تفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر سوره‌ی نساء آیه‌ی 147-135
سوره‌ی نساء آیه‌ی 147-135
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالأَقْرَبِینَ إِن یَکُنْ غَنِیّاً أَوْ فَقَیراً فَاللّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلاَ تَتَّبِعُواْ الْهَوَى أَن تَعْدِلُواْ وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً (135) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِی نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِیَ أَنزَلَ مِن قَبْلُ وَمَن یَکْفُرْ بِاللّهِ وَمَلاَئِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً (136) إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ ازْدَادُواْ کُفْراً لَّمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلاً (137) بَشِّرِ الْمُنَافِقِینَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذَاباً أَلِیماً (138) الَّذِینَ یَتَّخِذُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَیَبْتَغُونَ عِندَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ العِزَّةَ لِلّهِ جَمِیعاً (139) وَقَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آیَاتِ اللّهِ یُکَفَرُ بِهَا وَیُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلاَ تَقْعُدُواْ مَعَهُمْ حَتَّى یَخُوضُواْ فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِّثْلُهُمْ إِنَّ اللّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِینَ وَالْکَافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً (140) الَّذِینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِن کَانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِّنَ اللّهِ قَالُواْ أَلَمْ نَکُن مَّعَکُمْ وَإِن کَانَ لِلْکَافِرِینَ نَصِیبٌ قَالُواْ أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَنَمْنَعْکُم مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً (141) إِنَّ الْمُنَافِقِینَ یُخَادِعُونَ اللّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُواْ إِلَى الصَّلاَةِ قَامُواْ کُسَالَى یُرَآؤُونَ النَّاسَ وَلاَ یَذْکُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِیلاً (142) مُّذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذَلِکَ لاَ إِلَى هَـؤُلاء وَلاَ إِلَى هَـؤُلاء وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً(143) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَتُرِیدُونَ أَن تَجْعَلُواْ لِلّهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً مُّبِیناً (144) إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً (145) إِلاَّ الَّذِینَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَاعْتَصَمُواْ بِاللّهِ وَأَخْلَصُواْ دِینَهُمْ لِلّهِ فَأُوْلَـئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ وَسَوْفَ یُؤْتِ اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً (146) مَّا یَفْعَلُ اللّهُ بِعَذَابِکُمْ إِن شَکَرْتُمْ وَآمَنتُمْ وَکَانَ اللّهُ شَاکِراً عَلِیماً) (147)
این درس حلقه‌ای از زنجیرۀ تربیت برنامه‌ای است که دست رعایت و حفاظت الهی عهده‌دار آن بوده است تا ملّتی را با آن بپرورد که خداوند دربارۀ آنان فرموده است:
(کُنْتُمْ خیر أمة أخرجت للناس ).
شما (ای پپروان محمّد) بهترین ملّتی هستید که به سود انسانها آفریده شده‌اید. (آل‌عمر‌ان/ 110)
این حلقه، حلقه‌ای از برنامۀ ثابت و استوار است که با گامهای شمرده، پیوسته به سوی اهداف مشخّصی، جلو می‌رود، اهدافی که در پرتو آنها نفس انسان را مداوا و معالجه می‌کنند با درمانی که آفرینندۀ این نفس آن را ساخته و پرداخته کرده است. آفریننده‌ای که آگاه از راه‌ها و پیچهای نفس آدمی است، و سرشت و حقیقت آن را میبیند و می‌شناسد، و نیازمندیها و علاقه‌مندیها و نیروها و توانهای آن را کاملاً می‌داند.
این حلقه، همانگونه که قواعد برنامه و مقاصد ثابت آن را ترسیم میکند، قواعدی که برای جملگی مردمان قرون و اعصار گذشته شده است تا آنان را کمک‌کند و از درّه‌های ژرف جاهلیّت بلند گرداند و دست یکایک ایشان را - بر حسب موقعیِتی که دارند - بگیرد و پا به پا از فراز جاده رو به بالا راه ببرد، و به قلّۀ سربفلک کشیده برساند، در عین حال، سیمای گروه مسـلمانان نخستین که اوّلین مخاطبان این قرآن بوده‌اند، در ایـن حلقه شکل می پذیرد و از لابلای سطرها عکسهای آنان نمودار و پدیدار می‌شود. قیافه‌های مؤمنان رادمرد آن زمان، با تمام ویژگیهای انسانی، و با تـمام ضعفها و قوّتهائی که در انسان است، و همراه با همۀ ته‌نشستهای جاهلی و احساسات سرشتی، بر پردۀ حمله‌ها نقش می‌بندد و به نمایش درمی‌آید. همچنین در این حلقه، راه و روش برنامه و طریقۀ چاره‌جوئی آن در کار چاره‌سازی درون و بیرون آنان، و شیوۀ تقویت و تثبیت ایشان بر حقّ و حقیقتی که این برنامه بیانگر آن است، و خلاصه چه اندازه در کنار حقّ ایستاده‌اند و چه تلاشها و فداکاریهائی که در راه حقیقت از خود نشان داده‌اند، همه و همه در صحنۀ واژه‌ها و جمله‌ها ظهور و بروز پیدا می‌کنند و به نمایش درمی‌آیند.
درس آغاز می‌گردد با فریاد زدن بر مؤمنان که برخیزید و به وظیفۀ نقش خود عمل نمائید. برخیزید و در میان مردمان دادگری کنید. دادگری ممتاز و منحصر به فردی که جز توسط این گروه بر پـا و اجراء نشده باشد. دادگری مستقیم و مخلصانۀ گروه مسلمانان با خداونـد جهان. دادگری با یزدان، عدالتی که پالوده و زدوده از هرگونه عاطفه‌ای و هوا و هوسی و مـصلحت‌جوئی و مــصلحت‌خواهـی باشد، خـواه مـصلحت‌جوئی و مصلحت‌خواهی گروهی و خواه ملّی و خـواه دولتی نامیده شود. هـچنین عدالتی پیاده و اجراء گردد که از گو‌نۀ اسم و رسم دیگری جز تـرس از خدا و جستن رضای او، دور و پاک باشد. آن عدالتـی باشد که نمونه‌ای از آن را در درس عملی دیدیم، درسی که خود خــداوند بزرگوار با الطـاف کریمانۀ خویش به پیغبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و به گروه مسلمانان در حادثۀ مرد یهودی آموخت، حادثه‌ای که از آن سخن رفت.
درس آغاز می‌گردد با فریاد زدن بر مؤمنان‌که چنین عدالتی را بر پا دارید، دادگری بدین نحوی که گذشت. نازل کنندۀ این قرآن می‌دانسته است که پیاده کردن و برپاداشتن دادگری بدین نحو چه سختی‌ها و رنجهائی را میطلبد و چه اندازه تلاش و تـوان می‌خواهد. در اندرون انسان، ضعف و ناتوانی ویژه‌ای است که همگان با آن آشنایند. عواطفی در دلها است: نسبت به خـود، نسبت به خویشاوندان، نسبت به ضعیفان دادخواه، حتّی نسبت به نیرومندان و اقویاء، نسبت به پدر و مـادر و نزدیکان، نسبت به فقیر و غنی، و نسبت به مودّت و محبّت و دشمنانگی و کینه‌توزی ... خداوند می‌دانـد دست کشیدن و دوری گزیدن از همۀ ایـنها، نـیاز به تلاش سخت و جهاد طاقت‌فرسائی دارد. تلاش و جهاد برای بالا رفتن از کمرگاهها و فرازهای لغزنده، و گذر از کنارۀ پرتگاههای فروتپنده، تا بدان قلّۀ سربفلک کشیده رسید. در چنین کمرگاهها و فرازها و گذرگاهها، طنابی که بتوان بدان آویخت، جز طناب قرآن نام یزدان نیست. بار دیگر یزدان جهان، آنـان را به ایـمان می‌خوانـد، ایمانی که دارای عناصر فراگیر خود باشد: ایمان به خدا و فـرشتگان و کـتابهای آسمانی و پیغمبران و روز رستاخیز.
هر عنصری از این عناصر دارای ارزش خاصّ خود در پیدایش عقیدۀ ایمانی، و تشکیل جهان‌بینی اسـلامی است، جهان‌بینی اسلامی که سرآمد همۀ جهان‌بینی‌های دیگر است، جهان‌بینی‌هائی که انسانها پیش از اسلام و بعد از اسلام با آنها آشنا بوده و هستند. سرآمدی که همۀ سرآمدهای اخلاقی یا اجتماعی و یا سازمانی دیگر در زندگی گروه مسلمانان نخستین از آن برجوشیده و سرچشمه گرفته بودند. جهان‌بینی اسلامی همیشه عنصر تفوّ‌ق و سرآمد را با خود هـمراه دارد و آن را ارمـغان می‌دارد به هر گروهی که واقعاً بدان ایمان داشته باشند، و کاملاً برابر مقتضیات و خواستهای آن عمل کنند. این امر تا آخر زمان، یعنی تا آن روزگاری که یزدان زمین و هر کسی را که در آن است به ارث میبرد، بر دوام و ماندگار است. سرانجام باید فرمان خدا که در خود این درس نیز مذکور است، تحقّق پیدا کند:
(ولن یجعل الله للکافرین على المؤمنین سبیلًا). .
(مــادام کـه مـؤمنان دارای ایـمان راسـتین و کردار شایسته باشند) هرگز خـداونـد کـافران را بــر مـؤمنان چیره نخواهد ساخت.
پس از این دو نداء، روند قرآنی با شیوه‌های گوناگون بر منافقان می‌تازد. منافقانی که هنوز بر حالت نـفاق مانده‌اند، و یـا پس از اعلان اسـلام خود، به کفر گرائیده‌اند و آشکارا الحاد خویش را اعلان کردهاند. در این تاخت سرشت منافقان را به تصویر می‌کشد. از آنان سیماهای زشت و پلشتی را تـرسیم میکند. سیمای زشتی از آنان بدانگاه کـه در مـیان گروه مسلمانان ایستاده‌اند و کارهای پلشتی که در آنجا می‌کنند. سیمای کثیف چندش‌آوری از ایشان، درست در آن هنگام که برابر شرائط و ظروف هر دم به رنگی درمی‌آیند و هر لحظه موقعیّتی پیدا می‌کنند. سیمای ناپاک دیگری از منافقان، بدانگاه که در برابر مسلمانان، در روزگار غلبۀ ایشان، به تملّق و چاپلوسی میپردازند، و تظاهر به محبّت و مودّت را سـپر بلای خـود می‌سازند. ولی هنگامی که کافران پیروز می‌گردند، در برابر کافران به تملّق می‌ایستند و چاپلوسانه ادّعاء می‌کنند که آنـان موجب پیروزی ایشان بوده‌اند! سیمای نامبارک دیگری از ایشان، بدانگاه به تصویر زده می‌شود که ریاکارانه، سست و بیحال در صف نمازگزاران ایستاد‌ه‌انـد و به مردمان نشان می‌دهند که همچون ایشـان در نـمازند! آخرین سیمای نامیمون و بدشگونی که از ایشان ترسیم می‌شود، در زمانی است که متردّد و مذبذب در وسط ایستاده‌اند: نه به سوی اینان می‌روند و نه به سوی آنان می‌دوند!
در لابلای چنین تاختی، مؤمنان رهنـمودهائی می‌شوند، و بیدارباشهائی متوجّه آنان می‌گردد. کثرت رهنمودها و بیدارباشها بیانگر حیله‌گریها و نیرنگهای فراوان منافقان در صف مسلمانان، و نـمایانگر تأثـیر زیـاد کلکها و حقّه‌بازیهای مکّارانۀ ایشان در میان مؤمنان آن روزگار است. همچنین این امر نشان مـی‌دهد که جبهۀ نفاق چقدر فراخ بوده است، و چه اندازه در ژرفای زندگی گروه مسلمانان فرورفته است. این است که چنین تاخت شدید و حملۀ تندی را می‌طلبیده است، هر چند کـه مراعات (واقعیّت) آن روزی در مدّ نظر بوده است، و خداوند گام به گام مسلمانان را از منافقان بدور داشته است و به کناره‌گیری خواند‌ه است. از جمله: یـزدان سبحان به مؤمنان دسـتور می‌فرماید: بدانگاه که منافقانی در مجالس به کفر و استهزای آیه‌های خـدا میپردازند، مجالس ایشان را ترک گویند و از پیش آنان خیزند و بروند. در این وقت خدا به مؤمنان دستور نمی‌فرماید که یکباره از منافقان دوری کنند، و بطور کلّی قطع رابطه نمایند. این کار هم بیانگر ایـن واقعیّت است که جبهۀ نفاق فراخ بوده است و بگونهای در میان مؤمنان گسترش داشته است که قطع رابطۀ مؤمنان با منافقان، تولید مشکلاتی می‌کرده است.
در لابلای این تاخت و تاز به منافقان، بیداربـاشها و دوربـاشهائی به مسلمانان داده مـی‌شود ایـن که از مقدمات نفاق و نشانه‌های نفاق دوری کنند تـا در آن نیفتند. مخصوصاً باید از دوستی با کافران دوری کنند. هرگز عزّت را در پیش ایشان نـجویند. از آنان نـیرو نگیرند و یاری نپذیرند. باید مسلمانان اطمینان کامل داشته باشند که عزّت تماماً از آن خدا است، و شوکت در دست خدا است! و بدانند که یزدان جهان، کافران را هرگز بر مؤمنان راستین چیره نخواهد ساخت. در ایـن راستا سیماهای زشتی که منافقان در دنیا و آخرت خواهند داشت، به تصویر کشیده می‌شود، و ذکـر می‌گردد که مکان ایشان در پائین جایگاههای دوزخ است.
این رهنمودها و حذرباشها، آن هم بدینگونه، اشاره دارد به شیوۀ برنامۀ ربّانی در چاره‌سازی نفس انسانی و اصلاح اوضاع، و تغییر محیط و واقعیّت موجود، در حدود توان آدمی و اجازۀ شرائط حاکم بر مکان و زمان ... تا کم‌کم کار منتهی به تبدیل دنیای موجود به دنیای مقصود شود، و آنچه هست به آنچه باید بینجامد. یعنی (واقعیّت) جدید سرانجام جایگزین واقعیّت قدیم گردد. همچنین اشاره دارد به حالت جامعۀ مسلمانان در آن روزگار، و موقعیّت ایشان در برابر جبهۀ کفر و جبهۀ نفاق که هر دو تا برای جنگ با گروه مسلمانان و آئین تازه، دست به دست هم داده‌اند و به مدد و یاری یکدیگر برخاسته‌اند.
از لابلای این بخش و آن بخش، سرشت پیکاری پیدا و هویدا می‌شود که قرآن گروه مسلمانان را بدان داخل میگرداند. و سرشت شیوه‌های برنامۀ ربّانی پدیدار و نمودار می‌گردد در امـر رهبری قرآن در کـارزار با مشرکان و کافران، و پیکار با نفسهای امّاره و درونهای ناپاک اهریمنان ... این هم پیکار همیشگی میان اسلام و جاهلیّت است در همۀ زمانها و مکانها، و کارزاری است میان گروه مسلمانان با دشمنان ایشـان؛ دشمنانی که اشخاص و وسائل آنان تغییر میکند و دگرگون می‌شود، ولی سرستشان، و قواعد و ارکانشان تغییر نـمی‌کند و دگرگون نمی‌شود!
از لابلای همۀ اینها، حقیقت این کتاب قرآن نام، و نقش آن در امر رهبری ملّت اسلام، روشن و نمایان می‌گردد: نقش قرآن در امر رهبری مسلمانان، تنها مـربوط به گذشته نیست و بس. زیرا قرآن نازل نشـده است تـا نسلی را رهنمود گرداند و به پیش براند، و نسل دیگری را رها سازد و نادیده انگارد. بلکه فرو فرستاده شده است تا این ملّت را رهنمود و رهبری کند، و مـرشد و هادی ایشان در میان همۀ نسلها و در همۀ زمانها باشد. در پایان درس، نگاه شگرفی انـداخته می‌شود به بینیازی یزدان سبحان از عذاب بندگان. یزدان از بندگان چیزی جز این نمی‌خواهد که ایـمان بیاورند و سپاسگزاری کنند. خداونـد منّان، بینیاز از ایمان و سپاسگزاری ایشان است، امّا اصلاح حال آنان، و ارتقاء درجۀ ایشان، در آن است، تا بتوانند شـایستۀ زندگی آخرت، و در خور ورود به بهشت پرنعمت شوند. اگر جز این باشد و بجای پیشروی، پسروی کنند، و بجای بالاروی سر در نشیب نهند و بر سر افتند، خویشتن را سزاوار دوزخ می‌کنند. درخور همانجائی می‌شوند که منافقان بدان می‌افتند که پائین‌ترین جایگاههای دوزخ است:
(فی الدرک الأسفل من النار . ).
(بیگمان منافقان) در اعماق دوزخ و در پائین‌ترین مکان آن هستند.
*
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالأَقْرَبِینَ إِن یَکُنْ غَنِیّاً أَوْ فَقَیراً فَاللّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلاَ تَتَّبِعُواْ الْهَوَى أَن تَعْدِلُواْ وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً) (135)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، دادگری پیشه سـازید و در اقامۀ عدل و داد بکوشید، و به خـاطر خـدا شــهادت دهید (و از این سو و آن سو جانبداری نکنید) هر چند که شــهادتتان بـه زیــان خودتان‌یـا پـدر و مـادر و حویشاوندان بوده بـاشد. اگر کسـی کـه بـه زیـان او شهادت داده می‌شود دارا یا نادار باشد، (رغبت به دارا، یا شفقت به نادار، شما را از ادای شهادت حقّ منصرف نکند) چرا که (رضای) خداوند از (رضای) هر دوی آنان بهتر است (و خدا بـه مصلحت آن دو آگاه‌تر از شما است) پس از هوا و هوس پیروی نکنید که (اگر چنین کنید از حقّ) منحرف می‌گردید (و به باطل می‌افتید). و اگر زبان از ادای شهادت حقّ بپیچانید یا از آن روی بگردانید، خداوند از آنچه می‌کنید آگاه است (و پاداش اعمال نیک و پادافره اعمال بدتان را میدهد).
این، صدا زدن مؤمنان است. صدا زدن ایشان با وصف جدیدی که پیدا کردهاند. وصف یگانه و یکتائی که دارند. وصفی است که با آن پیدایش دیگری پـیدا کردهاند. تولّد دوباره‌ای یافته‌اند. ارواحشان زنده شده است. جهان‌بینی‌هایشان تولّد پیدا کرده است. ارکان و اهدافشان از نو متولّد گشته است. وظیفۀ تازه‌ای که بدانان واگذار شده است، و امانت بزرگی که بـدانـان سپرده گشته است، هر دو تا با خود آنان تولّد دوباره یافته‌اند. امانت قیمومت انسانها، و فرمانروائی دادگرانه در میان مردمان ... از اینجا است که صدا زدنی با این وصف، دارای ارزش ویژۀ خود و معنی خاصّ خویش است:
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ ).
ای کسانی که ایمان آورده‌اید.
به سبب موصوف شدنشان بدین صفت است که وظیفۀ این امانت بزرگ بدیشان واگذار گشته است و رنج آن بر دوش ایشان نهاده شده است. و به سبب موصوف شدنشان بدین صفت، این همه آمادگی برای عهده‌داری این امانت بزرگ و حفاظت از حـریم آن، از ایشـان خواسته شده است ... این هم پسوده‌ای از پسوده‌های برنامۀ تربیتی حکیمانه است پسوده‌ای که در سرآغـاز وظیفۀ سخت و سنگین، ذکر شده است:
(کُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالأَقْرَبِینَ إِن یَکُنْ غَنِیّاً أَوْ فَقَیراً فَاللّهُ أَوْلَى بِهِمَا ).
دادگری پیشه سازید و در اقامۀ عدل و داد بکوشید، و به خاطر خدا شهادت دهید (و از این سو و آن سـو جانبداری نکنید) هر چند که شهادتتان به زیان خودتان یا پدر و مادر و خویشاوندان بوده باشد. اگر کسی که به زیان او شهادت داده مـی‌شود دارا یا نـادار بـاشد، (رغـبت بـه دارا، یــا شفقت بـه نـادار، شـما را از ادای شهادت حقّ منصرف نکند) چرا که (رضای) خداوند از (رضای) هر دوی آنان بهتر است (و خدا به مصلحت آن دو آگاه‌تر از شما است).
این امانت، امانت در پیش گرفتن دادگری است. دادگری بطور مطلق دادگری. دادگری در همه حال و هـمه جا. دادگریی مراد است که ظلم و ستم را در کرۀ زمـین از میان بردارد. هدف عدالتی است که ضامن عدالت در میان مردم شود. عدالتی مراد است که حقّ را به صاحب حقّ برساند، صاحب ـ چه مسلمان باشد و چه غـیر مسلمان. زیرا در چنین حقّی، مؤمنان و غـیرمؤمنان در پیشگاه خدا برابرند - همانگونه که در داسـتان مـرد یهودی دیدیم - و خویشاوندان و نزدیکان با بیگانگان و دوران مساوی هستند. دوستان و دشمنان یکسـانند. ثروتمندان و فقیران برابرند.
(کُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء ).
دادگری پیشه سازید و در اقامۀ عدل و داد بکوشید، و به خاطر خدا شهادت دهید.
محض رضای خدا و بس! معامله مسـتقیم و بدون واسطه با خدا! به حساب کسی از اشخاصی نباشد که به سودشان یا به زیانشان شهادت داده می‌شود. مصلحت کسی یا گروهی و یا ملّتی، در نظر نباشد. مـعاملۀ با شرائط و ظروف حاکم بر مسأله به هیچ وجهی از وجوه نباشد. بلکه شهادت محض خدا، معاملۀ با خدا، پالودن از هرگونه گرایشی، و زدودن از هر نوع هوا و هوسی ،باشد. هیچگونه مصلحتی و هیچ نوع ارزش و اعتباری، در مدّ نظر نباشد:
(وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالأَقْرَبِینَ ).
هر چند که شهادتتان به زیان خودتان یا پدر و مادر و خویشاوندان بوده باشد.
برنامۀ ربّانی در اینجا می‌خواهد که نـخست انسان را در برابر خودش، و در برابر عواطف و احساسات خودش مجهّز سازد، سپس انسان را در برابر پدر و مـادر و نزدیکان مجهّز کند ... چنین تلاشی بس دشوار است. دشوارتر از آن است که به گفتن درآید، و معنی و مدلول آن با خرد فهم شود. در عمل بدان پـرداختن چیزی جدا از درک آن با عقل است. آنچه ما میگوئیم تنها کسی معنی آن را می‌داند که خودش در عمل آن را آزموده باشد. امّا برنامۀ یزدانی انسان مؤمن را برای این آزمون سخت، آماده و مجهّز می‌سازد، زیرا ایـن آزمون سخت قطعاً پیش می‌آید. حتماً باید این قاعده در زمین پیش بیاید، و بناچار باید دسته‌ای از انسـانها آن را پا بر جا بدارند.
آنگاه برنامۀ ربّانی، انسان را در برابر احساسات فطری یا اجتماعی، مجهّز می‌سازد. او را آماده میکند برای وقتی که او روبرو می‌گردد با کسی که فقیر است و باید به نفع و یا به زیان او گواهی بدهد. چه بسا زمانی که انسان باید به زیان او گواهی حقّ بدهد، دلش به حال او بسوزد و دوست بدارد به خاطر ضعفی که دارد بدو کمک بکند و به نفع او گواهی بدهد. یا به خاطر ضعفی که دارد، برابر عرف اجتماعی و تـه‌نشستهای محلّی حاکم بر جامعه‌های جاهلی - چنانکه در جـامعه‌های جاهلی امروزی چنین است - چه بسا گواهی نادرستی بر ضدّ او اداء کند. یا وقتی پیش بیاید که کسی که باید به نفع یا به زیان او گواهـی بدهد ثـروتمند است، و اوضاع اجتماعی مقتضی سازش با او است. یا چه بسا طرف دارا باشد، و انسان او را به ناحق دشمن بدارد و بکوشد بر ضدّ او گواهی دهد ... اینها یـا عواطف و احساسات سرشتی، و یا مـقتضیات اجتماعی هست. انسان وقتی که در دنیای عمل و جهان واقـع با آنـها رویاروی می‌گردد، هر یک از آنـها را در جای خود سنگین و دشوار و سخت و طاقت‌فرسا می‌یابد. برنامۀ آسمانی در اینجا نـیز انسـان را برای نبرد با چنین چیزهائی مجهّز و آماده می‌سازد، همانگونه که او را بسرای نـبرد با حبّ ذات و حبّ والدیـن و حبّ خویشاوندان و نزدیکان، در چـنین مـواقـعی آماده و مجهّز ساخته بود:
(إِن یَکُنْ غَنِیّاً أَوْ فَقَیراً فَاللّهُ أَوْلَى بِهِمَا ).
اگر کسی که به زیان او شـهادت داده مـی‌شود دارا یـا نادار باشد، (رغبت به دارا، یا شفقت به نادار، شما را از ادای شـهادت حـقّ مـنصرف نکند) چرا که (رضای) خداوند از (رضای) هر دوی آنان بهتر است (و خدا به مصلحت آن دو آگاه‌تر از شما است).
این، کار سخت و دشواری است. پیوسته تکرار خواهیم کرد: این کار سخت و دشواری است! اسلام زمانی که مؤمنان را در جهان واقع بدین اوج عظمت رساند، اوج عظمتی که تجارب حقیقی تاریخی بر صدق آن گواه میدهد و در دل تاریخ هم ثبت و ضبط است، در جهان بشریّت معجزه کرد، معجزۀ راستینی که جز در سایۀ این برنامۀ بزرگ و استوار الهی روی نمی‌دهد:
(فَلاَ تَتَّبِعُواْ الْهَوَى أَن تَعْدِلُواْ ).
از هوا و هوس پیروی نکنید که (اگر چنین کنید از حقّ) منحرف می‌گردید (و به باطل می‌افتید).
هوا و هوس هم دارای انواع و اقسام است. از برخی از آنها ذکری رفت. بلی هوا و هوس گوناگون است: حبّ ذات و خودخواهـی، هوا و هـوس است. حبّ اهـل و خویشان هوا و هوس است. عطوفت و مـهرورزی به فقیر، به هنگام شهادت و قضاوت، هوا و هوس است. سازش با دارا، هوا و هوس است. زیـان رساندن به ثروتمند، هوا و هوس است. جانبداری از طائفه و قبیله و ملّت و دولت و میهن، در موقع شهادت و قضاوت، هوا و هوس است. دشمن داشتن و بدآمدن از دشمنان - حتّی دشمنان دین - به هنگام شهادت و قضاوت، هوا و هــوس است ... هـواهـا و هـوسها رنگـارنگ و
گونه‌گونه‌اند. خداوند مؤمنان را از همۀ انواع و اصناف آن نهی میکند و از آنان می‌خواهد که تحت تأثیر هواها و هوسها قرار نگیرند، و از حقّ و حقیقت و صـدق و صداقت، تحت تأثیر هواها و هوسها، کناره‌گیری نکند. در پایان، از تغییر و تبدیل گواهی، و دوری گزیدن از چنین رهنمودی، بیم و تهدید به میان می‌آید:
(وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً) (135)
اگر زبان از ادای شهادت حقّ بـپیچانید، یــا از آن روی بگردانید، خداوند از آنچه مـی‌کنید آگاه است (و پــاداش اعمال نیک و پادافره اعمال بدتان را میدهد).
کافی است که انسان مؤمن به یاد آورد که یـزدان از آنچه انسان میکند، کاملاً آگاه است و او را می‌پاید، تا به خود آید و متوجّه شود چه تهدید و بیم هراس‌انگیزی در فراسوی این آگاهی است. همین که مؤمن بداند که یزدان آگاه از انسان است، لرزه بر اندامش می‌افتد. آخر یزدان سبحان با هـمین قرآن، مؤمنان نخستین را مخاطب قرار می‌داد. آنان هم گوش جان فرا می‌داشتند و خدای را حاضر و ناظر در همه جا و بر همه کار می‌دیدند و بر خود می‌لرزیدند.
چنین اتفاق افتاد: هنگامی که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم عبدالله پسر رواحـه را فرستاد تا در خیبر محصولات باغها و کشتزارها را برآورده کند و برابر قراردادی که اهالی آنـجا - از فتح خیبر با پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم داشـتند، محصولات را دو نیم کند. یهودیان تلاش کردند بدو رشوه دهند تا در حقّ آنان نیکی و گذشت داشته باشد و مقداری را نادیده بگیرد. بدیشان گفت: (به خدا سوگند، از سوی کسی به پیش شما آمده‌ام که گرامی‌ترین انسانها برای من است. به خدا سوگند شما هم در پیش من از هم‌جنسان خودتان که به میمون و خوک تـبدیل گشتند، بدتر و دشمن‌ترید! امّا محبّت او و کینه‌ای که با شما دارم، هیچیـک مرا بر آن نمی‌دارد که در حقّ شما دادگری نکنم)... یهودیان آنجا گفتند: آسمانها و زمین با دادگری پابرجا و ماندگار است.
عبدالله پسـر رواحه رضی الله عنهُ در مدرسۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فارغ‌التحصیل شده بود، و با برنامۀ منحصر بـه فـرد آسمانی آموزش و پرورش دید‌ه بود. او فردی از انسانها بود. در این آزمون سخت شرکت کرد و پیروز گردید، و چنین معجزه‌ای را نشان داد، مـزه‌ای که جز در سایۀ برنامۀ ربّانی رخ نمی‌دهد. البتّه در این راستا، تنها عبدالله پسر رواحه رضی الله عنهُ نبود‌ه است که در سـایۀ چنین برنامۀ مبارکی، معجزه کرده است. بلکه امثال او در این زمینه بسیار بوده‌اند و در سایۀ چنین برنامۀ پربار آسمانی معجزه‌ها آفریده‌اند.
پس از آن دورۀ شگفت تاریخی، قرنها پشت سر قرنها گذشته‌انـد. کتابخانه‌ها پـر از کتابهای فـقه و قانون گشته‌اند. زندگی از بخشها و سازمانهای قضائی، و نگارش مقرّرات و قوانین نظم و ترتیب اجتماعی لبریز شده‌اند. مغزها از سخن دربارۀ دادگری انـباشته‌انـد. دهانها از سخن دربارۀ اجراء قوانین طـویل و عریض عدالت پر گشته است و سر ریز کرده است. دیدگاه‌ها و هیئتها و سازمانهای گوناگونی برای ثبت و ضبط همۀ اینها پدیدار گشته است.
امّا چشش حقیقی معنی عدالت، و پیاده شدن واقعی این معنی در دلهای مردمان، و در زندگی ایشان، و رسیدن بدان قلّۀ سربفلک کشیدۀ درخشان، هیچیک از آنها رخ نداده است مگر در پرتو این برنامۀ ربّانی، بدانگاه که دوره شگرف صدر اسلام بوده است و مسلمانان در اوج قلّۀ عظمت قرار داشته‌اند، و بعدها هم که در طول تاریخ، اسلام در سرزمین حاکم و پابرجای بوده است و قوانین آن اجراء شده است، و دلها با این عقیده آبادان گشته است، و گروه‌ها و دسته‌هائی که با ایـن برنامۀ منحصر به فرد تربیت یـافته‌انـد و در مدرسۀ ان تحصیلات خویش را به پایان برده‌اند.
این حقیقتی است که باید کسانی متوجّه آن کردند که تشکیلات قضائی نوین، و مقرّرات قضائی جدید، و سازمانها و اوضاع قضائی تکامل یـافته و پـیچیدۀ امروزی، سخن آنان را شیقه و شیدا‌ی خود کرده است. گمان می‌برند که برای امور بگونۀ شایسته‌تری دادگری را پیاده می‌کنند و در اجراء عدالت، از ضمانت بیشتری برخوردارند. شایسته‌تر و دارای ضمانت بیشتر از آن مقرّرات ساده‌ای که در چنان دورۀ شکست و برهه ممتاز، در روزگاران گذشتۀ دور، انجام پـذیرفته است! حتّی کارهای امروزی مضبوط‌تر و محکم‌تر از کارهای آن روزی انجام می‌پذیرد که به شکل ساده و ابتدائی خود بوده‌اند!
این، وهم و خیالی است که شکلها و حجمها آن را به ذهن کسانی می‌اندازد که نمی‌توانـند حقائق اشیاء و اوضاع را درک و فهم کنند. تنها برنامۀ ربّانی اسلامی است که می‌تواند مردمان را برساند به همان مـقام والائی که می‌تواند دوباره مردمان را به همان مقام والا برساند، هر چند که اشکال تغییر پذیرفته است و اوضاع دگرگون گشته است.
معنی این‌گفته هم این نیست که سازمانها و تشکلات قضائی جدید را به هم زنیم و حذف کنیم. بلکه معنی آن ایـن است کـه ارزش کـار مربوط به سـازمانها و تشکلات نیست، و لیکن ارزش کار مربوط به روحی است که در فراسوی آن سازمانها و تشکیلات نهفته است. مهمّ هم نیست که شکل و حجم و زمان و مکان این روح چه چیز و چگونه باشد ... باید از زمان و مکان چشم پوشید، زیرا: برتری از آن برتر، و فضل متعلّق به افضل است.
*
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِی نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِیَ أَنزَلَ مِن قَبْلُ وَمَن یَکْفُرْ بِاللّهِ وَمَلاَئِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً) (136)
ای کسـانی که ایمان آورده‌اید، بـه خدا و پیغمبرش (محمّد) و کتابی که بـر پـیغمبرش نـازل شـده است (و قرآن نام دارد) و به کتابهائی که پیش‌تر (از قرآن) نازل نموده است (و هنوز تحریف و نسیان در آنها صورت نگرفته است) ایمان بـیاورید. هـر کس که بـه خدا وفرشتگان و کتابهای خداوندی و روز رستاخیز کـافر شود (و یکی از اینها را نپذیرد) واقعاً در گمراهی دور و درازی افتاده است.
این دومین بار است که یزدان سبحان مؤمنان را فریاد می‌دارد با وصفی که ایشان را از جاهلیّت پـیرامون خودشان جدا و ممتاز می‌سازد، و وظائف و تکالیف آنان را معیّن و مقرّر می دارد، و آنان را پیوند میدهد به سرچشمه‌ای که از آن توان و کمک میطلبند برای انجام چنین وظائف و تکالیفی که بر عهدۀ ایشان گذاشته شده است:
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِی نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِیَ أَنزَلَ مِن قَبْلُ ).
ای کســانی کـه ایمان آورده‌اید، بـه خدا و پیغمبرش (محمّد) و کتابی که بـر پیغمبرش نازل شـده است (و قرآن نام دارد) و به کتابهائی که پیش‌تر (از قرآن) نازل نموده است (و هنوز تحریف و نسیان در آنها صورت نگرفته است) ایمان بیاورید.
این بند، عناصر ایمان را بیان مـی‌دارد. عناصری که واجب است مؤمنان بدانها ایمان بیاورند. گذشته از آن، جهان‌بینی ایدئولوژی اسلامی را به تصویر می‌کشد: نخستین عنصر، ایمان به یزدان و پیغمبرش است. ایمان به یزدان دلهـای مؤمنان را به پـروردگارشان پیوند میدهد. پروردگاری که آنان را آفریده است، و کسی را به سویشان روانه فرموده است که ایشان را به سوی آفریدگارشان رهنمود گردانده است. این فرستاده محمّد پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم خدا است. ایمان به رسالت محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم تصدیق کردن او است در همۀ چیزهائی که برایشان از پروردگارشان روایت می‌نماید، پـروردگاری کـه او را فرستاده است و پیام رسان خود کرده است.
عنصر دیگر، ایمان به کتابی است که یـزدان آن را بر پیغمبرش نازل فرموده است. ایمان بـه کتاب یـزدان، مؤمنان را با برنامه‌ای پیوند میدهد که خداوند آن را برای زندگیشان برگزیده است و در این کتاب توضیح و تبیین فرموده است. ایمان به این کتاب هم عبارت است از پذیرش همۀ آن، و عمل بدانچه در آن است. چرا که سرچشمۀ همۀ این کتاب یکی است، و راه همۀ مطالب موجود در آن هم یکی است. برخی از آن شایسته‌تر از برخی دیگر برای دریافت و پذیرش و اطاعت و اجراء نیست، بلکه سراسر آن شایسته و بایسته است.
سومین عنصر، ایـمان به کتابهای آسمانی دیگر است که پیش از قرآن نازل شده‌اند. زیرا سرچشمۀ همۀ کتابهای آستانی یکی است که یزدان است. بنیاد همۀ آنها هـم یکی است که رو به خدا کردن و تسلیم فرمان او شدن، و خدا را یکتا دانستن و به یگانگی پـرستیدن - بـا رعایت همه ویژگیهائی که الوهیّت، یـعنی یکتائی و یگانگی دارد - و اعتراف به این است که تنها برنامۀ یزدان است که اطاعت و اجراء آن در زندگی واجب است و بس ... چنین وحدتی، بطور روشـن و طبیعی بیانگر این واقعیّت است که همۀ ایـن کتابها - البتّه کتابهای پیش از تحریف - از سوی خدا نازل شده‌اند. برنامۀ خدا یکی است، و آنچه برای انسانها می‌خواهد یکی است، و راه یزدان یکی است. جز راه خدا، همۀ راههای دیگر با یکدیگر مختلف و جدای از یکدیگرند. تنها راه خدا مستقیم و رو به خدا است و انسان را به یزدان می‌رساند.
ایمان به کتاب، به همۀ کتاب - بدین معنی که همۀ کتابهای آسـمانی در حقیقت کتاب واحدی است - نشانه‌ای است که تنها ملّت مسلمان، نشـاندار به آن است. زیرا جهان‌بینی این ملّت چنین است که: خدا یکی است، و برنامه یکی است، و راه یکی است. تنها ایـن جهان‌بینی، با حقیقت الوهیّت، و با وحدت بشریّت، و با وحدت حقّ و حقیقتی که تعدّدناپذیر است، می‌تواند و راست و درست درمی‌آید. جز ایـن جهان‌بینی بقیّۀ جهان‌بینی‌ها گمراهی است:
(فماذا بعد الحق إلا الضلال ؟).
آیا سوای حقّ جز گمراهی است؟. (یونس / 32)
پس از دستور به ایمان، تهدید کفر به عناصر ایمان فرا می‌رسد، همراه با اندک تفصیلی که پیش از عقاب، در جای مناسب خود ذکر می‌گردد:
(وَمَن یَکْفُرْ بِاللّهِ وَمَلاَئِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً (136).
هر کس که به خدا و فرشتگان و کتابهای خداوندی و روز رستاخیز کافر شود (و یکـی از اینها را نپذیرد) واقعاً در گمراهی دور و درازی افتاده است،
در بخش نخستین آیه، ایمان به خـدا و کتابهای او و پیغــبرانش ذکر شده است، و از ایمان به ملائکه ذکری به میان نیامده است. ولی کتابهای خداوند متضمّن ذکر ملائکه و هم ذکر روز رستاخیز هستند. مقتضی ایمان بدین کتابها، ایـمان به فرشتگان و روز رستاخیز است. امّا در اینجا از ملائکه نام برده شده است، زیرا اینجا جای بیم دادن و تهدید کردن است و در آن هر عنصری را کاملاً مشخّص می‌سازد.
تعبیر کلام به صورت (گمراهـی دور و دراز) اغلب معنی فرو رفتن در نوعی گمراهی و سرگشتگی است که امید راهیابی و رستگاری از آن وجود ندارد، و پـس از گرفتاری بدان، بازگشت و رهائی از آن میسّر نیست. کسی که به وجود خدا باور ندارد با وجود ایـن که سرشت او کاملاً معترف به یزدان جهان و خود به خود و بطور طبیعی بدو ایـمان دارد، همچنین به ملائکه و کتابهای آسـمانی و پیغمبران و روز رستاخیز ایمان ندارد، چون به حقیقت نخستین که آفریدگار جهان است باور نداشته است، کسی که این گونه کافر گردد، سرشت او آن اندازه تباهی گرفته است و بیکاره و بی‌مایه و خراب و ویران شده است که با بودن آن امیدی به هدایت و راهیابی نمی‌ماند و نباید انتظار بازگشت آن را از گمراهی و سرگشتگی داشت.
*
پس از این دو بار صدا زدن مؤمنان، روند قرآن بر نفاق و منافقان می‌تازد، و با بیان حالتی از حالات موجود آن روزی ایشــان، آن را مـی‌آغازد. موقعیّت بعضی از ایشان را به تصویر مـی‌کشد. موقعیّتی که بهترین موقعیّتها برای سخن گفتـن از کفر و کافران است:
(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ ازْدَادُواْ کُفْراً لَّمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلاً )(137).
بـیگمان کسـانی که ایمان مـی‌آورند و سپس کافر می‌شوند، و باز هم ایمان می‌آورند و دیگر باره کافر می‌شوند، و سپس بر کفر خود مـی‌افزایند (و بـا کفر چشم از جهان می‌پوشند، واقعاً کارشان جـای شگفت است و) هرگز خداوند ایشان را نمی‌بخشاید و راهی (به سوی بهشت) بدیشان نمی‌نماید.
کفر ورزیدن پیش از ایمان آوردن، اینان آن را به مغفـرت یزدان می‌کشاند و محو و نابودش میگرداند. چه کسی که نور را نمیبیند و به دل تاریکی‌ها می‌خزد و گام بر می‌دارد، معذور بشمار است. امّا کفر پس از ایمان، نه یک بار، بلکه بارها و بـارها، گناه بزرگ نابخشودنی است، نه مغفرتی آن را فرا می گیرد، و نـه معذرتی برای آن می‌توان یافت. کـفر حجاب و پـرده است، هر وقت این حجاب و پرده فرو افتد، فطرت با آفریدگار تماس پیدا میکند، و رمـنده از کـاروان به کاروان برمیگردد، و ریشۀ گیاه به چشمۀ آب می‌رسد، و روح می‌چشد آن شیرینی را کـه هـرگز فراموشش نـمی‌کند، شیرینی ایمان را ...کسانی که پس از ایـمان، بارها و بارها از دین برمی‌گردند، آگاهانه بر سـرشت مـی‌شورند، و از روی قصد و عـمد وارد کژراهه می‌گردند، و آزادانه سر در بیابان برهوت می نهند و به ژرفای گمراهی می روند و هر لحظه سرگشته‌تر از پیش می‌شوند!
دادگری خواهد بود اگر یزدان ایشان را نبخشاید، و آنان را به راه راست رهنمود ننماید. زیرا این چنین کسـانی پس از شناخت راه نـجات، و مدّ‌تی حـرکت در آن، خودشان راه را ویران می‌کنند و ویلان می‌شوند. آخر آنان پس از آن که به سوی پاداش و نور رهنمـود می‌شوند، راه پادافره و کوری را بـرمی‌گزینند! ایشـان پس از پیمودن راستای راه خوبی و سعادت، کژراهۀ بدی و شقاوت را می‌پیمایند و خویشتن را بدبخت می‌نمایند!
*
نفـس انسان تا آن زمان که خالصانه از آن خدا نشود، هرگز از فشار ارزشها و معیارها، احوال و اوضـاع، ضرورتها و مصلحتها، و آزها و تنگ چشمی‌ها، آزاد و رها نمی‌گردد. هیچوقت هـم بر مصلحت طلبی‌ها و غنیـمـت خواهیها، و طمعکاریها و افزون طـلبی‌ها غلبه نمی‌کند. هرگز هم در برابر ارزشها و معیارها و احوال و اوضاع، انسانها و حادثه‌ها، نیروها و قدرتهای زمینی، و در برابر شاهان و دار و دستۀ ایشان، احساس آن آزادی و رهائی و کرامت و بزرگواری و بالائی و والائی را نمی‌کند که قلب لبریز از شناخت خدا احساس میکند. دانۀ نفاق در همین جا افشانده می‌شود. نفاق جز ناتوانی از پافشاری بر حقّ در برابر باطل نیست. چنین ناتوانی و ضعفی، ثمرۀ خـوف و طمع است، هراس از غیر خدا، و امید بستن به غیر خدا. همچنین ثـمرۀ مـقیّد بودن به شرائط زمینی و موضعگـیریهای مردمان در گوشه‌گیری از برنامۀ خدا برای زندگی است.
در روند سوره، میان سخن از ایمان به یزدان جهان، و ادای شهادت تنها به خاطر رضایت خداوند سبحان، و میان سخن از نفاق، مناسبت است. سخن از نفاق هم در لابلای موضوع عامی به میان می‌آید که موضوع اصلی ایــن ســوره است و عـبارت است از تـربیت گروه مسلمانان با برنامۀ اسلامـی، و چاره‌سازی ته‌نشستهای باقیماندۀ جاهلی، و آماده‌سازی درونها برای مقابله با ضعف فطری بشری، و به پیکار و کارزار کشاندن گروه مسلمانان با مشرکان پیرامونشان، و با منافقانی که در بین خـود آنان بسر می‌برند. روند سـوره از ابتداء تـا انتهاء آن، دربارۀ این هدف عامّ مـتّصل و منسجم است. سخن از نفاق و منافقان، بقیّۀ ایـن درس را به خـود اختصاص میدهد. پایان این درس، پایان این جزء نیز می‌باشد. این درس نیز خاتمه می‌پذیرد با تصویری که آیۀ پیشین از گروهی از منافقان ترسیم فرمود، گروهی که ایمان آوردند سپس کفر ورزیـدند، دوباره ایـمان آوردند بعد از آن دیگر باره کفر ورزیدند، آنگاه بر کفر خود افزودند.
از همین جا حمله‌ای آغاز می‌گردد که قبلاً بدان اشاره گردید. حمله‌ای بر نفاق و منافقان، با شیـوه‌های گوناگونی که شایستۀ بررسی و بایستۀ تأمّل است. تا در پرتو چنین وارسی و پژوهشی، سرشت برنامۀ ربّانی، در آن زمان که دست اندر کار چاره‌سازی سرشتها است و به چاره‌جوئی واقعیّـت زندگی و دلها می‌پردازد،کاملاً روشن و هویدا گردد:
(بَشِّرِ الْمُنَافِقِینَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذَاباً أَلِیماً (138) الَّذِینَ یَتَّخِذُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَیَبْتَغُونَ عِندَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ العِزَّةَ لِلّهِ جَمِیعاً (139) وَقَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آیَاتِ اللّهِ یُکَفَرُ بِهَا وَیُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلاَ تَقْعُدُواْ مَعَهُمْ حَتَّى یَخُوضُواْ فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ إِنَّکُمْ إِذاً مِّثْلُهُمْ إِنَّ اللّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِینَ وَالْکَافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً (140) الَّذِینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِن کَانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِّنَ اللّهِ قَالُواْ أَلَمْ نَکُن مَّعَکُمْ وَإِن کَانَ لِلْکَافِرِینَ نَصِیبٌ قَالُواْ أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَنَمْنَعْکُم مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً (141) إِنَّ الْمُنَافِقِینَ یُخَادِعُونَ اللّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُواْ إِلَى الصَّلاَةِ قَامُواْ کُسَالَى یُرَآؤُونَ النَّاسَ وَلاَ یَذْکُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِیلاً (142) مُّذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذَلِکَ لاَ إِلَى هَـؤُلاء وَلاَ إِلَى هَـؤُلاء وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً) (143)
به منافقان مژده بده که عـذاب دردنـاکی دارند. ایـن منافقان کسانی هستند که کافران را بجای مـؤمنان بـه سرپرستی و دوستی می‌گیرند. آیا عزّت را در پیش کافران می‌جویید؟ (چنین چیزی مـحال است) چرا که عزّت و شوکت جملگی از آن خدا است (و هر که از خدا عزّت جوید عزیز شود، و هر که از غیر او عزّت طلبد ذلیـل گردد). منافقان کسـانیند کـه پـیوسته شما را می‌پایند (و در انتظار آن هستند که چه وقت به بلایا و مصائب گرفتار آئید). پس اگر پیروزی و فتحی از سوی خدا نصیب شما گردید، می‌گویند: مگر جز این است که ما با شما بـوده و از جماعت شـمائیم؟ (لذا ما هـم در غنیمت و دستاورد جنگ سـهیم هسـتیم و بــهرۀ مـا را بپردازید)، و اگر سهمی (از پیروزی) نصیب کافران گردید، می‌گویند: مگر ما نبودیم که می‌توانستیم (همراه مؤمنان با شما بجنگیم و) بر شما چیره شویم و دست شما را از سر مؤمنان کوتاه کنیم؟ (ولی ما رفیق قافله و شریک دزد بودیم و مسلمانان را دلسـرد مـی‌کردیم و برای شما جاسوسی می‌نمودیم و پیوسته در تـحریک شما علیه مسلمانان مـی‌کوشیدیم. بنابرایـن با شـما سهیـم خواهیم بـود). روز قیامت خداونـد مـیان شـما (مؤمنان و چنین منافقانی) داوری خواهد کرد. و (مادام که مـؤمنان دارای ایـمان راسـتین و کردار شـایسته و بایسته باشند) هرگز خداوند کافران را بر مؤمنان چیره نخواهد ساخت. بیگمان منافقان (نشــانه‌های ایشان را می‌نمایانند و کفر خویش را پنهان می‌دارند و به خیال خام خود) خدا را گول مـی‌زنند! در حـالی که خداوند (دماء و اموال ایشان را در دنیا محفوظ مــی‌نماید، و در آخرت دوزخ را برای آنان مهیّا می‌دارد و بدین وسیله) ایشان را گول می‌زند. منافقان هنگامی که بـرای نماز برخیزند، سست و بیحال به نماز می‌ایستند و با مردم ریا می‌کنند (و نمازشان بـه خاطر مـردم است نـه بـه خاطر خدا) و خدای را کمتر یاد می‌کنند و جز اندکی بـه عـبادت او نمی‌پردازنـد. در ایــن میان سـرگشته و متردّدند. (گاهی به سوی دین می‌روند و گاهی به سوی کفر می‌دوند. زمانی خویشتن را در صـف مـؤمنان، و زمانی در صف کافران جای می‌دهند! امّا در حقیقت) نه با اینان و نه با آنان هستند (و گمراه و حیرانند) و هر که را خداوند (بر اثر اعمال زشت و ناپسندش) سرگشته و گمراه کند راهی برای او (بـه سـوی سـعادت و هـدایت) نـخواهی یافت.
*
حمله با این ریشخند روشن، آغاز می‌گردد: بکار بردن واژۀ (بَشِّرْ) مژده بده بقای واژۀ (أنْذِ‌ر) بترسان. عذاب دردناکی که در انتظار منافقان است، به صورت بشارت و مژده بیان داشتن ... سپس حمله ادامه پـیدا میکند با بیان سبب چنین عذاب دردناکی. و آن، به دوستی گرفتن کافران بجای مؤمنان، و سوء ظـنّ آنان دربارۀ خدا، و بدگمانی ایشان دربارۀ سرچشمۀ عزّت و قوّت است:
(بَشِّرِ الْمُنَافِقِینَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذَاباً أَلِیماً (138) الَّذِینَ یَتَّخِذُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَیَبْتَغُونَ عِندَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ العِزَّةَ لِلّهِ جَمِیعاً) (139)
به منافقان مژده بـده که عـذاب دردنـاکـی دارنـد. ایـن منافقان کسانی هستند که کافران را بـجای مـؤمنان به سرپرستی و دوستی می‌گیرند. آیـا عزّت را در پیش کافران می‌جویند؟ (چنین چیزی مـحال است) چـرا که عزّت و شوکت جملگی از آن خدا است.
کافران که در اینجا از ایشان ذکری رفته است - بنابه ارجح اقوال - یهودیان هستند. یهودیانی کـه مـنافقان بدانان پناه میبردند و خویشتن را نزد ایشان پنهان می‌کردند، و در دل شبها با آنان نقشۀ انواع نیرنگها را بر ضدّ گروه مسلمانان می‌کشیدند و توطئه‌ها می‌چیدند. خدای بزرگوار به صورت استفهام انکاری مـی‌پرسد: منافقان که ادّعای ایمان دارند، چرا کافران را به دوستی می‌گیرند؟ چرا خویشتن را در چنین مـوضعی قرار می‌دهند و این چنین موقعیّتی برای خـود در پـیش می‌گیرند؟ آیا آنان عزّت و قـوّت را در نزد کافران می‌جویند؟ در حالی که خداوند عزّت را کلاً به خود اختصاص داده است. کسی نمی‌تواند بدان دسترسی پیدا کند مگر آن کسی که خـدای را یـار و مددکار خود گرداند، و عزّت را در پیشگاه یزدان بجوید، و خویشتن را در پناه او دارد، و حمایت و حفاظت را از او خواستار شود.
بدین منوال، پسودۀ نـخستین پرده از سرشت منافقان کنار می‌زند، و اوّلین صفت آنان را هویدا می‌سازد که به دوستی و یاری گرفتن کافران بجای مـؤمنان است. همچنین جهان‌بینی بد ایشان را دربارۀ حقیقت نیروها و توانها نشان میدهد. روشن و آشکار هم می‌سازد که کافران فاقد عزّت و قوّتی هستند که منافقان آن را در پیش ایشان می‌جویند. بالأخره مقرّر می‌دارد که عزّت از آن خدا است و بس. عزّت و شوکت و قدرت و قوّت، تنها و تنها از یزدان جهان خواسته می‌شود. در پیشگاه دیگران هیچ عزّتی و شوکتی و قدرتی و قوّتی وجود ندارد.
هان! یگانه تکیه‌گاه انسان یزدان است. انسان عزّت را در پیشگاه او می‌یابد و بس. اگر بدو تکـیه کند، بر دیگران برتری می‌گیرد و چیره می‌گردد. هان! تنها یک نوع پرستش، انسان را بالا میبرد و والا میگرداند و آزاد و رها می‌سازد. آن هم پرستش یزدان جهان است و بس! اگر انسان بدین نوع پرستش نگراید و آرام نگیرد، به پرستش ارزشها و معیارهای گوناگون، اشخاص مختلف، خوفها و هراسـهای مـتنوّع، و خوفناکـها و هراسناکهای جوراجور، کشـانده می‌شود. دیگر هیچ کسی و هیچ چیزی انسان را از پرستش اشخاص و اشیاء و اعتبارات، محفوظ و مصون نمی‌دارد.
پرستش دو تا بیشتر نیست: پرستش یزدان، که والائی و عزّت و آزادی را به همراه دارد. و پـرستش بندگان یزدان، که پستی و خواری و غل و زنـجیر اسارت را بدنبال دارد ... هر کسی می‌تواند هـر کدام را که می‌خواهد برگزیند: این را یا آن را.
مؤمن مادام که مؤمن است از غیر خدا مدد و یـاری نمی‌طلبد. مؤمن مـادام که مؤمن است از پـیشگاه دشمنان یزدان، عزّت و نصرت و قوّت نـمی‌جوید. کسانی که ادّعای پیروی از آئـین اسلام را دارنـد، و نــامهای مسـلمانان را بر خود نهاده‌انـد، ولی از دشمن‌ترین دشمنان یزدان در زمین، کمک و یـاری می‌خواهند، نیاز فراوانی به بررسی و پژوهش این قرآن دارند، اگر می‌خواهند مسلمان باشند. اگر هم علاقه‌مند به مسلمان بودن نیستند، یزدان سبحان بینیاز از جهانیان است.
از جملۀ کارهائی که ملحق به طلب عزّت از پـیشگاه کافران، و کمک و یـاری خواسـتن از ایشـان بجای مؤمنان بشمار می‌آید: افتخار به آباء و اجدادی است که بر کفر مرده‌اند. و همین را بس دیده‌اند که آنان با مسلمانان نسبت داشته‌اند و همنژاد و خویشاوند ایشان بوده‌اند! همانگونه که مردمانی به فراعنه و مصریهای قدیم، و به آشوری‌ها و فینیـی‌ها و بابلی‌ها و عربهای جاهلی، بسیار افتخار کنند و بدیشان جاهلانه می‌نازند.
امام احمد روایت کرده است: حسـین پسر محمّد، و ابوبکر پسر عبّاس، از حمید کندی و او از عباده پسـر نسی، و وی از ابو ریحانه، نـقل کرده است که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرموده است:
(من انتسب إلى تسعة آباء کفار , یرید بهم عزا وفخرا , فهو عاشرهم فی النار . . ).
کسی که خویشتن را به نه نـفر از آبـاء و اجـداد کافر نسبت دهد، و مرادش از این کار کسب افتخار و احترام باشد، او دهمین نفر آنان در آتش دوزخ خواهد بود. این بدان خاطر است که مایۀ پیوند و نقطۀ گردهمآئی در اسلام، عقیده است و بس. ملّت در اسلام، مؤمنان به یزدانند، از بامداد تاریخ تا به امـروز، و از امروز تـا دامنۀ قیامت. مؤمنان ملّت واحده‌اند، در هر جا و از هر نسلی که باشند. ملّت در اسلام مجموعه‌ای از نسلها و نـژادهـای مـتوالی نیست. هـمچنین مـلّت در اسلام مجموعه‌ای از نسلی و نژادی نـیست که افراد آن در محدوده‌ای از کرۀ زمین با همدیگر گرد آمده باشند و زندگی کنند.
*
بالاترین مرتبۀ نفاق این است که مؤمنی در مجلسی بنشیند و در آنجا به آیه‌های یزدانی ورزیده شود و مورد تمسخر قرار گیرد و او ساکت و خاموش بنشیند و چشم‌پوشی کند. این‌کار خود را صرف نظر و بزرگواری بنامد، یا آن را زرنگی حساب کند، و یـا آن را سـعۀ صدر و افق فـراخ و عـقیده به آزادی رأی و نـظر
شمارد!!! نخیر چنین کـاری، شکست درونی و خـود کوچک بینی است که به بندهای پیکر او مـی‌خزد. او پـیش از هـر کس دیگری خود را گول مـی‌زند، تـا وجدانش او را ناتوان و زبون نگیرد و شرمندگی نبرد. غیرت نشان دادن برای دفاع از خدا، و حمایت از دین خدا، و حفظ حرمت آیات خدا، نشانۀ ایمان است. وقتی که چنین غیرت و حمیّتی سست شود، به دنبال آن هر سدّی فرو می‌ریزد و هر مانعی فـرو مـی‌تپد و کنار می‌رود. آنگاه با نحستین موج سیلاب، گیاهان خشکیده و ضعیف روبیده می‌شوند. حمیّت و غیرت، بار اوّل به عمد سکندری می‌خورد و به زمین می‌افتد. سپس فـروکش میکند. بعد خاموش می‌گردد. سرانجام می‌میرد.
پس هرکس در مجلسی بشنود به آئـین او تمسخر و استهزاء می‌شود، یا باید به دفاع برخیزد، و یا ایـن که مجلس را رها کند و به ترک مجلسیان بگوید. ولی چشم‌پوشی و خاموشی نخستین مرحلۀ شکست است، و گذرگاهی میان ایمان و کفر است و از پل نفاق میگذرد. بعضی از مسلمانان در مدینه در مجالس منافقان بزرگ می‌نشستند، منافقان بزرگی که هنوز صـاحب نفوذ و دارای قدرت بودند. برنامۀ قرآنی آمد و این حقیقت را در دلها بیدار و پایدار کرد. این حقیقت‌که به چنین مجالسی رفتن و در برابر آنچه در آنجاها میگذرد سکوت کردن، نـخستین مرحلۀ شکست است. قرآن خواست مسلمانان را از این نوع مجالس بدور دارد. ولی شرائط موجود در آن زمان، اجازه نمی‌داد کـه بدیشان فرمان دهد که بطور کلّی به چنین مجالسی رفت و آمد نداشـته باشند و از چنین جاهائی ببرّند. لذا بدیشان دستور داد که چنین مجالسی را تـرک گویند، زمانی که آیات خدا را به تمسخر می‌گیرند و یا بدانها کفر می‌ورزند. اگر چنین نکنند، نفاق بسیار است و سرنوشت و فرجام هراسناکی دارد، سرنوشت و فرجام منافقان و کافران:
وقد نزل علیکم فی الکتاب أن إذا سمعتم آیات الله یکفر بها ویستهزأ بها , فلا تقعدوا معهم حتى (یخوضوا فی حدیث غیره . إنکم إذا مثلهم . إن الله جامع المنافقین والکافرین فی جهنم جمیعا .)
خداوند در کتاب (قرآن، این حکم را) بر شما نازل کرده است که چون شنیدید به آیات خدا کفر ورزیده می‌شود و آیات خدا به بازیچه گرفته می‌شود، با چنین کسـانی منشینید تا آنگاه که به سخن دیگری بپردازند (و دست از کفر و شوخی نابهنجار خود بردارند). بیگمان در این صورت که با ایشان همنشین مـی‌شوید و بـه اسـتهزاء آنان گوش فرامی‌دهید) شما هم مثل آنان خواهید بود (و در استهزاء به قرآن شریک ایشان خواهید گشت). شکّ نیست که خداوند مـنافقان و کافران را همگی در دوزخ گرد می‌آورد. (پس از مخالطه و مجالسۀ ایشان بپرهیزید تا همراه آنان به آتش دوزخ گرفتار نیائید).
آن چیزی که این آیه بدان حوالت میدهد و پیش‌تر نازل شده است، فرمودۀ خدا در سورۀ انعام است که مکّی است:
(وإذا رأیت الذین یخوضون فی آیاتنا فأعرض عنهم حتى یخوضوا فی حدیث غیره).
هرگاه دیدی کسانی به تمسخر و طعن در آیات (قرآنی) ما میپردازند، از آنان روی بگردان (و مجلس ایشان را ترک کن و با آنان منشین) تا آنگاه که به سخن دیگری میپردازند.(انعام/68)
تهدیدی که سراپای وجود مؤمن از آن به لرزه می‌افتد، عبارت است از:
(إنکم إذا مثلهم).
در این صورت، قطعاً شما همسان ایشان خواهید بود. بیم و تهدیدی که شکّی و تردیدی بعد از آن نمی‌ماند، عبارت است از:
(إن الله جامع المنافقین والکافرین فی جهنم جمیعًا . . ).
شکّ نیست که خداوند منافقان و کافران را همگی در دوزخ گردمی‌آورد.
امّا محصور کردن نهی به مجالس که در آنها به آیات یـزدان کـفر ورزیـده مـی‌شود یـا استهزاء و تـمسخر می‌گردد، و شامل همۀ روابط و ارتباطات مسلمانان با چنین منافقانی نمی‌گردد، چنانکه گفتیم، اشاره به وضع زمـانی دارد کـه گروه مسـلمانان آن را پشت سـر می‌گذاشتند. زمانی که ممکن است در میان همۀ نسلها و در همۀ محیطها تکرار گردد. همچنین اشاره دارد به سرشت این برنامۀ ربّانی در بدست گرفتن زمام امور بگونۀ آهسته و آرام، و مراعات ته‌نشستها و احساسها و شرائط و وقائع موجود در جهان واقع، همراه با گام به گام و مستمرّ و بردوام برای تبدیل جهان واقع حرکت کردن و کم‌کم دگرگونی و نوسازی پدید آوردن.
*
سپس روند قرآنی به بیان نشانه‌های منافقان می‌پردازد. در این راستا تصویر بسیار ننگین و نفرت‌انگیزی از ایشان می‌کشد، بدانگاه که با چهره‌ای با مسـلمانان روبرو می‌شوند، و با چهرۀ دیگری با کافران ملاقات می‌کنند. عصا را از وسط می‌گیرند، و همسان کرمها و مارها می‌لولند و پیچاییچ می‌شوند و هر دم به رنگی درمی‌آیند:
(الَّذِینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِن کَانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِّنَ اللّهِ قَالُواْ أَلَمْ نَکُن مَّعَکُمْ وَإِن کَانَ لِلْکَافِرِینَ نَصِیبٌ قَالُواْ أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَنَمْنَعْکُم مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً) (141)
منافقان کسـانیند کـه پـیوسته شما را مـی‌پایند (و در انتظار آن هستند که چه وقت به بلایا و مصائب گرفتار آئید). پس اگر پیروزی و فتحی از سوی خـدا نصیب شما گردید، می‌گویند: مگر جز این است که ما بـا شما بوده و از جماعت شـمائیم؟ (لذا مـا هـم در غنیمت و دستاورد جنگ سهیم هستیم و بهرۀ ما را بپردازید)، و اگـر ســهمی (از پــیروزی) نصیب کـافران گردید، مــی‌گویند: مگـر مـا نـبودیم کـه مـی‌توانسـتیم (همراه مؤمنان با شما بجنگیم و) بر شما چیره شویم و دست شما را از سر مؤمنان کوتاه کنیم؟ (ولی ما رفیق قافله و شریک دزد بودیم و مسـلمانان را دلسـرد مـی‌کردیم ، برای شما جاسوسی می‌نمودیم و پیوسته در تـحریک شما علیه مسـلمانان مـی‌کوشیدیم. بنابرایـن بـا شـما سهیم خواهیم بـود). روز قیامت خداوند مـیان شـما (مؤمنان و چنین منافقانی) داوری خواهد کرد. و (مادام که مؤمنان دارای ایمان راستین و کردار شایسته و بایسته باشند) هرگز خداوند کافران را بر مؤمنان چیره نخواهد ساخت.
این، تصویر نفرت‌انگیزی است. با بیان چیزهائی آغاز می‌گردد که منافقان نسبت به گروه مسلمانان به دل می‌گرفتند. برای مسلمانان شرّ و بلا می‌خواستند، و در انتظار مصائب ناگواری بودند که بر سر مسلمانان آید و دمار از روزگارشان برآورد. امّا با وجود این، هنگامی که فتحی و گشایشی از سوی خدا در می‌رسید و یزدان نعمتی بدیشان می داد، نسبت به مسـلمانان تـظاهر به مودّت و محبّت می‌کردند و می‌گفتند:
(أَلَمْ نَکُن مَّعَکُمْ ).
مگـر جـز ایـن است کـه مـا بــا شـما بوده و از جماعت شمائیـم؟.
مرادشان این بود کـه آنـان در کـارزار همراه ایشـان بوده‌اند. البتّه گا‌هگاهی برای جنگ همراه مسلمانان بیرون می‌آمدند و مسلمانان را سست می‌کردند و به ترک جنگ فرا می‌خوانـدند و صـفوف مسـلمانان را متزلزل می‌نمودند. یا مرادشان این بود که آنان از ته دل با مسلمانانند و آنان را کمک می‌کنند و یاری می‌دهند و پشتیبانی می‌نمایند.
(وَإِن کَانَ لِلْکَافِرِینَ نَصِیبٌ قَالُواْ أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَنَمْنَعْکُم مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ).
و اگر سـهمی (از پـیروزی) نصیب کـافران گردید، مــی‌گویند: مگر ما نـبودیم کـه مـی‌توانسـتیم (همراه مؤمنان با شما بجنگیم و) بر شما چیره شویم و دست شما را از سر مؤمنان کوتاه کنیم؟.
مرادشان این بود که آنان کافران را تقویت کردهاند و یاری داده‌اند و پشتیبانی نموده‌اند، و دیگران را نسبت بدیشان سست کردهاند و به ترک جنگ خوانده‌انـد و صفها را متزلزل نموده‌اند!
بدین منوال، هـمسان کرمها و مارها لولیده‌اند و بر خود پیچ خورده‌اند. در دلهـایشان زهر بوده است، و بر زبانهایشان چربی و چاپلوسی! امّا با این وجود افراد زبونی بوده‌اند. شکل ننگین و زشتی داشته‌اند و درون مؤمنان از چنین شکلی بیزاری جسته است ... این هـم یکی از پسوده‌های برنامۀ ربّانی است که انـدرون مؤمنان را لمس می‌نماید.
از آنجا که خطّ سیری که پـیغمـر صلّی الله علیه وآله وسلّم بـا رهنمود پروردگارش در مسألۀ منافقان در پیش گرفته بود، چشم پوشی و صرف نظر کردن بود، همچنین بر حذر داشتن مؤمنان و آگاه کردن ایشان از حـال منافقان بود، در راهی که برای تصفیۀ این اردوگاه نفرین شده در پیش داشتند، او در اینجا ایشان را واگذار به حکم و فرمان خدا در آخرت میکند. آنجا که پرده از روی ایشان کنار زده می‌شود، و جزای مکر و کیدشان در حقّ مسلمانان داده می‌شود:
(فَاللّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ).
روز قــیامت خـداونــد مـیان شـما (مـؤمنان و چنین منافقانی) داوری خواهد کرد.
در آن زمان، دیگر فرصت نیرنگ و زد و بند و توطئه چینی نیست، و نمی‌توان رازها و کینه‌ها را در دل نهان داشت و از دیگران پنهان کرد.
مسلمانان به وعدۀ خدا ایمان دارند و می‌دانند وعدۀ خدا حتمی و قطعی است. دیگر ایـن نـیرنگ نهان مکّارانه، و این زد و بند پنهان با کافران، معیار و میزان خدا را دگرگون نمی‌سازد، و کافران را بر مؤمنان چیره نمی‌گرداند و مسلّط نمی‌نماید:
(وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً) (141)
و (مـادام که مـؤمنان دارای ایـمان راسـتین و کـردار شایسته و بایسته باشند) هرگز خداونـد کافران را بر مؤمنان چیره نخواهد ساخت.
در تفسیر این آیه روایت شده است‌که مقصود این نصّ، وقوع آن در روز قیامت است. زمانی که خداوند میان مؤمنان و منافقان داوری می‌فرماید و کافران دیگر بر مؤمنان چیره نخواهند شد. روایت دیگر مـی‌گوید: مقصود این نصّ، وقوع آن در دنـیا است و هـر چند مسلمانان در برخی از جنگها و در برخی از زمـانها مغلوب گردند، هرگز خداونـد کافران را بگونهای بر مسلمانان چیره و پیروز نمی‌گرداند که آنان را ریشه‌کن سازند.
اگر معنی نصّ را متوجّه دنیا و آخرت سازیم بهتر است، زیرا محدود نشده است. اگر وقـوع آن را در آخرت بدانیم، نیازی به بیان و تأکید نیست. امّـا اگر وقوع آن را در دنیا بدانیم، در برخی از ازمنه، ظواهر امر نشان میدهد که چنین نیست. ولی ظواهری هستند که انسان را گول می‌زنند و نـیاز به پـژوهش و دقّت بیشتر دارند:
وعده، وعدۀ یزدان جهان است. حتمی و قطعی است. قضاوت خدا این چنین است و تخلّف‌ناپذیر است. وعدۀ قاطع و حکم جامع خدا بر این است که: هر گاه حقیقت ایمان در اندرون مؤمنان استقرار پذیرد، و در واقعیّت جهان و دنیای عملی ایشان برنامۀ زندگی گردد، یعنی: تبدیل به قوانین و مقرّرات و سـازمانها و تشکیلات قضاوت و حکو‌مت شود، و زندگی به صورتی درآیـد که هر اندیشه و هر جنبشی خالصانه برای خدا باشد، و هر کار کو‌چکی و هر کار بزرگی در زندگی عبادت یزدان سبحان بشمار آید، در این صورت است که هرگز خداوند مهربان کافران را بر مؤمنان پیروز و چـیره نمی‌گرداند ... ایـن حقیقتی است که سراسـر تاریخ اسلامی، واقعه و حادثه‌ای را به خود نمی‌شناسد که خلاف آن باشد.
من با تکیه بر وعدۀ خدا که شکّی در آن نیست قاطعانه می‌گویم: شکستی گریبانگیر مؤمنان نـمی‌گردد، و در سراسر تاریخ ایشان هم شکستی دامنگیر آنان نگشـته است، مگر این که در حقیقت ایـمان مؤمنان رخنه و نقصی بوده است. حال این رخنه و نقص یا در اندیشه و پندار ایشان، و یا در کردار و رفتار آنان وجود داشـته است. به اندازۀ همین رخنه و نقص، شکست موقّت به مسلمانان رو میکند. سپس دیگر باره پیروزی نصیب مؤمنان می‌شود، اگر مؤمنان راسـتین یـافته شوند. توضیح این حقیقت در اینجا ضروری است که تـهیّۀ ابزار و ادوات جنگی و فراهم آوردن نیروی نظامی در هر زمانی برای جهاد در راه خدا، و رزم و نبرد در زیر پرچم لااله‌الاالله، بدون هرگونه اضافه و شائبه‌ای، جزو ایمان است.
مثلاً در جنگ (احد) رخنه‌ای که پیدا شد به دنبال ترک اطاعت از پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و چشم دوختن به غنائم بود. در جنگ (حُنَین) رخنه‌ای که پدید آمد، بر اثر شکوه و شوکت در کثرت دیدن، و از فراوانی سپاهیان شگفت زده گشتن، و تکیه‌گاه اصلی و یار و مدد کار واقـعی را فراموش کردن بود. اگر تاریخ اسلام را ورق بزنیم، و حوادث و وقائع را بررسی کنیم، روشن خواهد شد که هرگاه پیروزی از مسلمانان در طول تاریخشان بدور گشته است، چیزهائی از این قبیل در میان بوده است و باعث آن‌گشته است. حال ما بدان چیز پی ببریم یا پی نبریم، و علّت و موجب را بشناسیم یا نشناسیم ... در هر صورت وعدۀ خدا همیشه حقّ بوده است و پیوسته هم حقّ می‌ماند و هرگز خلاف بدان رو نمی‌کند.
بلی! گاهی محنتی و بلائی برای امتحان در میان خواهد بود. ولی خود همین امتحان دارای حکمت و فلسفه‌ای است. حکمت و فلسفه‌ای که میل حقیقت ایمان است، و از زمرۀ اعمالی است که ایمان مقتضی آنـها است، همانگونه که در جنگ احد روی داده است و یزدان سبحان آن را برای مسلمانان روایت فـرموده است[1]. هر زمان که حقیقت ایمان در سایۀ امتحان و توفیق در آن، تکمیل گردد، پیروزی به میان می‌آید و وعدۀ یزدان بیگمان تحقّق پیدا میکند.
البتّه شکست در نظر من، معنی فراگیرتری از پـیآمد جنگی از جنگها است. مـراد مـن از شکست، شکست روحی و روانی، و خسـتگی و درماندگی حاصل از شکست است. چـرا کـه شکست در جنگی شکست بشمار نمی‌آید، مگر این که آثار شکست، بر صفحۀ دلها و گسترۀ جانها، افسردگی و خستگی و ناامـیدی، برجای گذارد. امّا زمانی که هـمّتها را برانگـیزد، و شعله‌ها را فروزانتر سازد، و لغـزشگاهها را پدیدار و آشکار نماید، و سـرشت عقیده و سـرشت کارزار و سرشت راه را روشن و نمایان گرداند، چنین شکستی مقدّمۀ مؤکّدانۀ نصرت و پیروزی حتمی و قطعی است، هر چند هم راه رسیدن بدان طولانی باشد.
همچنین زمانی که نصّ قرآنی بیان می‌دارد: هرگز خداوند کافران را بر مسلمانان پیروز نـمی‌گرداند، بیگمان اشاره دارد به این که روح با ایمان بطور حتم و قطع پیروز می‌گردد، و اندیشه با ایمان بیگمان غالب و چیره مـی‌شود. تنها چیزی که از گروه مسلمانان می خواهد این است که: حقیقت ایمان را در جهان‌بینی و عـواطـف دلهـایشان، و در دنـیای واقعی و عملی زنـدگانیشان، تکمیل گـردانـند. هـمۀ اعتمادشان بر عنوانشان نباشد. زیـرا عنوانـها پیروزی را بدست نمی‌آورند، بلکه حقیقتی که در فراسوی عنوانها نهفته است مایۀ پیروزی و موجب بهروزی می‌گردد.
میان ما و پیروزی در هیچ زمانی و در هیچ مکانی فاصله‌ای جز این نیست که حقیقت ایمان را تکمیل کنیم، و مقتضیات این حقیقت را نیز در زندگانیمان و در دنیای واقعی و عملیمان تکمیل سازیم. توشه برگرفتن و ابزار و آلات جنگ فراهم آوردن و نیروی نـظامی داشتن، جزو حقیقت ایمان است. همچنین از جملۀ حقیقت ایمان یکی هم این است که بر دشمنان تکیه نکیم، و جز از خدا عزّت نجوئیم و قدرت نطلبیم.
این وعدۀ مؤکّدانۀ یزدان، کاملاً با حقیقت ایـمان و حقیقت کفر در ایـن جـهان مـوافقت دارد و مطابقت می‌نماید.
ایمان ارتباط با بزرگترین نیرو است. نیروئی که ضعیف نمی‌گردد و نابود نمی‌شود. کفر گسیختن از این نیرو و کناره‌گیری از آن است. هرگز هم نیروی محدود و بریده از خدا و برکنار از او و فناپذیر، نمی‌تواند چیره شود بر نیروئی که متّصل به سرچشمۀ نیرو در سـراسر جـهان هستی است.
ولی همیشه باید ما میان حقیقت ایمان، و ظاهر ایمان، فرق بگذاریم. حقیقت ایمان، نیروی راستین ثابتی است، ثابت همچون ثابت بودن همۀ قوانین هستی. دارای تأثیر در انسان و در حرکات و اعمالی است‌کـه از او روی میدهد. حقیقت ایمان نـیرومند و هولناک است و در وقت رویاروئی با حقیقت کفر برکنار و بریده از خدا و محدود، قطعاً پیروز می‌گردد و برکفر غلبه میکند. اما وقتی که حقیقت ایمان، تبدیل به ظاهر ایمان شود، بدون شکّ (حقیقت) کـفر بر ظـاهر ایـمان چیره و پـیروز می‌گردد، وقتی که حقیقت کفر با سـرشت خود راست باشد و در جولانگاه خود به کار و تلاش بپردازد. زیرا حقیقت هر چیزی نیرومندتر از (ظاهر) هر چیزی است، هر چند که این، حقیقت کفر، و آن، ظاهر ایمان باشد. قاعدۀ نابودی باطل، بوجود آوردن حقّ است. هرگاه حقّ با حقیقت کلّی و واقعی خود و با تمام نیروئی که دارد جلوه‌گر آید، فرجام نبرد حقّ و باطل روشن است. حقّ بر باطل می‌تازد، و باطل هر اندازه در برابر دیـدگان دارای ستبری ظاهری و ضخامت‌گـول زننده باشد، میدان را خالی میکند و فلنگ خود را برمی‌بندد:
(بل نقذف بالحق على الباطل فیدمغه فإذا هو زاهق). .
بلکه حق را به جان باطل می‌انـدازیـم، و حق مـغز سـر باطل را از هم می‌پاشد و باطل هـر چه زودتر مـحو و نابود می‌شود. (انبیـاء / ١٨)
(وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً) (141)
(مـادام کـه مؤمنان دارای ایـمان راستین و کـردار شایسته و بایسته باشند) هرگز خداوند کـافران را بـر مؤمنان چیره نخواهد ساخت.
*
آنگاه روند قرآنی پس از این وعدۀ قاطعانه‌ای که به مؤمنان اطمینان و آرامش میبخشد، و منافقان را خوار و رسوا می‌سازد، منافقانی که کافران را به دوستی می‌گیرند و عزّت و شوکت را در نزد ایشان می‌جویند، به پیش می‌رود و سیمای بسیار رسواگـرانۀ زشت دیگری را از مـنافقان به تصویر مـی‌کشد. سـیمای چندش‌آور و نفرت انگیزی که مقام ایشـان را فرود می‌آورد و سقو‌ط میدهد، و تـهدید خدا را بدیشان اعلام می‌دارد:
(إِنَّ الْمُنَافِقِینَ یُخَادِعُونَ اللّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُواْ إِلَى الصَّلاَةِ قَامُواْ کُسَالَى یُرَآؤُونَ النَّاسَ وَلاَ یَذْکُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِیلاً (142) مُّذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذَلِکَ لاَ إِلَى هَـؤُلاء وَلاَ إِلَى هَـؤُلاء وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً) (143)
بیگمان منافقان (به خیال خام خود) خدا را گول می‌زنند! در حالی که خداوند (دماء و اموال ایشان را در دنیا محفوظ می‌نماید، و در آخرت دوزخ را برای آنان مهیّا می‌دارد و بدین وسیله) ایشان را گول می‌زند. مـنافقان هنگامی که برای نماز برخیزند، سست و بیحال به نماز می‌ایستند و با مردم ریا می‌کنند (و نمازشان به خـاطر مردمان است نه به خاطر یزدان). و خدای را کمتر یاد می‌کنند و جز اندکی به عبادت او نمی‌پردازنـد. در این میان سرگشته و متردّد هستند. (گاهی به سـوی دیـن می‌روند و گاهی به سوی کفر می‌دوند. زمانی خویشتن را در صف مؤمنان، و زمــانی در صـف کـافران جـای می‌دهند! امّا در حقیقت) نه با اینان و نه با آنان هستند (و گمراه و حیرانند) و هر که را خداوند (بر اثر اعمال زشت و ناپسندش) سرگشته و گمراه کند راهـی بـرای او (بـه سوی سعادت و هدایت) نخواهی یافت.
این نیر پسودۀ دیگری از پسوده‌های برنامۀ ربّانی برای دلهای با ایمان است. آخر ایـن دلهـا بناچار باید از مردمانی بیزار شوند و نفرت داسته باشند که به خیال خام خود خدای را گول می‌زنند. زیرا این دلها می‌دانند
که یزدان سبحان گول زده نمی‌شود. مگر نه این است که یزدان جهان راز را و پنهان‌تر از راز را می دانـد؟ ایـن دلها می‌دانند که هر که بکوشد آفریدگار هستی را گول بزند، باید درونش لبریز از بدی و پستی و نـادانی و بیخبری باشد. لذا چنین دلهـائی باید از چنین گول زنندگانی نـفرت داشته باشند و آنـان را فرومایه و کوچک بشمارند.
بدنبال این پسوده بیان می‌فرماید که چنین منافقان جاهل و غافلی، خدا را گول می‌زنند، ولی در حقیقت (خـدا ایشان راگول می‌زند). یعنی خدا کم‌کم ایشان را گرفتار و به عذاب خود دچارشان می‌سازد. درجه به درجه بـالایشان میبرد و کم‌کم در پیلۀ نـعمت اسیر و گرفتارشان می سازد. به ترک ایشـان میگوید تـا در گمراهی خود بلولند و سـرگشته شوند. آنـان را به مصیبتی گرفتار نمی‌سازد که بیدارشان گرداند. بلائی بر سرشان نمی‌آورد که بیدار و بینایشان نماید. بلکه آنان را به خود رها میکند تا راه گمراهی را بپیمایند و رو به دوزخ حرکت نمایند، تا آنگاه که در آن فرو می‌افتند. این است گول زدن مـنافقان توسط یـزدان جـهان ... مصیبت‌ها و بلاها و حادثه‌ها و واقعه‌ها، چـه بسـا مایۀ رحمت خداوند مهربان می‌گردند، هنگامی که‌گریبانگیر بندگان می‌شوند و تند و سریع ایشان را از لغزش باز می‌گردانند، و بدانـان چیزهائی را می‌آموزند که نمی‌دانسته‌اند. بسیار هم اتّفاق می‌افـتد که خدا با تندرستی و نعمت، بزهکا‌ران گمراه را گرفتار میکند، و پلّه پلّه در پیلۀ سلامت و نعـمت اسیرشان مـی‌نماید و سرانجام رهسپار دوزخشان مـی‌سازد. زیرا ایـنان به مرحله‌ای از گناه و گمراهی رسیده‌اند که سـزاوار ایـن نیستند که به بلا و مصیبتی دچار آیند تا در سایۀ آن بر بیداری و آگاهی خود بیفزایند، بلکه باید بدون واقعۀ بیدارکننده‌ای و شخص بیم‌دهنده‌ای به خود رها شوند و ویلان و سرگشته رهسپار دوزخ شوند، تا به بدترین سرنوشت دچار میآیند.
سپس روند قرآنی باز هم به پیش می‌رود و شکلهای زشت و ننگینی از ایشان به تصویر می‌کشد که در دل مؤمنان جز بر نفرت و تحقیر آنها نمی‌افزاید:
(وَإِذَا قَامُواْ إِلَى الصَّلاَةِ قَامُواْ کُسَالَى یُرَآؤُونَ النَّاسَ وَلاَ یَذْکُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِیلاً) (142)
مـنافقان هنگامی که برای نماز برخیزند، سست و بیحال به نماز می‌ایستند و با مردم ریا مـی‌کنند (و نمازشان به خاطر مردمان است نه به خاطر یزدان). و خدای را کمتر یاد می‌کنند و جز اندکی بـه عبادت او نمی‌پردازند.
منافقان با گرمی شوق ملاقات خدا، و ایسـتادن در حضور خدا، و پیوند پیداکردن با یـزدان، و یـاری و کمک خواستن از خداوند منّان، برای نماز برنمی‌خیزند. بلکه آنان برمی‌خیزند تا به مردمان بنمایند و با ایشان ریا نمایند. این است که سست و بیحال برمی‌خیزند، همچون کسی که کار بسیار سنگینی را انجام بدهد، و یا به بیگاری دشواری وادار شود. همچنین جز مدّت کمی خدا را یـاد نمی‌کنند. آخر آنـان خـدای را به یـاد نمی‌آورند، بلکه مردمان را به یاد می‌آورند! ایشان به خدا رو نمی‌کنند، بلکه تنها به مـردمان رو مـی‌کنند. کارشان را به خدا عرضه نمی‌نمایند، بلکه ریاکـارانه کارشان را به مردمان ارائه می‌دهند! بیگمان این شکل بدمنظر مـنافقان، در انـدرون مؤمنان بسی زشت و پلشت جلوه‌گر می‌افتد. آن اندازه زشت و پـلشت کـه منافقان در نظرشان فرومایه و ناچیز می‌گردند، و برگریز و نفرت مؤمنان از ایشان می‌افزاید. این احساس بدی که در دلهای مؤمنان نسبت به منافقان تولید می‌شود، موجب دوری مؤمنان از منافقان می‌گردد، و روابط شخص و مصلحتی مـوجود در میان آنـان را سست میکند ... این هم مرحله‌ای از مراحل تربیتی برنامۀ حکیمانۀ ربّانی، برای قطع پـیوند مؤمنان با مـنافقان است.
روند قرآنی در ترسیم شکلهای زشت و نفرت انگـیز، استمرار می‌یابد:
(مُّذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذَلِکَ لاَ إِلَى هَـؤُلاء وَلاَ إِلَى هَـؤُلاء وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً) (143)
در این میان سرگشته و متردّدند. (گاهی به سوی دیـن می‌روند و گاهی به سوی کفر می‌دوند. زمانی خویشتن را در صف مـؤمنان، و زمـانی در صف کـافران جـای می‌دهند! امّا در حقیقت) نه با اینان و نه با آنان هستند (و گمراه و حیرانند) و هر که را خداوند (بر اثر اعمال زشت و ناپسندش) سرگشته و گمراه کند، راهی بـرای او (بـه سوی سعادت و هدایت) نخواهی یافت.
موقعیّت لرزان و پیچان و جنبان، و ناپایدار و نااستوار، در هر یک از دو صف: صف با ایمان، و صف بی‌ایمان، موقعیّتی است که تـنها مایۀ حقارت و نفرت در دل مؤمنان می‌گردد و بس. چنین موقعیّتی در صف منافقان، ببانگر ضعف درونی ایشان نیز می‌باشد. ایـن ضـعف است که آنان را بر آن می‌دارد که نـتوانـند مـوقعیّت قاطعی در اینجا و آنجا در پیش گیرند، و نتوانـند کـه رأی و عقیده و موقعیّت خود را نه با این گروه و نه با آن گروه آشکارا در میان نهند.
روند قرآنی بر این تصاویر ننگین و بر این موقعیّتهای لرزان، پیروی می‌زند مبنی بر این که: فرمان خدا بر آنان واجب و ثابت گشته است که چون از جهالت به گرداب ضلالت افتاده‌اند، به عذاب گرفتار میآیند. مستحقّ این هم نیستند که خـداونـد ایشـان را در راه رسیدن به هدایت کمک نماید. بدین علّت، کسی هم نمی‌تواند ایشان را به راستای راه هدایت گرداند، و راه راست و درستی را برای آنان بیابد:
(وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلاً) .
هر کـه را خـداونـد (بـر اثـر اعمال زشت و ناپسندش) سرگشته و گمراه کند، راهی برای او (به سوی سعادت و هدایت) نخواهی یافت.
تا اینجا روند قرآنی بیزاری و تنفّر و حقارت و ضعف زیادی از منافقان را در دل مؤمنان برانگیخته است. از این به بعد مؤمنان را مخاطب قرار میدهد و ایشـان را بر حذر می‌دارد از این که راه چنین منافقانی را بپیمایند و طی طریق نمایند. راه منافقان - همانگونه که گذشت - این است که مؤمنان کافران را بجای مؤمنان به دوستی بگیرند. مؤمنان را از انتقام خدا و سـزای او می‌ترساند. همچنین فرجام و سرنوشت آخرت منافقان را به تصویر می‌کشد. فرجام و سـرنوشتی‌که بسیار هراسناک و بیمناک، و همچنین بس پست و خوار است:
(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَتُرِیدُونَ أَن تَجْعَلُواْ لِلّهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً مُّبِیناً (144) إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً (145) إِلاَّ الَّذِینَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَاعْتَصَمُواْ بِاللّهِ وَأَخْلَصُواْ دِینَهُمْ لِلّهِ فَأُوْلَـئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ وَسَوْفَ یُؤْتِ اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً) (146)
ای کسـانی کـه ایمان آورده‌اید، کافران را بـه جای مؤمنان به دوستی نگیرید. مگر می‌خواهید حجّت و برهان آشکاری علیه خود به دست خدا دهید (بر این که شما هم جزو منافقانید؟). بیگمان مـنافقان در اعماق دوزخ و در پائین‌ترین مکان آن هستند و هرگز یـاوری برای آنان نخواهی یافت (تا به فریادشان رسد و آنان را برهاند). مگر کسانی (از ایشان) که توبه کنند و برگردند و به اصلاح (اعمال و نیّات خـود) بـپردازند و بـه خدا متوسّل شوند و آئین خویش را خـالصانه ازآن خدا کنند (و فقط و فقط او را بپرستند و به فریاد خوانند و خالق و رازق دانند). پس آنان از زمرۀ مؤمنان خواهند بود (و پاداش مؤمنان را خواهند داشت) و خداونـد به مومنان پاداش بزرگی خواهد داد.
برگشت دوباره‌ای به صدا زدن مؤمنان با صفتی که آنان را از دیگران ممتاز و جدا می‌سازد. همان صفتی کـه بدان، برنامه و رفتار و دنیای زندگانی آنان جدا و ممتاز می‌شود. بالأخره همان صفتی که با آن پاسخ صدا و ندا را می‌دهند و از رهنمودها اطاعت و پیروی می‌کنند. با همین صفت صدا زده می‌شوند که از روش منافقان و از حرکت در مسیر ایشان بپرهیزند، و کافران را بجای مؤمنان به دوستی نگیرند. این هم صدا و ندائی است که قطعاً در آن روز در جامعۀ مسلمانان بدان نیاز شدیدی بوده است. آن زمان‌که هنوز در جامعه میان برخی از مسلمانان با یهودیان مدینه، روابط برقرار بود، و بعضی از مسلمانان با خویشاوندان قریشی خود - هر چند از لحاظ روانی - ارتباط داشـتند. مـی‌گوئیم (بعضی از مسلمانان)، زیرا در همان زمان، مسـلمانان دیگری بودند که همۀ پیوندها و ارتباطات خود را با جامعۀ جاهلی - حتّی با پدران و پسران خود - بریده بودند، و تنها عقیده را مایۀ گردهمآئی و صـلۀ رحـم و پـیوند خویشاوندی می‌دانستند، همانگونه که خدا بدیشان آ‌موخته بود.
این دسته بودند که نـیاز بود بیدار و هو‌شیار گردند، و بعد از تصویر نفاق و منافقین بدین شکل ننگین و نفرت‌انگیز و مغبوض، بدانان تـذکّر داده شـود کـه راه نفاق و سرنوشت منافقان این است. و لازم بود برحذر گردند از این که خویشتن را در معرض خشـم خدا و انتقام آفریدگار قرار دهند:
(أَتُرِیدُونَ أَن تَجْعَلُواْ لِلّهِ عَلَیْکُمْ سُلْطَاناً مُّبِیناً (144)
مگر می‌خواهید حجّت و برهان آشکاری علیه خود بـه دست خدا دهید (بر این که شما هم جزو منافقانید؟). دل شخص مؤمن از هیچ چیزی بیش از این نمی‌لرزد و نمی‌ترسد که در معرض خشم و انتقام خدا قرار گیرد. بدین خاطر است که تعبیر به شکل پرسش ذکر شده است. خود همین پرسش برای مخاطب قـرار دادن دل مؤمنان بسنده است.
کوبۀ بلند دیگری دلهای مؤمنان را نوازش میدهد. کوبه‌ای که مستقیماً بر دلها فـرود نمی‌آید. بلکه تنها در هوا به تکان در می‌آید و فقط اشاره به مطلب می‌نماید. گونه‌ای است که بیانگر فرجام هراسـناک و سـرنوشت بیمناکی است که منافقان دارند:
(إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً (145)
بیگمان منافقان در اعماق دوزخ و در پائین‌ترین مکـان آن هستند و هرگز یاوری برای آنان نخواهی یافت (تـا به فریادشان رسد و آنان را برهاند).
در اعماق دوزخ و در پـائین‌ترین مکان آن ... ایـن، فرجام و سرنوشتی است که سـازگار با کشش زمـین است که ایشان را به سوی خاک می‌کشید و به خـاک می‌چسباند و نمی‌گذاشت آزاد و رها شوند و اوج گیرند و بالا روند. کشش آرزوهـا و آزهـا، و خواستها و پرهیزها، ضعفها و سستی‌ها ... و ... کششی که آنان را به دوستی کافران و سازش با مؤمنان فرود می‌کشید، و ایشان را در زندگی در موقعیّت خوار و پستی نگاه می‌داشت:
(مُّذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذَلِکَ لاَ إِلَى هَـؤُلاء وَلاَ إِلَى هَـؤُلاء ).
در این میان سرگشته و متردّدند. نه با اینان و نه با آنان هستند.
آنان در دنیا با دست خود، خویشتن را آمـادۀ چنین فرجام ناگواری و سرنوشت رسواکننده‌ای می‌کردند:
(فِی الدَّرْکِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ ).
در اعماق دوزخ و در پائین‌ترین مکان آن.
در آنجا نه یاران و مددکارانی دارند و نه دوسـتان و کـمک‌کـنندگانی. آنـان در دنـیا با کافران دوستی مـی‌ورزیدند، پس کـی کافران مـی‌توانـند کمک و یاریشان کنند؟
پس از این صحنۀ وحشتناک و هراس‌انگیز، درگاه توبه را برای آنان باز میکند. درگاه توبه برای هر کسی کـه خواهان نجات و مشتاق رستگاری باشد:
(إِلاَّ الَّذِینَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَاعْتَصَمُواْ بِاللّهِ وَأَخْلَصُواْ دِینَهُمْ لِلّهِ فَأُوْلَـئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ وَسَوْفَ یُؤْتِ اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً) (146)
مگر کسانی (از ایشان) که تـوبه کنند و برگردند و به اصلاح (اعمال و نیّات خود) بپردازند و به خدا متوسّل شوند و آئین خویش را خالصانه از آن خدا کنند (و فقط و فقط او را بپرستند و به فریاد خوانند و خالق و رازق دانند). پس آنان از زمرۀ مؤمنان خواهند بود (و پاداش مؤمنان را خواهند داشت) و خداوند به مؤمنان پـاداش بزرگی خواهد داد.
قرآن در جاهای دیگری بدین بسنده میکند که بفرماید:
(إِلاَّ الَّذِینَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ ).
مگر کسانی که توبه کنند، و به اصلاح بپردازند.
زیرا توبه کردن، و به اصلاح پرداختن، متضمّن چنگ زدن و متوسّل شدن به خدا، و پرستش خالصانۀ یزدان نیز می‌باشد. ولی در اینجا چنگ زدن و متوسّل شدن به خدا، و پرستش خالصانۀ یزدان ذکر شده است. زیرا آیۀ قرآنی با کسانی روبرو مـی‌گردد که شکّ و تـردید داشته‌اند و نفاق ورزیده‌اند و جز خدا را به سرپرستی و دوستی گرفته‌اند. بس بی‌مناسبت نیست اگر همراه با ذکر توبه و اصلاح حال، خالصانه از آن خدا بودن و رو بدو کردن، و تنها به یزدان متوسّل شدن، و زدودن چنین دلها و درونهائی از چنان افکار نابهنجار و متردّدانه‌ای، و پالودن چنین نفسهای متشکّکی از چنان اخلاق پریش و فگاری ... ذکر گردد. تا در سایۀ متوسّل شدن به خداوند یگانه، نیرو و توانی، و خویشتنداری و توازنی بدیشان دست دهد، و در پرتو خالصانه رو به خداونـد یکتا کردن و فقط و فقط او را پـرستیدن، یکرنگی و پاکی برایشان فراهم آید.
بدین وسیله آن کشش کاستی پذیرد که منافقان را در زندگی دنیا سقو‌ط میدهد و به زمین می چسباند، و در آخرت ایشان را به اعـماق دوزخ پرت مـی‌کند و به ژرف‌ترین جای آن می‌کشاند.
این است که اگر کسـانی از منافقان تـوبه کـنند، اوج می‌گیرند و در ردیف مؤمنان جای می‌گیرند. مؤمنانی که تنها در سایۀ عزّت و قدرت خـدا، عـزیز و مقتدر گشته‌اند، و در پرتو ایمان به یزدان، والا و شکوهمند شده‌اند، و با نیروی ایمان از میدان مغناطیسی و کشش زمین آزاد و رها گشته‌اند ... پاداش مؤمنان - و آنان که با ایشان باشند - مشهور است:
(وَسَوْفَ یُؤْتِ اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً).
خداوند به مؤمنان پاداش بزرگی خواهد داد.
قرآن با این پسوده‌های گوناگون، حقیقت منافقان موجود در میان جامعۀ مسلمانان را برملا میکند، و از شأن و مقام ایشان می‌کاهد. مؤمنان را از لغزشگاههای نفاق آگاه می‌سازد، و ایشان را از فرجام و سرنوشت آن برحذر می‌دارد. باب توبه را برای منافقان باز میکند، تا اگر کسی د‌رمیانشان بوده و هنوز خیر و خوبی در وجودش باشد، برای نجات خود بکوشد، و مخلصانه با صدق و صفا و شوق و علاقه به صف مؤمنان بپیوندد.
*
در خاتمه، این پسودۀ شگرف و شگفت و الهـامگر و دارای تأثیر ژرف، جلوه‌گر می‌آید. آن هم درست در پایان و بعد از ذکر عقاب هراس‌انگیز، و پاداش بزرگ. تا دلهای انسانها بدانند که خدا از شکنجه و عقاب بندگان بینیاز است. یزدان سبحان ذاتاً بدینگونه نیست که بخواهد انتقام گیرد و تازیانه‌های عذاب را محض ارضای خود بر آنان فرود آورد. آفریدگار جهان نیازی به این ندارد که از راه عذاب، سلطه و شکوه و شوکت و قدرت را بنمایاند. کردگار هستی ذاتاً علاقه و رغبتی به عذاب مردم نـدارد. پروردگار کوچکترین نیازی بدین چیزها ندارد. چیزهائی که همۀ افسانه‌های بت‌پرستی از آنها لبریز، و از اینگونه انـدیشه‌ها و جهان‌بینی‌ها پر است ... صلاح بندگان فقط در پرتو ایمان و سپاسگزاری از خدا حاصل می‌گردد. آنـان با داشتن ایمان و سپاسگزاری از یزدان، گرامی و دوست داشتنی مـی‌شوند. خداوندگار از کـارهای خوبشان سپاسداری می‌فرماید و رازهای د‌رونشان را می‌داند:
( مَّا یَفْعَلُ اللّهُ بِعَذَابِکُمْ إِن شَکَرْتُمْ وَآمَنتُمْ وَکَانَ اللّهُ شَاکِراً عَلِیماً (147)
خـداونــد چــه نیازی بـه عذاب دادن شما دارد اگر شکرگزاری کنید و ایمان بیاورید؟ پروردگار شکرگزار (طـاعت و عبادت بندگان و) آگاه (از اعمال و نیّات همگان) است.
بلی! خداوند چه نیازی به عذاب دادن شما دارد اگـر شکرگزاری کنید و ایمان بیاورید؟ عذاب خدا در برابر انکـار یزدان و کفران نعمت او گـریبانگر بندگان می‌گردد. گذشته از این، عذاب خدا تهدیدی است که شاید انسـانها را به سـپاسگزاری و ایـمان براند و بکشاند. نه عشق به عذاب دادنی، و نه رغبت به غل و زنجیر کردنی، و نه از شکنجه‌ها و رنجها لذّت بردنی، و نه نمایش تاخت و تازی و نه اظهار سلطه و قدرتی در میان است ... یزدان جهان پاک و منزّه از همۀ این چیزها است ... هر گاه شما انسانها با سپاسگزاری و اینان، پرهیزگاری کنید، مغفرت و رضایت یزدان حاصل و حاضر است. سپاسگزاری خدا از بندگانش مهیّا و آماده است. خدا از بندگانش آگاه است و آنان را می‌پاید. سپاسگزاری یزدان جهان از بندگان، پسودۀ نرم و ژرفی برای دلها است. معلوم است که سپاسگزاری یزدان جهان از بندگان، نه مـعنی خشنودی خـداوند‌گار از انسانها است، و به معنی همۀ مزدها و پاداشهائی است که با خشنودی خداوندگار همراه و مـلازم می‌باشد. تعبیر با واژۀ شکر و سپاس، و شاکر و سپاسگزار، بیانگر معنی عمیـی است!
وقتی که آفریدگار هستی بخش و نعمت دهنده و لطف کننده و بینیاز از جهانیان، سپاسگزاری می‌فرماید از صلاح و ایمان و شکر و نمک‌شناسی بندگان خود، در صـورتی کـه نـیازی به آنان و ایـمان و شکـر و نمک‌شناسی ایشان هم ندارد، بندگان آفـریدۀ پدیده آمدۀ غرق نعمت یزدان باید در برابر آفریدگار روزی رسان و عطاء بخش و بزرگوار و والامقام، چه کار بکنند؟!
هان! چه پسودۀ مهربانانه و ژرفی است! پسوده‌ای که دلها از آن به تکان درمی‌آید و شرمندۀ این همه لطف می‌شود و گوش به فرمان می‌گردد!
هان! چه اشاره‌ای! اشاره‌ای که پـرتو افکن است و نشانه‌های راه را می‌نمایاند، راهـی که رو به سـوی خداوند بخشایشگر و عطاء‌بخش و سپاسگزار و بس آگاه دارد!
*
این، یک جزء از سی جزء قرآن است. جزئی که بر همۀ این شگفتی‌های عملیات ساختن و آراستن و پاکسازی کردن و برپاداشتن و درست نـمودن، بالهای خـود را گسترانیده است، و در جهان درونی و نـفسانی، و در واقعیّت جامعۀ انسانی، و در نظام و سیستم زندگانی، آن کاخ بزرگ و سترگ و منظّم و مرتّب را برمی‌افرازد، و تولّد جدید انسان را اعلان میکند، تولّدی که بشریّت قبلاً مانند و همسان آن را به خود ندیده است، و بعداً نیز به خود نخواهد دید، نه در ایدئالیسم و آرمان‌گرائی خود، و نه در رئایسم و واقعگرائی خویش، و نـه در پاکی و پاکیزگی خویشتن.
انسانهائی که این برنامۀ ربّانی آنـان را از فراخنای زمـینهای لمیده در درّۀ جاهلیّت برگرفته است و از فرازنای راه رو به بالا، آهسـته و آرام و مـهربانانه و دلسوزانه، پا به پا برده است، و بدان قلّۀ سربفلک کشیده رسانده است، چنین انسانهائی هر چند که در همۀ زمـینه‌ها و مـیدانـها به تلاش و تکـاپوی انسـانی ایستاده‌اند، از هر لحاظ در پندار و کردار و درون و بیرون پاک بوده‌اند و پاکیزه زیسته‌اند.
پایان جزء پنجم
[1] مراجعه شود به جنگ احد که در سورۀ آل عمران، در جزء چهارم بیان شده است.
