به بندگانش خبر می‌دهد از رحمتی که بر خویشتن واجب فرموده است! ابلاغ این حـقیقت، بزرگواری و لطـف دیگری است که از بزرگواری و لطف نخستین کمتر نیست! آخر بندگان چیستند و کیستند که عنایت یزدان نسبت بدانان بدانجا رسد که به پایه و مایه‌ای نائل آیند که از چیزی بدیشان خبر داده شود که ارادۀ یزدان در آسمان و میان جمع فرشتگان بدان تعلّق می‌گیرد؟! و کارشان به جائی بکشد که سخنانی به گوششان برسد که یزدان آنـها را می‌فرماید و پیغمبرش آنها را بدیشان ابلاغ می‌نماید؟! آخر آنان چیستند و کیستند؟! اصـلاً بندگان چیزی و کسی نیستند! بلکه تنها بزرگواری و لطف بیکران یزدان است. فقط اقیانوس خروشان رحمت و شفقت کریمانۀ آفریدگار جهان است که موجی میزند و بندگان ناچیز را در برمیگیرد.
بدین شیوه دربارۀ این حقیقت اندیشیدن، نخست دل را به شگفتی و هراس می‌اندازد. سپس خوشی و آرامشی به دل می‌بخشد کـه واژگان نـمی‌توانـند کرانه‌ها و کناره‌های آن را به تصویر کشند!
همچون حقائقی، و چیزی که همچون حقائقی در دل و درون برمی‌انگیزد و مرغ خیال نمی‌تواند به دنبال آن پر و بالی بزند، به تعبیر بشری واگذار نشـده است تـا بتواند چیزی از آن را به تصویر بزند، هر چند که دل انسان آمادگی آن را دارد کـه آن را بچشد، ولی ایـن آمادگی را ندارد که آن را بشناسد. وجود این حقیقت در جهان‌بینی اســلامی بخش بنیادینی از جهان‌بینی، جهان‌بینی زیبا و مطمئن و دوست داشتنی و لطیفی است. انسان با بودن این جهان‌بینی، از افراد بد سرشت تابانی تعجّب می‌کند که در ایـن باره بر جهان‌بینی اسلامی دروغهائی می‌بافند و نارواهائی می‌گویند. این را بر جهان‌بینی اسلامی عیب قلمداد می‌کنند که کسـی از بندگان خدا را فرزند خدا نمی‌دانـد! همانگونه که جهان‌بینی تحریف شدۀ کلیساها معتقدند و بر ایـن باورند که خدا دارای فرزند است! جهان‌بینی اسلامی بالاتر از این جهان‌بینیهای کودکانه است و در همان حال که کسی را فرزند خدا نمی‌داند، معتقد به چنین رابطۀ مهربانانه‌ای است که میان یـزدان و بندگان در چنان سطح بالائی است که تعبیر بشری ناتوان از توصیف و بیان آن است. هم بدانگونه است که دل به چشیدن مزۀ شیرین آن شاد می‌گردد و می‌گشاید، و از آهنگ والای آن به شگفت می‌افتد.
رحمت خدا همۀ بندگان خدا را در برمیگیرد و از همگان سر ریز میشود. با رحمت خدا است که وجودشان بر جای می‌ماند و زندگانیشان ادامه مییابد. رحمت خدا در هر لحظه‌ای از لحظه‌های هستی، و بلکه در همۀ لحظه‌های زندگی پدیده‌ها جلوه‌گر می‌آید و بر در و دیوار وجود نقش می‌بندد. ما حتّی نـمی‌توانـیم رحمت خدا را در همۀ موارد و جلوه گاه‌های زندگی انسانها پیجوئی و بررسی کنیم. امّا ما توان آن را داریم که تنها پرتوهائی از آن را در گسترۀ فراخ آن بیان داریم و بس.
رحمت یزدان پیش از هر چیز در خود وجود انسانها در تجلّی و پرتو افکنی است. در پیدایش ایشان از جائی و بگونه‌ای که نمی‌دانند. در این که یـزدان ایـن وجود بشری بزرگوار را بدیشان داده است، همراه با همۀ ویژگیهائی که انسـانها را بر بسیاری از پـدیده‌های بی‌شمار جهان امتیاز و برتری می‌بخشد. رحمت یـزدان در تجلّی و پرتوافکنی است در این که خدا مسخّر و رام انسانها کرده است و برای آنـان به گشت و گذار انداخته است آنچه را که خود خواسته است و مقدّر فرموده است، همچون تسخیر نیروها و انرژیهای جهان. این است رزق و روزی در مفهوم و مضمون فـراخ و فراگیر آن. روزی و رزقی که انسانها در وسط آن در هر لحظه‌ای از لحظه‌های زندگی خود غلط می خورند.
رحمت یزدان در تجلّی و پرتو افکنی است در این که به انسانها دانش و بینش داده است. قبلاً به انسانها استعداد شناخت بخشیده است، و میان اسـتعدادهای ایشـان و الهامها و داده‌های جهان، هماهنگی و همآوائی برقرار نموده است. این دانش و بینشی که افراد بد سرشت ناباب با داشتن آن از فرمان یزدان سـرکشی می‌کنند، همان دانش و بینشی است که یزدان بدیشان آموخته و بخشیده است! و همچنین انـدکی از رزق و روزی در مفهوم و مضمون فراخ و فراگیر آن است.
رحمت یزدان در تجلّی و پرتو افکنی است در این که خدا ایشان را بعد از جانشینی آنـان در زمـین پـائیده است، و با ارسال پیاپی پیغمبران به سوی ایشان همراه با هدایت و رهنمود آسمانی، مشمول عنایت و رعایت خود قرار داده است، هر زمان که آنان قوانـین خـدا را فراموش کرده‌اند و گمراه شده‌اند و ایشان را با شکیبائی از لجنزار سرگشتی برگرفته است، هر زمان که سرگشته شده‌اند و فریاد بیم دهنده را ناشنیده گرفته‌انـد و به تهدید و بیم گوش فرا نداده‌اند. این کار برای یـزدان بسیار آسان بوده است. امّا تنها رحمت یزدان ایشان را دریافته است و بدیشان فرصت و مـهلت داده است، و فقط شکیبائی خدا بوده است که آنان را در برگرفته است.
رحمت یزدان در تجلّی و پرتو افکنی است در این که یزدان سبحان از لغزشها و گناهانشان در گذشته است، هر زمان که آنان از روی جهالت انسانی مرتکب لغزش و گناه شده‌اند و سپس توبه نموده‌اند. همچنین رحمت یزدان در تجلّی و پرتو افکنی است در این کـه یزدان رحمت را بر خود واجب فرموده است، رحمتی کـه در بخشیدن کسانی نمودار و پدیدار است که مرتکب گناه می‌شوند و از آن پس توبه می‌کنند و پشیمان می‌گردند. رحمت یزدان در تجلّی و پرتو افکنی است در این که هر گناهی را برای انسانها یک گناه بشمار می‌آورد و کیفر همسان می‌دهد، ولی هر نیکی را برای آنان ده برابر حساب می‌کند، و گذشته از ده برابر حساب کـردن، پاداش چندین برابر و حتّی نامحدود می‌دهد به کسانی که خود بخواهد. همچنین رحمت یـزدان در تجلّی و پرتو افکنی است در این که گناهان مردمان را به وسیلۀ نیکیهای ایشان پاک می‌کند و می‌زداید ... همۀ اینها در پرتو لطف و فضل خدا است. چه کسی بدانجا نمی‌رسد که به وسیلۀ کردار خود وارد بهشت گردد، مگر این که یزدان او را غرق رحمت کند و مـهرش او را دریابد، حتّی اگر این شخص پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم باشد! همانگونه که پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم با شناخت کاملی که از ضعف و ناتوانی انسان، و فـضل و لطف یـزدان داشـته است، دربارۀ خود این چنین گفته است.
سخن کوتاه کردن و دست کشـیدن مـا از پـیجوئی و بررسی رحمت یزدان، در جولانگاه‌ها و جـلوه‌گاههای آن، و اعلان نارسائی و ناتوانی خودمان در این میدان، بهتر و سزاوارتر است، زیرا در ایـن راسـتا به چیزی نمی‌رسیم! تنها یک لحظه که در آن یـزدان درهـای رحمت خود را برای دل بندۀ با ایمان باز می‌کند، و در آن با خدا پیوند پیدا می‌کند و او را مـی‌شناسد، و در کنارش می‌آرامد، و خویشتن را در پناه او میدارد، و در سایه‌اش مـی‌آساید، تـوان انسـان از وراند‌ازی و مشاهدۀ لحظه‌ای از این لحظه‌ها درمانده است، چه رسد به این که آن را توصیف کند و به رشتۀ تعبیر بکشد. حال بنگریم چگونه پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم برای ایـن چنین رحمتی مثال میزند، مثالی که تا اندازه‌ای آن را به دلها نزدیک گرداند:بـخاری و مسـلم با روایتی که از ابوهریره رضی الله عنه داشته‌اند ذکر کرده‌اند که او گفته است: رسول خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم فرموده است:
(لَما قَضَیَ اللَّهُ الْخَلْقَ) یـا به روایت مسـلم - (لَما خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ) ، (کتب فی کتاب فهو عنده فوق العرش:إن رحمتی سبقت غضبی ).در روایت دیگری از بخاری چنین آمده است: (إن رحمتی غلبت غضبی).[1]
هنگامی که خداوند مخلوقات را آفـرید، در کتابی کـه آن را بالای عرش در پیش خود نگاه داشته است، نوشت: رحمت من بر خشم من پیشی گرفته است ... یا: رحمت من بر خشـم من چیره شده است.
بخاری و مسلم با روایت از ابوهریره رضی الله عنه نوشته‌اند که رسول خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم فرموده است:
(جعل الله الرحمة مائة جزء . فأمسک عنده تسعة وتسعین , وأنزل فی الأرض جزءا واحدا . فمن ذلک الجزء تتراحم الخلائق . حتى ترفع الدابة حافرها عن ولدها خشیة أن تصیبه).
خداوند رحمت را صد بخش کرده است. نود و نه بخش آن را نگاه داشـته است، و یک بـخش آن را بــه زمـین فـرستاده است. در پـرتو هـمین یک بـخش است کـه آفریدگان به یکدیگر مهر می‌ورزند و ترّحم مـی‌کنند، و از جمله حیوان سم خود را بلند مـی‌کند تـا بـه بچّه‌اش نخورد.
مسلم از روایت سلمان فارسی رضی الله عنه ذکر کرده است که رسول خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم فرموده است:
(إن لله مائة رحمة . فمنها رحمة یتراحم بها الخلق بینهم , وتسعة وتسعون لیوم القیامة. (
خدا دارای صد رحم است. از ایـن صد رحـم یک رحـم است کـه آفریدگان با آن در میان خود مهر می‌ورزند و رحم می‌کنند. نـود و نـه رحـم دیگر بـرای روز قیامت است.
باز هم مسلم روایت کرده است:
(إن الله تعالى خلق یوم خلق السماوات والأرض مائة رحمة , کل رحمة طباق ما بین السماء والأرض . فجعل منها فی الأرض رحمة واحدة , فیها تعطف الوالدة على ولدها , والوحش والطیر بعضها على بعض . فإذا کان یوم القیامة أکملها الله تعالى بهذه الرحمة).
خداوند بزرگوار روزی کـه آسمانها و زمین را آفریده است صد رحمت را آفریده است. هر رحمتی بـه انـدازۀ فراخنای میان آسمان و زمین است. تنها یک رحمت از آن صد رحمت را در زمین قـرار داده است، و بـا همین یک رحـمت است که مـادر بـر فـرزند خویش مهر می‌ورزد، و جانوران و پرندگان برخی بر برخی ترحّـم می‌کنند. هنگامی که روز قیامت فرا رسد خداوند با ایـن رحمت، رحمتهای دیگر را کامل می‌فرماید و این را نیز بر آنها می‌افزاید.
این تمثیل نبوی الهام بخش، تصوّر رحـمت خـداونـد بزرگوار را به درک و فهم بشری نزدیک می‌گردانـد. هنگامی که انسان، مهر و معر‌فت مـادرا‌ن نسبت به فرزندانشان را در میان جانداران ملاحظه مـی‌کند و ورانداز می‌نماید دچار شگفت میشود، و هنگامی که به مهر و عطوفت دلهای انسانها نسبت به کودکان، پیران، ناتوانان، بیماران، خو‌یشاوندان، دوستان، و یاران نگاهی می‌اندازد، و زمانی که به مهر و عاطفۀ طیور و وحوش می‌نگرد و می‌بیند که چگونه یکی به دیگری مهربانی می‌کند و اغلب آنها مایۀ شگفت و هراس هم می‌گردند، سپس می‌بیند که همۀ ایـنها از فیض یک رحمت از رحمتهای خداوند متعال است، پس باید این چیز بتواند تا اندازه‌ای مهر و عطوفت فراوان یزدان را به تصویر کشد، و تصوّر آن را تا حدودی بر پردۀ فهم و شعور انسانها اندازد!
پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم پیوسته به اصحاب خود ایـن رحـمت فـراوان و والا را یاد آوری مـی‌کرد، و هیچوقت در آموزش آن بدیشان سستی نمی‌فرمود:
از عمر پسر خطاب رضی الله عنه روایت شده است که گفته است اسیرانی را به خدمت پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم آوردند. ناگهان در میان ایشان زنی با تلاش بسیار به دوشیدن پستان خود پرداخت، زیرا در میان اسیران کودکی را دیـد. شتابان او را گرفت و به شکم خـود چسباند و بدو شیر داد. پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم فرمود:
(أترون هذه المرأة طارحة ولدها فی النار؟).
آیا باور می‌کنید این زن کودک خود را به آتش اندازد؟. گفتیم: نه به خدا سوگند هرگز این کار را نمی‌کند ... زیرا او می‌تواند کودک را به آتش نیندازد و وی را از آتش بپاید ... فرمود:
(فالله تعالى أرحم بعباده من هذه بولدها).
خداوند بزرگوار نسبت به بندگان خود از این زن نسبت به کودک خود مهربانتر است. (مسلم و بخاری)
آخر چگونه این چنین نباشد، مگر نه این است که مهر ایـن زن نسبت بـه کــودک خود از یک رحمت بر می‌جوشد، ولی مهر یزدان از رحمتهای فراوان نشأت می‌گیرد؟
وقتی که پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم این حقیقت قرآنی را بدین شیوۀ الهامگرانه به اصحاب خود می‌آموزد، گام دیگری ایشان را به جـلو مـی‌انـدازد و بدیشان مـی‌آموزد: همانگونه که یزدان به بندگان خود رحم فرماید، آنان هم خویشتن را بدین خو و سرشت خوگر کنند و بیارایند، و به همدیگر و به همۀ زندگان ترحّـم نمایند. همچنین همانگونه که پیشتر دلهایشان مزۀ مـهر و عطوفت در معاملۀ یزدان با خودشان را چشیده است، باید که دلهایشان مهربان باشد و مـزۀ مـهر و عطوفت را به دیگران در معاملۀ با ایشان نچشانند و مهربانانه عمل نمایند.
از عـمر و پسـر عـاص رضی الله عنه روایت شـده است که پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم فرموده است:
(الراحمون یرحمهم الله تعالى . ارحموا من فی الأرض یرحمکم من فی السماء).
خداوند بزرگوار به مهربانان مهربانی می‌کند. به کسی که در زمین است رحم کنید، تا کسی که در آسمان است به شما رحم کند. (ابو داود و ترمذی)
از جـریر رضی الله عنه روایت شده است که پـیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم فرموده است:
(لا یرحم الله من لا یرحم الناس).
یزدان به کسی رحم نمی‌کند که او به مردمان رحم نکند. (مسلم و بخاری و تزمذی)
در روایتی که ابوداود و تـرمذی از ابوهریره روایت کرده‌اند آمده است که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسّلم فرموده است:
(لا تنزع الرحمة إلا من شقی).
رحمت باز داشته نمی‌شود مگر از سنگین دل نامهربان.
همچنین از ابوهریره روایت شده است که گفته است: پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم حسن پسر علی رضی الله عنه را بوسید، بدان هنگام که اقرع پسر حابس در خدمت او بود. اقرع گفت: مـن ده فـرزند دارم، هیچیک از آنان را نبوسیده‌ام! پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم بدو نگریست و فرمود:
(من لا یرحم لا یرحم).
هر که رحم نکند، بدو رحم نشود. (مسلم و بخاری)
پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم در راه آموزش مـهر و عطوفت از پـای نمی‌ایستاد و حدّ و مرزی برای آن نمی‌شناخت. پیوسته بیش از پیش بدیشان می آموخت که نسبت به مردمان مهربان باشند. چرا که می‌دانست رحمت پروردگارش بیش از شمار است و همه چیز را در برگرفته است. مسلمانان نیز باید که متخلّق به اخلاق یزدان باشند. انسان به کمال انسانیّت خود نمی‌رسد مگر زمانی که در پرتو خوگر شدن به خوی یزدان سبحان به هر زنده و جانداری رحم کند. پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم به اصحاب خود به شیوۀ الهام بخشی آموزش می‌داد، با اسلوبی که بدان آشنا هستیم:
از ابوهریره رضی الله عند روایت شده است که پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم فرموده است:
(بینما رجل یمشی بطریق اشتد علیه العطش , فوجد بئرا , فنزل فیها فشرب , ثم خرج , وإذا کلب یلهث یأکل الثرى من العطش . فقال الرجل:لقد بلغ هذا الکلب من العطش مثل الذی کان بلغ منی , فنزل البئر , فملأ خفه ماء , ثم أمسکه بفیه حتى رقی , فسقى الکلب . فشکر الله تعالى له فغفر له).
روزی مردی از راهی میگذشت. تشنگی بر او سـخت چیره شد. چـاهی را پـیدا کرد. پـائین چاه رفت و آب نوشید. سپس بیرون آمد ناگهان چشمش به سگی افتاد که از تشنگی بسیار زبان بـیرون کشیده بـود و خـاک زمین را می‌لیسید. مرد به خود گفت: تشنگی ایـن سگ بدان حدّ رسیده است که تشنگی من بدان انجامیده بود. وارد چاه گردید و خف (چاروق مانند) خود را از آب پر کرد و آن را با دهان گرفت و بالا آمد. وقتی که از چـاه بــیرون شـد، سگ را آب داد. خداوند بزرگوار او را سپاس گفت و بدین خاطر وی را بخشید.
اصحاب گفتند: ای فرستادۀ یزدان مگر در خـدمت به چهارپایان و جانداران نیز ما پاداش داریم؟ فرمود:
(فی کل کبد رطبة أجر).
در (خدمت به) هر جگر تری، پاداشی است. (مالک و مسلم و بخاری)
در روایت دیگری آمده است:
زن فاحشه‌ای، سگی را دید که در روز گرمی گرد چاهی می‌گردد و به سبب تشنگی زبان خود را بیرون کشیده است. موزۀ خود را از پای در آورد (و با آن بدو آب داد). خداوند بدین خاطر او را بخشید.
عبدالرحمن پسر عبدالله از پـدرش رضی الله عنه روایت کرده است که گفته است:
در سفری در خدمت پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم بودیم. سینه سرخی را دیدیم که دو جوجه به همراه داشت. جوجه‌هایش را گرفتیم. سینه سرخ بالای سرمان در پـرواز بود و به سوی ما فرود می آمد و اوج میگرفت. هنگامی که پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم برگشت فرمود:
(من فجع هذه بولدها ؟ ردوا ولدها إلیها).
چـه کسـی ایـن سـینه سـرخ را بـا فراق جوجه‌هایـش ناراحت و پـریشان کـرده است؟ جـوجه‌هایش را بـدو برگردانید.
پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم خانۀ مورچه‌هائی را دیـد که آن را سوزانده بودیم . فرمود:
(من أحرق هذه؟).
چه کسی این لانۀ مورچه‌ها را سوزانده است؟. گفتیم: ما. فرمود:
(إنه لا ینبغی أن یعذب بالنار إلا رب النار).
نباید هیچکس بـا آتش عذاب دهـد، مگر خداوندگار آتش. (ابوداود)
از ابوهریره رضی الله عنه روایت شده است که پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم فرمود:
(قرصت نملة نبیا من الأنبیاءفأمر بقریة النمل فحرقت . فأوحی الله تعالى إلیه:أن قرصتک نملة أحرقت أمة من الأمم تسبح).
مورچـه‌ای پـیغمبری از پـیغمبران را گزید. آن پـیغمبر دســتور داد لانـۀ مورچـه‌ها سـوخته شـود. خداونـد بزرگوار بدو وحی کرد: مورچه‌ای تو را گزید و تو ملّتی از مـلّتهائی را سـوزانــدی کـه بـه تسـبیح و تـقدیس می‌پردازند؟. (بخاری و مسلم)
بدین شیوه پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم رهنمود قرآن را به اصحاب خویش مـی‌آموخت، تـا رحمت یـزدان را از لابلای مهرورزی بچشند و مزه کنند. مگر نه این است که مردمان تنها با یک رحمت از رحمتهای بی‌شمار یزدان به همدیگر ترحّم می‌کنند و مهر می‌ورزند؟! خلاصه، استقرار این حقیقت در جهان‌بینی مسلمان، در احساس و حیات و اخلاق او تأثیرات ژرفی و آثـار شگفتی پدید می‌آورد. تأثیرات و آثاری که پژوهش و بررسی کلّی آنها مشکل و بلکه ناممکن است. بناچار باید به نگاه گذرا و اشارۀ سریعی بسنده کنیم تا از دائرۀ فی ظلال القرآن خارج نگردیم و به مسألۀ جداگانه‌ای نپردازیم.
فهم این حقیقت، آن هم بدین نحو و بدین شکل، به دل مـؤمن آرامش می‌بخشد و او را در کنف حمایت آفریدگار خود میدارد. حتّی بدان هنگام که به بلاها و زیانها گرفتار می‌آید، بلاها و زیـانهائی که دلها و چشمها در آنها به کژراهه مـی‌افتند، شخص مؤمن اطمینان دارد که رحمت در فراسوی هر لحظه‌ای و هر حـالتی و هـر وضعی است. یقین دارد زمانی که پروردگارش او را به بلا و زیان گرفتار میسازد، بدان خاطر نیست که لطف خود را از او باز گرفته است و او را به خود رها کرده است، یا او را از رحـمت خود محروم و مطرود فرموده است. چه می‌داند یزدان کسی را از رحمت خویش محروم و مطرود نمی‌سازد که بدان امیدوار باشد و آن را بجوید. بلکه یزدان مردمانی را از این رحمت محروم و مطرود می‌نماید که کافر شوند و خدای را نپذیرند و رحمتش را نخواهند و از آن دوری گزینند.
آرمیدن در کنار رحمت یزدان، دل را لبریز از صبر و ثبات و امید و آرزو و آرامش و آسایش مـی‌سازد ... شخص مؤمن در کنف حمایت مهربانانۀ خدا است. در سایۀ الطاف او آسـوده می‌لمد، مادام که بـه سبب سرکشی و چموشی، را‌نده نشود و دور نگردد.
فهم این حقیقت، آن هم بدین نحو و بدین شکل، در دل شخص مؤمن شرم و حیای از یزدان را به جوش و خروش می‌اندازد. زیرا امید به مغفرت و مرحمت یزدان او را جسور بر گناهان نمی‌سازد، همانگونه که برخیها گمان می‌برند. بلکه شرم و حیای از خداوند غفور و رحیم را جوشان و خروشان می‌گرداند. دلی که رحمت آن را بر معصیت دلیر کند دل است که مزۀ شیرینی حقیقی ایمان را نچشیده است! بدین خاطر است که نمی‌توانم چیزی را بفهمم یا تسلیـم چیزی گردم که بر زبان برخی از متصوّفه جاری میشود و می‌گویند: آنان در انجام گناه پافشاری می‌کنند تا طعم شیرین شکیبائی، یا آ‌مرزش، و یا مهربانی را بچشند! آخر ایـن مـنطق فطرت سالم در برابر رحمت یزدان نیست!
فهم این حقیقت، آن هم بدین نحو و بدین شکل، در اخلاق شخص مؤمن تأثیر بسزائی دارد. مؤمن می‌داند که بدو دستور داده شده است که باید متخلّق به اخلاق یزدان سبحان شـود. او خویشتن را غرق در رحمت یزدان می‌بیند، هر چند هم کوتاهی ورزیده باشد و گناه کرده باشد و به لغزش افتاده باشد. همۀ ایـنها بدو می‌آموزد که خدا چگونه رحم می‌کند و چگونه عفو می‌فرماید و چگونه می‌آمرزد ... همانگونه که دیـدیم پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسّلم با چه شیوه و به چه شکلی اصحاب خود را تعلیم و آموزش می‌داد و تعلیم و آموزش او چگونه از این حقیقت بزرگ بر می‌جوشید و یـاری می‌طلبید.
یکی از موارد رحمت یزدان که این آیۀ مبارکه بیانگر آن است، این است که یزدان بر خویشتن واجب فرموده است که آنان را در روز قیامت گرد می‌آورد:
(قُلْ لِمَنْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ قُلْ لِلَّهِ کَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ لا رَیْبَ فِیهِ).
بگو آنچه در آسمانها و زمـین است از آن کـیست؟ (از زبان فطرت آنان) بگو: از آن خدا است. (همو از روی تفضّل و تلطّف) رحمت (به بندگان را) بـر عـهدۀ خود گرفته است (و هر که از روی ایمان دست دعا به سوی رحمان بردارد از آستان یزدان نـا امـید بـرنمی‌گردد). بدون هیچگونه شکّ و گمانی شما را در روز قیامت گرد می‌آورد (و آنگاه پاداش و پادافره همگان را می‌دهد). از موارد این رحمت واجب، آن گردهمائی و گردآوری است که شکّ و گمانی در آن نیست ... آن گردهمآئی و گردآوری که اشاره به عنایت یزدان به بندگان خود دارد، عـنایت بـزرگو‌ارانـه‌ای که در فـراسوی آن گردهمآئی و گردآوری قرار دارد. چه خداوند مـردمان را برای کاری آفریده است، و ایشان را در زمین برای هدفی خلافت و جانشینی بخشیده است، و آنـان را بیهوده نیافریده است، و ایشان را بگزاف رهـا نکرده است. بلکه خدا ایشان را در روز قیامت گرد می‌آورد. این چنین روزی، نهایت گشت و گذار و پایانۀ کار است. همگان بدان جایگاه برمی‌گردند، همانگونه که مسافر به زادگاه یا زیستگاه خود برمیگردد. آن وقت یزدان جهان پاداش رنج و تلاششان را می‌دهد، رنج و تلاشی که در راه رسـیدن به خـدا ورزید‌ه‌اند. ایـنجا است که آفریدگارشان پاداش کارهائی را نقداً بدیشان می‌پردازد که در دنیا انجام داده‌اند. بهیچوجه نه رنـجشان هدر میرود و نـه مزدشان نـادیده گرفته مـی‌شود. بلکه پاداششان و مزدشان، روز قیامت به تمام و کمال داده میشود ... در این عنایت، رحمت در جلوه‌گاهی از جلوه‌گاههایش تجلّی می‌کند. همچنین رحمت تـجلّی می‌کند در این که در پرتو لطف و فضل الهی، پادافـره یک بدی کیفری بیش داده نمی‌شود، ولی پـاداش هر نیکی ده برابر آن ، و برای کسی که خدا بخواهد چندین برابر آن، و چه بسا نامحدود، سزا داده میشود، و خدا از گناهانی که خود می‌خواهد صرف نظر می‌فرماید، و او بزهکاریهای کسی را که بخواهد می‌بخشاید... همۀ اینها نیز جلوه‌گاههای رحمتی است که در ایـن گردهمآئی پدیدار می‌گردد و تجلّی می‌نماید.
عربها در زمان جاهلیّت خود، پیش از این که یزدان بـا این آئین بر ایشان منّت نهد و مرحمت فرماید و آنان را بدین سـطح والا برساند، روز قـیامت را دروغ می‌پنداشتند و بدان معتقد نبودند. کارشان در این باره به کار کسانی می‌مانست که امروزه در جاهلیّت (علمی) جدید بسر می‌برند! با توجّه بدین امر است که تعبیر از رخداد قیامت با سـاختاری انـجام می‌پذیرد که برای رویاروئی با این تکذیب از تأکیدهای گوناگون سـود جسته میشود:
(لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ لا رَیْبَ فِیهِ).
بدون هیچ شکّ و گمانی قطعاً و حتماً شما را در روز قیامت گرد می‌آورد.
در چنین روزی زیان نمیبینند مگر کسانی که در دنیا ایـمان نیاورده باشند. ایـنان هـم چـیزی را از دست نمی‌دهند و چیزی را بدست نمی‌آورند، بلکه همه چیز را می‌بازند. آنان وجود خودشان را بطور کلّی از دست می‌دهند و دیگر نمی‌توانند چیزی را بدست بیاورند. مگر نه ایـن است کـه انسـان تـنها برای خود بکار می‌پردازد و توشۀ خود را فراهم میسازد؟ و برای چه کسی چیزی را بدست می‌آورد؟!
(الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ).
کسانی که (سرمایۀ) وجود خود را از دست داده‌اند (و هستی خویشتن را بــاخته‌انـد) اشـخاصی هسـتند که ایمان نمی‌آورند.
کسانی که خود را به طور کلّی بـاخته‌اند، و خـویشتن خویش را یکسره از دست داده‌اند، برای ایشان وجودی بر جای نمانده است تا ایمان بیاورند! ... ایـن سخن، تعبیر دقیقی از یک حالت واقعی است ... کسـانی که بدین آئین - آئینی که در ژرفای فطرت جای دارد و انگیزه‌ها و دلیلهای ایمان آوردن را به گوش جان فطرت الهام میدارد - ایمان نیاورند، پـیشتر فطرتشان را از دست داده‌اند! باید دستگاههای گیرنده و پذیرندۀ فطری آنان در وجودشان خراب و از کار افتاده باشد! یا این که در داخل پرده و در میان غلافی پیچیده شده باشد! ... در این چنین حالتی آنان وجود خود را باخته‌اند، زیـرا دستگاههای گیرنده و پذیرندۀ فطری زنده را در هستی خـود از دست داده‌اند. ایـن است که ایشـان ایـمان نـمی‌آورند ... آخر آنان مـالک هستی و صاحب وجودشان نیستند تا با بودن و داشتن آن ایمان بیاورند ... این تفسیر ژرف ایمان نـیاوردنشان است و بیان میدارد که چرا با بودن دلائل فراوان ایمان و الهامهای پذیرش آن که در دسترسشان است، از گرایش بدان رویگردان و گریزان می‌گردند ... این همان چیزی است که سرنوشت ایشـان را در آن روز تعیین می‌کند. سرنوشتی که زیان بزرگی است و مترتّب بر باختن و از دست دادن وجودشان پیش از این است!
پس از آن، روند قرآنی به پیش میرود و به بررسی حال مردمان در زمان مـی‌پردازد - همانگونه که در آیۀ پیشین به پژوهش وضع ایشان در مکان پرداخته بود - تا مقرّر دارد که تنها خداوند سبحان مالک جهان است و مالکیّت منحصر به یزدان است، و دانش او محیط بر ملک جهان است، و او شنوای صدا و نـدای هر آن چیزی است که در آن است:
(وَلَهُ مَا سَکَنَ فِی اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).
از آن او است آنـچه در شب و روز قـرار دارد (یـعنی همانگونه که هر چه در هر مکانی است از آن خدا است، هر چه در هر زمانی هم که باشد متعلّق بدو است) و او شنوای (همۀ اصوات و) آگاه (از همـۀ موجودات) است.
نزدیکترین معنی به ذهن در:(ما سَکَنَ) این است که از سکونت برگرفته شود و چنین معنی گردد: آنچه آرمیده است. در این صورت مراد هر آن چیزی است کـه در شب و روز جای گرفته است، یعنی: همۀ آفریده‌ها و پدیده‌ها. ضـمناً مالکیّت همۀ آفریده‌ها و پدیده‌ها را نیز برای یزدان مقرّر می‌نماید. با ایـن فرق که در آیـۀ پیشین، یعنی:
(قُلْ لِمَنْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ؟ قُلْ لِلَّهِ).
بگو: آنچه در آسمانها و زمین است از آن کیست؟ (از زبان فطرت آنان) بگو: از آن خدا است.
آفریده‌ها و پدیده‌ها را از جنبۀ مکانی بـر می‌شمارد، و در این آیه:
(وَلَهُ مَا سَکَنَ فِی اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ).
از آن او است آنچه در شب و روز قرار دارد.
آفریده‌ها و پدیده‌ها را از لحاظ زمانی بر می‌شمارد ... چنین کاری در تعبیر قرآنی، هنگام برشمردن آفریده‌ها و پدیده‌ها، بی‌نمونه و نـاشناخته نـیست ... ایـن تنها تفسیری است که در دو آیۀ پیشین از میان تفسیرها و معنیهای گوناگون، دل بدان می‌دهیم و بدان می‌آرامیم. پی‌نوشتی با دو واژۀ سمیع و علیم، بیانگر احاطۀ بدین آفریده‌ها و پدیده‌ها، و بیانگر آگاهی کامل از سخنان مشرکانی است که ابن نصّ با ایشان رویاروی می‌گردد. چنین مشرکانی با وجود اعتراف به یگانگی آفریدگار مالک جهان، برای خدایـان گمانی خـود بخشی از محصولات و از چهارپایان و از فرزندان خویش را جدا می‌ساختند و سهم آنها محسوب می‌کردند، بدان شکل که در پایان سوره خواهد آمد. ایـن نصّ از ایشـان اعتراف می‌گیرد که مالکیّت همه چیز متعلّق به یـزدان است. بدین وسیله و از یک سو ایشـان را متوجّه میسازد که چیزهائی را که سهم انبازها می‌دانند، بدون اجازۀ یزدان است که مالک همه چیز جهان است. از دیگر سو با بیان این مالکیّت خالصانه، زمینۀ ولایت یزدان یگانه را آماده میسازد، ولایتی که در این بخش خواهد آمد. خدا مالک مطلق و یگانۀ همه چیز، در هر مکانی و در هر زمانی است. او است که همۀ صداها و نداها را می‌شنود، و از همه چیز و همگان آگاه است، و همۀ سخنانی را می شنود که دربارۀ همه چیز گفته میشود. اینک روند قرآنی مقرّر میدارد که: تنها خداوند یگانه، آفریدگار است. یزدان سبحان مالک جهان است و بس ... سخت اظهار تنفّر و نـاخشنودی میشود از یـاری جستن و مدد طلبیدن از غیر خدا، و پرستش غیر خدا، و ولایت و سرپرستی دادن به غیر خدا. مقرّر می‌گردد که چنین کارهائی مخالف با حقیقت تسلیم یـزدان شدن است، و همان شرکی است که با تسلیم خدا شدن گرد نمی‌آید، و مشرک بودن و مسلمان بودن با یکدیگر نمی‌خواند. آنگاه چندی از صفات خداونـد سبحان برشمرده میشود: خدا آسمانها و زمین را از نیستی به هستی آورده است. روزی رسان و خوراک دهنده او است. تنها یزدان است که می‌تواند زیان یا سود برساند. او تـوانـای چیره است. سپس از عـذاب خوفناک و وحشت‌زا سخن میرود ... همۀ صحنه‌ها تکان دهنده‌اند و عظمت و جلال و شکوه و وقار یزدان را با آهـنگ طنین‌انداز ژرفی به نمایش می‌گذ‌ارند:
(قُلْ أَغَیْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ یُطْعِمُ وَلا یُطْعَمُ قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ .قُلْ إِنِّی أَخَافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ .مَنْ یُصْرَفْ عَنْهُ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذَلِکَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ .وَإِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کَاشِفَ لَهُ إِلا هُوَ وَإِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ .وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَهُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ).
بگو: آیا غیر خـدا را مـعبود و یـاور خـود بگیرم؟! در صـورتی کـه او آفرینندۀ آسمانها و زمـین است و او روزی مـی‌دهد (و رازق همگان او است و هــمه بـدو نــیازمندند) و بـه او روزی داده نمی‌شود (و نـیازمند کسی نیست). بگو: به مـن دستور داده شـده است که نـخستین کســی بـاشم کـه (از ایـن امّت، خویشتن را خالصانه تسلیم فرمان خدا کند و) مسلمان باشد (و نیز خداوند به من دستور داده است که) از زمرۀ مشرکان مباش. بگو: من (هم مانند سائر انسانهای مآل انـدیش) اگر نافرمانی پـروردگارم کنم از عذاب روز بزرگ (قیامت) می‌ترسم. کسی که (چنین عذابی) بدان هنگام از او بدور داشته شود، به حقیقت خدا بـدو رحم کرده است و این پیروزی آشکاری است. اگر خداوند زیانی به تو برساند، هیچکس جز او نمی‌تواند آن را بـرطرف سازد، و اگر خیری به تو برساند (هیچکس نمی‌تواند از آن جلوگیری کند)، چرا که او بر هر چیزی توانا است. او بر سر بندگان خود مسلّط است و او حکیم (است و کارهایش را از روی حکمت انجام می‌دهد، و از احوال و اوضاع) بس آگاه است.
این مسأله، مسألۀ تنها خدا را ولی دانستن و سرپرست کردن است ... با توجّه به تمام معانی و مفاهیمی که واژۀ (ولی) و سرپرست در بردارد. یعنی: بنده باید تـنها یزدان را پروردگار و مو‌لی و مـعبودی بدانـد که با پرستش در برابرش کرنش ببرد و مـتواضـعانه تنها فرمانروائی او را بپذیرد، و خاشعانه با انجام شعائر و مراسم دینی او را عبادت نماید، و فقط او را یـاور و مدد رسان بداند و فقط از او مدد جوید و بر او تکیه کند، و در حوادث و بلایا بدو رو کند و از آستانه‌اش یاری بخواهد ... این مسأله، مسألۀ اصلی عقیده است. تنها خدای را به سرپرستی گرفتن و خالصانه او را ولی دانستن، با همۀ معانی و مفاهیمی که سرپرست و ولی دارد، اسلام بشمار است و بس. امّا در چیزی از ایـن معانی و مفاهیم، کسی و چیزی را انباز او کردن، شرکی است که چنان شرکی همراه با تسلیم خدا بودن، در یک دل گرد نمی‌آید. یعنی مشرک بودن و مسلمان بودن با هم سازگار نیست و در دلی جای ندارد.
در این آیه‌ها، این حقیقت با استوارتـرین عبارت و ژرف‌ترین آهنگ، به رشتۀ بیان کشیده شده است:
(قُلْ :أَغَیْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ یُطْعِمُ وَلا یُطْعَمُ قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ) .
بگو: آیـا غیر خدا را مـعبود و یـاور خود بگیرم؟! در صـورتی که او آفرینندۀ آسـمانها و زمین است و او روزی مــی‌دهد ا(و رازق همگان او است و هــمه بـدو نـیازمندند) و بـه او روزی داده نمی‌شود (و نـیازمند کسی نیست). بگو بـه من دسـتور داده شـده است که نــخستین کســی بـاشم که (از ایـن امّت، خویشتن را خالصانه تسلیم فرمان خدا کند و) مسلمان باشد (و نیز خداوند به من دستور داده است که) از زمرۀ مشرکان مباش.
این، منطق نیرومند و ژرف فطرت است ... باید چه کسی را ولی و سرپرست خود گرفت و مخلص چه کسی شد و در برابرش کرنش برد؟ اگر آفریدگار آسمانها و زمین را ولی و سرپرست ندانست و مخلصانه بر درگاه کبریائیش نیفتاد و کرنش نبرد، آفریدگاری که آسمانها و زمین را از نیستی به هستی آورده است، پس باید چه کسی را ولیّ و سرپرست خود گرفت و بر آستانه‌اش خاشعانه کرنش کرد؟ اگر روزی دهندۀ همۀ آفریدگان آسمانها و زمین را ولی و سرپرست نگرفت - روزی رسانی که همگان جیره خوار او هستند و او جیره خوار کسی نیست - و خاضعانه او را پرستش نکرد و نستود، پس باید چه کسی را ولیّ و سرپرست خود دانست و عبادت کرد و بر خاک درش افتاد؟
(قُلْ :أَغَیْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا؟).
بگو. آیا غیر خدا را سرپرست و یاور خود بگیرم؟!.
در حالی که اینها صفت یـزدان سبحان است ... کـدام منطق اجازه می‌دهد که جز یزدان کسی را سرپرست و یاور گرفت؟ اگر انسان کسـی را برای یـاری و مدد سرپرست و ولیّ خود می‌گیرد، یزدان آسمانها و زمین را از نیستی به هستی آورده است، و در آسمانها و زمین صاحب قدرت و توانائی است و بر همه چیز توانا و چیره است. اگر انسان کسی را ولیّ و سرپرست خود می کند تا خود و روزی رساند و خوراکش دهد، یـزدان جهان روزی رسان و خوراک دهندۀ همۀ کسـان و آفریدگانی است که در آسمانها و زمین هستند. پس چرا باید انسان جز صاحب قدرت و عظمت، و روزی رسان همگان را ولیّ و سرپرست خود سازد ؟ گذشته از این:
(قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ).
بگو: به من دستور داده شده است که نخستین کسـی بـاشم کـه (از ایـن امّت، خویشتن را خـالصانه تسـلیم فرمان خدا کند و) از زمرۀ مشـرکان مباش.
تسلیم فرمان یزدان شدن و انباز نورزیدن، معنی روشن و مشخّص آن دو ایـن است کـه جـز خدا را ولیّ و سرپرست خود نـدانـم. جز خدا را ولیّ و سرپرست دانستن - به هر معنی و مفهومی که باشد - شرک است! شرک هم اسلام، یعنی تسلیم فرمان یزدان شدن، بشمار نمی‌آید.
مسألۀ یگـانه و مشخّصی است و نـرمش و سـازشی نمی‌شناسد ... باید به یزدان سبحان رو کرد، از او فرمان دریافت نمود، کسی را و چیزی را انباز او نکرد، دل بدو داد و دوستی او را در دل جای داد، هدف از کردار و رفتار رضای او باشد، شعائر و مراسم دینی را خالصانه برای او انجام داد، تنها شریعت او را پذیرفت و بدان عشق ورزید، به حاکمیّت و فرمانروائی او در همۀ این امور خستو و معترف گردید، و در همۀ این کارها برای یزدان شریک و انبازی نگرفت، اینها اسلام، یـعنی تسلیم شدن فرمان یزدان است. اگر هم در چیزی از این امور و شؤون از میان بندگان یزدان، کسی را شریک خدا کرد، انباز بشمار است، انبازی که با اسلام، یـعنی تسلیم فرمان یـزدان شدن، گرد نـمی‌آید و سازگار نمی‌افتد.
به پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم دستور داده شده بود که این عدم رضایت را رویاروی مشرکانی اعلام کند که پیغمبر را به نرمش و سازش فرا می‌خواندند، و بدو پـیشنهاد می‌کردند که برای خدایان و معبودهای ایشان در آئین خود مکانت و منزلتی در نظر گیرد، تا در برابر آن آنان هم بدین او درآیند. برای خدایان و مـعبودهای ایشـان برخی از ویژگیهای الوهیّت و خداوندگاری را برجای گـذارد، ویژگیهائی که خودشان برای خدایـان و معبودهایشان قائل بودند، تا بدین وسیله برای آنان هم مکانت و منزلت و عظمت و مصلحتی بماند که داشتند!
... نخستین چیزی که می‌خواستند، آداب و رسوم حرام کردن و حلال نمودن بود ... پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم بدیشان حقّ تحریم و تحلیل بدهد، و آنـان در مقابل آن دست از دشمنانگیش بردارند، و او را رئیس خود کنند، و در مـیان خود برای او اموال و دارائـی گردآورند، و زیباترین دختر خویش را به ازدواج وی درآورند!
مشرکان آن زمان، دستی را برای اذیت و آزار و جنگ و کشتار بلند می‌کردند، و دستی را بـرای گول زدن و نیرنگبازی و تشویق و تحریک و مصالحه و سازش و نرمش بالا میبردند.
برای مبارزۀ با این تلاش دو جانبه و دو رویـانه، به پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم فرمان داده میشود که ایـن عدم رضایت تند و این ناخشنودی سخت، آن هم با ایـن قاطعیّت روشن و آشکار، و با این بیانی که برای سازش و نرمش فرصتی باقی نمیگذارد، اعلام کند.
همچنین به پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم دستور داده میشود که به دلهای مشرکان خوف و هراس اندازد و ایشان را تهدید کند و بیم دهد، در همان زمان که در آن جهان‌بینی خود را نسبت به جدّی بودن کار و وظیفه و تکلیف اعلام می کند و بیان میدارد که او از عذاب خدا می‌ترسد، اگر از خدا در اسلام و توحید، یعنی تسلیم فرمان یـزدان شدن و او را یگانه و یکتا شمردن، اطاعت نکند:
(قُلْ إِنِّی أَخَافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ .مَنْ یُصْرَفْ عَنْهُ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذَلِکَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ).
بگو: من (هم همانند سـائر انسـانهای مآل انـدیش) اگر نافرمانی پروردگارم کنم از عذاب روز بزرگ (قیامت) می‌ترسم. کسی که (چنین عذابی) بدان هنگام از او بدور داشته شود، به حقیقت خدا بدو رحم کرده است، و این پیروزی آشکاری است.
در اینجا حقیقت احساسات و افکاری که پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم در برابر فرمان آفریدگارش بدو، و هراسی که پیغمبر از عذاب کردگارش دارد، به تصویر کشـیده میشود و در پیش چشمها مجسّم می‌گردد. عذابی که تنها بدور داشتن انسان از آن، رحمت خدا و رستگاری روشنی است. در همان وقت یورش تکان دهنده‌ای است که بر دلهای مشرکان آن زمان، و بر دلهای مشرکان در همۀ قرون و اعصار، برده میشود. یورش تکان دهنده‌ای است که عذاب خدا را در آن روز بزرگ به تصویر می‌کشد. عذابی است که بسان عقابی نخجیر را دنبال می‌کند، و بر سر آن به پرواز درمی‌آید و محلّق میزند، و به سویش تـاخت میبرد تـا او را بگـیرد. کسی نمی‌تواند آن عذاب را از او باز دارد، مگر قدرت قادر متعالی که می‌تواند افسار این شتر بد مست عذاب را بگیرد و آن را از او بدور کند. وقتی که خوانندۀ قرآن، صحنه را پیش چشم میدارد و آن را ورانداز می‌نماید و می بیند که چگونه این شکارچی عذاب، در انـتظار قاپیدن واپسین نخجیر فرو افتاده بر زمین است و هر آن چنان نخجیری را برباید، نفسهایش می‌گیرد و مـات و حیران می‌گردد.[2]
دیگر چرا جز خدا را ولیّ و سرپرست خود بداند؟ و خویشتن را در معرض شرکی قرار دهد که از آن نـهی شده است؟ و از تسلیم فرمان یزدان سرباز زند و مخالفت کند، در صورتی که بدان دستور داده شـده است؟ و بالأخره چرا خود را گرفتار گناهی کند که ایـن عذاب خوفناک و رعب‌انگیز را به دنبال دارد؟ ... آیا چنین کند به امید رسیدن به سودی یا دفع زیانی در این دنیای زود گذر؟ به امید کمک مردمان در دفـع بلا و مصیبتی در این جهان؟ یا این که بدان امید که مردمان بدو سرور و شادمانی برسانند و ناخوشی و ناراحتی را از او بدور گردانند؟ قطعاً همۀ اینها در دست خدا است. خدا است که دارای قدرت مطلق بر عالم اسباب و علل است، و او است که بر بندگان چیره و توانـا است، و اطّلاع و آگاهی دارد بر بخشش و عطاء، و علم و حکمت دارد بر دفع مصیبت و بلا:
(وَإِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کَاشِفَ لَهُ إِلا هُوَ وَإِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ .وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَهُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ).
اگر خداوند زیانی بـه تـو بـرساند، هـیچکس جز او نمی‌تواند آن را برطرف سـازد، و اگر خیری به تو برساند (هیچکس نمی‌تواند از آن جلوگیری کند). چرا که او بر هر چیزی توانا است. او بر سـر بندگان خود مسـلّط است و او حکیم (است و کارهایش را از روی حکمت انجام می‌دهد، و از احوال و اوضاع) بس آگاه است.
در اینجا وسـوسه‌های درون نفسها و سینه‌ها تعقیب میشود. کمینگاههای خواستها و جایگاههای هراسـها جستجو میشود. شکّها و گمانها بدور افکنده می گردد. گوشه و کنار دلها و درونها و کمینگاهها و جایگاهها، همه و همه با نور عقیده، و با ایمان جدا کنندۀ حقّ و باطل، و با جهان‌بینی روشن، و با شناخت و آگاهی راستین از حقیقت الوهیّت، پژوهش و جستجو می‌گردد. زیرا مسأله‌ای که روند قرآنی در اینجا و در همه جای این قرآن بدان می‌پردازد، بسـی بزرگ و ارزشمند است.
*
سرانجام، اوج این طول موج فرا مـی‌رسد، و آهنگ طنین‌انداز ژرفی در می‌گیرد، بدانگاه که جایگاه گواهی گـرفتن و بیم دادن و جداسازی یگـانه پـرستی از چندگانه پرستی و بیزاری جستن از مشارکت در شرک است ... همۀ اینها هم با طنین بلند و بگونۀ قاطعانۀ هراس انگیزی انجام می‌پذیرد:
(قُلْ أَیُّ شَیْءٍ أَکْبَرُ شَهَادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِیدٌ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَأُوحِیَ إِلَیَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأنْذِرَکُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ أَئِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِی بَرِیءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ).
(ای پیغمبر، بـه کسـانی کــه بـر رسـالت تـو گواهی می‌خواهند) بگو: بالاترین گواهی، گواهی کیست (تـا او بر صدق نبوّت من گواهی دهد؟). بگو: خدا میان مـن و شما گواه است! (بهترین دلیل آن این است که) این قرآن به من وحی شده است تا شما و تمام کسانی را که ایـن قرآن بدانها میرسد بدان بیم دهم. (قرآنی که هیچکس و هیچ گروهی نمی‌تواند سوره‌ای همانند آن را بسـازد و ارائه دهـد). آیـا بـه راسـتی شما گواهی مـی‌دهید که خدایان دیگری با خدایند؟! بگو: من گواهی نمی‌دهم (و هرگز کسی و چیزی را انباز خدا نمی‌دانـم و نمی‌کنم). بگو: او خدای یگانۀ یکتا است، و من از بتان (جـاندار و بی‌جان که) انباز خدا می‌کنید بیزارم.
جای شگفت است، بندها و آهنگها در آیۀ واحدی پیاپی می‌آیند. پیاپی آمدن آنها، موقعیّت را لحظه به لحظه به تصویر میزند و صحنه به صحنه به نمایش درمی‌آورد. بدانگونه که انگار در آن، نشانه‌های سیماهای چهره‌ها، و رازها و رمزهای درون سینه‌ها ترسیم میشود.
هـان! ایـن رسـول خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم است که از سوی پروردگارش بدینگو‌نه فرمان داده میشود ... هان! این او است که با مشرکانی رویاروی می گردد که برای خود بجز خدا اولیاء و سرپرستانی را برمی‌گیرند. برای چنین اولیاء و سرپرستانی مـعتقد به برخی از ویژگیهای الوهیّت بوده و آنها را در ویژگیها با خدا انباز و همسان و همسو می‌گردانند! پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم را دعوت می‌کنند به این که کاری را که در پـیش گرفته‌انـد به رسمیّت بشناسد و بپسندد، تا آنان نیز آئینی را بپذیرند که برای ایشان با خود آورده است! انگار چنین کاری شدنی است! انگار اسلام و شرک، بدین نحوی که آنان تصوّر می‌کنند، می‌تواند در یک دل گرد آید. البتّه در این روزگار هم مردمانی هستند که تصوّر می‌کنند انسان می‌تواند مسلمان، یعنی تسلیم خدا باشد، و در عین حال در کار و بار زندگی از غیر خدا نیز فرمان دریافت دارد، و برای غیر خدا کرنـش ببرد، و از غیر خدا مدد و یاری و پیروزی و بهروزی طلبد، و غـیر خدا را ولیّ و سرپرست خویش بگیرد!
هان! این پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم است که با همچون مشرکانی رویاروی میشود تا دو راهۀ جدائی آئین خود با آئین ایشان را روشـن گرداند، و یگانه پرستی خـویش و شرک ورزی آنان را توضیح دهد، و اسلام خویشتن و جاهلیّت ایشان را معیّن دارد. برای آنان مشخّص فرماید که: بهیچوجه آشتی و سازشی میان او و ایشان ممکن و مقدور نیست، مگر این که آنان کاملاً از کیش خود دست بردارند و به آئین وی درآیند. اصلاً در این باره صلح و سازی نیست، زیرا او از ایشان در آغاز راه جدا می‌گردد!
هان! هم اینک او است که صحنۀ گواهی علنی و باز و بی‌پرده را با ایشان می‌آغازد:
(قُلْ: أَیُّ شَیْءٍ أَکْبَرُ شَهَادَةً؟).
بگو: بالاترین گواهی، گواهی کیست؟.
کدام گواه است که در سراسر این هستی، گواهی او بالاترین گواهی باشد؟ کدام گواه است که گواهی او بر همۀ گواهیها برتری داشته باشد؟ کدام گواه است که گواهی او در مسأله قاطعانه باشد و با وجود گواهی او گواهی دیگری جای نماند؟
برای این که پرسش کاملاً فراگیر و همگانی باشد و در سراسر گسترۀ هستی (چیزی) برجای نماند کـه در جایگاه گواهی نادیده گرفته شود و به حساب نـیاید، پرسش این چنین مطرح می‌گردد:
(أَیُّ شَیْءٍ أَکْبَرُ شَهَادَةً).
بالاترین گواهی، گواهی کیست؟.
از آن جهت واژۀ (شی‌ء) یعنی (چیز) انتخاب میشود تا فراگیرد هر چه را که به خاطر آید.
همانگونه که به پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم دستور داده میشود که بپرسد، بدو دستور داده میشود که پـاسخ را نیز خودش بدهد. زیرا به اعتراف خود مخاطبان، پـاسخی جز این پاسخ وجود ندارد. در حقیقت هم پاسخی جز این پاسخ وجود ندارد:
(قُلِ: اللَّهُ).
بگو: خدا.
بلی! چه خداوند پاک و والا مقام، گواهیش بزرگترین گواهی است. او است که حقّ می‌گوید، و او بهترین جدا سازندۀ حقّ از باطل است. داورترین داور او است. او است که پس از گواهیش هیچگونه گواهیی وجود ندارد، و پس از سخنش اصلاً سخنی نمی‌ماند. هـرگاه سخن بگوید، سخن به پایان می‌آید و دیگر کار از کار می‌گذرد.
هنگامی که پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم این حقیقت را اعلان فرمود که: خداوند سبحان بزرگترین گواه است و بالاتر از گواهی او گواهی نیست، بدیشان خبر داد که خداوند جهان میان او و ایشان در این مسأله راه است:
(شَهِیدٌ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ).
میان من و شما گواه است.
این معنی بنا به تقد‌یر « هُوَ » مخدوف است. یعنی:
(هُوَ شَهِیدٌ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ).
او میان من و شما گواه است.
تحلیل جمله بدین شیوه در فـضای صحنه مـناسب‌تر می‌نماید و از وصل آن به واژه‌های پس از خود و خواندن آن به صورت زیر زیباتر به نظر می‌آید:
(قُلِ اللَّهُ شَهِیدٌ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ).
بگو: خدا میان من و شما گواه است.
پس از این که قانون مقرّر می‌گردد، قانون: خدای سبحان در این مسأله به قضاوت و حکمیّت گرفته شود، پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم بدیشان خبر داد کـه خدا گواهی می‌دهد! گواه که این قرآن متضمّن آن است. قرآنی که خدا آن را بدو وحی فرموده است تا با آن ایشان را بیم دهد، و هر کسی را نیز با آن بیم دهد و بترساند که قرآن در مدّت زندگانی او صلیّ الله علیه وآله وسّلم بدو میرسد، یا بعد از آن بدو میرسد. قرآن حجّت بر آنان و حجّت بر همۀ کسانی است که به ایشـان میرسد. زیـرا قرآن در بردارندۀ گواهی یزدان در این مسألۀ اساسی و بنیادین است. مسأله‌ای که دنیا و آخرت بر آن استوار است، و اصلاً سراسر هستی و همراه آن وجود انسـان بر آن استوار است:
(وَأُوحِیَ إِلَیَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأنْذِرَکُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ).
این قرآن به من وحی شده است تا شما و تمام کسانی را که این قرآن بدانان میرسد بدان بیم دهم.
هر کس که این قرآن بدو برسد، و با زبانی کـه آن را بداند به معنی قرآن پی ببرد و محتوای آن را درک کند، حجّت یزدان به وسیلۀ قرآن بر او ثابت میشود. اگر بعد از رسیدن قرآن بدو سرکشی کند و آن را دروغ بخواند، سزاوار عذاب می‌گردد ... امّا اگر نتواند قرآن را فـهم کند و محتوای آن نیز بدو تفهیم نگردد و از مضمون آن بیخبر ماند، حجّت یزدان به وسیلۀ قرآن بر او ثابت نمی‌شود ...گناه چنین کسی بر گردن کسانی خواهد بود که به زبانی که او بتواند قرآن را با آن فهم کند، قرآن را بدو نرسانده‌اند، و مضمون و محتوای این گواهی را بدو نفهمانده اند ... این هم وقتی است که مضمون و محتوای قرآن به زبان او ترجمه شده باشد و در دسترس وی قرار نگرفته باشد.
پس از آن که پیغمبر صلیّ الله علیه وآله وسّلم به اطّلاع ایشان میرساند که گواهی یزدان سبحان در این قرآن گنجانده شده است، در قالب مبارزه طلبی به آگاهی ایشان میرساند که گواهی آنان از بنیاد با گواهی یزدان اختلاف دارد و بـهیچوجه پـذیرفتنی نـیست. او گـواهی ایشان را نـمی‌پسندد و مردود مـی‌دارد، و گواهیی را اعلام میدارد که با گواهی ایشان مغایر و مخالف است و در برگیرندۀ وحدانیّت مطلق و الوهیّت منحصر به فرد است. در دو راهۀ جدائی، جداگانگی خود را اعلام مـی‌دارد و راه خود را از راه آنـان جدا میسازد، و بیزاری خویش را از شرک و انبازشان، با سخنان تند و کوبنده‌ای که همراه با تأکیدها و توکیدها است، این چنین به‌گوششان میرساند:
(أَئِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِی بَرِیءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ).
آیا به راستی شما گواهی می‌دهید که خدایان دیگری با خدایند؟! بگو: مـن گواهی نـمی‌دهم (و هرگز کسـی و چیزی را انباز خدا نمی‌دانم و نمی‌کنم). بگو: او خدای یگانۀ یکتا است، و من از بتان (جـاندار و بـی‌جانی کـه) انباز خدا می‌کنید بیزارم.
نصوص قرآنی با این بندها و با این آهنگهائی که دارد، دلها را گونهای به تکان می‌اندازد که سخنان انسانها بهیچوجه توانائی چنین کاری ندارد. پس نمی‌خواهم بندها و آهنگهای قرآنی را از هم بگسلم، و با حــاشیه نویسی و سـخن پردازی از ریـزش چـنین چشمه‌ساری به مزرعۀ دلها جلوگیری کنم.
*
ولی من می‌خواهم از مسأله‌ای صحبت کنم که این بند آن را در برمیگیرد، و این موج آن را با خود می‌آورد ... این مسأله‌ای که روند قرآنی آن را در این آیـات عرضه میدارد، یعنی مسألۀ سرپرستی و یکتاپرستی و جداسازی، مسأله این عقیده است، و حقیقت بزرگی در آن است. گروه مؤمنان باید امروزه در برابر این درس یزدانی بسی بایستند و با دقّت آن را وارسی کنند.
گروه مؤمنان، امروزه با جاهلیّت فراگیری در کرۀ زمین روبرو می شوند، همان جاهلیّتی که گروه مؤمنانی با آن روبرو شدند که این آیات بر آنان نازل می‌گردید. از اینجا است که بر گروه مؤمنان در ایـن روزگار لازم است در برابر این آیات بسی بایستند و بیندیشند، تا در پرتو چنین آیاتی موقعیّت خود را مشخّص سازند، و راه خویش را در سایۀ رهنمود آنها ترسیم گردانـند، و در پرتو آنها راستای راهشان را بپیمایند.
زمان دوباره همانگونه چرخیده است و به گردش در آمده است که در روزگارانی می‌چرخید و می‌گردید که این دین برای انسانها نازل می‌شد. انسانها هم در همان موقعیّتی قرار گرفته‌ا‌ند که این قرآن در آن بر پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم نازل می‌گردید، و اسلام بر پایۀ اسـتوار و بنیادین بزرگ خود برای انسـانها می‌آمد، یـعنی: ( شَهَادَةً أَنْ لا ال الا الله).گواهی دادن بر این که جز خدا خدائی نیست. گواهی دادن بر این که جز خـدا خدائـی نیست، بدان معنائی که ربعی پسر عامر، قاصد سردار مسلمانان به گوش رستم سردار ایرانیان رساند، بدانگاه که از او پرسید: (چه چیز شما را بدینجا آورده است؟) گفت: (یزدان ما را برانگیخته است تا هـر که را خدا بخواهد از بندگی بندگان نجات دهـیم و به بندگی خداوند یگانه بکشانیم، و از تنگنای جهان و سختیهای آن برهانیم و به گشایش و خـوشیهای دنـیا و آخـرت برسانیم، و ایشان را از زیر بار ستم ادیان نجات بدهیم و به دادگری آئین اسلام مفتخر بگردانـیم ... او که می‌دانست رستم و قومش، کسری را به عنوان معبود آفرینندۀ جهان نـمی‌پرستند، و شعائر و مراسـم عبادت معروف را برای او انجام نـمی‌دهند. بلکه تـنها از او قوانین و مقرّرات را دریافت می‌دارند، و بدین معنی او را پرستش می‌کنند، معنائی که با اسلام نـمی‌خوانـد و اسلام دشمن آن است و آن را مردود می‌داند. ربعی پسر عامر به رستم خبر داد که یزدان ایشان را برانگیخته است تا مردمان را از زیر بار نظامها و اوضاع و ا‌حوالی بیرون بیاورند که در آنها بندگان، بندگان را پرستش می‌کنند، و ویژگیهای الوهیّت را به بندگان می‌دهند، از قبیل: فرمانروائی و قانونگذاری و کرنش در برابر چنین فرمانروائی، و گردن نـهادن و فرمان بردن از ایـن قانونگذاری ... اینها ویژگیهای الوهیّت است و ادیـان کنونی آنها را بجای یزدان جهان به مردمان می‌دهند. بلی ما آمده‌ایم تا بندگان خدا را از بندگی بندگان نجات بخشیم و به پرستش یزدان یکتای جهان بکشانیم و ایشان را از دادگری اسلام برخوردار گردانیم.
زمان چرخیده است و دوباره به همان شیوه و گونهای در آمده است که بر آن بود بدانگاه که این آئین لا اله الا الله را برای انسانها به ارمغان آورد و به تـوحیدمان خواند. انسانها به پرستش بندگان برگشته‌اند، و به ستمگری ادیان گردن نـهاده‌انـد. از لااله‌الاالله سرباز زده‌اند، و از یگانه‌پرستی به چند گانه پرستی گرائیده‌اند، هر چند که گروهی از مناره‌ها ندای «لا اله الا الله» را سر می‌دهند، بدون این که مفهوم آن را بفهمند، و بدون این که مفهوم آن به زندگی ایشان معنی و مسیری دهد. آنان مشروعیّت (فرماندهی) و حـاکمیّتی را مردود نمی‌شمارند که بندگان مدّعی آن برای خود هستند. در صورتی که همچون حاکمیّتی مترادف با الوهیّت است، خواه آنان تحت عنوان افرادی، یـا به نـام مؤسّسات قانونگذاری، و یا به اسم ملّتهائی آن را ادّعا کنند. چه افراد، همچون مؤسّسات، و بسان ملّتها، هیچکدام خدا نیستند و بدین سبب حقّ حاکمیّت را نـدارند ... اما انسانها به سوی جاهلیّت برگشته‌اند، و از لااله الا الله دست کشیده‌اند، این است که بدین بندگان ویـژگیهای الوهیّت داده‌اند، و خدای را به یگانگی پرسـیدن و تنها او را به سرپرستی گرفتن را فراموش کرده‌اند!
انسانها هم باید متوجّه این امر باشند، بویژه آنان که بر بالای مناره‌ها، یا به وسیلۀ بلندگوها، در خاور و باختر و همۀ نواحی کرۀ زمین، واژه‌های: «لااله‌الاالله» را بدون مدلول و مفهوم، و بدون واقعیّت داشتن در زندگی عملی ایشان و پیاده کردن در روابط اجتماعی خودشان، سر می‌دهند و طنین‌انداز می‌کنند. البتّه ایـنان در روز قیامت جرمشان سنگین‌تر و عذابشـان سخت‌تر است، چرا که ایشان بعد از روشن شدن هدایت و رهنمود آسمان، و پس از گرویدن به آئین یـزدان جـهان، به پرستش بندگان برگشته‌اند!
امروزه گروه مسلمانان بسیار نیازمند این هستند که در برابر این آیات روشن و روشنگر بایستند و بیندیشند! بسی نیازمندند که در برابر این آیۀ سرپرستی بایستند و بیندیشند:
(قُلْ أَغَیْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَهُوَ یُطْعِمُ وَلا یُطْعَمُ قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ).
بگو: آیـا غیر خدا را مـعبود و یـاور خود بگیرم؟! در صـورتی که او آفرینندۀ آسـمانها و زمـین است و او روزی مـی‌دهد (و رازق همگان او است و هـمه بـدو نــیازمندند) و بـه او روزی داده نمی‌شود (و نـیازمند کسی نیست). بگو: به من دسـتور داده شـده است که نخستین کســـی باشم کـه (از این امّت، خویشتن را خالصـانه تسلیم فرمان خدا کند و) مسلمان باشد (و نیز خداوند به من دستور داده است که) از زمرۀ مشرکان مباش.
این بدان خاطر است که گروه مسلمانان امروزی هـم بدانند که جز یزدان را ولّی و سرپرست خود کردن - با همۀ معانیی که (ولیّ) دارد - از قبیل: کـرنش بشمار است و اسلام هم آمده است تـا مردمان را از شـرک برهاند ... مسلمانان باید بدانند که نخستین چیزی کـه بیانگر غیر خدا را ولیّ و سرپرست خود کـردن است، پذیرش حاکمیّت و فرمانروائی غیر خدا در گسترۀ دل و درون و در پهنۀ زندگی و بیرون است ...کاری که همۀ انسانها بدون استثناء انجام می‌دهند ... مسلمانان باید بدانند که امروزه وظیفۀ آنان بیرون آوردن همۀ مردمان از پرستش بندگان، و رساندن جملگی ایشان به پرستش یزدان یگانه است. بلی باید بدانند که امروزه با جاهلیّتی رویاروی مـی‌گردند که پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم و گـروه مسلمانان در زمان دریافت این آیات با آن رویـاروی گشتند.
گروه مسلمانان امروزی در رویاروئی با جاهلیّت بسی نیازمند این هستند که با حقائق و مـعانی و مـفاهیمی همراه و هـمدم شوند که آیـات پـایین به دل وارد می‌گردانند:
(قُلْ إِنِّی أَخَافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ .مَنْ یُصْرَفْ عَنْهُ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذَلِکَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ .وَإِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کَاشِفَ لَهُ إِلا هُوَ وَإِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ .وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَ شَهِیدٌ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ).
بگو: من (هم مانند سائر انسانهای مآل‌انـدیش) اگر نافرمانی پروردگارم کنم، از عذاب روز بزرگ (قیامت) می‌ترسم. کسی کـه چنین (عذابی) بدان هنگام از او بدور داشته شود، به حقیقت خدا بدو رحم کرده است، و این پـیروزی آشکـاری است. اگر خداونـد زیـانی بـه تو برساند، هیچکس جز او نمی‌تواند آن را برطرف سازد، و اگر خیری به تو برساند (هیچکس نمی‌توانـد از آن جلوگیری کند)، مرا که او بر هر چیزی توانا است او بر ســر بندگان خـود مسـلّط است و او حکیم (است و کارهایش را از روی حکمت انجام می‌دهد، و از احوال و اوضاع) بس آگاه است.
کسی که با جاهلیّت رویاروی می شود، جاهلیّت با همۀ سـرکشی، بزرگی، رویگردانی، کـینه توزی، کژی، نیربگبازی، تباهی، و بی‌بند و باری و لجام گسـیختگی که دارد، این چنین کسی که با ایـن همه شـرّ و بدی رویاروی می‌گردد، بسی نیاز دارد به این که در زوایای دل خود همچون حقائق و احساساتی داشته باشد و با معانی و مفاهیم آنها زندگی کند، تـا مرتکب گناه و نافرمانی نشود و جز خدا را ولیّ و سـرپرست خـود نسازد، و از عذاب هراس برانگیزی بترسد که در انتظار سرکشان و بزهکازان است ...کسی که باور دارد که زیان رساننده و سود رساننده خدا است و بس، باید که با معانی و مفاهیم این آیـات زیست کند و در پرتو رهنمودها و رهنمونهای آنها آگاه و هـوشیار باشد و بداند که تنها یزدان چیره بر بندگان خود است، و بدانچه فرمان دهد و آنگونه که بخواهد همان خواهـد شـد، و دستور او اصلاً پیگرد و ردخور ندارد. هر دلی که با این حقائق و با این احساسات بسر برد، قطعاً مـی‌تواند وظائف (پدید آوردن) اسلام را از نو انجام دهد و در مبارزه با جاهلیّت طاغی و یاغی به رستاخیز اسلامی خدمت کند و دین خود را در قبال آئین یزدان اداء نماید ... انجام چنین وظائفی هم آن اندازه دشوار است که بر کوهها سنگینی می‌کند!
گروه مؤمنان در این زمان، پس از ایـن کـه کاملاً با وظیفۀ خود در کرۀ زمین آشنا شدند، و حقیقت عقیده‌ای را شناختند که مردمان را بدان می‌خوانند و مـقتضیات عقیده را بدیشان می‌شناسانند، مقتضیاتی همچون تـنها یـزدان را ولیّ و سـرپرست خـود دانسـتن، ولّی و سرپرست با همۀ معانی و مفاهیمی که دارد، و پس از ایـن که در انـجام وظیفۀ دشوارشـان، آن حقائق و احساسات هـمراه و همدمشان گردید و در کـار و بار زندگیشان منعکس شد، چنین گروه مـؤمنانی بسیار نیازمند این هستند که موقعیّت گـواهی طلبیدن و از دیگران بریدن و به ترک بیگانگان گـفتن و از ایشـان دوری گزیدن و از شرک بیزاری جستن و گـریختن را پیش چشم دارند و کاملاً از شرکی ببرند که انسانهای جاهلیّت امروزی بدان گرفتار می‌آیند و همچون افـراد جاهلیّت پیشین خویشتن را بدان مـی‌آلایند. گروه مسلمانان امروزی همچنین نیازمند این هستند که همان چیزی را گویند که به پیغمبر خدا صلیّ الله علیه وآله وسّلم دسـتور داده شده بود آن را بگوید، و به پیشانی جاهلیّت همان چیزی را بزنند که پیغمبر بزرگوار برای اجراء فرمان پروردگار بزرگوارش به پیشانی جاهلیّت زد:
(قُلْ أَیُّ شَیْءٍ أَکْبَرُ شَهَادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِیدٌ بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَأُوحِیَ إِلَیَّ هَذَا الْقُرْآنُ لأنْذِرَکُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ أَئِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِی بَرِیءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ).
ای پـیغمبر، بـه کسانی کـه بـر رسـالت تـو گواهی می‌خواهند) بگو: بالاترین گواهی، گواهی کیست (تا بـر صدق نبوّت من گواهی دهد؟) بگو: خدا میان من و شما گواه است! (بهترین دلیل آن این است که) این قرآن بـه من وحی شده است تا شـما و تـمام کسـانی را که ایـن قرآن بدانها میرسد بدان بیم دهم. (قرآنی که هیـچکس و هیچ گروهی نمی‌تواند سوره‌ای همانند آن را بسازد و ارائه دهد). آیا براستی شما گواهی می‌دهید که خدایـان دیگری با خدایند؟! بگو: من گواهی نمی‌دهم (و هرگز کسی و چیزی را انبار خدا نمی‌دانم و نمی‌کنم). بگو: او خدای یگانۀ یکتا است، و من از بتان (جاندار و بـی‌جان که) انباز خدا می‌کنید بیزارم.
لازم است که گروه مسلمانان در کرۀ زمین، در برابر جاهلیتّی بایستد و بر زمد که سراسر زمین را فرا گرفته است، ایستادن و رزمیدن آگاهانه‌ای که در پرتو رهنمود این چنین آیاتی انجام پذیرد. گروه مسلمانان باید بر سر جاهلیّت فریاد زنند و این سخن را بلند و طنین انداز، و قـاطعانه و جداسـاز، و تکان دهنده و بـیم دهنده، رو در روی جاهلیّت بگویند ... سپس رو به خدا کنند و بدانند که او بر هر چیزی توانا است، و چیره بر بـندگان خویش است. این بندگان - از جمله طاغوتیان قلدر و زورگو ـ از مگس ضعیف‌تر و ناتوان ترند. اگر مگس چیزی را از ایشان سلب کند و گیرد، آنان نمی‌توانند آن را از او برهانند و باز پس بگیرند! آنان نمی‌توانند به کسی زیان برسانند، مگر این که خـدا اجازه دهد، و ایشان نمی‌توانند به کسی سود برسانند، مگر ایـن که خدا اجازه فرماید. یزدان در کار خود توانا و چیره است، لیکن اکثر مردم ایـن را نمی‌دانـند. گـروه مسلمانان همچنین باید بدانند و اطـمینان پـیدا کـنند کـه پـیروز نمی‌گردند و وعدۀ خدا بدیشان کـه اسـتقرار بخشیدن آنان در زمین است پیاده نمی‌شود و فراهـم نمی‌آید، پیش از این که مسلمانان برای جانبداری از حقّ در دو راهۀ راه جدائی از جاهلیّت جدا نگردند، و پیش از این که سخن حقّ را رو در روی طـاغوت نگویند و فـریاد ندارند، و پیش از این که بر ضدّ جاهلیّت چنین شهادتی را ندهـد، و بدین گونه جاهلیّت را بیم نـدهند و تـهدید نکنند، و بدین نحو بیم و تهدید را اعلان ننمایند، و این جور با جاهلیّت قطع رابطه و اعلام جدائی نکنند، و بدین شکل از جاهلیّت بیزاری نجویند و گریزان نشوند. این قرآن نـیامده است تـا با یک مـوقعیّت تـاریخی رویاروی شود. بلکه آمده است تا برنامهای باشد کلّی و خارج از دائرۀ زمان و مکان. برنامهای باشد که گروه مسلمانان هر کجا باشند در همچون موقعیّتی کـه ایـن قرآن در آن نازل می‌گردد قرآن را برگیرند و در پـرتو رهنمود آن حرکت کنند. گروه مسلمانان امروزه درست در موقعیّتی قـرار دارنـد که در زمـان نـزول قرآن مسلمانان پیشین در آن قرار داشـند. زمـان چـرخ زده است و به همان شکل و هیئتی درآمـده است که این قرآن در آن نازل می‌گردید تا در زمین اسلام را پدیدار و استوار دارد ... پس باید یقین قاطعانه و عزم جازم به حقیقت این دین داشت. از ته دل معتقد به حقیقت قدرت و توانائی یزدان بود. بطور کامل از باطل و باطلگرایان گسیخت ... باید که این چنین آیـاتی توشۀ راه گروه مسلمانان گردد. خدا نیز حافظ و نگاهدار ایشـان، و مهربان‌ترین مهربانان برای آنان خواهدبود.
[1] (قضی) و (خلق) دارای یک معنی است.(مترجم)
[2] مراجعه شود به کتاب: (التصویر الفنی فی‌القرآن) فصل: طریقه القرآن.
