تفسیر سوره‌ی نساء آیه‌ی 113-105

سوره‌ی نساء آیه‌ی 113-105

 (إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللّهُ وَلاَ تَکُن لِّلْخَآئِنِینَ خَصِیماً (105) وَاسْتَغْفِرِ اللّهَ إِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً (106) وَلاَ تُجَادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ مَن کَانَ خَوَّاناً أَثِیماً (107) یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ مَا لاَ یَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ وَکَانَ اللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطاً (108) هَاأَنتُمْ هَـؤُلاء جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَمَن یُجَادِلُ اللّهَ عَنْهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَم مَّن یَکُونُ عَلَیْهِمْ وَکِیلاً (109) وَمَن یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَّحِیماً (110) وَمَن یَکْسِبْ إِثْماً فَإِنَّمَا یَکْسِبُهُ عَلَى نَفْسِهِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً (111) وَمَن یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِیناً ( (112) وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّت طَّآئِفَةٌ مُّنْهُمْ أَن یُضِلُّوکَ وَمَا یُضِلُّونَ إِلاُّ أَنفُسَهُمْ وَمَا یَضُرُّونَکَ مِن شَیْءٍ وَأَنزَلَ اللّهُ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَکَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً) (113)

این  آیه‌ها  داستانی  را  روایت  می‌دارند که  همانندی  در  زمین  ندارد.  انسانها  هم  همسانی  برای  آن  سراغ  ندارند.  این  داستان  به  تنهائی‌ گواه  است ‌که  این  قرآن  و  این  دین‌،  قطعاً  باید  از  جانب  خدا  باشد.  زیرا  انسانها  هر  انـدازه  اندیشه‌های  آنان  بالا  رود،  و  روحهایشان  صاف  و  پاک  شود،  و  سرشتهایشان  راست  و  درست‌ گردد،  نمی‌توانند  خود  را  بدان  سطحی  برسانند که  این  آیه‌ها  بدان  اشارت  دارد،  مگر  در  پرتو  وحی  الهی‌.  آن  سطحی که  خطّی  را  بر  بالای  افق  ترسیم  مـی‌کند که  انسـانها  هنوز  بدان  نرسیده‌اند  مگر  در  سایۀ  این  برنامۀ  آسمانی‌.  کسی  هم  هرگز  نمی‌تواند  بدانجا  صعو‌د کند  و  خویشتن  را  بدان  مکان  والا  و  بالا  برساند،  مگر  در  سایۀ  ایـن  برنامۀ  آسمانی‌.

در  آن  هـنگا‌م‌ که  یـهودیان  در  مـدینه  هـمۀ  تـیرهای  مسمومی  را که  در  تیردان  پست  خود  داشتند  به  سوی  اسلام  و  مسلمانان  می‌انداختند،  آن  تـیرهائی‌ که  ایـن  سوره  و  سوره‌های  بقره  و  آل‌عمران  چندی  از  آنها  را  و  زخـمهای‌ کـاری  آنها  را  در  صف  مسـلمانان  بیان  مـی‌دارند...  در  آن  هنگام‌ که  یـهودیان  دروغـها  و  نارواهائی  را  می‌پراکندند،  و  مشرکان  را  بر  ضدّ  مؤمنان  تـحریک  مـی‌کردند  و  بــرمیشورانـدند،  و  راهـهای  گوناگونی  را  بدیشان  نشان  میدادند  و  نقشه‌ها  برایشان  می‌کشیدند،  و  شائعه‌پراکـنی‌ها  می‌کردند،  و  خردها  را  گمراه  مـی‌نمودند،  و  دربارۀ  وحی  و  مـقام  رهبری  پیغمبری  شکّ‌اندازی  می‌کردند  و  به  دلها  در  بارۀ  اسلام  گمانها  می‌افکندند،  و  می‌کوشیدند که  جامعۀ  اسلامی  را  از  درون  متلاشی  سازند  ...  در  آن  هنگام ‌که  دشمنان  مسلمانان  را  بر  ضدّ  مؤمنان  متحّد  می‌ساختند  و  ایشان  را  تحریک  و  ترغیب  می‌نمودند که  از  بیرون  بر  مؤمنان  بتازند  و کارشان  را  بسازند.  آن  هم  در  حالی‌که  هنوز  اسلام  نوپا  و  نورس  بود،  و  آثار رسوبات  و  ته‌نشستهای  جاهلیّت  در  د‌رون  نفسها  بر  جای  بود،  و  پـیوندهای  خویشاوندی  و  مصلحت‌جوئی  در  میان  مسلمانان  و  میان  برخی  از  مشرکان  و  منافقان  و  خود  یهودیان‌،  موجود  و  پایدار  بود،  و  خطر  حقیقی  برای  پـیوند  مسـلمانان  و  همآهنگی  ایشان  بشمار  می‌آید  ...  در  چنین  اوقات  تنگ  و خطرناک  و  بس  حسّـاس‌،  ایـن  آیه‌ها  جملگی  بر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  برای‌ گروه  مسلمانان‌،  نازل  می‌گردد  تا  حــقّ  را  به  یک  مرد  یـهودی  بدهد  و  داد  او  را که  ستمگرانه  به  دزدی  متهمّ ‌گشته  است  از دیگر‌ان  بگیرد،  و  کسانی  را  خوار  بدارد که  بر  ضدّ  او  رایزنی ‌کرده‌اند  و  برای  متهمّ ‌کردن  او  دست  به  یکی  شده‌اند.  آنان ‌که  چنین  کرده  بودند،  خانواده‌ای  از  انصار  مدینه  بودند.  انصار  هم  در  آن  روز،  توشه  و  ابزار  جنگ  و  سپاهیان  و  لشکریان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌برای  مقاومت  با  این  نیرنگهای  موجود  در  پیرامون  او،  و  دوز  و کلکهائی  بودند که  دربارۀ  پیغمبری  و  آئین  و  عقیدۀ  جدید  به  راه  افکنده  بودند.  وه ‌که  ایـن  آئین  در  چه  مرتبه‌ای  از  باکی  و  دادگری  و  والائی  قرار  دارد! کدام  سخن  می تواند  آن  اندازه  اوج‌ گیرد که  بتواند  این  مرتبۀ  والا  را  توصیف‌ کند؟  آخر  هر  سخنی  و  هر  حاشیه‌ای  و  هر  پیروی،  از  توصیف  بلندای  ایـن  اوج  شگرف‌،  عاجز  و  درمانده  است‌!  بلندائی  است ‌که  انسانها  نه  فقط  به ‌تنهائی  بدان  نمی‌رسند،  بلکه  به  تنهائی  آن  را  هم  نخواهند  شناخت‌!  برای  رسیدن  بدین  بلندای  والا،  تنها  باید  برنامۀ  یزدانی  دستگیر  و  رهنمون  مردمان  شود،  تا  پلّه  پلّه  بالا  و  بالاتر  روند،  و  بدان  افق  عالی  شریف  نورانی  برسند  و  در  آن  بغنوند!

داستانی ‌که  از  چند  مرجع  و  مصدر،  دربارۀ  نـزول  ایـن  آیات  روایت  شده  است  این  است ‌که‌:  چـند  نـفری  از  انصار  -  قتاده  پسر  نعمان‌،  و  عموی  او  رفاعه  -  در  یکی 

از  غزوه‌ها  در  خدمت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم به  جهاد  پرداخـتند.  زرهی  از  یکی  از  آنان  به  نام  (‌رفاعه‌) ‌گم ‌گردید.  نسبت  به  یکی  از  انصار که  از  خانواده‌ا‌ی  به  نام  (‌بنو  أبـیرق‌)  بود،  بدگمان  شـدند.  صــاحب  زره  به  خـدمت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آمد  و  عرض ‌کرد:  طعمه  پسر  ابیرق  زره  مرا  دزدیده  است  ...  در  روایت  دیگری  آمده  است‌ که  دزد  بشیر  پسر  أ‌بیرق  نام  داشته  است‌.  در  ایـن  روایت  گفته  شده  است‌:  بشیر  پسر  ابیرق  منافق  بوده  است  و  در  نکوهش  اصحاب  شعر  می‌سروده  است  و  آن  را  به  یکی  از  عربها  نسبت  می‌داده  است  ...  هنگامی‌ که  دزد  متوجّه  شکایت‌ گردید،  زره  را  برداشت  و  آن  را  به  خانۀ  یک  شخص  یهود‌ی  به  نام  زید  پسر  سمین  انداخت‌.  به  تنی  چند  از  افراد  قبیلۀ  خود گفت‌:  من  زره  را  پنهان‌ کرده‌ام  و  آن  را  به  خانۀ  فلان ‌کس  انداخته‌ام‌.  زره  را  در  خانه  او  پیدا  خواهند کرد.  به  پیش  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ بروید  و  بگوئید:  ای  پیغمبر  خدا،  دوست  ما  پاک  و  بیگناه  است‌. کسی‌ که  زره  را  دزدیده  است  فلان ‌کس  است‌.  ما  از  ایـن  دزدی  آگاهیم.  د‌ر  پیش  مردمان  عذر  دوست  ما  را  بپذیر  و  از  او  جانبداری  و  دفاع  فرما.  زیرا  اگر  به  خاطر  تو  یزدان  او  را  پاک  و  بیگناه  قلمداد  نفرماید،  هلاک  می‏‎گردد.  هنگامی  که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌آگاهی  پیدا کرد که  زره  در  خانۀ  یکی  از  یهودیان  است‌،  پا شد  و  ابن  أ‌بیرق  را  تبرئه‌ کرد  و  در  میان  مردمان  او  را  معذور  داشت‌!  خانوادۀ  ابن  أبیرق‌،  پیش  از  ا‌ین ‌که  زره  در  خانۀ  مرد  یهودی  پیدا  شود،  به  پیغمبر   صلّی الله علیه وآله وسلّم  عرض ‌کرده  بودند که  قتاده  پسر  نعمان  و  عموی  او  به  افراد  خانوداۀ  مسلمان  و  صالحی  از  ما،  بدون  دلیل  و  حجّت‌،  تهمت  دزدی  زده‌اند.  قـتاده  نـقل  می کند  و  می‌گوید:  به  خدمت  پیغمبر صلّی الله‌ علیه وآله وسلّم   آمدم  و  با  او  به  سخن  پرداختم‌.  فرمود:

(عمدت الى إهل بیت یذکر منهم إسلام وصلاح وترمیهم بالسرقة على غیر ثبت ولا بینة ؟).

به  میان  افراد  خانواده‌ای  می‌روی  که  گویند  مسـلمان  و  صالح  هستند،  و  بدیشان  تهمت  دزدی  مـی‌زنی‌،  بـدون  این  که  دلیل  و  برهانی  در  میان  باشد؟‌.

قتاده  می‌گوید:  به  خانه  برگشتم.  دوست  می‌د‌اشتم  از  بخشی  از  اموال  خود  صرف  نظر  می‌کردم  و  با  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در  این  باره  صحبت  نمی‌کردم‌.  عمویم  رفاعه  به  پیش  من  آ‌مد  و گفت‌:  برادرزاده‌ام  چه ‌کار کرده‌ای‌؟  آنچه  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ به  من‌ گفته  بود،  برای  او  بیان  کردم‌. گفت‌:  یاور  و  مددکار،  خدا  است‌!  چیزی  نگذشت  که  این  آیه  نازل  شد:

(إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللّهُ وَلاَ تَکُن لِّلْخَآئِنِینَ خَصِیماً) (105)

ما  کتاب  (‌قرآن  را  که  مشـتمل  بـر  حـقّ  و  بیانگر  هـر  آن  چیزی  است  که  حقّ  است‌)  به  حقّ  بر  تو  نازل  کرده‌ایم  تا  (‌مشعل  راه  هدایت  بـاشد  و  بدان‌)  میان  مردمان  طبق  آنـچه  خدا  به  تو  نشان  داده  است  داوری  کنی  و  مـدافع  خائنان  مباش‌.

مراد  از  (‌خائِنینَ  )‌.  بنی ‌أبیرق  است‌.  و  (خَصِیماً)  به  معنی  :  وکیل  و  مدافع  و  طرفدار ایشان  است‌.  (‌اسْتَـغْفِر  اللهَ  )‌.  طلب  آمرزش  کن  از  آنچه  به  قتاده گفتی‌.  (‌انّ  اللهَ ‌کانَ ‌غفو‌راً  رَحیماً  )  ...  (  و  لا تُجادِلْ  عَـنِ  الّذ‌ینَ  یَختانُونَ ‌أنْفُسَهُمْ  ) ‌. تا  واژۀ  (‌رَحیماً  )‌.  یعنی  اگر ‌از  خـدا  طلب  آمـرزش  می‌کردند،  خـدا گناهانشان  را می بخشید . ( ‌َو مَـنْ  یکْسِبْ اثماً فا‌نّما  یَکْسَـبُهُ  علی ‌نَفْسِه )‌.  تا  می‌رسد  به  (‌ا‌ثماً ‌مُبیناً  )  ...  (‌وَ لَوْ ‌لا فَضْلُ  اللهِ  عَلَیْکَ  وَ رَحْمَتُهُ‌)‌.  تا  می‌رسد  به‌:  (‌فَسَوْفَ ‌نُؤْ تیهِ  أجْـراً  عَظیماً  )‌...  زمـانی  که  قـرآن  نازل  شد،  پیغمبر صلّی الله‌ علیه وآله وسلّم ‌اسـلحه  را  آورد  و  آن  را  به  رفاعه  برگرداند.  قتاده‌ گفته  است‌:  هنگامی ‌که  اسلحه  را  به  پیش  عمویم‌ که  در  زمان  جاهلیّت  پیر  مرد کو‌ری  -  یا  دارای  چشمان‌ کم  سوئی  - ‌بود  و دربارۀ  مسلمان  شدن‌ او شکّ  و گمان  داشتم‌،  آوردم‌،‌ گفت‌:  برادرزاده‌ام  این  در  راه  خدا  است‌.  د‌یگر  دانستم  او  مسلمان  راستینی  است‌.  زمانی ‌که  قرآن  نازل  شد،  بشیر به  مشرکان  پیوست.  خداوند  نازل  فرمود:

(وَمَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى وَیَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیراً (115) إِنَّ اللّهَ لاَ یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَن یَشَاءُ وَمَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً) (116)

کسی  که  با  پیغمبر  دشمنانگی  کـند،  بـعد  از  آن  کـه  (‌راه‌)  هدایت  (‌از  راه  ضـلالت  برای  او)  روشن  شده  است‌،  و  (‌راهی‌)  جز  راه  مـؤمنان  در  پـیش  گیرد،  او  را  بـه  هـمان  جهتی  که  (‌به  دوزخ  منتهی  می‌شود  و)  دوستش  داشته  است  رهنمود  می‌گردانـیم  (‌و  بـا  همان  کـافرانـی  همدم  می‌نمائیم  که  ایشـان  را  بـه  دوسـتی  گرفته  است‌)  و  بـه  دوزخش  داخـل  می‌گردانیم  و  بـا  آن  مـی‌سوزانیم‌،  و  دوزخ  چه  بـد  جایگاهی  است‌!  بیگمان  خداوند  شرک  ورزیدن  به  خود  را  (‌از  کسی‌)  نمی‌آمرزد  و  بلکه  پائین‌تر  از  آن  را  از  هـر  کس  که  بــخواهـد  (‌و  صـلاح  بداند)  می‌بخشد.  هر  که  برای  خدا  انباز  بگیرد،  به  راستی  بسی  گمراه  گشته  است  (‌و  خیلی  از  حق  پرت  شده  است‌)‌.

مسأله  تنها  تبرئه  بیگناهی  نبود  و  بس.  بـیگناهی ‌که  گروهی  دست  به  دست  یکدیگر  داده  بودند  تا  او  را  متّهم  کنند.  هر  چند که  تبرئه  بیگناهی ‌کار  بزرگی  و  ارزشمندی  در  پیشگاه  خدا  است‌.  بلکه  مسأله  مهمّ‌تر  و  بزرگتر  از  این  بود.  مراد  ترازوئی  بود که  با  هوا  و  هوس،  و  به  خاطر  نــژادگـرائی  و  خویشاوندی‌،  بدین  سو  و  آن  سو  نمی‌گراید،  و  به  خاطر  دوستی  و  دشمنانگی  بالا  و  پائین  نمی‌افتد،  و  همراه  با  شرائط  و  احوال  و  اوضاع  مختلف  و  گوناکون‌،‌ کج  و  راست  نمی‌گردد  و  دگرگون  نمی‌شود.  مسأله  این  بود که  جامعۀ  جدید  و  نوپا  پـاک‌ گـردد،  و  عناصر  ضعف  بشری  چاره‌جوئی  شود،  و  ته‌نشستهای  جاهلیّت  و  تعصّب  -  تعصّب  به  هر  شکلی‌ که  باشد،  حتّی  تعصّب  مذهبی  و  عقیده  و  آئین‌،  وقتی‌ که‌ کار  مربوط  به  پابرجائی  دادگری  در  میان  مـردمان  باشد  -  از  مـیان  برداشته  شود.  مسألۀ  پابرجائی  این  جامعۀ  تازه‌،  و  یگانه  در  سراسر  تاریخ  بشری،  بر  قاعدۀ  پـاک  و  پـاکیزه  و  استوار  و  پایداری  بود که  خودرایی  و  مصلحت  جوئی  و  تعصّب  آن  را  نیالاید،  و  هواها  و  هوسها  و  آرزوها  و  خواستها  و  لذائذ  و شهوات‌،  آن  را  بدین  سو و آن  سو  متمایل  ننماید.

سببهای  زیادی  برای  چشم  پوشی  از  این  حادثه‌،  یا  دست  کم  سخت  نگرفتن  در آن  و شائع  و  برملا نکردن  آن  در  انظار  مردمان‌،  وجود  داشت‌.  یا  بهتر  بگوئیم‌:  بهانه‌های  بیشماری  در  پیش  بود که  با  هر  یک  از آنها  بتوان  از  این  رخداد  صرف  نظر کرد،  و  این  چنین  سخت  و  بی‌پرده  در  میان  مردمان  مطرح  و گشوده  نشود.

اگر  اعتبارات  زمینی  قاضـی  و  حاکم  بود،  و  اگر  قوانین  انسانها  و  معیارهای  آنان‌،  مرجع  این  برنامه  بود،  سببهای  بیشماری  و  بهانه‌های  زیادی  وجود  داشت‌.

مثلاً همین  یک  سبب  و بهانۀ  روشن  و  بزرگ،  بس  بود  که‌:  متّهم  (‌یک  یهودی‌)  است‌!  یـهودیان  چه  کسـانی  بودند؟  یهودیان ‌کسانی  بودند که  هیچ  تیر  زهرآگین  و  مسمو‌می  نمی‌داشتند،  مگر  این ‌که  آن  را  در  جنگ  با  اسلام  و  مسلمین  بکار  می‏بردند  و  می‌انـداختند.  یهودیانی‌ که  در  آن  زمان‌،  مسلمانان  بدترین  بلاها  و  بزرگ‌ترین  رنـجها  را  از  دست  ایشـان  مـی‌دیدند  و  می‌چشیدند  -  البتّه  خدا  خواسته  است‌ که  در  هر  زمانی  چنین  باشد  -‌ یهودیانی‌ که  نه  حقّی  و  نه  عـدلی  و  نـه  انصافی  می‌شناسند،  و  نه  اعتبار  و  ارزشی  برای  هیچیک  از  ارزشهای  اخلاقی‌،  در  عملکرد  با  مؤمنان  و  رفتار  با  مسلمـانان‌،  اصلاً  قائل  هستند.

سبب  دیگری  هم  وجود  داشت  و  بهانۀ  دومی  هم  بود.  و  آن  این‌ که  حادثۀ  مورد  نظر  در  میان  انصار،  رخ  داده  بود.  انصار  هم  کسانی  بودند کـه  به  مسلمانان  پناه  داده  و  یاریشان‌ کرده  بودند. کسانی  بودند که  ایـن  رخداد  در  میان  برخی  از  خانواده‌هایشان‌ کینه‌توزیها  و  دشمنانگیها  بوجود  می‌آورد.  در  صورتی ‌که  نوک  اتّهام  متوجّه  یک  نفر  یهودی  بود.  چنانکه  دزد  و گناهکار  بشمار  آورده  می‌شد،  اختلاف  برمی‌خاست  و  غائله  پایان  می‌یافت‌.  سبب  سوم  و  بهانۀ  مهمّی  هم  وجود  داشت‌.  و  آن  این  که  تیر  تازه‌ای  به  دست  یهودیان  نـدهند،  تـا  آن  را  به  سوی  انصار  نشانه  رونـد.  چـرا که  انـصار  مـعمولاً  از  همدیگر  دزدی  می‌کردند  و  آن  را  به  یهودیان  نسبتمی‌دادند!  یهودیان  این  کار  دیگر  فرصت  را  از  دست  نمی‌دادند  و  تبرئۀ  یک  نفر  یهودی  و  بزهکاری  شخص  مسلمانی  را  علم  می‌کردند  و  آن  را  مایۀ گول  زدن  دیگران  می‌نمودند.

ولی ‌کار،  برتر  و  والاتر  از  همۀ  اینها  بود.  از  همۀ  ایـن  کارهای  ناحیز  و  معیارهای ‌کوچک‌،  بالاتر  و  فراتر  بود.  البتّه  ناچیز  و کو‌چک  از  دیدگاه  اسلامی  ...کار  تربیت  گروه  مسلمانان  نوپابی  در  میان  بود. گروه  مسلمانانی ‌که  در امر خلیفه‌گری  زمین  و  رهنمود  بشریت  به  پا  خیزند  و  به  انجام  وظیفۀ  خود  بپردازند.  مسلمانان  هم  نمی‌توانند  به  امر  خلیفه‌گری  در  زمین  بپردازند،  و  بشریّت  را  رهنمود  سازند  تا  این‌ که  برنامۀ  ممتاز  و  والائی  ندا‌شته  باشند.  برنامۀ  ممتاز  و  والائی‌ که  از  هـمۀ  برنامه‌های  دیگر  انسانها  ممتازتر  و  والاتر  باشد.  این  خلیفه‌گری  و  رهنمود  برای  مسلمانان  ممکن  می‏‎گردد،  تا  چنین  برنامۀ  ممتاز  و  والائی  در  واقعیّت  زندگی  مسلمانان  پابرجا  و  استوار  نشود،  و  تا  این‌ که  وجودشان ‌کاملاً  زدوده  و  سره  نگردد  و  از  آلایش  نـپالاید  و  هر گونه  ضـعف  نـهانی  انسانی‌،  و  هر گونه  ته‌نشست  جاهلی‌،  از  ژرفای  درونش  برنخیزد  و  به  دور  افکنده  نگردد.  همچنین  این  خلیفه‌گری  و  رهنمود  بشری  به  دست  آنـان  د‌اده  نـمی‌شود،  تا  آن  زمان ‌که  تـرازوی  دادگری  در  دستهایشان  راست  و  درست  نایستد که  با  آن  میان  آدمیزادگان  به  داوری  بپردا‌زند.  آن  ترازوئی‌ که  از  همۀ  ارزشهای  زمینی‌،  و  مصالح  ظاهری  دنیوی‌،  و  شرائط  و  ظروفی ‌که  مردمان  آنها  را  چیزهای  بزرگ  و  سترگ  می‏بینند  و  توان  چشم  پوشی  از  آنها  را  ندارند،  پاک  زدوده  و  پالوده  نشود. 

خداوند  بزرگو‌ار،  ایـن  چنین  رخدادی  را  در  زمان  مشخّصی  و با  ظهور  یک  فرد  یـهودی  در صحنه‌،  به  نمایش  درآ‌ورده  است‌.  فردی  از  یـهود‌یانی‌ که  د‌ر  آن  روزگار  بدترین  شرّ  و  بزرگ‌ترین  بلا  را  در  مدینه  به  مسلمانان  مـی‌رساندند،  و  مشرکان  را  بر  ضدّ  آنـان  تــحریک  مــی‌کردند  و  اتّحاد  مـی‌بخشیدند  و  برمی‌شوراندند،  و  منافقان  موجود  در  میانشان  را  تأ‌یید  و  پشتیبانی  می‌کردند،  و  هرگونه  تیری  را که  ا‌ز  نیرنگ  و  آزمون  و  دانشی‌ که  در  تیردان  داشتند  بیرون  می‌آوردند  و  ان  را  به  سوی  این  آئین ‌نشانه‌گیری  می‌کردند  و  نشانه  می‌رفتند  و  می‌انداختند.

در  آن  هنگام‌که  زندگی  مسلمانان  در  مدینه  بس  تنگ  بود  و  در  تنگنا  قرار  داشت‌،  و  دشـمنی‌ها  از  هـر  سـو  مسلمانان  را ا‌حاطه ‌کرده  بود،  و  در  پشت  سر  همۀ  ایـن  دشمـنی‌ها  و کینه‌توزیها  هم  یـهودیان  نشسـته  بودند  و  دست  آنان  در  آنها  دیده  می‌شد،  در  این  اوضاع  و  احو‌ال  خداوند  چنین  حادثه‌ای  را  می‌آفریند  و  برمی‌گزیند،  تا  به  جماعت  مؤمنان  بگوید  آنچه  را که  می‌خواهد  بگو‌ید،  و  با  آن  بدیشان  بیاموزد  آنچه  را که  می‌خواهد  بدانـان  بیاموزد.

با  توجّه  بدانچه‌ گفته  شد،  حذاقت  و  مهارت  و کیاست  و  سیاست  نمی‌توا‌نست  تنگائی  را  پنهان  سازد که  پـیش  می‌آمد،  و  حال  ناگواری  را  مخفی  دارد که  رخ  می‌داد.  مصلحت  ظاهری  مؤمنان  هم  چنین  چیزی  را  نمی‌طلبید.  شرائط  زمانی  محیط  بر  مسلمانان  هم  با  مراعات  چنین  کاری  سازگار  نبود.

کاری‌ که  بود،‌کـاملاً  خالص  و  جدّی  بود.  احتمال  پنهانکاری  و  نیرنگبازی  دامن  آن  را  نمی‌آلود. کاری ‌که  درمیان  بود،‌ کار  این  برنامۀ  ربّانی  و  اصول  و  ارکان  آن  بود  و  بس‌. کار  ملّتی  در  میان  بود که  آماده  می‌گردید  تا  برخیزد  و  این  برنامۀ  یـزدانی  به  دست ‌گـیرد  و  آن  را  پخش‌ کند. کار  عدالت  در  میان  مردمان  در  میان  بود.  عدالتی‌ که  در  آن  پایه  و  بدان  مایه‌ای  باشد که  مردمان  نتوانند  خود  را  بدان  برسانند.  بلکه  در  پلّه  و  مقامی  باشد  که  مردمان  حتّی  نتوانند  آن  را  بشناسند،  مگر در  پرتو  وحی  آسمانی  و  یاری  الهی‌.

وقتی‌ که  انسان  از  این  قلّۀ  بلند  می‌نگرد  بـه  درّه‌هـای  لمیده  در  دامنۀ  امکنه‌،  و  چشم  می‌اند‌ازد  به  دشتهای  گسترده  در گذر  ازمنه‌،  همۀ  ملّتهای  درازنای  جـهان  را  می‌بیند که  آنجا  هستند.  همه  را  در  دامـنه‌ها  و  دشتها  می‏‎بیند.  بر  میان  درّه‌های  این  قلّۀ  بلند  و  دامنه‌های  لمیده

 و  دشتهای‌ گستردۀ  آن‌،  صخره  سنگهای  فرو  افتاده‌ای  را  می‌بیند که  در  اینجا  و  آنجا  پرت  و  پراکنده  شده‌اند.  صخره  سنگهائی ‌که  زرنگی‌،  ستیزه‌گری‌،  سیاستمداری‌،  هوشیاری‌،  فرزانگی‌،  مهارت‌،  مصلحت  دولت‌،  مصلحت  میهن‌،  مصلحت‌ گروه‌،  ....  و  ...  نام ‌گرفته‌اند،  و  اسمها  و  عنوانهای  دیگری ‌که  پیدا  کرده‌اند.  هنگامی ‌که  انسان  به  زیر  آن  قلّۀ  بلند  بنگرد، ‌کرمهائی  را  می‌بیند که  می‌لولند!  دیگر  باره  چون  بنگر‌د،  نـمونه‌های  مـلّت  مسلمان  را  می‏‎بیند.  آنان  را  می بیند که  تنها  و  تنها  ایشانند کـه  از  دشتها  و  دامنه‌ها  به  سوی  قلّه  در  حرکتند  ...  اینان  درگذر  زمان  پراکنده‌اند،  ولی  به  سوی  بلندای  قـلّه  حرکت  و  تکاپو  می‌کنند،  آن  قلّۀ  سربفلک‌ کشـیده‌ای ‌که  برنامۀ  ممتاز  یزدانی  ایشان  را  رو  بدانجا  رهنمو‌ن  و  روا‌ن‌ کرده  ا‌ست‌.

امّا  آن ‌گندنائی‌ که  در  میان  ملّتهای  جاهلی ‌گذشته  و  حال‌،  آن  را  (‌عدالت‌)  نامیده  و  می‌نامند،  شایان  این  نیست ‌که  سرپوش  آن  را  برداریم،  و  در  چنین  فضای  زیبا  و  هو‌ای  پاک  و  لطیفی‌،  بوی ‌گند  آن  را  پراکنده  نمائیم‌.

*

هم  اینک  به  شرح  نصوص  درس  می‌پردازیم‌:

(إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللّهُ وَلاَ تَکُن لِّلْخَآئِنِینَ خَصِیماً (105) وَاسْتَغْفِرِ اللّهَ إِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً (106) وَلاَ تُجَادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ مَن کَانَ خَوَّاناً أَثِیماً) (107 ( یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ مَا لاَ یَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ وَکَانَ اللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطاً (108) هَاأَنتُمْ هَـؤُلاء جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَمَن یُجَادِلُ اللّهَ عَنْهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَم مَّن یَکُونُ عَلَیْهِمْ وَکِیلاً )(109)

ما  کتاب  (‌قرآن  را  که  مشـتمل  بـر  حقّ  و  بیانگر  هـر  آن  چیزی  است  که  حقّ  است‌)  به  حقّ  بر  تو  نازل  کرده‌ایم  تا  (‌مشعل  راه  هدایت  باشد  و  بـدان‌)  میان  مـردمان  طبق  آنچه  خدا  به  تو  نشان  داده  است  داوری  کنی‌.  و  مـدافـع  خائنان  مباش‌.  و  از  خدا  آمرزش  بخواه‌.  بیگمان  خداوند  بس  آمرزنده  و  مهربان  است  (‌و  مغفرت  و  رحمت  خود  را  شامل  کسانی  می‌کند  که  عفو  خطا  را  از  او  می‌طلبند)‌.  از  کسانی  دفاع  مکن  که  (‌با  ارتکاب  جرائم‌،  در  اصل‌)  بـه  خود  خیانت  می‌کنند.  بیگمان  حداوند  خیانت  کنندگان  گناه  پیشه  را  دوست  نمی‌دارد.  آنان  می‌توانند  خیانت  خود  را  از  مردم  پنهان  دارنـد،  ولی  نمی‌توانند  آن  را  از  خدا  پنهان  دارند  کــه  هـمیشه  بــا  آنـان  است‌.  (‌از  جمله‌)  بدانگاه  که  شبانگاهان  پنهانی  بر  گفتاری  که  (‌تهمت  زدن  به  پاکان  و  بیگناهان  است  و)  خدا  از  آن  خشنود  نیست‌،  متّفق  و  همدست  می‌گردند.  و  خداوند  از  آنچه  می‏‎کنند  کاملاً  آگاه  است‌.  هان‌!  گیرم  که  شما  در  این  دنیا  از  آنان  دفاع  کردید،  در  آخرت  چه  کسی  در  برابر  خدا  از  آنـان  دفاع  می‌کند،  یا  چه  کسی  حافظ  و  یاور  ایشـان  خواهـد  شد؟  

ما  در  این  تعبیر  قرآنی‌،  قاطعیّت  را  احسـاس  می‌کنیم‌.  قاطعیّتی ‌که  از  آن  بوی  خشمی  استشمام  می‌شود که  آتش  آن  به  جانبداری  از  حقّ  درمی‌گیرد.  بوی  طرفداری  از  دادگری  برمی‏خیزد.  بوئی  در  فضای  آیه‌ها  می‌پراکند  و  از  فضای  آنها  هم  فراتر  می‌رود.

نخستین  چیزی‌ که  ایـن  قاطعیّت  را  در  آن  مشاهده  می‌نمابیم‌،  نزول  آیه‌های  قرآنی  است‌ کـه  در  آنـها  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌تذکّر داده  می‌شود که  قرآن  حقّ  است  و در  برگیرندۀ  حقّ  است  و  باید  او  در  میان  مـردم  برابر  رهنمود  آفریدگار  داوری‌ کند  و  فرمان  براند.

به  دنبال  این  تذکّر،  بدو  دستور  داده  می‌شود که  مدافع  خائئان  نباشد  و  از  ایشان  دفاع  و  طرفداری  نکند.  بدو  یادآوری  می‌شود که  از  این  جانبداری  و  دفاع  نیز  از  خدای  آمرزش  بطلبد:

(إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللّهُ وَلاَ تَکُن لِّلْخَآئِنِینَ خَصِیماً (105) وَاسْتَغْفِرِ اللّهَ إِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً )(106)

ما  کتاب  (‌قرآن  را  که  مشـتمل  بـر  حقّ  و  بیانگر  هـر  آن  چیزی  است  که  حقّ  است‌)  به  حقّ  بر  تو  نازل  کرده‌ایم  تا  (‌مشعل  راه  هدایت  بـاشد  و  بـدان‌)  مـیان  مـردمان  طبق آنچه  خدا  به  تو  نشان  داده  است  داوری  کنی،  و  مـدافـع  خائنان  مباش‌.  و  از  خدا  آمرزش  بخواه‌.  بیگمان  خداوند  بس  آمرزنده  و  مهربان  است  (‌و  مغفرت  و  رحمت  خود  را  شامل  کسانی  می‌کند  که  عفو  خطا  را  از  او  می‌طلبند)‌.  سپس  این  نهی‌،  و  وصف  خائنانی ‌که  پیغمبر صلّر الله علیه وآله وسلّم   از  ایشان  دفاع  کرده  است‌،  تکرار  می‏‎گردد.  بـدو گـفته  می‌شود که  چنین  خائنانی  به  خودشان  خیانت  روا  دیده‌اند.  علّت  تکـرار  ایـن  است ‌که  خداوند  دوست  نمی‌دارد کسی  را که  خیانت  پیشه  و  بزهکار  باشد:

(وَلاَ تُجَادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ وکَانَ غَفُوراً رَّحِیماً ).

از  کسانی  دفاع  مکن  که  (‌با  ارتکاب  جرائم‌،  در  اصل‌)  بـه  خود  خیانت  می‌کنند.  بیگمان  خداونـد  خیانت  کنندگان  گناه‌پیشه  را  دوست  نمی‌دارد.

آنان  در  ظاهر  به  دیگران  خیانت ‌کردند،  ولی  در  حقیقت  به  خودشان  خیانت  نمودند.  آنان  قطعاً  به‌ گروه  مؤمنان  و  برنامۀ  ایشان  خیانت  ورزیدند،  و  به  ارکـان  و  اصول  مـؤمنان  خـیانت  روا  داشتند،  ارکان  و  اصولی‌ که  مسلمانان  را  از غیر  مسلمانان  جدا  و  ممتاز  می‌کرد.  به  امانتی  خیانت  ورزیدند که  بر  دوش  همۀ  مؤمنان ‌گذاشته  شده  بود،  و  خـودشان  هم  از  زمـرۀ  مؤمنان  بودند  و  امانتدار  همچون  ایشان  ...  گذشته  از  این‌،  آنان  به  شکل  دیگر‌ی  به  خو‌دشان  خیانت  ورزیدند.  آن  شکل  این  است  که  آنان  راه  بزهکاری  در  پیش‌ گرفتند  و  خویشتن  را  به  گناه  آلودند  و  در  برابر  بزه  و گناه  به  بـدترین ‌کـیفر  مجازات  می‌گردند.  ا‌ز  آنجا که  خدا  از  ایشـان  بدش  می‌آید  و  در  مقابل ‌گناهکاری  عقابشان  می‌نماید،  بدون  شکّ  بدین  وسیله  به  خویشتن  خیانت  ورزیده‌اند.  شکل  دیگری  از  خیانت  آنان  به  خودشان‌،  پلید  و  آلوده‌ کردن  نفس  خود  به  وسیلۀ  نـیرنگهای  شبانه  و  رایـزنیهای  مکّارانه  و  دروغهای  شاخدار  و  خیانتهای  بیشمار  است‌: 

(إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ مَن کَانَ خَوَّاناً أَثِیماً) (107)

بیگمان  خداوند  خیانت  کنندگان  گناه  پـیشه  را  دوست  نمی‌دارد.

ا‌ین‌،  عقوبتی  ا‌ست  بالاتر  از  هر  عقوبتی.  چنین  عقوبتی  در کنار  خود  چیز  دیگری  را  الهام  می‌کند.  زیرا کسـانی  که  خدا  ایشان  را  دوست  نداشـته  باشد،  برای ‌کسـی  درست  نیست ‌که  از  آنان  دفاع  و  جانبداری ‌کند.  خدا  ایشان  را  به  خاطر گناه  و  خیانت  دوست  نمی‌دارد!

به  دنبال  بیا‌ن ‌گناه  و  خیانت  آنان‌،  رفتار  زشت  چـنین  خائنان ‌گناه‌ پیشه‌ای‌،  به  صورت  بسیار  نفرت‌انگیزی  به  تصویر کشیده  می شود:

) یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ مَا لاَ یَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ).

 آنان  می‌توانند  خیانت  خود  را  از  مردم  پنهان  دارند،  ولی  نمی‌توانند آن  را  از  خدا  پنهان  دارند  که  همیشه  بـا آنـان  است‌.  (‌از  جمله‌)  بدانگاه  که  شبانگاهان  پنهانی  بر  گفتاری  که  (‌تهمت  زدن  به  پاکان  و  بیگناهان  است  و)  خدا  از  آن  خوشنود  نیست‌،  متّفق  و  همدست  می‌گردند.

این  شکل  زشت  و  ننگینی ‌که  به  تصویر کشیده  می‌شود،  باعث  بیزاری  و  چندش  است  و منتهی  به  تحقیر و  تـمسخر  می‏‎گردد.  زشت  و  ننگین  است  چون  در  آن  ضعف  و  سستی  و کجی  و کژی  است‌.  آنان  شبانه  به ‌کید  و  نیرنگ  می‌نشینند،  و  به  رایزنی  مکّارانه  و  خیانت  ناجو‌انمردانه  می‌پردازند.  این  زشتکاریها  و  پـلشتیها  را  از  مردم  پنهان  می‌سازند.  در  صورتی‌ که  آدمیزادگان  برای  ایشـان  صاحب  نـفعی  و  یا  زیـانی  نیـستند.  در  صورتی ‌که  کسی‌ که  سود  و  زیـان  در  دست  او  است  همیشه  با  ایشان  است‌،  بویژه  در  آن  زمان‌ که  شبانه  به  نیرنگ  می نشینند  و  طرحهای  خائنانه  درمی‌اندازنـد  و  نقشه‌های  ناجوانـمردا‌نه  مـی‌کشند.  یـزدان  از  حال  و  اموالشان  آگاه  است‌،  بدانگاه‌ که  نـیّتهای  پلیدشان  را  پنهان  می‌دارند  و  از  همکاران  خودشان  می‌خواهند که  انـدیشه‌هائی  را  پنهان  سـازند که  در کتمان  آنها  کوشند.  یزدان  آگاه  از ایشان  است‌،  بدان  هنگام‌ که  سخنان  را  پیچ  می‌دهند  و کج  می‌کنند!  آیا کدام  موقعیّت  بیش  این  موقعیّت  منتهی  به  پستی  و  ناروا  و  تمسخر  و  استهزاء  می‌گردد؟

(وَکَانَ اللّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطاً) (108)

خداوند  از  آنچه  می‌کنند  کاملاً  آگاه  است‌.

خداوند  از  همه  چیز،  بطور کلّی  و  جزئی‌،  و  بگونۀ  مختصر  و  مشروح‌،  آگاه  است‌.  پس  آنچه  را که  شبانه  به  دل  می‌گیرند،  و  نیرنگ  و  توطئه‌ای  را که  می چینند،  آن  را  به‌کجا  می‌برند؟!  آن‌ گاه‌ که  به  رایـزنی  و  تدبیر  می‌نشینند  و  بر کاری  در  دل  شب  تصمیم  می‏‎گیرند،  خدا  با  ایشان  است‌.  خدا  آگاه  از  همه  چیز  است‌.  ایشان  زیر  نظر  دیدگان  خدایند،  و  در  قبضۀ  قدرت  اویند.

حمله  به‌ کسـانی  ادامه  دارد که  از  خائنان  دفـاع  و  جانبداری  می‌کنند،  حملۀ  تندی ‌که  از  آن  بوی  خشـم  استشمام  می‌شود:

(هَاأَنتُمْ هَـؤُلاء جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَمَن یُجَادِلُ اللّهَ عَنْهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَم مَّن یَکُونُ عَلَیْهِمْ وَکِیلاً) (109)

 هان‌! گیرم  که ‌شما در  این  دنیا  از آنان  دفاع  کردید،  در  آخرت  چه  کسی  در  برابر  خدا  از آنان  دفاع  می‌کند،  یا  چه  کسی  حافظ  و  یاور  ایشان  خواهد  شد؟‌.

خداوندا!  روز  قیامت  نه‌ کسی  از  ایشان  دفاع  می‌کند،  و  نه ‌کسی  حافظ  و  یاور  ایشان  می‏‎گردد.  در  این  دنیا  دفاع  از  ایشان  چه  سودی  دارد،  در  حالی‌که  در  روز  سخت  قیامت  از  ایشان  بلا  و  زیانی  را  بدور  نمی‌دارد؟

*

پس  از  این  حملۀ  خشم  آلود  به  خائنان‌ گناه  پـیشه‌،  و  سرزنش  تند کسانی‌ که  از آنان  به  دفاع  می‌پردازند  و  جانبداری  می‌کنند،  بیان  قواعد  عامی  می‌آید  دربارۀ  چنین‌ کاری  و  پیآمدهای  آن‌،  و  حساب  و کتاب  و کیفر  مربوط  بدان.  بویژه  از  قاعدۀ ‌کیفر  عامّ  صحبت  می‌شود،  قاعدۀ  دادگرانه‌ای ‌که  خدا  با  آن  با  بندگان  رفتار  می‌کند،  و  از  بندگان  می‌خواهد که  بکوشند  در رفتار  با  یکدیگر  و  بازرگانی  میان  خود،  از  آن  تقلید  و  پـیروی ‌کنند،  و  خویشتن  را  با  خلق  و  خوی  خدا کـه  دادگـری  است‌،  در  رفتار  و  بازرگانی  خویش  بیارایند  و  خوگر  نمایند:

(یَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَّحِیماً (110) وَمَن یَکْسِبْ إِثْماً فَإِنَّمَا یَکْسِبُهُ عَلَى نَفْسِهِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً (111) وَمَن یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِیناً )(112)

هر کس  که  کار بدی  بکند  یا  (‌با  ارتکاب  معاصی‌)  بر  خود  ستم  کند،  سپس  (‌دست  دعا به‌سوی  خدا  بردارد  و )‌ از  خدا  آمرزش  بطلبد،  (‌از  آنجا  که  درگاه  توبه  همیشه  بـاز  است‌)  خدا  را  آمرزندۀ  (‌گناهان  خویش  و)  مـهربان  (‌در  حقّ  خود)  خواهد  یافت.  هر  که ‌گناهی  بکند،  تنها  آن  را  به  زیان  خود  می‌کند  (‌و  ضرر  آن  متوجّه  شخص  گناهکار  می‌شود)  و  خدا  آگاه  (‌از  عمال  همگان  و)  حکیم  است  (‌و  هر گونه  که  حکمتش  اقتضاء  کند،  بندگان  را  عذاب  میدهد  یا  قلم  عفو  بـر  گناهانشان  مـی‌کشد)‌.  هـر  کس  دچـار  لغزشی  شود  یا  گناهی  بکند،  سپس  آن  را  به  بیگناهی  نسبت  دهد،  به  راستی  بهتان  و  گناه  آشکاری  مرتکب  شده  است‌.

اینها  فقط  سه  آیه‌اند،  ولی  مشتمل  بر اصول  و  قواعـد  کلّیی  هستند که  برابر  آنها،  خدا  با  بندگانش  رفتار  می‌کند،  و  بندگان  با  همدیگر  رفتار  مـی‌نمایند،  و  بر  اساس  آنها  بندگان  با  خدا  رفتار می‌کنند  و دچار  عذاب  و  عقاب  نمی‌شوند.

آیۀ  نخستین  درگاه  توبه  را  بر  دو  لنگه  باز  می‌کند،  و  درگاه  مغفرت  را  با  تمام  فراخی  و  وسعتی ‌که  دارد  باز  می‏‎گذارد،  و  هر گناهکار توبه‌ کاری  را  به  عفو  و  قبول  امیدوار  می‌نماید:

(وَمَن یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَّحِیماً) (110)

هر  کس  که  کار  بدی  بکند  یا  (‌با  ارتکاب  معاصی‌)  بر  خود  ستم  کند،  سپس  (‌دست  دعا  به  سوی  حدا  بـردارد  و)  ار  خدا  آمرزش  بطلبد،  (‌از  آنجا  که  درگاه  توبه  همیشه  بـاز  است‌)  خدا  را  آمرزندۀ  (‌گناهان  خـویش  و)  مهربان  (‌در  حقّ  خود)  خواهد  یافت‌.

خداوند  بزرگوار  برای  آمرزش  و  مهرورزی  آمـاده  است‌.  هر  وقت ‌کسی  طلب  آمرزش‌ کند  و  توبه  نماید، خدا  او  را  می‌آمرزد  و  بدو  رحم  می‌کند. کسی ‌که ‌کار  بد  می‌نماید،  به  خو‌د  و  به  دیگران  ستم  می‌کند. گاهی  نـیز  فقط  به  خویشتن  ستـم  می‌نماید.  و  آن  وقتی  است ‌که ‌کار  بدی  می کند  و  از  شخص  خودش  تجاوز  نمی‌نماید.  به  هر  حال‌،  یزدان  آمرزندۀ  مهربان،  در  هر  زمان  از  آمرزش  خواهان  استقبال  می‌فرماید.  هر  وقت  مردمان  توبه‌کنان  به  سوی  او  برگردند،  آنان  را  می‌بخشاید  و  بدیشان  رحم  می نماید.  به  همین  سادگی  و  بدون  هیچگونه  قید  و  شرط  و  پرده‌دار  و  دربانی!  هـر  وقت  مردمان‌،  توبه‌کـنان  و  آمرزش  خو‌اهان  بیایند،  خـدای  را  آمـرزنده  و  مهربان  می‏یابند.

آیۀ  دوم‌،  بیانگر  مسؤولیّت  فـردی  و  شخصی  است‌.  مسؤولیّت  فـردی  و  شـخصی،  قاعده‌ای  است  که  جهان‌بینی  اسلامی  در  مسألۀ  سزا  و  جزا،  بر  پایۀ  آن  پابرجا  است‌.  قـاعده‌ا‌ی  است‌ که  د‌ر  هـر  دلی  احساس  هراس  و  احساس  اطمینان  برمی‌انگیزد:  هراس  از کاری  که ‌کرده  است  و  چیزی  را که  به  دست  آورده  است‌.  اطمینان  از  این‌ که  مسؤولیّت  کسی  را  ندارد  و  بار گناه  کسی  را  بر دوش  نمی‌کشد:

(وَمَن یَکْسِبْ إِثْماً فَإِنَّمَا یَکْسِبُهُ عَلَى نَفْسِهِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً) (111)

هر  که  گناهی  بکند،  تنها  آن  را  به  زیان  خود  مـی‌کند  (‌و  ضرر  آن  متوجّه  شخص  گناهکار  می‌شود)  و  خدا  آگاه  (‌از  عمال  همگان  و)  حکیم  است  (‌و  هرگونه  که  حکمتش  اقتضاء  کـند،  بندگان  را  عذاب  مـیدهد  یــا  قلم  عفو  بـر  گناهانشان  می‌کشد)‌.

در  اسلام ‌گناه  موروثی  وجـود  نـدارد،  آن‌ گونه ‌که  جهان‌بینی‌های  کلیسا  از  آن  صحبت  می‌دارند  و  معتقد  بدانند!  همچنین  در  اسلام  کفّارۀ  دیگران  را  دادن‌،  و  تاوان  آنان  را  به  عهده‌ گرفتن‌،  وجود  ندارد.  هر کسـی  تنها کفّارۀ  خود  را  می‌پردازد  و تاوان  خویش  را  به  عهده  می‌گیرد  ...  این  است‌ که  هر کسـی  خود  را  می‌پاید  و  هوشیار  و  بیدار  می‌ماند که  چه  می کند  و  چه  چیز  بدست  می‌آورد.  مطمئن  است  که  در  مقابل  کـارهای  دیگران‌،  دادگـاهی  نـمی‌شود  و  حساب  و کتاب  از  او گرفته  نمی‌شود  ...  همآهنگی  شگفتی  و  همآوائی  شگرفی  است  که  در  این  جهان‌بینی  ممتاز  وجود  دارد.  این  همآهنگی  و  همآوائی‌،  یکی  از ویژگیهای  جهان‌بینی  اسلامی‌،  و  یکی  از  ارکان  و  اصول  آن  است‌^[1]‌.  ایـن  ویژگی  به  درون  انسان  آرامش  می بخشد.  دادگری  مطلق  الهی  را  محقّق  می‌نماید.  دادگری  مطلقی ‌که  انسانها  باید  از  آن  تقلید  کنند  و  بر آن  باشند  و  بر آن  روند.

آیۀ  سوم‌،  مسؤولیّت  و  بزهکاری ‌کسی  را  ذکر  می‌نماید  که  خودش  مرتکب گناهی  می‌شود  و  آن  را  به  شخص  بیگناهی  نسبت  می‌دهد  ...  این  حالتی  است‌ که  بر  حالت  گروهی ‌که  سخن  از  آنان  می‌رود،  منطبق  است‌:

(وَمَن یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِیناً )(112)

هر  کس  دحار  لغزشی  شود  یا  گناهی  بکند،  سپس  آن  را  به  بیگناهی  نسبت  دهد،  به  راستی  بهتان  و  گناه  آشکاری  مرتکب  شده  است‌.

مرتکب  بهتان  شده  است‌،  چرا که  پـاک  و  بیگناهی  را  گناهکار  و  بزهکار  قلمداد کرده  است‌.  مرتکب‌ گناه  شده  است‌،  چون ‌که‌ گناه  را  به‌ گردن  پاک  و  بیگناهی  انداخته  است‌.  هر  دوی  بهتان  و گناه  را  یکجا  بر  دوش ‌کشـیده  است‌.  آنگاه  بهتان  و گناه‌،  دو  بار  هستند که  او  آن  دو  را  بر  دوش  می‌کشد.  این  شیوه  هم  شیوۀ  قرآنی  در  مجسّم  کردن  و  به  تصویر کشیدن  است‌.  شیوه‌ای‌ که  معانی  را  بگونه‌ای  به  تصویر  می‌کشد که ‌گوئی  اشیاء  مادّی  بوده  و  دارای  سیماها  و  پیکر‌ه‌ها  هستند.  تعبیرات  به  صورت  برجسته  و  روشن‌،  معانی  را  به  نمایش  درمی‌آورند  و  پیش  چشم  می دارند^[2].

با  این  قواعد  سه‌گانه،  قرآن  ترازوی  دادگری  ترسیم  می‌کند.  ترازوئی ‌که  هر کسی  را  در  مقابل‌ کاری‌ که کرده  است‌،  محاسبه  و  دادگاهی  می‌نماید.  نمی‌گذارد گناهکار  ‌‌گناه  خود  را  به‌ گردن  دیگری  بیندازد  و  خود  آزادانه  برود  و  بگردد.  در  همان  حین  درگاه  توبه  و  مغفرت  را  بر دو  لنگه  گشوده  می‌گذارد  و  باز  نگاه  می‌دارد.  آیه‌،  وعد‌ۀ  ملاقات  با  خدا  را  همیشگی  اعلام  می‌کند،  و  هر  لحظه  را  وعدۀ  ملاقات  توبه‌کاران  آمرزش  خواه  با  خدا  تعیین  می‌نماید.  آن  توبه‌کاران  آمرزش  خواهی ‌که  پیوسته  در  می‌زنند،  بلکه  بدون  اجازه‌ گرفتن  وارد  می‌شوند،  و  مرحمت  و  مغفرت  را  آماده  می‏یابند!

در  پایان،  خداوند  بر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم   منّت  می‌نهد  از  این  که  او  را  از  حرکت  با  نیرنگبازان  و  توطئه‌چینان  شبانه،  محفوظ  و  مـصون  داشـته  است‌،  و  او  را  از  طرحـهای  خائنانه  و  نقشه‌های  ناجوانمردانه‌ای  مطّلع  ساخته  است  کـه  آنـها  را  از  مــردمان  پـنهان  مـی‌داشتند،  ولی  نمی‌توانستند  آنها  را  از  یزدان  جهان  پنهان  دارند.  چرا که  خدا  با  ایشان  بود،  بـدانگاه‌ که  سخنان  ناپسندی  را  مـی‌زدند  و  در  مـخفی  داشـتن‌ گفته‌های  زشتشان  می‌کوشیدند.  بعد  از  این‌،  خدا‌وندگار  بر  پـیغـمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  منّت  بزرگی  می‌گذارد  از  این ‌که‌ کتاب  و  فرزانگی  را  بر  او  نـازل  مـی‌کند  و  بدو  می‌آموزد  چیزهائی  را که  نمی‌دانسته  است‌.  این  تفضّل  عظیم  الهی  در  حقّ  همۀ  مردمان‌،  پیش  از  هر  چیز  در  شخصی  مجسّم  است‌ که  محترم‌ترین  و  بزرگوارترین  و  نزدیک‌ترین  انسانها  به  خدا  است‌:

(وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّت طَّآئِفَةٌ مُّنْهُمْ أَن یُضِلُّوکَ وَمَا یُضِلُّونَ إِلاُّ أَنفُسَهُمْ وَمَا یَضُرُّونَکَ مِن شَیْءٍ وَأَنزَلَ اللّهُ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَکَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً) (113)

 (‌ای  پـیغمبر)  اگر  فضل  و  رحمت  خدا  نبود  (‌و  پیام  آسمانی  و  رحـمت  صمدانـی  تـو  را  در  بـر  نـمی‌گرفت‌)‌،  دسته‌ای  از  آنان  می‌خواستند  کـه  تو  را  گمراه  سـازند،  ولی  جز  خویشتن  را  نمی‌توانند  گمراه  سازند  (‌چون  خدا  تو  را  از  کید  و  مکر آنان  باخبر  می‏‎گرداند  و  بینش  تو  حق  را  تشخیص  می‌دهد)‌.  آنان  نمی‌توانند  کمترین  زیانی  بـه  تو  برسانند،  چرا  که  خداوند  کتاب  (‌قرآن  را  که  تـرازوی  جداسازی  حقّ  از  باطل  است‌)  بر  تو  نازل  کـرده  است  و  حکـمت  را  (‌به  دل  تـو  القـاء  نموده  است‌)  و  چیزی  (‌از  شرائع  و  احکام‌)  را  به  تو  آموخته  است  که  نمی‌توانستی  (‌جز  در  پرتو  وحی‌)  آن  را  بیاموزی  و  بدانی‌.  فضل  خدا  در  حقّ  تو  و  رحمت  او  بر  تو  بزرگ  و  فراوان  بوده  است‌.  این  تلاش‌،  تنها  یکـی  از  تلاشهای  بیشماره  و  دارای  انـواع  و  اشکال  بسیاری  است‌ کـه  دشـمنان  پیغمبر  بزرگوار صلّی الله علیه وآله وسلّم برای ‌گمراه  ساختن  و  منحرف‌کـردن  او  از  حقّ  و  عدل  و  راستی  و  درستی‌،  از  خود  نشان  داده‌اند.  ولی  خداوند  سبحان  هـر  بار  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  پاییده  است‌،  و  او  را  با  لطف  و  رحمت  خود  نجات  بخشیده  است‌،  و  در کنف  حمایت  ربّانی  خویش ‌گرفته  است‌.  هر  بار  تنها  نیرنگبازان  توطئه‌گر  بوده‌اند  که  گمراه‌ گشته‌اند  و  به  سـرگشتگی  افـتاده‌انـد  ...  سـیرۀ  زندگانی  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  پر  است  از  ایـن  تـلاشهای  نـیرنگبازانـۀ  دشمنان‌،  و  نجات  و  رهنمود  او  توسط  یـزدان  از  دام  و  مهلکۀ  ایشان‌،  و  سرگردانی  و گمراهی  و  نـاامـیدی  حیله‌گران‌.

خداوند  بزرگوار  این  بار  هم  با  فضل  و  لطف  خود  بر  او  منّت  می‏‎گذارد.  در همین  زمان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  مطمئن  می‌سازد که  در  پرتو  تفضّل  و  مرحمت  یزدان‌،  دشـمنان  نمی‌توانند  بدو کمترین  زیانی  برسانند.

به  مناسبت  منّتی‌ که  خدا  بر پیغمبر صلّر الله علیه وآله وسلّم می‌گذارد  و  او  را  از  این  نیرنگ  و  توطئۀ  اخیر  نجات  می‌دهد،  و  احکام  او  را  مصون  می‌دارد  از  این‌ که  دربارۀ  ستم  به  ببگناهی،  و  تبرئۀ ‌گناهکاری  صادر  شوند،  و  حقیقت  را  برای  او  روشن  می‌گرداند،  و  او  را  از  حیلۀ  حیله‌گران  و  نیرنگ  نیرنگبازان  آگاه  می‌سازد،  به  همین  مناسبت،  از  تـفضّل  سترگ  و  لطف  بزرگ  سخن  می‌رود.  تفضّل  و  لطفی ‌که  پیغمبری  نام  دارد:

(وَأَنزَلَ اللّهُ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَکَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً) (113)

 خداوند  کتاب‌ (‌قرآن  را  که  تـرازوی  جداسازی  حقّ  از  پاطل  است‌)  بر  تو  نازل  کرده  است  و  حکمت  را  (‌به  دل  تو  القاء  نموده  است‌)  و  چیزی  (‌از  شرائع  و  احکام‌)  را  به  تو  آموخته  است  که  نمی‌توانستی  (‌جز در  پرتو  وحی‌)‌ آن  را  بیاموزی  و  بدانی‌.  فضل  خدا  در  حقّ  تو  و  رحمت  او  بـر  تو  بزرگ  و  فراوان  بوده  است‌.

این  هم  فضل  و  لطف  یزدان  بر  (‌انسان‌)  در کرۀ  زمین  است‌.  فضل  و  لطفی  است ‌که  انسان  در  پرتو  آن  تولّد  جدیدی  پیدا کرده  است  و  حیات  تازه‌ای  یافته  است‌.  با  نور  آن‌،  (‌انسان‌)  پیدایش  نوینی  به  خود گرفته  است‌،  هم  بدانگونه ‌که  با  نخستین  نفخۀ  جان  به ‌کالبد  انسان  دمیدن  در  آغاز  جهان‌،  بشر  بالیدن‌ گرفته  است‌.

این  همان  فضل  و  لطفی  است ‌که  انسانیّت  انسـان  را  از  دامنۀ  پست  جاهلیّت  برگرفته  است  و  بلند کرده  است‌،  تا  آن  را  از  فراز  راه  برنامۀ  ربّانی  ممتاز  شگفت،  به  بلندای  قلّۀ  سربفلک ‌کشیده  برساند.

ارزش  این  فضل  و  لطف  را  نمی‌داند  مگر  آن‌ کسی‌ کـه  اسلام  و  هم  جاهلیّت  را شناخته  باشد.  از جاهلیّت ‌گذشته  و حال‌ آگاه  بوده  و  مزۀ  اسلام ‌و طعم ‌جاهلیّت  را  چشیده  باشد.

خدا  این  منّت  بزرگ  را  به ‌پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خود  تذکّر  می‌دهد.  این  بدان  خاطر  است ‌که  پـیغـمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌اوّلیـن  کسی  است‌ که  با  آن  آشنا گشته  است  و آن  را  چشـیده  است‌.  بزرگترین‌ کسی  است ‌که  آن  را  شـناخته  است  و  مزۀ  آن  را  چشیده  است‌.  آگاه‌ترین ‌کسی  است ‌که  از  آن  آگاهی  پیدا  نموده  است  و  طعم  آن  را  مزه ‌کرده  است‌:

(وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَکَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً) (113)

چیزی  (‌از  شرائع  و  احکام‌)  را  بـه  تو  آموخته  است  کــه  نـمی‌توانسـتی  (‌جز  در  پرتو  وحـی‌)  آن  را  بیاموزی  و  بدانی‌.  فضل  خدا  در  حقّ  تو  و  رحمت  او  بر  تو  بزرگ  و  فراوان  بوده  است‌.

---

^[1]  مراجعه  شود  به  کتاب‌:  (‌خصائص  التصوّر  الاسلامی  و  مقوّماته‌)‌.  چـاپ  (‌دارالشروق‌)‌.

^[2] ‌مراجعه  شود  به ‌کتاب‌:  (‌التصور  الفنی  فی  القرآن‌)‌.  چاپ  (‌دارالشروق‌)‌.