تفسیر قرآن

تفسیر و معانی قرآن

تفسیر قرآن

تفسیر و معانی قرآن

تفسیر سوره‌ی نساء آیه‌ی 104-95

سوره‌ی نساء آیه‌ی 104-95

(لاَّ یَسْتَوِی الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُوْلِی الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِینَ دَرَجَةً وَکُـلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَى الْقَاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً (95) دَرَجَاتٍ مِّنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً (96) إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِیمَ کُنتُمْ قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا فَأُوْلَـئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِیراً (97) إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَلاَ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً (98) فَأُوْلَـئِکَ عَسَى اللّهُ أَن یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَکَانَ اللّهُ عَفُوّاً غَفُوراً (99) وَمَن یُهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللّهِ یَجِدْ فِی الأَرْضِ مُرَاغَماً کَثِیراً وَسَعَةً وَمَن یَخْرُجْ مِن بَیْتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلى اللّهِ وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً )(100)وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُواْ مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ إِنَّ الْکَافِرِینَ کَانُواْ لَکُمْ عَدُوّاً مُّبِیناً (101) وَإِذَا کُنتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلْیَکُونُواْ مِن وَرَآئِکُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَى لَمْ یُصَلُّواْ فَلْیُصَلُّواْ مَعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَأَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُم مَّیْلَةً وَاحِدَةً وَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِن کَانَ بِکُمْ أَذًى مِّن مَّطَرٍ أَوْ کُنتُم مَّرْضَى أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَکُمْ وَخُذُواْ حِذْرَکُمْ إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً (102) فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْکُرُواْ اللّهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَاباً مَّوْقُوتاً (103) وَلاَ تَهِنُواْ فِی ابْتِغَاء الْقَوْمِ إِن تَکُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ یَرْجُونَ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً) (104)

این درس پیوند استواری با درس پیشین و همچنین با درس قبل از آن دارد، و تار و پود آنها به هم تـنیده است‌. این درس‌، تکملۀ موضوعی موضوع دو درس گذشته است‌. اگر میل به استقرار مبادی و قواعد مـعاملات بین‌المللی نبود، بـدانگونه ‌که اسلام بنیان‌گذاری می‌کند، هر دو درس پیشین را همراه با این درس‌، یک درس‌ کامل و مرتبط بشمار می‌آوردیم‌. زیرا هر یک از این دروس‌، حلقه‌های یک زنجیره‌، در خطّ سیر واحدی هستند.

موضوع اساسی این درس‌، هجرت به سرزمین اسلام است‌. همچنین مسلمانانی‌ که هنوز در سرزمین ‌کفر و جنگ بسر می‏‎برند، تـرغیب و تشویق می‌شوند که هجرت ‌کنند و به صف مسلمانان مجاهد بپیوندند، مجاهدانی ‌که در راه خدا با جان و مـال رزم و پـیکار می‌کنند. از آنان خواسـته می‌شود آسایش نسبی و مصلحت ظاهری ماندن در مکّه و در کنار خانواده و خویشان را رها سازند، و بکوچند و با نبرد و کارزار جهاد را بیاغازند.

شاید مراد خدا در سرآغاز این درس همین باشد: .

مسلمانانی که (‌بـه جـهاد نمی‌روند و در مـنازل خود) می‌نشینند، با مسلمانانی برابر نیستند که با مال و جان‌، در راه یزدان جهاد می‌کنند. خداوند مـرتبۀ والائی را نـصیب مــجاهدان کـرده است کــه بــالاتر از درجـۀ خـانه‌نشینان است‌، مگـر چـنین خـانه‌نشینانی دارای عذری باشند (‌که ایشان را از بیرون شدن بـرای جـهاد بـازداشته بـاشد. در این صورت درخور سرزنش نیستند، و پاداش بزرگ خود را از خدا دریافت می‌دارند و مرتبۀ بالائی دارند)‌. خداوند به هـر یک (‌از دو گروه مجاهد و وانشستگان مـعذور) مـنزلت زیـبا (‌و عـاقبت والائــی‌) وعده داده است‌. و خداونـد مـجاهدان را بـر وانشستگان (‌بدون عذر) با دادن اجر فراوان و بزرگ، برتری بخشیده است‌.

البتّه در مدینه وانشستگانی نبودند، جز منافقانی ‌که نه تنها خودشان به جنگ نمی‌رفتند، بلکه دیگران را نیز از جنگ بازمی‌داشتند. در درس‌ گذشته‌، قر‌آن با شـیوۀ دیگری‌، جدای از این شیوه‌، از ایشان سخن راند.

به دنبال این بخش، بخش دیگری می‌آید و در آن کسانی برحذر داشته می‌شوند و تهدید می‌گردند که در سرزمین کفر پیوسته می‌مانند، هر چند که از آنجا می‌توانند هجرت بکنند و آئین و باور خود را نـجات دهند. تا زمانی در آنجا می‌مانند که فرشتگان جان ایشان را می‌گیرند (‌در حالی که ستمگران بر خویشتن هستند) ... (‌چنین کسانی جایگاهشان دوزخ است‌، و دوزخ چه بد جایگاهی و چه بد سرانجامی است‌).

آنگاه بخش دیگری به دنبال این بخش قرار می‌گیرد و از ضمانت خداوندگار جهان صحبت می‌کند و می‌گوید: یزدان ضامن حفظ کسی است‌ که در راه او هجرت می‌کند. خدا ضامن نگهداری او است از همان لحظه‌ای که از خانه‌اش بیرون می‌آید و خالصانه به سوی خدا هجرت را می‌آغازد. آفریدگار عالم با اعلام ایـن ضمانت‌، همۀ ترسها و هراسهائی را چاره‌جوئی کرده ا‌ست‌که اندرون انسانها را فرامی‌گیرد، بدانگاه‌ که خویشتن را بدین مخاطره می‌اندازند و راه پر خوف و خطری را در پیش می‌گیرند. راهی‌ که‌ گذشته از این‌ که بیمناک و خطرناک است‌، دارای رنـجها و زحمتهای بیشمار است‌.

پیاپی سخن از جهاد و هجرت است‌، هجرت به سرزمین مجاهدان‌. سخن از احکام رفتار مسلمانان با یکدیگر در سرزمین هجرت است‌. همچنین سخن می‌رود از احکام رفتار با دسته‌ها و گروههائی‌ کـه بیرون از سـرزمین هجرت بسر می‏‎برند، چه‌ کسانی‌ که مسلمانند و هنوز مهاجرت نکرده‌اند، و چه دیگران‌. سخن در این زمینه پیاپی و پشت سر هم است‌.

این درس همچنین به چگو‌نگی نماز به هنگام بیم و هراس می‌پردازد و بیان می‌دارد که در هنگامۀ کارزار و در میدان‌ گیر و دار، یا در راه هجرت چگونه اداء شود. این عنایت و توجّه به نماز و، آن هم در این زمان سخت و دشوار، دالّ بر چگونگی نگرش اسلام به نماز است‌، همانگونه ‌که ‌گفتیم‌. همچنین حالت آمادگی روانی ‌کاملی را بوجود می‌آورد، برای رویاروئی خطر حقیقیی ‌که گروه مسلمانان را احاطه ‌کرده است‌، و از سوی دشمنان کمین ‌کرده‌ای ‌که چشم براه یک لحظه غفلت و بیخبری مؤمنان هستند، متوجّه ایشان شده است‌.

درس‌، با پسودۀ نیرومندی ‌که تا ژرفای جانها اثـر آن محسوس است‌، به پایان می‌رسد. ایـن پسـوده‌، دل و جرأت بخشیدن به مسلمانان برای جهاد در راه خداوند منّان‌، و مبارزه با دردها و رنجهائی است ‌که‌ گریبانگیر مجاهدان می‌گردد. ایـن پسـوده در تصویر روشـن و آشکاری از حال مؤمنان مجاهد، و از حال دشـمنان محاربی جلوه‌گر می‌آید که بر دو راهۀ جدائی از هم قرار گرفته‌اند و هر یک از این دو دسته در مسیر کاملاً جدا از یکدیگر حرکت کرده‌اند.

(وَلاَ تَهِنُواْ فِی ابْتِغَاء الْقَوْمِ إِن تَکُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ یَرْجُونَ).

در جستجوی قوم (‌کافری که اعلان جنگ نـموده‌انـد و می‏‎کوشند از همه سو بر شـما تـاخت آورنـد) سسـتی مکنید (‌و پـیوسته در کمین ایشـان بـاشید و بـا آنـان برزمید)‌. اگر (‌از جنگ و جراحات‌) درد می‌کشید، آنـان هم مثل شما درد می‌کشند و رنـج مـی‌برند. (‌ولی فرق شـما و ایشـان در ایـن است کـه‌) شـما چیزی از خدا می‌خواهید که آنان نمی‌خواهند.

با این تصویر، دو راه از یکدیگر جدا می‌کردند، دو برنامه، برجسته نموده می‌شوند، هر دردی ناچیز به نظر می‌آید، هر رنجی ‌کوچک شمرده می‌گردد، و دیگر احساس درماندگی و خستگی و ناتوانی و سستی‌، بیجا و بیمورد است ... آخر کافران هم درد می‌کشند و رنج می‏‎برند. ولی آنان از یزدان چیزی نمی‌خواهند و چشم امیدی به الطاف الهی و سزا و جزای اخروی ندارند. این درس - با همۀ موضوعهائی‌ که بدان می‌پردازد، و با تمام راههائی ‌که برای چاره‌جوئی می‌پیـماید - چیزی را به تصویر می‌کشد که در پیکرۀ ‌گروه مسـلمانان در جریان و گشت و گذار است‌، بدانگاه ‌که آنان با رنجهای سازماندهی واقعی‌، و با سختیهای زندگی عملی‌، روبرو می‌شوند. همچنین به تصویر می‌کشد انگیزه‌های ضعف بشری را، و رسوبات و ته‌نشستهای روزگاران‌ گذشتۀ جاهلی را، و چگونکی سرشت آدمیزادگان را بدانگاه‌ که به انجام تکالیف و وظائف خود می‌پردازنـد با همۀ رنجها و دردهائی ‌که دارد، و با همۀ شوقها و شورها و امیدهائی‌که این رنجها و دردها برای رسیدن به فرجام چنین مژده‌ای به همراه می‌آورد، شوقها و شورها و امـیدهائی ‌که برنامۀ حکـیمانۀ آسـمانی آنـها را برمی‌انگیزد، و در داخل فطرت انسـانی به جوش و خروش می‌اندازد، تا مسلمانان بدین‌ کار شگرف دست یازند و آن را به انجام رسانند.

همۀ اینها را از لابلای‌: وصف واقعیّت‌، به درونها دل و جرأت بخشیدن، و آنها را به جوش و خروش انداختن‌، چاره‌سازی ترسها و هراسـهای سـرشتی‌، و دردها و رنجهای واقعیّت‌، مسلّح‌ کردن در میدان‌ کارزار با سلاح نماز، و به همراه نماز مسلّح ساختن با ابزار و ادوات جنگی و با اسلحۀ بیداری و هوشیاری‌، و با اسـلحۀ اعتماد مهاجران به ضـمانت خداونـد جهان‌، و امـید مهاجران به اجر و پاداش یزدان‌، و کمک و یاری خدا به کسانی‌ که در راه او برای پـیکار بیرون می‌روند، و عذاب خوارکننده‌ای که خداوند برای کافران تهیّه دیده است ... همه و همه را مجسّم می‏‎بینیم.

طریقۀ برنامۀ قرآنی ربّانی را می‌بینیم ‌که با نفس بشری در گشت و گذار است و با قوّت و ضعف انسـانها در کُنش و سازش است‌. مجموعۀ انسـانها را فراموش نمی‌سازد و به هنگام پـیدایش و در روزگار پـختگی آنان‌، همدم با ایشان است‌. رشته‌ها و بندهای ‌گوناگونی را می‌بینیم ‌که برنامۀ قرآنی ربّانی در زمان واحد و در آیۀ واحدی آنها را به هـم‌ گره زده است و به تاب انداخته است‌. مخصوصاً می‏‎بینیم چگونه ایـن برنامۀ آسمانی‌، دلها و درونهای ‌گروه مؤمنان را از برتری و چیرگی آنان بر دشمنانشان لبریز و سرشار می‌سازد، در همان وقت ‌که دلها و درونهای مسلمانان را از مواظبت و پرهیز و بیداری و آمادگی همیشگی برای مقابله با خطر، پر و آکنده می‌دارد. در همان آن‌، دلها و درونها را به موارد ضعف و نـاتوانـیشان‌، و مواضـع قبور و کو‌تاهیشان رهنمودشان می‌سازد، و آنها را از آن موارد و مواضع‌، سخت برحذر می‌دارد.

برنامۀ قرآنی‌، برنامۀ شگفتی است‌. شگفت از لحاظ کمالی‌ که دارد و از لحاظ روبروئی آن با نفس بشری. شگفت از لحاظ تارهائی ‌که در یک ضربه و با اشارۀ سرانگشتی آنها را لمس می‌کند. همچنین شگفت از نظر رشته‌هائی‌ که این برنامۀ یزدانی در نفس انسانی به هم گره زده است و تاب داده است‌، بدانگونه ‌که همه با هم به صدا درمی‌آیند و همآهنگ می‌گردند و به همدیگر همآوا پاسخ می‌گویند!

برتری در برنامۀ تربیتی، و برتری در سازماندهی اجتماعی‌ای ‌که این برنامه بر آن استوار است‌، همان چیز برجسته و آشکاری است‌ که جامعۀ اسـلامی را از جامعه‌های پیرامون آن جدا ساخته است‌. ایـن برتری برجسته‌ که روشن‌ترین سبب از میان سببهائی است‌ که انسانها آنها را می‏بینند، باعث‌ گردید که ایـن جامعۀ جوان و نوپای اسـلامی‌، با همۀ شـرائـط و ظـروف گوناگون‌، و با همۀ ضعف و نـاتوانـیها و قصور و کـوتاهیهائی‌ که ‌گاه‌گاهی پـیدا مـی‌کرد، تـوانست جامعه‌های پیرامون خود را در هم پیچد و بر آنها چیره شود. نه تنها در میدان جنگ با سلاح بر آنـها پـیروز گردید و بس، بلکه این تمدّن جوان، بر تـمدّنهای پیر لاغر رنگ پریده نیز پـیروز شد. برنامۀ ربّـانی بر برنامه‌های انسانی چیره گردید. گذشته از تولّد تـازۀ انسان‌، تولّد تازۀ زمان هم صورت ‌گرفت‌.

به همین اندازه بسنده می‌کنیم و به شرح تفصیلی آیه‌ها می‌پردازیم‌:

(‌جهاد با رعایت این همه احتیاطی که گذشت، بس بزرگ و ارزشمند است‌)‌. مسلمانانی که (‌به جهاد نـمی‌روند و در منازل خود) می‌نشییند، با مسلمانانی برابر نیستند که با مال و جان‌، در راه یزدان جهاد می‏‎کنند. خداونـد مرتبۀ والائی را نصیب مجاهدان کرده است که بالاتر از درجـۀ خـانه‌نشینان است‌، مگر چنین خـانه‌نشینانی دارای عذری باشند (‌که ایشان را از بیرون شدن بـرای جهاد بازداشته باشد. در این صورت درخور سرزنش نیستند، و پاداش بزرگ خود را از خدا دریافت می‌دارند و مرتبۀ بالائی دارند)‌. خداوند به هر یک (‌از دو گروه مجاهد و وانشسـگان مـعذور) منزلت زیـبا (‌و عـاقبت والائـی‌) وعده داده است‌. و خداونـد مجاهدان را بر وانشستگان (‌بدون عذر) با دادن اجر فراوان و بزرگ، برتری بـخشیده است‌. درجات بزرگی از نـاحیۀ خدا (‌بدانان داده میشود) همراه با مغفرت و رحمت (‌فراوان الله‌. و اگر لغزشهائی هم داشته‌اند) خداونـد آمرزنده و مهربان است‌.

این نصّ قرآنی با حالت ویژه‌ای‌ که در جامعۀ اسلامی و جامعه‌های پیرامون آن‌، موجود بود، روبرو می‌شود، و به چاره‌جوئی حالت ویـژه‌ای از سسـتی و تنبلی می‌پردازد که‌ گریبانگیر برخی از عناصر جامعۀ اسلامی شده بود، سستی و تنبلی در اقدام به انجام تکالیف و وظائف جهاد با مال و جان در راه یزدان‌. حال‌، مقصود کسانی باشد که برای حفظ اموالشـان‌، به هجرت نمی‌پرداختند، چرا که مشرکان اجازه نمی‌دادند که هیچ مسلمان مهاجری چیزی از اموال خود را با خود ببرد، یا رنج هجرت و خطرات آن را زیاد بشمار می‌آوردند، زیرا مشـرکان اجازه نـمی‌دادند مسـلمانان آزادانه بکوچند. اغلب هنگامی‌ که احساس می‌کردند کسـانی قصد هجرت دارند، آنان را زندانی می‌کردند و اذیت و آزارشان می‌رساندند. یا دقیق‌تر بگو‌ئیم‌: بر شکـنجه و عذابشان می‌افزودند ... یا مراد کسانی باشد از هجرت خود را واپس ‌کشیده بودند و نـمی‌خواسـتند هجرت بکنند - ‌این چیزی است ‌که ما آن را ترجیح می‌دهیم - یا ممکن است مقصود برخی از مسلمانان باشد که در سرزمین اسلام بسر می‌برده‌اند و گرایشی به جهاد با مال و جان نداشته‌اند. البتّه اینها جدای از منافقانی بوده‌اند که نه تنها خودشان کندی و سستی می‌کردند، دیگران را نیز به تنبلی و عدم شرکت در جهاد ترغیب می‌نمودند. در درس‌ گذشته از اینان سخن رفت ... یـا شاید مقصود هم آنان و هم اینان باشد. آن ‌کسانی‌ که چه در سرزمین ا‌سلام و چه در سرزمین جنگ‌، برای جهاد با مال و جان‌، شوق و شوری نشان نمی‌د‌ادند. این نص قرآنی با چنین حالت ویژه‌ای رویاروی می‌گردد. ولی تعبیر قرآنی یک قاعدۀ عـمومی و همگانی را مقرّر می‌دارد. آن را از قیود زمان‌، و شرائط و ظروف محیط‌، آزاد و رهـا می‌سازد. چنین قاعده‌ای را قاعده‌ای می‌گرداند که خداوند از لابلای آن در هر زمانی و هر مکانی به مؤمنان می‌نگرد. قاعده ایـن است ‌که ایـزد متعال مؤمنانی را که در خانه‌های خود می‌نشینند و با جان و مال به جهاد نمی‌پردازند - مگر کسانی‌که دارای عذری باشند که ناتوانی ایشان را از جهاد با جان باز دارد، یا فقر و فاقه و عجزی داشته باشند که ایشان را از جهاد با جان و مال محروم نماید - با مؤمنانی برابر نمی‌نهد که با مال و جان جـهاد می‌کنند. ایـن قاعدۀ عمومی و آزاد از قید زمان و مکان است‌:

(لاَّ یَسْتَوِی الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُوْلِی الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ).

مسلمانانی که (‌بـه جـهاد نـمی‌روند و در منازل خود) می‌نشییند، با مسلمانانی برابر نیستند که با مال و جان‌، در راه یزدان جهاد می‌کنند، مگر چنین خانه‌نشینانی دارای عذری باشند.

البتّه خداوند مسأله را بدین صورت‌، مبهم و سربسته رها نمی‌سازد. بلکه آن را توضیح می‌دهد و مقرّر و معیّن می‌فرماید، و عدم تساوی این دو گروه را روشن می نماید:

(فَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِینَ دَرَجَةً ).

خداوند مرتبۀ والائی را نصیب مجاهدان کرده است که بالاتر از درجۀ خانه‌نشینان است‌.

این چنین درجه‌ای را پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به مقام ایشـان در بهشت تعبیر می‌فرماید. در صحیح بخاری و مسـلم از ابوسعید خدری روایت شده است‌ که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرموده است‌:

(إن فی الجنة مأة درجة أعدها الله للمجاهدین فی سبیله . وما بین کل درجتین کما بین السماء والأرض).

در بهشت صد درجـه است که خـداوند آنـها را بـرای مجاهدان در راه خود آماده فرموده است‌. فـاصلۀ هـر درجه‌ای بـا درجۀ دیگری هـمچون فـاصلۀ آسمان و زمین است‌.

اعمش از عمرو پسـر مـرّه‌، و او از ابوعبیده‌، و او از عبدالله پسر مسعو‌د، روایت کرده است که گفته است‌،

رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم فرموده است‌:

(من رمى بسهم فله أجره درجة ).

هر که تیری را بیندازد، پاداش تیرش درجه‌ای است‌. مردی عرض‌ کرد: ای رسول خدا، درجه چیست‌؟ فرمود:

(أما إنها لیست بعتبة أمک . ما بین الدرجتین مأة عام).

این‌ درجه‌، درجه‌ای نیست که در آستانۀ خانۀ مادرت است‌. (‌یعنی تو آن را نمی‌دانـی و بـا آن آشـنا نـیستی‌)‌. فاصلۀ دو درجه‌، راه صد ساله است‌.

این مسافتهائی را که رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم به تصویر می‌کشد،‌ گمان می‌کنم ما امروزه بهتر می‌توانیم فرمودۀ او را در ذهن خود جای دهیم و خوبتر مـتوجّه چنین فواصلی شویم‌. بعد از آن‌ که با برخی از مسـافتها و فاصله‌های هستی آشنا شده‌ایم‌. نور از ستاره‌ای تا به ستارۀ دیگری برسد، صدها سال نوری طول می‌کشد. کسانی‌ که فرمودۀ پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را می‌شنیدند، آنـچه می‌فرمود باور بکردند و بس. امّا ما - همانگونه ‌که گـفتیم - عـلاوه از ایـمانی‌ که به فرموده‌های پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌داریم‌، می‌توانیم چنین فواصل و مسافاتی را بهتر بفهمیم، و در پرتو آشنائی با برخـی از ابعاد شگفت هستی خو‌بتر می‌توانیم اینگونه فواصل را پیش چشم مجسّم داریم‌.

روند قرآنی پس از بیان فرقی ‌که خانه‌نشینان مؤمن - جز کسانی‌ که دارای عذری باشند - با مجاهدان با مال و جانشان دارند، مقرّر می‌دارد که خداوند به همۀ آنان وعدۀ منزلت زیبا می‌دهد:

(وکلا وعد الله الحسنى).

خداوند به هر یک (‌از دو گروه مـجاهد و وانشسـتگان معذور) منزلت زیبا (‌و عاقبت والائی‌) وعده داده است‌. ایمان در هر حـال دارای ارج و بهای خویش است‌. صاحبان ایمان هم به نسبت انجام وظائف و قـیام به تکـالیف ایـمان‌، دارای درجات و مراتب مـختلف و متفاوتی می‌باشند... با توجّه به چنین فرجام سـخنی است ‌که ما اینگونه استنباط می‌کنیم‌ که این خانه‌نشینان و وانشستگان معذور، آن منافقانی نیـستند که ‌گذشته از این‌ که خودشان به جهاد نـمی‌رفتند، دیگران را نـیز ترغیب به عدم شرکت در جهاد می‌کردند. گروهی‌ که در اینجا از آنان سخن می رود باید دسـتۀ دیگری بوده باشند. دسته‌ای ‌که صالح و مخلص بوده و در صف مسلمانان جای دارند‌. امّـا در کار جهاد قصوری و کو‌تاهی‌ کرده‌اند و قرآن هم ایشان را تشویق به جبران قصور و کوتاهی می‌کند. جای امید نیز هست ‌که به کارهای نیک دست یازند، و فرمانبردار اوامر و نواهی یزدان باشند.

روند قرآنی پس از این‌ که چنین فرجام سخنی را به پایان می‏‎برد، دیگر باره برمی‏گردد به بیان قاعدۀ نخستین‌. به تأکید آن می‌پردازد و بگونۀ فراخی آن را باز می‌کند، و برای بدست آوردن پاداش بزرگی‌ که در فراسوی آن نهفته است‌، سخت به تشویق وترغیب می‌پردازد:

(وَفَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَى الْقَاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً (95) دَرَجَاتٍ مِّنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً) (96)

خداوند مجاهدان را بر وانشستگان (‌بدون عذر) با دادن اجر فراوان و بزرگ، برتری بـخشیده است‌. درجات بزرگی از ناحیۀ خدا (‌بـدانان داده مـیشود) هـمراه بـا مغفرت و رحمت (‌فراوان یزدان‌، و اگر لغـزشهائی هـم داشته‌اند) خداوند آمرزنده و مهربان است‌.

این تأکید، این وعده‌ها، این تمجید از مجاهدان‌، برتری دادن مجاهدان بر وانشسـتگان و در خـانه نشسـتگان‌، اشاره‌ کردن به همۀ چیزهائی‌که دل مؤمنان می‌خواهد، و گوشه زدن به همۀ مقامات و درجات والا و بزرگی‌ که ایشان آرزو می‌نمایند، مغفرت و مرحمت ‌کردگار، و بخشایش ‌گناهان و کوتاهیهای انسـان تـوسط یـزدان جهان‌، همه و همه بیانگر دو حقیقت مهم هستند:

حقیقت اوّل‌: این است‌ که این آیه‌ها رویاروی شده است با حالتهائی ‌که در میان ‌گروه مسلمانان وجود داشـته است‌، و همانگونه ‌که پـیشتر گفتیم ایـن نصوص به

چاره‌جوئی و زدودن آن حالتها پرداخته است‌. این امر ما را بر آن می‌دارد که سرشت نـفس انسـانی و سـرشت گروههای آدمیزادگـان را بهتر بشناسیم و چیزهای بیشتری از آن بدانیم. متوجّه باشیم‌ که آدمیزاد به هر مرتبه و پّله‌ای از تفوّق ایمانی و تربیت نفسانی رسیده باشد، باز هم نیازمند این است‌که پیوسته به چاره‌جوئی و پالودن و زدودن نفس خود از آلودگیهائی بپردازد که بر صفحۀ دل نـازک او می‌نشینند و گریبانگیر او می‌گردند. از قبیل‌: ضعف و سستی و حرص و آز و بخل و تـنگچشمی و قصور و کوتاهی‌، به هنگام رویاروئی با وظائف دینی و وظائف ایمانی‌، بویژه در وقت انجام جهاد با مال و جان در راه یزدان‌، همراه با خلوص نیّت در برابر ایزد منّان‌. پیدایش این ویژگیهای بشریّت - از قبیل‌: ضعف و حرص و بخل و قصور - نباید ما را بدانجا بکشاند که از کسی یا از کسانی ‌که چنین رذائلی در آنان دیده شـود مأیوس‌ گردیم و از ایشان دست بکشیم و به ترک آنان بگوئیم و یکباره از ایشان بیزاری نجوئیم. از دیرباز این چنین بوده است ‌که در چنین ا‌نسانی و یا انسانهائی‌ گوهر اخلاص و تلاش و عشق به مسلمانان و رغبت به پـرستش یـزدان‌، به وفور در وجودشان بوده است‌. معنی این سخن هم این نیست‌که انسان یا انسانها بر ضعف و حرص و بخل و قصور خود ماندگار بمانند. بلکه لازم و واجب است چنین‌ کسی و کسانی را فریاد زد و ایشان را از خواب غفلت در مسیل سیلاب بیدار گردانیم و دست ایشان را بگیریم و از درّۀ پستی‌ها به سـوی اوج خوبیها بالا بکشانیم. ولی مراد این است ‌که همۀ این رذائل جزئی از (‌واقعیّت‌) موجود در پیکرۀ شخصیّت آدمی است و باید او را فریاد زد تا از این مسیل خطرناک و درّۀ خوفناک برخیزد و با زمزمۀ محبّت ساربان و دعوت‌کنندۀ به سوی یزدان‌، رو به سوی آن اوج والا حرکت ‌کند و کم کم به قلّۀ سر به فلک ‌کشیدۀ ایمان برسد. حال با هر نوع زمزمه با آوازی‌ که می‌دانیم و می‌توانیم بخوانیم. هم بدانگونه ‌که اینجا در برنامۀ حکیمانۀ یزدانی می‏‎بینیم.

حقیقت دوم‌: این است‌ که جهاد با مال و جان‌، در میزان و معیار یزدان‌، دارای ارزش گرانبهائی است‌. و بطور کلّی در پیشگاه این آئین آسمانی جهاد بسی والا و بالا است‌، و عنصری است‌ که در سرشت پیکرۀ این عقیده و این نظام اسلام نام‌، از اصالت برخوردار است‌. این هم به خاطر چیزی است‌ که خداوند متعال از سرشت راه و سرشت انسان و سرشت اردوگاههای دشمنان اسلام در همۀ ازمنه و قرون می‌داند و از آن‌ کاملاً آگاه و باخبر است‌.

(‌جهاد) یک رخداد موقّت زمانی و یک پدیدۀ ‌گذرای مکانی نیست ‌که با توجّه به شـرائط و ظروف‌، و یـا امکنه و ازمنه پدید آمده باشد. بلکه جهاد ضرورتی است همراه با کاروان این دعوت اسلامی‌. تا این‌ کاروان در حرکت و تکاپو است‌، جهاد هم با آن همراه و همسو است‌. جهاد مسأله‌ای نیست آن ‌گو‌نه‌ که برخی از افراد مخلص گمان برده‌اند و گفته‌انـد: اسلام در عصر امپراتوریها پدیدار گشته است و به ذهن مسلمانان - با تقلید از کسانی‌ که در پیرامون آنان می‌زیسته‌انـد - چنین‌ گذشته است‌ که باید برای حفظ توازن‌، شوکت و قوّتی داشته باشند. کسانی ‌که این چنین می‌اندیشند و می‌گویند، سرشت واقعی اسـلام را - چنانکه باید - نمی‌شناسند. دست ‌کم‌، این قوانین و مقرّرات گواهی می‌دهد بر این‌ که ‌کسانی ‌که چنین غیبگوئیها و گمانهائی داشته باشند، سرشت واقعی اسلام ‌کمتر آمـیزۀ نـفس آنان‌ گشته است و از حقیقت اسلام جز اندکی نمی‌دانند. اگر جهاد یک پدیدۀ عارضی و رخداد موقّتی محدود در چهارچوب شرائط و ظروف محیط مسلمانان بود، این همه متن ‌کتاب خدا را به خود اختصاص نمی‌داد و فصلهای بیشماری از قرآن را فرا نمی‌گرفت‌، آن هم با این شیوه و بیان، و شدّت و حدّت قرآن‌! همچنین فصلهای زیـادی از سـنّت رسول صلّی الله علیه وآله وسلّم را با همین اسلوب به خود اختصاص نمی‌داد و ایـن همه حدیث بگونۀ تند و قاطعانه و با تشویقها و ترغیبها و تهدیدها و تنبیه‌ها، دربارۀ جهاد ذکر نمی‌گردید.

اگر جهاد، یک پدیدۀ آنی و زادۀ شرائط زمـانی بود، پیغمبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌، این سخن را نمی‌فرمود که تا قیامت شامل حال هر مسلمانی است‌:

(من مات ولم یغز ولم یحدث نفسه بغزو مات على شعبة من النفاق ).^[1]

کسی که بمیرد و به جهاد نپرداخته باشد، و شرکت در جهاد را نیز به دل خود راه نداده باشد، بر نوعی از نفاق مرده است‌.

اگر پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در اوضاع و احوال نادری‌، یکی از مجاهدان را به سبب شرائط و ظروف خاصّ خانواده‌اش از جهاد معاف و او را برگردانده باشد، ایـن کار یک حالت فردی و استتنائی بوده است و چنین حالت خاصّی‌، قاعدۀ عامی را از میان نمی‏برد. مثل حدیث صحیحی ‌که از پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم روایت شده است‌ که‌: مردی به پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌عرض‌کرد: می‌خواهم به جـهاد بروم. فرمود: (‌هَلْ لَکَ أبوانِ‌؟‌) آیا پدر و ماد‌ری د‌اری‌؟‌. عرض کر‌د: بلی. فرمود: (‌فَفیهما جاهِدْ‌)‌. با خدمت بدانان‌، و تلاش در پی معاش ایشان‌، جهاد کن‌. اگر چنین ‌کاری رخ داده باشد، یک حالت خاصّ فردی است و قاعدۀ عامّ همگانی را به هم نمی‌زند، و کم شدن شخصی از گروه فراوان مجاهدان، تأثـیر چندانی نـدارد. شـاید هم پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌همانگونه ‌که عادت مبارک او بوده است‌، در همۀ شرائط و ظروف، یکایک سـپاهیان خود را شناخته است‌، در این مورد با حال و وضع چنین مردی و احوال و اوضاع پدر و مادر او آشنا بوده است‌، و مصلحت دانسته است او را از جنگ معاف‌، و او را در مسیر دیگری به جهاد دیگری رهنمود کند.

با توجّه به چنین رخدادی‌، کسی نباید بگوید: جهاد پدیدۀ موقّتی بوده است و شرائط و ظروفی وجود آن را اقتضاء ‌کرده است‌. آن شرائط و ظروف زمانی و مکانی‌، تغییر پیدا کرده است و بر جای نمانده است!

هرگز این چنین نیست‌. بلکه اسلام پیوسته باید شمشیر عدل را بکشد و ظلم را دنبال ‌کند و گردن ظـالمان را بزند. بلی، موقعیّت زندگی مردمان و سرشت راه دعو‌ت ایجاب می‌کند، اسلام این شـمشیر را همیشه تـمیز و آهیخته نگاه دارد، و در همۀ اوقات آمادۀ جهاد باشد و از د‌شمنان در سایۀ توان بازو و نیروی ایمان خو‌یشتن را بپاید.

خداوند بزرگوار می دانـد کـه شـاهان ایـن آمادگی و شمشیر آهیختۀ آئین اسلام را دوست نمی‌دارند. یزدان می‌داند که یاران شاهان و سپاهیان ایشان‌، با چنین قدرتی مبارزه می‌کنند و می‌خواهند چنین شـمشیر آهیخته‌ای را بشکنند. زیرا ا‌سلام راهی است جدای از راه آنان‌، و برنامه‌ای است مغایر با برنامۀ ایشان‌. ایـن هم فقط دیروز چنین نبوده است‌، بلکه امروز و فردا هم همین است و همین خواهد بود. در همۀ سرزمینها همین است‌. در میان همۀ نسلها و نژادها همین بوده و همین خواهد بود.

خداوند بزرگوار می‌داند: شرّ و بدی ‌گردن می‌افرازد و به خود می‌بالد. هرگز هم ممکن نیست انصاف بدهد و دادگری ‌کند. هیچو‌قت هم ممکن نیست‌ که خیر و خوبی را آزاد گذارد تا رشد کند و ببالد، هر چند هم خیر و خوبی از در صلح و صفا درآیـد و راه درسـتی و وفا بپیماید. زیرا رشد و بالش خیر و خوبی خو‌د به خو‌د برای شرّ و بدی خطر بشمار است‌. بودن حقّ‌، خطر برای باطل است‌. پس بناچار شرّ و بدی باید به دشمنانگی و دست درازی دست یازد، و قطعاً باطل باید با کشتن حقّ و خفه ‌کردن آن با تمام قدرت و توان‌، از نـفس خود دفاع کند.

این‌، سرشت است‌! زندگی‌، جنگ حقّ و باطل است‌! جهاد تنها پدیدۀ موقّت و شرائط مکانی و ظروف زمانی ‌گذرا نیست‌! این‌، فطرت است و بر این مـنوال سرشته است‌! حالت عارضی نیست‌.

این است و بدان، چاره‌ای از جهاد نیست‌. جهاد در همه حال و در همه آن‌، واجب است‌. جهاد را باید در جهان درون آغازید. سپس به‌ گسترۀ جهان بیرون و دنـیای واقعیّت ‌کشاند. چاره‌ای نیست باید خیر مسلّح با شرّ مسلّح بجنگد. باید حقّ شمشیر به میان بسته و کمر به توشۀ ایمان به یزدان آراسته‌، رویاروی شود با باطلی که سپر بر سر افکنده است و خویشتن را در پـناه مردمان فراوان انداخته است‌. اگر حقّ با باطل نـرزمد، خودکشی است‌، یا ضعفی است‌ که لایق مؤمنان نیست‌. باید بذل مال و بذل جان‌ کرد. این را یزدان از مؤمنان خواسته است‌. یزدان جهان جان و مال مؤمنان را در برابر بهشت خریداری کرده است ... مؤمنان باید جهاد کنند، خواه خداوند در این راه پیروزی را برای ایشان مقدّر فرموده باشد، و خوا‌ه شـهادت را برای آنان خواسته باشد. دیگر پیروزی یا شهادت به مـا انسـانها واگذار نشده است‌. این‌، ‌کار یزدان است نه مردمان‌. این چیزی است‌که قضا و قدر یـزدان مـصلحت می‏‎بیند. حکمت در آن است‌که پسند یـزدان است‌. امّا آنـچه نصیب مردمان است‌، یکی از دو چیز پسندیدۀ یـزدان است‌: ماندن و پـیروزی‌! یـا شـهادت و بهروزی! ... مردمان همه می‌میرند، وقتی‌ که اجل آنان فرا می‌رسد. ولی تـنها شـهیدان شـهادت را می‌جویند و شـهید می‌شوند! در این آئین، در برنامۀ واقعی آن‌، در خطّ سیر عقیده و ایمان‌، در سرشت این ـ سیر، و مسائل قطعی فطری آن ‌که ارتباطی با دگرگو‌نی شرائط و ظروف ندارند، نقطه‌ها و نکته‌هائی است ‌که هرگز نباید در حسّ و شعو‌ر مؤمنان‌، تحت هیچ شرائط و ظروفی‌، سست و لرزان و شل و ول شوند. از جملۀ این نقطـه‌ها و نکته‌ها جهاد است‌. جهادی‌ که یزدان سبحان بدین شیوه و بیان از آن، سخن می‌راند. جهاد تـنها در را‌ه خدا و بس! زیر پرچم او و بس ! ایـن چنین جهادی است و کسـانی ‌که در آن ‌کشـته می‌شوند (‌شهیدان‌) ‌گفته می‌شوند و فرشتگان جهان بالا با تـعظیم و تکریم به استقبالشان می‌آیند و پذیرۀ آنان می‌گردند!

بعد از آن‌، روند قرآن از گروهی از مـنافقان صحبت می‌دارد. از کسانی سخن می‌گوید که پیوسته در سـرزمین ‌کـفر می‌نشینند و راه مهاجرت در پـیش نمی‌گیرند. اموالشان و مصالحشان‌، ایشان را در آنـجا نگاه می‌دارد، یا این‌ که ضعف و ناتوانیشان در برابر رویاروئی با دردها و رنجهای هجرت و راه سفر، آنان را از کوچ به سرزمین اسلام محروم می‌سازد. در حالی که تاب و توان هجرت را دارند، اگر اراده ‌کنند و بخواهند و قصد فداکاری و جان فشانی را داشته باشند. اینان در سرزمین‌ کفر تا آن وقت می‌مانند که اجلشان فرا می‌رسد و فرشتگان در مـی‌رسند و جانشان را می‏‎گیرند. قرآن آنان را در سیمای بسیار ناگوار و صحنۀ بس دلخراشی به تصویر می‌کشد، تا بدین وسیله همۀ ‌کسانی را برانگیزد که در سرزمین‌ کفر نشسته‌اند و جای خوش‌ کرده‌اند، و آنان را وادارد بار سفر بربندند، و آئین و باور خویش را نجات دهند، و خویشتن را از این موقعیّتی ‌که قرآن آن را به تصویر می‌کشد برهانند و سرنوشتی بهم رسانند که پسندیده و پذیرفتۀ یـزدان باشد:

( إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِیمَ کُنتُمْ قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا فَأُوْلَـئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِیراً (97) إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَلاَ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً (98) فَأُوْلَـئِکَ عَسَى اللّهُ أَن یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَکَانَ اللّهُ عَفُوّاً غَفُوراً (99)

بیگمان کســانی کـه فرشتگان (‌بـرای قبض روح در واپسـین لحظات زنـدگی‌) بـه سـراغشـان مـی‌روند و (‌می‌بییند که به سـبب مـاندن بـا کفّار در کفرستان‌، و هجرت نکردن به سرزمین ایمان‌) بر خود ستم کرده‌اند، بــدیشان مـی‌گویند: کـجا بـوده‌اید و بـه چه سرگرم بوده‌اید (‌کـه ایـنک چنین بـی‌دین و تـوشه مـرده‌اید و بدبخت شده‌اید؟ عذرخواهان‌) گویند: ما بیچارگانی در سـرزمین (‌کـفر) بـودیم (‌و چـنانکه بــاید بـه انجام دستورات دین نرسیدیم‌! فرشتگان بـدیشان‌) گویند: مگر زمین خدا وسیع ‌نبود تا در آن (‌بتوانید بار سفر بربندید و به جـای دیگری‌) کـوچ کنید؟ جایگاه آنـان دوزخ است‌، و چه بد جایگاهی و چه بد سرانجامی‌! مگر بیچارگانی از مردان و زنـان و کـودکانی که کــاری از آنان ساخته نیست و راه چاره‌ای نمی‌دانند. پس امید است که خداوند از آنان درگذ‌رد (‌چون قدرت هـجرت نداشته‌اند) و خداوند بس عفو کننده و آمرزنده است‌.

این نصّ قرآنی دربارۀ حالتی صحبت می‌دارد که در جزیرة‌العرب موجود بود. هم در مکّه وجود داشت‌و هم در جاهای دیگر، پس از هجرت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و بر پائی دولت اسلامی‌. در مکّه ‌کسـانی بودند که مـهاجرت نکرده بودند. اموالشان و مصالحشان آنان را در آنـجا ماندگار کرده بود. زیرا مشرکان نمی‌گذاشتند مـهاجری چیزی از اموال خود را با خویشتن ببرد. بعضی هم ترس و هراس سختیهای هجرت و رنـجهای فراوان سفر، ایشـان را در آنجا نگاه می‌داشت‌. چون مشـرکان نمی‏‏گذاشتند مسلمانی هجرت‌ کند. اگـر هم دزد‌کـی هجرت می‌کرد، در راه او کمین می‌نمودند. برخی از مسلمانان هم واقعاً نمی‌توانستند مهاجرت‌ کنند و عملاً توان هجرت نداشتند. از قبیل‌: پـیر مـردان و زنـان و کودکانی ‌که راهی برای‌ گریز و وسیله‌ای برای هجرت در اختیار نداشتند و به هیچوجه نمی‌توانستند بکو‌چند. اذیت و آزار مشرکان روز به روز نسبت به مسلمانانی که مانده بودند و هجرت نکرده بودند بیشتر و بدتر می شد. این اذیت و آزار به اوج خود رسید زمانی ‌که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و همدم و همسفرش ابوبکر صدّیق رضی الله عنهُ هجرت‌ کردند و مشرکان نتوانستند جلوشان را گیرند، و بعدها که دولت اسلامی تشکـیل‌ گردید، و دولت اسلامی سر راه بر کاروان تجارت قریش در بدر گرفت‌، و پیروزی چشمگیری‌ که مسلمانان در جنگ بدر پیدا کردند. در این زمان بود که مشـرکان دیـوانه‌وار به شکنجه و آزار کسانی می‌پرداختند که هنوز در مکّه مانده بودند. انواع عذاب و اقسام عقاب به مسلمانان می‌رسانیدند، و با خشم فراوان و تندی و تیزی بیشمار ایشان را از دین برمی‌گردانیدند.

در نتیجۀ چنین شکنجه و آزار طاقت‌فرسائی‌، برخی از مسلمانان عملاً از دین برگشتند، و بعضی راه تـقیّه در پیش‌ گرفتند و اظهار کفر کردند، و با مشرکان در مراسم عبادت و پرستش ایشان شرکت ورزیدند. چنین تقیّه‌ای در آن روز که هنوز دولت اسلامی تشکیل نشده بود، تا در صورت توان بتوانند به آغـوش آن بکوچند و به مسلمانان بپیوندند، برایشان جائز بود. امّـا بعد از تشکیل حکو‌مت اسلامی، و پیدایش سرزمین اسلام‌، کرنش در برابر شکنجه و آزار، و پناه بردن به تقیّه‌، جائز و پذیرفتنی نبوده است‌. البتّه در صورتی که برایشـان هجرت ممکن بوده، و آشکارا زبان‌ گشودن به اسلام‌، و زندگی در سرزمین اسلام‌، در حدّ توان و وسـع آنـان بوده باشد.

این نصوص قرآنی در چنین موقعیّتی نازل ‌گردیده است و وانشستگانی را (‌ستمکار بر خود) نامیده است‌ که تا دم مرگ و فرا رسیدن ا‌جل‌، برای نگاهداری اموالشان و حفظ مصالحشان‌، و یا از تـرس سختی‌ها و رنجهای هجرت و سختیها و دردسریهای راه‌، بار سفر برنبسته‌اند و راهی هجرت نشده‌اند. آیات قرآنی چنین‌ کسـانی را (‌ستمکار بر خویشتن‌) نامیده است‌، بدان جهت‌ که آنان خویشتن را از زنـدگی در سـرزمین اسلام محروم نموده‌اند. از زندگی والا و پاک و بزرگوارانه و آزاد و رها، خود را بی‌نصیب‌ کرده‌اند، و خودشان را وادار به زندگی در سرزمین‌ کفر نـموده‌اند، زندگی پست و پنهانی و دزد‌کی و پر ا‌ز ضعف و تحت فشـار. آیـات قرآنی چنین ‌کسانی را به (‌دوزخ و بدترین فرجام‌) بیم می‌دهد. این هم دالّ بر آن است ‌که مراد کسانی است‌ که در آنجا از دین و آئینشان عملاً برگشته‌اند! تعبیر قرآنی با شیوۀ خاصّ خود، معانی را به تصویر می‌کشد. آنچه را که بیان می‌دارد در صحنۀ زندۀ جنبنده‌ای ‌که لبریز از حرکت و تکان است و ناطق و گویای مفاهیم و مقاصد است‌، نشان می‌دهد:

بیگمان کسـانی کـه فرشتگان (‌بـرای قبض روح در واپســین لحظات زنـدگی‌) بـه سـراغشـان مـی‌روند و (‌می‌بینند که به سـبب مـاندن بـا کفّار در کفرستان‌، و هجرت نکردن به سرزمین ایمان‌) بر خود ستم کرده‌اند، بـدیشان مـی‌گویند: کجا بوده‌اید و بـه چـه سرگرم بوده‌اید (‌کـه اینک چنین بــی‌دین و تـوشه مرده‌ایـد و بدبخت شده‌اید؟ عذرخواهان‌) گویند: ما بیچارگانی در سـرزمین (‌کـفر) بـودیم (‌و حچنانکه بـاید بـه انـجام دستورات دین نـرسیدیم‌! فرشتگان بـدیشان‌) گویند: مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن (‌بتوانید بـار سفر بربندید و به جای دیگری‌) کوچ کنید؟‌.

قرآن به مداوای نـفس بشری می‏‎پردازد، و برای چاره‌جوئی آن‌، عناصر خیر و جوانمردی و عزّت را برمی‌ا‌نگیزد، و انگیزه‌های ضعف و بخل و آز و سستی و تنبلی را از درون نفس آدمی می‌راند و می‌تارانـد. بدین منظور چنین صحنه‌ای را ترسیم می‌کند، و حقیقت را به تصویر می‌کشد. حقیقت را در بهترین جای خود بکار می‌گیرد و برای علاج و چاره‌جوئی نفس بشری بکار می‏‎برد.

صحنۀ دم مرگ و هنگامۀ جان دادن‌، خود به تنهائی تکان دهنده است و انسان از آن به لرزه می‌افتد! پیدا شدن فرشتگان در این صحنۀ هراسناک‌، بیشتر لرزه بر اندام آدمیزاد می‌انـدازد و او را بر آن می‌دارد که خویشتن را جمع و جور نماید و دربارۀ حساب و کتاب خود حسّاس‌تر و هوشیارتر گردد.

آنان‌ که وانشسـتگا‌ن و خانه‌نشینان نـام دارند، بر خو‌یشتن ستم‌ کرده‌اند! هم اینک فرشتگان برای قبض روح و جان‌کندن ایشان آمده‌اند! آنان هم ستمگران بر خود بوده‌اند! همین‌ که آنان ستمگر بر خویشتن بوده‌اند، به تنهائی‌ کافی است دل را به لرزه و تکان آورد! چرا که همین بس که انسان تصوّر کند: شخصی در واپسین دم زندگی است و فرشتگان آمده‌اند جان ا‌و را بگیرند، و او هم به خود ستم ‌کرده است‌، و دیگر فرصتی ندارد تا در حقّ خویش دادگری‌ کند! آخر، ایـن لحظه و دم واپسین است‌!

فرشتگان هم بدون هیچ‌ گفتاری جان ستمگران به خویشتن را نمی‌گیرند و بس ! بلکه ‌گذشتۀ ایشان را زیر و رو و بررسی و وارسی مـی‌کنند! از کـارهائی‌ که کرده‌اند اظهار تنفّر می‌کنند! بدیشان می‌گویند: روزها و شبهای خود را در راه چه چیزهائی هدر داده‌اند؟ چه چیزهائی در جهان ایشان را به خود مشغو‌ل داشته است و سرگرم خود کرده است‌؟

(قَالُواْ فِیمَ کُنتُمْ ).

فرشتگان بدیشان می‌گویند کجا بوده‌اید و به چه چیز سرگرم بوده‌اید (‌که اینک چنین بی‌دین و توشه حاضر آمده‌اید و بدبخت شده‌اید؟‌)‌.

آنچه در دنیا می‌کرده‌اند، تنها تضییع عمر و وقت‌کشی بوده است‌! هر چه بوده است هدر رفته است‌! انگار در جهان‌ کاری جز ضایع شدن و هدر رفتن نداشته‌اند! اینان‌ که در هنگامۀ احتضار و واپسین دم جهانند، پاسخ می‌د‌هند. در آخرین لحظات زندگی، به تنفّر فرشتگان‌، برای دفاع از اعـمال زشتشان‌، پـاسخی می‌دهند که سراسر رسوائی و خواری است‌! امّا خودشان‌ گمان می‌برند که این پاسخ رسواگرانه معذرت بشمار است و چارۀ کار است‌:

(قَالُواْ کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الأَرْضِ ).

(‌عذر خواهان به فرشتگان‌) گویند: ما بـیچارگانی در سرزمین (‌کفر) بودیم (‌و چنانکه باید بـه انـجام احکـام دین نرسیدیم‌!)‌.

ما ناتوانان و بیچارگانی بودیم. زورمداران و قلدران ما را ناتوان و بیچاره می‌کردند. ما در زمـین خوارانی بودیم‌ که اصلاً کاری نمی‌توانستیم بکنیم و بهیچوجه مالک ‌کار و بار خود نبودیم!

این پاسخ‌،‌ گذشته از این که خود سراسر خو‌اری است‌، به ننگ و رسوائی فرا می‌خواند، و هیچ ‌کسی دوست نمی‌دارد در دم واپسین و هنگامۀ جان دادن‌، موقعیّت او این چنین باشد، ‌گر چه در طول زندگی دارای این چنین موقعیّت رسواگرانه و نـنگینی بوده باشد. چرا که فرشتگان چنین بیچارگان خواری را که به خود ستم کرده‌اند رها نمی‌کنند و بی‌پاسخ نمی‌گذارند. بلکه در برابرشان می‌ایستند و حقیقت و واقعیّت انجام پذیرفته را به رخشان می‌کشند و بدیشان‌ گوشزد می‌کنند. آنان را در برابر کوشش و تلاشی‌ که نکرده‌اند، هر چند که فرصت آن را هم داشته‌اند، لومه و سرزنش می‌کنند:

(قَالْوَاْ أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا).

(‌فرشتگان بدیشان‌) گویند: مگر زمین خدا وسیع و فراخ نبود تا در آن (‌بتوانید بار سفر بربندید و بـه جای دیگری‌) کوچ کنید؟‌!.

در این صورت‌، عجز حقیقی و درماندگی واقعی نبوده است ‌که آنان را به پذیرش خواری و پستی و ناتوانی‌، واداشته است‌، و ایشان را از دین برگردانده است‌. بلکه چیز دیگری در میان بوده است‌. آن چیز، حرص و آز بر اموالشان و مصالحشان و حفظ و نگاهداری خودشان بوده است و ایشان را در سرزمین‌ کفر ماندگار کرده است‌! در حالی‌ که سرزمین اسلام وجو‌د داشته است‌. حـرص و آز اموال و پیش چشم داشـتن مـصالح و نگاهداری خود، ایشان را در شهر و دیار بس تنگنائی افکنده است‌، در حالی ‌که زمین فراخ خدا در پیش روی ایشان بوده است‌، و می‌توانسته‌اند بدانجا سفر کنند، و با تحمّل دردها و رنجها و جانفشانی‌ها و فـداکـاریها، بهره‌مند از هجرت شوند.

در اینجا این صحنۀ تکان دهنده و بس مؤثّر، با ذکـر فرجام هراسناک‌، به پایان می‌آید:

(فَأُوْلَـئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِیراً (97)

آنان جایگاهشان دوزخ است‌، و چه بد جایگاهی و چه بد سرانجامی‌!.

سپس ‌کسانی را مستثنی می‌کند که گر چه در سرزمین کفر مانده‌اند، و در معرض برگشت از دین بوده‌اند، ولی چاره‌ای نداشته‌اند، و راه ‌گریزی نمی‌شناخته‌اند. آنان از زندگی در سرزمین اسلام محروم و بی‌بهره بوده‌اند، از قبیل‌: پیر مردان ضعیف و نـاتوان‌، و زنان و کودکان‌. قرآن آنان را به عفو و گذشت و رحمت خدا امـیدوار می‌سازد. زیرا عذر ایشان روشن‌، و درماندگی آنان از فرار از سرزمین‌ کفر، و گریز از سرزمین اسلام‌، آشکار است‌:

(إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَلاَ یَهْتَدُونَ سَبِیلاً (98) فَأُوْلَـئِکَ عَسَى اللّهُ أَن یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَکَانَ اللّهُ عَفُوّاً غَفُوراً) (99)

مگر بیچارگانی از مردان و زنان و کودکانی که کاری از آنان ساخته نیست و راه چاره‌ای نمی‌دانند.

این حکم تا آخر زمان برقرار و ساری و جاری است‌. از مرز چنان حالت خاصّی ‌که در تاریخ معیّنی و در مـحیط مشخّصی بوده است‌، می‏‎گذرد و فراتر می رود. شـامل هر مسلمانی می‌شود که در هر سرزمینی بسر برد و بخواهند او را از دین برگردانند. مسلمانی ‌که اموال و مصالح او، یا خویشاوندیها و دوستی‌های وی‌، و یـا ترس و لرز از دردها و رنجهای هجرت و سختی‌ها و دشواریهای راه سفر، باعث ‌گردد در سرزمین ‌کفر بماند. البتّه اگر در جائی از کرۀ زمین‌، سرزمین اسلام وجود داشته باشد، و در آنجا برآئین خود ایمن شود، و بتواند عقیدۀ خویش را بیان دارد، و آشکارا مراسـم دیـنی خویشتن را انجام دهد، و برخوردار از زندگی اسلامی در پرتو قانون الهی‌ گردد، و از زندگی والای اسلامی بهره‌مند شود.

روند قرآنی به پیش مـی‌رود و به چـاره‌جوئی دل و درون آدمـیزادگان مـی‌پردازد. آد‌میزادگانی که با سـختی‌ها و رنـجها و هـراسـهای هجرت رویـاروی می‌شوند و از آنها بر خود می لرزند و می‌ترسند. در آیه‌های پیشین نیز با به تصویر کشیدن آن صحنۀ تکان دهنده و هراس‌انگیز، به چاره‌جوئی دل و درون انسانها پرداخته بود و دلها و درونها را از رویاروئی با فرجام ناگوار دم واپسین زندگی بیم داده بود. در اینجا به دنبال چنان صحنۀ دلهره‌انگیز و هراس‌انگیزی‌، دیگر باره با موجبات آرامش خاطر و مژده‌های شادی‌بخش به چارۀ دلها و درونها می‌پردازد. به مسلمانان بشارت می‌دهد که‌:‌ کسی ‌که رهسپار هجرت شـده است‌، چه در راه بمیرد، و چه به مقصد برسد، در پیشگاه یزدان مهاجر بشمار است‌. از آن لحظه ‌که از خانۀ خود بیرون می‌آید و به سوی خدا هجرت مـی‌نماید، تحت ضـمانت و حمایت خدا قرار می‏‎گیرد. خدا بدو وعدۀ فراخی نعمت و گشــایش جـا و آزادی و رهائی از بند غمها و گرفتاری‏ها، می‌دهد. بدو وعده می‌دهد که نه تنها درّه‌ها و راهها بر او تنگ نمی‌گردد، بلکه جاده‌ها همـوار و بی آزار می‌شود، و دلها از اندوه‌ها زدوده می‌گردند:

(وَمَن یُهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللّهِ یَجِدْ فِی الأَرْضِ مُرَاغَماً کَثِیراً وَسَعَةً وَمَن یَخْرُجْ مِن بَیْتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلى اللّهِ وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً )(100)

کسی که در راه خدا هـجرت کـند، سـرزمینهای فـراخ و آزادی فراوانی می‌بیند که بینی دشـمنان را بـه خاک مذلّت می‌مالد، و گشایش و آسایش خواهد یافت‌. و هر که از خانۀ خود بیرون آیـد و بـه سـوی (‌سـرزمینهای اسلامی‌) خدا و رسول هجرت کند، و سپس مرگ او را دریابد، اجر او بر عهدۀ خدا است‌، و خداوند بسـی آمرزنده و مهربان است‌.

برنامۀ قرآنی‌، در آیه به زدودن تـرسها و هراسهای گوناگون دلها و درونها می‌پردازد. ترسها و هراسـهای گوناگونی‌ که به دلها و درونـها سرک می‌کشند و می‌خزند بدانگاه‌ که مسـلمانان پـای در راه هجرت می‏‎گذارند و خطرها را پیش چشم مـجسّم مـی‌دارنـد. بویژه در شراط و ظروفی ‌که بدان هنگام موجود بوده است و امکان هرگونه خطری می‌رفته است‌. البتّه چنین شرائـط و طروف لبالب از خطرها همیشه تکرار می‌گردد، و در همۀ ازمنه و ادوار بالاتر و پائین‌تر از آن خطرها، و یا همسان آنگونه خطرها، بر سر راه هجرت در راه خدا است‌.

برنامۀ قرآنی‌، روشن و آشکار به معالجه و چاره‌سازی دلها و درونها می‌پردازد. از آنها چیزی از تـرسها و هراسـها پـنهان نـمی‌سازد. خطرها را از آنـها مخفی نمی‌دارد، حتّی اگر خطر مرگ هم باشد. امّا با بیان حقائق دیگری و با ذکر ضمانت خـداونـد بزرگوار، دلهـا و درونها را آرامش می‌بخشد.

برنامۀ قرآنی پیش از هر چیز بیان می‌دارد که هجرت (‌در راه خدا) است‌. هجرت معتبر در اسلام‌، هجرتی است‌ که در راه یزدان انجام می‏‎گیرد. هجرتی‌ که برای دارائـی و مادیّات‌، یا برای رهـائی از سختی‌ها و دشواری‌ها، و یا برای کسب لذائذ و شهوات‌، و یا این که برای هر هدفی از هدفهای زندگی جهان باشد، هجرت بشمار نمی‌آید. کسی‌ که چنین هـجرتی‌، یعنی هجرت در راه خدا، داشته باشد، در زمین فـراخی و گشایش و آزادی و رهائی می‏‎بیند. زمین بر او تـنگ نمی‌شود و به تنگنا نمی‌افتد. چارۀ ‌کار، و وسیلۀ نجات‌، و ابـزار کسب روزی‌، و مـایۀ زندگی را از دست نمی‌دهد:

(وَمَن یُهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللّهِ یَجِدْ فِی الأَرْضِ مُرَاغَماً کَثِیراً وَسَعَةً ).

کسی که در راه خدا هجرت کند، سرزمییهای فراخ و آزادی فراوانی مـی‌بیند که بـینی دشمنان را بـه خـاک مذلّت می‌مالد، و گشایش و آسایش خواهد یافت‌.

این ضعف و آز و بخل انسان است‌ که بدو چنین تلقین می‌کند که وسائل زندگی و روزی‌، در گرو فلان زمین‌، و مقیّد به‌ چنان شرائط و ظروف‌، و مرتبط بدان عوامل و موجباتی است‌ که اگر از آنها دست بکشد و دوری گزیند، راهی برای زندگانی‌ کردن نمی‌یابد و دنیای او به آخر می‌رسد!

این اندیشۀ دروغین دربارۀ حقیقت اسباب روزی و وسائل زندگی و نجات است ‌که مردمان را - آن می‌دارد پستی و ستم را بپذیرند، و در برابر برگرداندن از دین سکـوت اختیار بکنند. بعدها هـم به چنان سرنوشت و سرانـجام بد و نامـور گرفتار مـی‌آیند.

سرنوشت و سرانجامی ‌که فرشتگانی در آن جانشان را می‌گیرند، در حالی‌ که بر خود ستم ‌کرده‌اند! خداوند حقیقت وعده داده شده به‌ کسی را بیان می‌دارد که در راه خدا به مهاجرت می‌پردازد. چنین شخصی در زمین خـدا آزادی و رهائی را می‏‎یابد و در آن فراخـی و وسعت و گشایش و آسایش را بدست می‌آورد. به هر جا برود خدا را می‏‎یابد. خدا بدو زندگی می‌بخشد و بدو روزی می‌رساند و نجاتش می‌دهد.

چه بسا در اثناء سفر و هجرت در راه خدا، اجل در رسد. مگر هم -‌ همانگونه ‌که در روند سوره ذکر شد -‌ هیچ ارتباطی با اسباب ظاهری ندارد. مرگ قطعی و حتمی است هنگامی ‌که اجل مقدّر فرا رسد. هنگامی ‌که سر رسید عمر فرا رسید، شخص چه در خانه اقامت ‌گزیده باشد و چه بار سفر بربسته و در مهاجرت باشد، فرقی نیست‌. زیرا اجل پس و پیش نمی‏گردد و جلو و عقب نمی‌افتد. امّا انسان دارای تصوّرات خاصّ خود است و از شرائط و روابط ظاهری متأثّر است و در بند عوامل زمـانی و مکانی است‌. برنامۀ اسلامی هم چنین تصوّرات و ظواهر و برداشت‏های بشری را مراعات می‌دارد و به چاره‌جوئی آنها می‌پردازد. بدین منظور ضمانت خدا را برای دادن اجر ذکر می‌کند، و متذکّر می‌شود که از همان نخستین ‌گامی ‌که شخص در راه هجرت به سوی خدا و پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ برمی‌دارد، خدا ضامن دادن اجر بدو است‌:

(وَمَن یَخْرُجْ مِن بَیْتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلى اللّهِ ).

هر که از خانۀ خود بیرون آید و به سوی (‌سرزمینهای اسلامی‌) خدا و رسول هجرت کند، و سپس مرگ او را دریابد، اجر او بـر عـهدۀ خدا است‌، و خداونـد بسـی آمرزنده و مهربان است‌.

اجر و مزدش یکسره بر عهدۀ خدا است‌! اجر و مزد هجرت و کوچ و راه سفر رسیدن به سرزمین اسلام و زندگی در آنجا. آیا فراتـر از ضمانت و تعهّد خدا، ضمانت و تعهّدی یافته می‌شود؟‌!

به همراه چنین ضمانت و تعهّدی‌، به بخشش گناهان و رحمت یزدان به هنگام حساب و کتاب از مؤمنان‌، اشاره شده است‌. این امر والاتر و فراتر از معاملۀ نخستین است‌:

(وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً (.

خداوند بسی آمرزنده و مهربان است‌.

بدون شکّ‌، معاملۀ پـرسودی است! مـهاجر در این معامله همۀ پول را در نخستین ‌گام می‏‎گیرد. در نخستین گامی‌ که از منزل برمی‌دا‌رد و در راه خدا و پیغمبرش مهاجرت می‌نماید. مرگ حقّ است و در مـوعد مـقرّر خود می‌آید و تأخیری ندارد. مرگ ارتباط با هجرت یا اقامت ندارد. اگر مهاجر در خانۀ خود بماند و از آنجا بیرون نیاید، اجل او در وقت مقرّر فـرا مـی‌رسد. آن وقت معاملۀ پرسود، نه تنها بیسود می‌شود، بلکه زیان هم می‌کند. آخر نه اجر و مزدی در میان است‌، و نه مغفرت و مرحمتی‌! امّـا آنـچه هست ایـن است ‌که : فرشتگان سرمی‌رسند و جان ستمکار را می‌گیرند! میان آن معامله و این معامله فرق بسیار است‌، و چنان سرنوشت و فرجامی‌، با چنین سرنوشت و فرجامی‌، فاصلۀ زیادی دارد!

از این آیه‌هائی ‌که در ایـن درس تـا بد‌ینجا بر‌رسی نموده‌ایم‌، چند چیز حاصل می‌گردد، چکیدۀ آنها را بیان می‌داریم پیش از این ‌که به بقیّه درس بپردازیم و موضوعات دیگری ‌که در آن است وارسی‌ کنیم‌.

متوجّه می‌گردیم ‌که اسلام چه اندازه از ترک جهاد در راه خدا، و نپیوستن به صف جهادگران بیزاری و تنفّر دارد و اظهار کراهیت می‌نماید. کسـانی که در جهاد شرکت نکنند، در پیشگاه خدا بزهکار و نـادرست بشمارند، مگر آنان ‌که عذری داشته باشند، و یا جزو درماندگان و ناتوانانی باشند که قدرت هجرت نداشته و چاره‌ای پیدا نکنند و راهی بر‌ای نجات نیابند.

همچنین درک می‌کنیم ‌که جهاد چه اندازه در آئین اسلام مورد اهمّیّت است و ا‌ز چه ژرفا و اصالتی در عقیده و

ایـمان برخوردار است‌، و در نظام اسلامی‌، و در مقتضیات واقعیّت این برنامۀ یزدانی‌، چه انـدازه بدان اهمّیِت داده شده است و بزرگ بشمار آمده است ... تا آنجا که شیعه‌ها مجهاد را رکنی از ارکان اسلام بحساب آورده‌اند. البتّه این سخن از نیروی پشتیبانی نـصوص قرآنی و احادیث نبوی برخوردار است‌، و واقعیّت جهان نیز دیدگاه آ‌نان را توجیه و تأکید می‌کند. هر چند که چنین حدیثی هم منقول است‌:

( بُنی الْسْلامُ عَلی خَمْسٍ :شهادة أن لا إله إلا اللهُ وَ أنَّ مُحَمَّداً رَسوُلُ الله ، وَ اقامِ الصّلاةِ ، وَ ایتاءِ الزَّکاةِ ، وَ حَجّ الْبَیْتِ ، وَ صَوْمِ رَمَضانَ).^[2]

اسلام بر پنج چیز بنیان نهاده شده است‌: گواهی دادن به این که جز یزدان خدائی نیست و محمد پیغمبر خدا است‌، و نمازگزاردن‌، و دادن زکات‌، و انجام حج خانۀ خدا، و گرفتن روزۀ ماه رمضان‌.

امّا شدّت و حدّت و تأکیدی ‌که برای ا‌نجام وظیفۀ جهاد بکار رفته است‌، و اصالت عنصر جهاد به هنگام روبرو شدن زندگی اسلامی با خطر، و ضرورت روشن جهاد در همه وقت و هـمه جا -‌ ضرورتی‌ که تکیه بر متقضیات فطری دارد نه بر شرائط زمانی - همۀ ایـنها مؤیّد احساس ژرفی نسبت به جدّی و اصیل بودن جهاد است‌.

همچنین متوجّه می شویم‌ که انسان هر چه باشد انسـان است‌. انسان‌ گاهی در برابر مشکلات در می‌ماند، یا از خطرات می‌هراسد، و یـا در برابر سدّها و مـانعها و فرازها و نشیب‌های زندگی سستی و تنبلی می‌کند. ایـن کـارها حتّی در بهترین زمانها و در مـیان بهترین جامعه‌های بشری، بوده است و خواهد بود. راه چاره در چنین حالتها و پیش آمدهای‌، ناامید شدن از چنین افراد و اشخاصی نیست‌. بلکه را‌ه چاره این است ‌که : چنین افراد و اشخاصی را به جوش و خروش انداخت‌، و دل و جرأت بخشید، و در همان حال بدانان آرامش خاطر داد. همان‌گونه‌ که این برنامۀ حکیمـانۀ یزدانی چنین‌ کرده است و بر این شیوه رفته است‌.

خلاصه متوجّه خواهیم ‌گشت‌ که این قرآن چگونه با واقعیّت زندگی روبرو مـی‌شد، و جامعۀ اسـلامی را می‏‎برد، و به چه شکلی در همۀ میدانـهای‌ کارزار به پیکار برمی‌خاست‌. نخستین میدان از میدانهای‌ کارزار، میدان درون انسانها، و پهنۀ سرشت فطری آنان‌، و پیکار با رسوبات و ته‌نشستهای جاهلی بر جای مانده در ژرفای دل ایشان بود.

متوجّه خواهیم ‌گردید که چگو‌نه قرآن را بخوانیم، و در هنگام رویاروئی با واقعیّت زندگی، و در وقت دعوت مردمان به سوی یزدان‌، به چه شکلی از قرآن اسـتفاده کنیم و رهنـمود گیریم‌.

این درس‌، به دنبال ذکر چنین مطالبی، به مسألۀ رخصت می‌پردازد. رخصتی که خداوند آن را به مهاجران‌، و به مسافرانی بخشیده است ‌که رهسپار جهاد می‌شوند و یا به تجارت و بازرگانی می‌روند. وقتی ‌که مـهاجران و مجاهدان و مسافران بیم داشته باشن دکه کافران آنان را اسیر کنند و ایشان را از دین برگردانند. چنین رخصتی عبارت است از اجازۀ قصر نماز. این قـصر هم همان قصری نیست‌ که مسافر بدون هیچگو‌نه قید و شرطی می‌توا‌ند به انجام آن دست یازد، چه ترس و خوف در میان باشد و چه بیم و هراس وجود نداشته باشد. بلکه این قصر، قصر ویژه‌ای است‌:

(وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِی الأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُواْ مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ إِنَّ الْکَافِرِینَ کَانُواْ لَکُمْ عَدُوّاً مُّبِیناً) (101)

هر گاه در زمین به مسافرت پرداختید و نماز را کـوتاه خواندید (‌و چهار رکعتی را دو رکعت نمودید) گناهی بر شما نیست‌، اگر ترسیدید که کافران بـلائی به شـما برسانند و به فتنه‌ای گرفتارتان گردانند. بیگمان کافران دشمنان آشکار شمایند.

کسی‌ که در زمین به مسافرت می‌پردازد، نیاز ملموس شدیدی به ارتباط دانـم با پروردگار خود دارد، پروردگاری‌ که او را در سفری‌ که در آن است و در هدفی ‌که به سوی آن روان است‌،‌ کمک می‌کند و یاری می‌دهد، و توشه و سلاح او را در کار و راهی‌ که بدان اقدام ورزیده و پای‌ گذاشته است‌، تکمیل می‌سازد، و چیزهائی را که در مسیر سفر در کمین او است‌، از سر راه او برمی‏دارد. نثار استوارترین وسیلۀ ارتباط با خدا است‌. نماز توشه‌ای است‌ که به مسـلمانان توصیه می‌گردد در سختی‌ها و دشواری‌ها از آن‌ کمک و یاری جویند. هرگاه هرا‌سی یـا مشقّتی پیش آیـد، دسـتور خداوند بدیشان این است‌:

(واستعینوا بالصبر والصلاة).

از شکیبائی و نماز، یاری و استمداد بطلبید.

بدین سبب در اینجا در سرآغاز جای مناسب نماز، و در زمان نـیاز بدان و د‌ر وقت درماندگی، از نـماز یـاد می‌شود. شخصی ‌که بار سفر بربسته است و راه سفر در پیش ‌گرفته است‌، نیاز بیشـماری به این دارد که دل او با یاد خدا آرام‌ گیرد. مهاجری ‌که از خانه و کاشانه و شهر و دیاری بریده است و راه غربت در پیش ‌گرفته است‌، بسیار نیازمند این است ‌که خویشتن را در پناه خدا دارد و خود را به حفظ و حمایت یزدان سپارد. امّا چه بسا نماز کامل‌، با قیام و رکو‌ع و سجودی ‌که دارد، نـجات مسافر را از خطری ‌که در کمین او است‌، به تعویق اندازد، و یا این‌ که دشمنان را متوجّه او سازد و او را بشناسند و بدانگاه‌ که در حال رکوع یا سجود است او را نگرند. از این لحاظ به مسافر رخصت داده شده است که به هنگام ترس از بلا نماز را کوتاه‌ کند و شکسـته بخواند.

معنائی‌ که ما در اینجا برمی‌گزینیم همان معنائی است ‌که

امام جصّاص برگزیده است‌^[3]‌. و آن این ‌که مراد از قصر در اینجا کاستن از تعداد رکعات نیست‌، بد‌ین شکل‌ که نمازهای چهار رکعتی را به دو رکعت تبدیل ‌کرد. زیرا چنین رخصتی مطلقاً به هر مسافری داده شـده است و مقیّد به حالت خوف و هراس از بلا نیست‌. مسافر باید همانگونه ‌که پیغمـبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در هر سفری نماز را قصر می‌فرمود، او هم نماز را در سفر قصر کند، و برابر ارجح اقوال‌،‌ کامل خواندن نماز در سفر جائز نیست‌.

لذا رخصت جدیدی ‌که در حالت ترس از بلا در میان است‌، چیزی جدای از آن است و معنی تازه‌ای برای هر نوع مسافری دارد. مراد قصر نماز از لحاظ‌ کیفیّت ادای آن است‌. مثل قیام بدون حرکت و رکوع و سجو‌د و نشستن برای تحیّات‌. یعنی مسافر ایستاده و رونـده و سواره نماز بگزارد، و برای رکو‌ع و سجود تنها اشـاره کند و بس ... با این‌ کار رابطه خود را در حالت ترس از بلا، از خدا گسلد، و نـخستین سلاح خود را در جنگ رها نـمی‌کند کـه نـماز است‌، و خـویشتن را از دشمنانش محفوظ و برحذر می‌دارد:

(إِنَّ الْکَافِرِینَ کَانُواْ لَکُمْ عَدُوّاً مُّبِیناً) .

بیگمان کافران دشمنان آشکار شمایند.

به مناسبت سخن از نماز مسافری ‌که در راه است و از بلا و مصیبتی می‌ترسد که کافران بدو رسـانند، حکـم نماز خو‌ف در صحنۀ جنگ و پهنۀ ‌کارزار بیان می‌شود. این حکم فقهی لبریز از پسوده‌های روانی و تربیتی گوناگو‌ن است‌:

(وَإِذَا کُنتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلْیَکُونُواْ مِن وَرَآئِکُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَى لَمْ یُصَلُّواْ فَلْیُصَلُّواْ مَعَکَ وَلْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَأَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُم مَّیْلَةً وَاحِدَةً وَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِن کَانَ بِکُمْ أَذًى مِّن مَّطَرٍ أَوْ کُنتُم مَّرْضَى أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَکُمْ وَخُذُواْ حِذْرَکُمْ إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً (102) فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْکُرُواْ اللّهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَاباً مَّوْقُوتاً) (103)

زمانی که (‌تو، ای پیغمبر) در میانشان بودی و نماز (‌خوف‌) را برایشان بپاداشتی‌، دسته‌ای از آنان با تو به نماز ایستند، و باید که اسلحۀ خود را بـا خود داشته باشند، و وقتی که (‌نصف‌) نماز را با تو خواندند (‌سلام بدهند و به کشیک پردازند و) شما را (‌از دشمنان بپایند، و دستۀ دیگری که هنوز نماز را نخوانده‌اند بیایند و بـا تو به نماز ایستند و احتیاط خود را مراعـات و اسلحۀ خود را داشته باشند. کافران دوست می‌دارند کـاش از اسلحه و کالاهای خود غافل می‌شدید و آنان یکباره بر شما تـاخت مـی‌آوردند (‌و غافلگیرتان مـی‌کردند و در حین نماز دمـار از روزگارتان برمی‌آوردند)‌. اگـر از باران ناراحت بودید، یا بـیمار بـودید، گناهی بـر شما نخواهد بود که اسلحۀ خود را زمین بگذارید. (‌ولی باز هم تا آنجا که ممکن است وسائل سبک دفاعی را از خود دور نکنید) و احتیاط خویش را بدارید. بیگمان خداوند برای کافران عذاب خوار کننده‌ای فراهـم سـاخته است‌. هـرگاه نماز را به پـایان بردید، خدای را ایسـتاده و نشسته و بر پهلوهایتان افتاده (‌و در همه حال و احوال‌) یاد کنید (‌و حتّی در کشاکش روزگار و گرماگرم کشت و کشتار، خدا گوئید و خدا جوئید) و هنگامی که (‌ترس و هراسی‌ نماند و )‌ آرامش خود را بازیافتید،‌ نماز را (‌بـه تمام و کمال و در وقت مشخّص‌) برپای دارید. بیگمان نماز بر مؤمنان فرض و دارای اوقـات مـعلوم و معیّن است‌.

کسی‌ که بیندیشد دربارۀ اسرار ایـن قـرآن‌، و اسرار برنامۀ ربّانی برای تربیت انسانی ‌که نهفته در لابلای آیات قرآنی ‌است‌، پی‌ می‌برد به ‌نگرشهای ‌شگرف ‌و شگفت روانیی ‌که به ژرفای جان انسانها خزیده است و به زوایای درونشان سرک ‌کشیده است‌. از جملۀ چنین نگرشهائی‌، این نگرش است ‌که در میدان ‌کارزار، و گیر و دار پیکار، به نماز شده است‌.

روند قرآنی این نصّ را در اینجا تنها به خاطر این حکم (‌فقهی‌) دربارۀ چگو‌نگی نـماز خوف ذکر نـمی‌کند و بس. بلکه روند قرآنی ایـن نصّ را فرامی‌آورد در زمانی‌ که یک تاخت‌ تربیتی ‌و رهنمونی و آموزشی و آمادگی بخشیدن به مسلمانان و جامعۀ اسلامی در میان است‌.

نخستین چیزیکه جلب توجّه می‌کند، حرص و آز بر نماز در پهنۀ کارزار است‌. ولی ایـن امـر، از دیدگاه ایمانی‌، بسیار طبیعی، بلکه بسی بدیهی به نظر می‌آید. نماز سلاحی از سلاحهای پیکار است‌. بلکه مـی‌توان گفت ‌که تنها نماز، سلاح است و بس. پس با‌ید ایـن سلاح را آراسته ‌و پیراسته ‌کرد و از آن سـود جست و بگو‌نه‌ای آن را تنظیم‌ کرد و سر و سامان بخشید که متناسب با سرشت ‌کارزار و فضای پیکار باشد.

مسلمانانی‌ک ه در صدر اسلام می‌زیستند و برابر برنامۀ ربّانی با قرآن تربیت پیدا می‌کردند، پیش از هر چیز با این سلاح به مقابله دشمنانشان می‌پرداختند، و در بکار بردن این سلاح بیش از هر سلاح دیگری مـهارت و برتری داشتند. آنان در ایمان به خداوند یکتا برتری داشتند و چنانکه باید خدای را می‌شناختند. آنان حسّ می‌کردند و می‌دانستند که آفریدگار در گسترۀ ‌کارزار با ایشان است‌. ایشان در ایمان به هدفی‌ که به خـاطرش می‌جنگیدند برتری داشتند. ایشـان می‌دانسـتند که هدفشان والاترین همۀ هدفها است‌. آنان در جهان‌بینی و دیدگاهی‌ که نسبت به هستی و زندگی و فرجام وجود انسانی خود داشتند، برتر و فراتـر از دیگران بودند، همانگونه که در سازماندهی اجتماعی‌، والاتر و بالاتر از دیگران بودند. زیرا نظم و نـظام اجتماعی ایشـان‌، ناشی از برتری برنامۀ ربّانی ایشان بود. نماز هم رمز همۀ اینها بود، و همۀ اینها را به یاد می‌انداخت‌. از اینجا بود که نماز سلاحی در کارزار، بلکه بالاتر از آن‌، خود سلاح بود.

دومین چیزی ‌که در این نصّ جلب توجّه می‌کند، آمادگی روحی کاملی در برابر دشمنان‌، و حذر و پرهیز و بیدار باش و هوشیار باشی است‌ که مؤمنان بدان توصیه می‌گردند در برابر دشمنانی‌ که در انتظار تنها یک لحظه غفلت مؤمنان از سلاحها و کالاهای خودشان هستند تا یکباره بر سرشان بتازند و کارشان را بسازند. البتّه خداوند مهربان همراه با چنین تحذیر و تخویفی‌، به مسلمانان اطمـینان خاطر می‌دهد و برجا و استوار و ثابت و پایدارشان می‌فرماید. چرا که بدیشان خبر می‌دهد که مسلمانان با قومی درمی‌افتند و رویـاروی می‌شوند که خداوند خواری و پستی را بر آنان نوشته است و واجب ‌گردانده است‌:

(إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً ).

بیگمان خداوند برای کافران عذاب خوار کننده‌ای فراهم ساخته است‌.

این تقابل و تطابق موجود در میان‌: برحذر داشتن و اطمینان دادن‌، و همآوائی و همآهنگی موجود در بـین‌: برانگیختن حسّ پرهیز و حذر، و ریختن آب آرامش و اطمینان به درون انسان‌، سبک این برنامۀ آسمانی در تربیت نفس مؤمنان‌، و در آموزش و پرورش ‌گروه مسلمانان است تا این ‌که بپیوسته در برابر دشمنان نیرنگباز و سرسخت و کثیف و پست‌، آمـادگی داشته باشند.

فقیهان در امر چگونگی نماز خو‌ف‌، اختلاف نظر دارند. اخلافشان بر اثر برداشتی است ‌که از این آیه دارند. ولی ما به‌ کیفیّت همگانی بسنده می‌کنیم‌، بدون این‌ که وارد تفصیلات جو‌راجور و نظرات ‌گوناگون ‌گردیم‌:

زمانی که (‌تو، ای پـیغمبر) در مـیانشان بودی و نماز (‌خوف‌) را برایشان بپاداشتی‌، دسته‌ای از آنان با تو به نماز ایستند، و باید که اسلحۀ خود را بـا خود داشـته باشند، و وقتی که (‌نصف‌) نماز را با تو خواندند (‌سلام بـدهند و بـه کشـیش پـردازنـد و) شما را (‌از دشـمنان بپایند، و دستۀ دیگری کـه هنوز نـماز را نـخوانـده‌انـد بیایند و با تو به نماز ایستند و احتیاط خود را مراعات و اسلحۀ خود را داشته باشند.

معنی چنین است‌: هرگاه تو با آنان بود‌ی و برایشان پیش نماز شدی‌، دسته‌ای از آنان با تو به نماز بپردازند و رکعت اوّل را با تو بخوانند. در ایـن هنگام دسـتۀ دیگری مجهّز به سلاح خود، پشت سر شما برای حفاظت از شما بایستند و دیدبانی بدهند. وقتی‌ که ‌گروه نخست‌، رکعت اوّل را خواندند، بروند و به نگهبانی بپردازند..دستۀ دومی‌ که نگهبانی و دیدبانی می دادند و نماز نخوانده‌اند، بیایند و ایشان هم یک رکعت با تو بخوانند. در اینجا دو رکعت نماز امام به پایان می‌رسد و سلام می‌دهد ... بدین هنگام دستۀ نخستین می‌آیند و رکعت دومی را می‌خوانند که با امام نخوانـده بودند. سـپس سـلام مـی‌دهند و مـی‌روند و به نگهبانی می‌پردازنـد. دسـتۀ دوم برمی‌گردند و رکعتی که ‌را که نخوانده بودند خواهند خوانـد و دستۀ اوّل از آنـان نگهبانی و مراقبت می‌نمایند. سپس سلام می‌دهند.

بدین وسیله‌، هر دو گروه با امامت پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم نماز خواهند خواند. وضع به همین منوال با خلفاء و امـراء پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم بوده است‌، و با فرماندهان او در هر جنگی و رزمی و پیکاری چنین خواهد بود:

(وَلْیَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَأَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُم مَّیْلَةً وَاحِدَةً ).

باید احتیاط خود را مراعات و اسـلحۀ خود را داشته بـاشند. کافران دوست می‌دارند کاش از اسلحه و کالاهای خود غافل مـی‌شدید و آنـان یکـباره بر شما تاخت می‌آوردند (‌و غـافلگیرتان مـی‌کردند و در حین نماز دمار از روزگارتان برمی‌آوردند)‌.

همیشه این علاقۀ قلبی و خواست درونی ‌کافران نسبت به مسلمانان بوده است‌. سالها پیاپی می‌آیند، و قـرنها می‌گذرند، و این حقیقت را تدکید می‌کنند. حقیقتی ‌که خدا آن را به دل ‌گروه مؤمنان نخستین می‌اند‌اخت‌، بدانگاه ‌که برای ایشـان نـقشه‌های عـمومی جنگ را می‌کشید و تـاکـتیکهای همگانی ‌کارزار را بدیشان گو‌شزد می‌کرد، و گاه ‌گاهی طرز حرکت و پـیشروی را نشانشان می‌داد، و برایشان طرح دفاع را پی‌ می‌افکند، همانگو‌نه‌ که در نماز خوف دیدیم‌.

نباید فراموش ‌کرد که این حذر و پرهیز، و این آمادگی روانی‌، و این تجهیز مستمرّ، مسـلمانان را به رنج و مشقّت نمی‌اندازد. زیرا آنان به اندازۀ توان به انجام وظیفه می‌پردازنـد و آنچه دارند بر طبق اخلاص می‌نهند و تقدیم می‌دارند:

(وَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِن کَانَ بِکُمْ أَذًى مِّن مَّطَرٍ أَوْ کُنتُم مَّرْضَى أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَکُمْ).

اگر از باران ناراحت بودید، یا بیمار بودید، گناهی بر شما نخواهد بود که اسلحۀ خود را زمین بگذارید. حمل سلاح در این حالت‌، سخت است و فایده‌ای ندارد. کافی است احتیاط رعایت شود، و چشم براه یاری و پیروزی خدا بود:

(وَخُذُواْ حِذْرَکُمْ إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً) (102)

احتیاط خویش را بدارید. بیگمان خداوند برای کـافران عذاب خوار کننده‌ای فراهم ساخته است‌.

شاید این احتیاط‌، و این بیداری، و این حذر داشتن‌، ابزار و وسیلۀ پیاده کردن عذاب خوارکننده‌ای باشد که خداوند برای‌ کافران آماده سـاخته است و تـهیّه دیـده است‌. مؤمنان تنها پرده‌ای برای نمایش قدرت خـدا، و ابزار عملی ‌کردن اراده و مشیّت او هستند. این امر هم که در پناه چنان برحذر داشتنی ذکر شـده است‌، مـایۀ آرامش و باعث اعتماد به مدد و یاری خدا و پیروزی بر قومی باشد که خـداوند عذاب خـوارکننده‌ای را برایشان آماده‌ کرده است و تهیّه دیده است‌:

(فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْکُرُواْ اللّهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَاباً مَّوْقُوتاً) (103)

هرگاه نماز را بـه پـایان بردید، خدای را ایستاده و نشسته و بر پهلوهایتان افتاده (‌و در همه حال و احوال‌) یاد کنید (‌و حتّی در کشاکش روزگار و گرماگرم کشت و کشتار، خدا گوئید و خدا جوئید) و هنگامی که (‌ترس و هراسی‌ نماند و)‌ آرامش خود را بـازیافتید،‌ نماز را (‌به تمام و کمال و در وقت مشخّص‌) برپای دارید. بیگمان نماز بر مؤمنان فرض و دارای اوقـات مـعلوم و مـعیّن است‌.

بدین منوال خداوند مؤمنان را راهنمائی می‌فرماید که در همه حال و همه وضع با خدا پیوند پیدا و تـماس برقرار کنند، و گذشته از نماز که خو‌د توشۀ بزرگ و ابزار سترگی است‌، هر گونه و با هر وسیلۀ ممکن دیگری که بتوانند، در تماس و پیوند با یزدان باشند، و بدانند که این سلاحی است‌ که ‌کهنه و فرسوده نمی‏گردد.

امّا در وقت آرامش و اطمینان‌: (فَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ) نماز را (‌به تمام و کمال و در وقت مشخّص‌) برپای دارید. نماز را چنانکه باید کامل و تمام‌، بدون قصر - قصر خوفی‌ که از آن صحبت‌ کردیم - بخوانید. چرا که نماز واجب است و دارای وقت معیّن و محدود زمانی جهت اداء‌کردن است‌. هر وقت اسباب رخصت، به شکلی از اشکال‌، بر طرف شد، نماز دوباره به صورت و شکل واجب همیشگی برگشت مـی‌نماید و بگونۀ معمولی خود خوانده می‌شود.

ظاهریّه از این فرمودۀ خداوند متعال‌: (إِنَّ الصَّلاَةَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَاباً مَّوْقُوتاً)نـظر‌یّۀ خود را برداشت می‌کنند و معتقدند که نمازی‌ که فوت شود، قضا ندارد. قضاء آن فایده‌ای ندارد و درست نمی‏باشد. زیرا ادای نماز جز در وقت معیّن درست نخواهد بود. زمانی ‌که وقت معیّن آن گذشت‌، خواندن نماز مـمکن نیست ... امّا جمهور علماء قضای نماز فوت شده را درست می‌دانند. معتقدند هر چه زودتر نماز فوت شده اداء‌ گردد بهتر است‌، و تأخیر کردن ناپسند است ... بیش از این به تفصیل فروع نمی‌پردازیم‌.

این درس با دل و جرأت بخشیدن بر کار جهاد، با همۀ دردها و خستگیهائی ‌که دارد، به پایان آورده می‌شود. در ایـن باره، دلهـای ایـماندار با پسودۀ ژرف الهامگرانه‌ای پسوده و لمس می‏‎گردد. بگونه‌ای که اعـماق چنین دلهـائی را می‌پساید، و نـور قوی و نیرومندی را بر راهها و هدفها و فرجامها می‌افکند و متوجّه می‌نماید:

(وَلاَ تَهِنُواْ فِی ابْتِغَاء الْقَوْمِ إِن تَکُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ یَرْجُونَ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً) (104)

در جستجوی قوم (‌کافری که اعلان جنگ نـموده‌انـد و می‌کوشند از همه سو بر شما تاخت آورنـد) سستی مکـنید (‌و پـیوسته در کمین ایشـان بـاشید و بـا آنـان برزمید)‌. اگر (‌از جنگ و جراحات‌) درد می‌کشید، آنان هم مثل شما درد می‏کشند و رنـج مـی‌برند. (‌ولی فرق شـما و ایشـان در ایـن است کـه‌) شمـا چـیزی از خدا می‌خواهید که آنان نمی‌خواهند (‌و آن رضای الله و بهشت جاویدان است‌) و خداوند آگاه (‌از اعمال شما و اعمال آنان‌، و) حکیم است (‌و به هر یک از شما و ایشان سزا و جزای کارتان را می‌دهد)‌.

ایــنها واژه‌هـای کـمی هستند. ولی خط سـیرهای قاطعانه‌ای را پیش روی می‏‎گذارند، و پرده از فاصلۀ بسـیار دور و جـدا از هـمدیگر دو جبهۀ مـتفاوت برمی‏دارند. مؤمنان‌، دردها و رنجها و زخمهای کارزار را می‏بینند، ولی تنها ایشان نیـستند که دردها و رنجها و زخمها مـتوجّه ایشان مـی‌گردد. دشـمنانشان هم درد می‌کشند و زخمی می‌شوند و به شدّت و محنت ‌گرفتار می‌آیند ... امّا میان مؤمنان و کافران فرق بسیار است‌. مؤمنان با جهادی‌ که می‌کنند رو به خدا می‌کنند و جهادشان برای رضای یزدان است‌. جزای خود را هم از آستانۀ خدا می‏‎طلبند و در پیشگاه او می‌جویند. امّا کافران عمرشان هدر مـی‌رود و وجـودشان ضائع می‌شود. رو به خدا نمی‌کنند و نمی‌روند، و از آستانۀ یزدان‌، نـه در ایـن جهان و نـه در آن جهان‌، چیزی نمی‌خواهند و نمی‌طلبند.

وقتی ‌که‌ کافران با وجود این بر جنگ و رزم پافشاری می‌کنند، مؤمنان را سزا است‌ که بیش از آنان بر کارزار و پیکار پافشاری‌ کنند و اصرار ورزند. وقتی‌ که‌ کافران دردها و رنجها را تحمّل می‌کنند، شایستۀ مؤمنان است که در برابر دردها و رنجهائی‌ که بدنشان می‌رسد، صبر و شکیبائی بیشتری داشـته باشند. هـمچنین سـزاوار مؤمنان است‌ که دست از جستجوی ‌کافران و تـعقیب کردن ایشان و دنباله روان آنان لحظه‌ای بازنایستند تا این‌ که نیرو و شکوهی برایشان نماند، و دیگر نتوانـند مؤمنی را از دین برگردانند و به ‌کسی اذیت و آزاری برسانند، و پرستش و کرنش‌، در برابر خدا باشد و بس. این است برتری عقیدۀ به خدا در هرگونه مبارزه و هر نوع پیکاری. لحظه‌هائی پیش می‌آید که در آنها رنج و سختی بر تاب و توان‌، و درد و ناراحتی بر قدرت تحمّل‌، افزون می‌شود. دل انسـان به مدد و یـاری یزدانی‌، و زاد و توشۀ معنوی ربّانی‌، نیازمند می‏‎گردد. در اینجا است‌ که چشمۀ رحمت مدد و یاری یـزدانی جـوشیدن می‏‎گیرد، و زاد و تـوشۀ معنوی ربّانی درمی‌رسد.

این رهنمود در میدان رزم و پیکار برابر فـرا رسیده است‌. رزم و پیکاری‌ که جنگجویان هر دو گروه‌، در آن درد و رنج دیده‌اند. زیرا هر دو دسـته اسلحۀ خـود را برداشته‌اند و با یکدیگر به جنگ و کارزار پرداخته‌اند. امّا گاهی پـیش مـی‌آید که در آن مؤمنان در رزم و پیکاری شرکت می‌کنند و قوای دو طرف برابر نبوده و مؤمنان بسی ‌کمتر از دیگرانند. ولی مهم نیست‌؛ قاعده تغییر نمی‌کند. زیرا باطل هرگز در امان نـمی‌ماند، هر چند که به ظاهر چیره و غالب‌گشته باشد. باطل به بلاها و رنجها در داخل خود گرفتار می آ‌ید، و بر اثر تناقضات و اختلافات داخلی‌، و کشمکش برخی با بعضی‌، و از آنجا که باطل با سرشت اشیاء و ساختار پـدیده‌ها ناسازگار است‌، از درون می‌پو‌سد و سرنگون می‏‎گردد. در این صورت‌، ‌گروه مؤمنان باید صبر و تحمّل داشته باشند، و فرو نیفتند. باید بدانند که اگر به درد و رنج گرفتارند، دشمنانشان نیز به درد و رنج‌ گرفتارند. ولی درد و رنجها متفاوتند، و زخمها گوناگونند:

(وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ یَرْجُونَ ).

شما از خدا چیز‌ی می‌خواهید که آنان نمی‌خواهند (‌و آن رضای یزدان و بهشت جاویدان است‌)‌.

این هم مایۀ آرامش شگرفی‌، و تسلّی خاطر شگفتی است ... دو راهۀ جدائی همین است‌.

(وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً) .

خداوند آگاه (‌از اعمال شما و اعمال آنان‌، و) حکیم است (‌و به هر یک از شما و ایشـان سـزا و جزای کـارتان را می‌دهد)‌.

خدا می داند چه احساسات و تفکّراتـی در دلها مـوج می‌زند و مـتلاطم است‌. یـزدان برای نـفس انسان توصیف می‌کند چیزی را که از خوشیها و نـاخوشیها و دردها و شادیها دوست می‌دارد!

^[1] نویسندۀ مصاببح السنه آن را روایت ‌کـرده است و از جملۀ احادیث صحیح بشمار آورده است‌. (‌مؤلف‌)

^[2] دنبالۀ حد‌یث را بدین شکل نیز ذکر کرده ا‌ند: (‌... فمن ‌ترک و‌احدةً منهنّ‌ کان ‌کافراً حلال الدّم‌)‌. ...کسی ‌که یکی ا‌ز اینها را ترک‌ کند، ‌کافر بشمار است ‌و خون ‌او حلال خواهد بود... برخی ‌هم چنین جمله‌ای را به آخر حدیث افزو‌ده‌اند: (‌... و ‌الجهادو ‌الصدقةٌ، ‌من العمل الصالح )‌. ... جهاد و احسان از زمرۀ ‌کارهای خوب‌ و شایسته‌اند. (‌مراجعه شود به‌: جامع الاحادیث‌، سیوطی‌، جلد سوم، حدیث‌: ٩٩٥٩‌و ٩٩96). (‌مترجم‌)