تفسیر نور: سوره دخان

تفسیر نور:
سوره دخان آیه 1
‏متن آیه : ‏
‏ حم ‏

‏ترجمه : ‏
‏حا . میم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« حم‌ » : از حروف مقطّعه است ( نگا : بقره‌ / 1 ) .‏

سوره دخان آیه 2
‏متن آیه : ‏
‏ وَالْکِتَابِ الْمُبِینِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏سوگند به قرآن ! که روشن و روشنگر است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْکِتَابِ الْمُبِینِ » : ( نگا : یوسف‌ / 1 ، شعراء / 2 ، یس‌ / 69 ) .‏

سوره دخان آیه 3
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما قرآن را در شب پرخیر و برکتی فرو فرستاده‌ایم . ما همواره بیم‌دهنده ( کافران و مشرکان و ظالمان ، با ارسال پیغمبران به سویشان ) بوده‌ایم ( و کتابها برایشان فرو فرستاده‌ایم . این قرآن هم آخرین حلقه از این سلسله است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مُبَارَکَةٍ » : پر خیر و برکت . « لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ » : مراد شب قدر است که آغاز نزول وحی در آن بوده است ( نگا : قدر / 1 ) . شب قدر هم یکی از شبهای ماه مبارک رمضان است ( نگا : بقره‌ / 185 ) . قرآن به طور تدریجی‌در طی 23 سال دعوت پیغمبر ، برحسب شرائط و حوادث و نیازها نازل شده است ( نگا : اسراء / 106 ، فرقان‌ / 32 ، محمّد / 20 ، توبه‌ / 127 ، طه‌ / 114 ، قیامت‌ / 16 ) .‏

سوره دخان آیه 4
‏متن آیه : ‏
‏ فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏در این شب مبارک ، هرگونه کار حکیمانه‌ای ( که انسان را به حقیقت آشنا و به سعادت برساند ، و او را از باطل و شقاوت دور گرداند ، از سوی خدا ) بیان و مقرّر گشته است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یُفْرَقُ » : تفصیل و تبیین گشته است . بیان شده است . فعل ( یُفْرَقُ ) مضارع و در اینجا در معنی ماضی است‌ ؛ در زبان عربی و در قرآن چنین استعمالی فراوان است . برای مثال مراجعه شود به افعال ( یَقُولَ ) در بقره‌ / 214 ، ( تَمْشی ) در طه‌ / 40 ، ( تَقْتُلُونَ وَ تَأْسِرُونَ ) در احزاب‌ / 26 ، ( یَری ) در نجم‌ / 12 ، ( تُجَادِلُکَ ) در مجادله‌ / 1 ، و ( تَنَزَّلُ ) در قدر / 4 . . . ( نگا : المصحف المیسّر ، تفسیر القرآن الکریم . شیح محمّدعبده ، جزء عم ، سوره قدر ) . « أَمْرٍ » : کار و بار دین و احکام آن که در ( بقره‌ / 185 ) بدان اشاره رفته است . فرمان . « حَکِیمٍ » : حکیمانه . پرحکمت . صفت ( أَمْرٍ ) است و برای تأکید وصف است نه تخصیص . همان گونه که گفته می‌شود : عسل شیرین ، مشک خوشبو .‏

سوره دخان آیه 5
‏متن آیه : ‏
‏ أَمْراً مِّنْ عِندِنَا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کار و باری که از سوی ما صادر و بدان دستور داده شده است ( و در قرآن برای انسانها روانه گشته است و ) ما فرستنده ( محمّد و همه انبیاء ، و قرآن و همه کتابهای آسمانی ) بوده‌ایم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَمْراً » : کار و بار . فرمان و دستور . حال ضمیر ( ه ) در فعل ( أَنزَلْنَاهُ ) . در این صورت معنی چنین است : ما قرآن را فرو فرستاده‌ایم ، در حالی که کاری است از ناحیه ما و دستوری است از جانب ما . یا این که منصوب به اختصاص و مفعول‌به است . ( نَعْنی بِهذَا الأمْرِ أَمْراً حاصِلاً مِّنْ عِندِنَا ) مراد ما از این کار یا فرمان ، همان کار و فرمانی است که از سوی ما حاصل و صادر گشته است .‏

سوره دخان آیه 6
‏متن آیه : ‏
‏ رَحْمَةً مِّن رَّبِّکَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( این کار ) به خاطر رحمتی از سوی پروردگارت ( در حق انسانها ) است . خدا شنوا و آگاه است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رَحْمَةً » : مفعول‌له برای ( أَنزَلْنَاهُ ) یا برای ( یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ ) و یا برای هر دو است . یادآوری کلّی : مراد از آیات پیشین ، بیان آغاز نزول قرآن ، و تعیین زمان نزول آن است ، و این که محتوای قرآن اوامر و نواهی حکیمانه الهی بوده ، و هرچه برای سعادت انسانها مفید باشد در آن است ، و قرآن رحمت برای ایشان است . بسیاری از مفسّران بزرگ فعل ( یُفْرَقُ ) را به معنی مضارع گرفته‌اند ، و ( کُلُّ أَمْرٍ ) را همه امور کار و بار این کره خاکی دانسته ، و فرموده‌اند که خداوند در شب قدر همه امور یکساله زمین و ساکنان آن را مقرّر و مشخّص می‌فرماید و احکام چنین مقدّراتی را از لوح محفوظ نقل و به دست فرشتگان مأمور اجرا احکام می‌سپارد . و به هر حال چنین شبی در حقیقت جشن انقلاب برای مسلمانان است .‏

سوره دخان آیه 7
‏متن آیه : ‏
‏ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا إِن کُنتُم مُّوقِنِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( پروردگار تو ) که پروردگار آسمانها و زمین و همه چیزهائی است که در میان آن دو است . اگر شما طالب یقین و باورید ( به این که خدا آفریدگار شما ، روزی‌رسان بندگان ، و به زیر فرمان کشاننده خورشید و ماه است ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رَبِّ » : بدل از ( رَبِّ ) آیه قبلی است . « إِن کُنتُم مُّوقِنِینَ » : اگر اهل یقین و باورید . یعنی اگر چنان که می‌گوئید خدا آفریدگار ما و روزی‌رسان بندگان ، و به زیر فرمان کشاننده خورشید و ماه است ( نگا : عنکبوت‌ / 61 - 63 ) . اگر شما طالب یقین هستید ، راه این است که درباره این چیز بیندیشید ( نگا : انعام‌ / 75 ، شعراء / 24 ، ذاریات‌ / 20 ) .‏

سوره دخان آیه 8
‏متن آیه : ‏
‏ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ یُحْیِی وَیُمِیتُ رَبُّکُمْ وَرَبُّ آبَائِکُمُ الْأَوَّلِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏جز او خدائی نیست ، و او است که زنده می‌گرداند و می‌میراند ، و پروردگار شما و پروردگار پدران و نیاکان پیشین شما است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رَبُّکُمْ » : واژه رَبُّ ، خبر مبتدای محذوف است . « ءَابَآئِکُمُ الأوَّلِینَ » : ( نگا : مؤمنون‌ / 24 و68 و83 ، شعراء / 26 و76 ) .‏

سوره دخان آیه 9
‏متن آیه : ‏
‏ بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ یَلْعَبُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏اصلاً مشرکان ( درباره رسالت و دعوت آسمانی ) در شکّ و تردیدند و ( آن را ، و کلاًّ زندگی را به ) بازی می‌گیرند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« هُمْ فِی شَکٍّ یَلْعَبُونَ » : ( نگا : نساء / 157 ، هود / 62 و 110 ، ابراهیم‌ / 9 ) .‏

سوره دخان آیه 10
‏متن آیه : ‏
‏ فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّمَاء بِدُخَانٍ مُّبِینٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏منتظر روزی باش که آسمان دود آشکاری را پدیدار می‌کند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَوْمَ » : قیامت . زمانی که برابر دعای پیغمبر ، مشرکان قریش دچار قحطی و خشکسالی شدیدی شدند . « دُخَانٍ » : دود . مراد گرد و خاک حاصل از بی‌بارانی در فضا است ، و یا دود در اینجا جنبه مجازی دارد و آسمان در نظر مردم گرسنه و تشنه و بلازده تیره و تار جلوه‌گر می‌شد .‏

سوره دخان آیه 11
‏متن آیه : ‏
‏ یَغْشَى النَّاسَ هَذَا عَذَابٌ أَلِیمٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏دودی که تمام مردم را فرا می‌گیرد . این همان عذاب دردناک عظیم است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« هذا » : این عذاب قیامت . این قحطی و خشکسالی شدید .‏

سوره دخان آیه 12
‏متن آیه : ‏
‏ رَبَّنَا اکْشِفْ عَنَّا الْعَذَابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( مردم رو به درگاه خدا می‌کنند و می‌گویند : ) پروردگارا ! عذاب را از ما برطرف گردان ، ما ایمان آورده‌ایم ( و به اشتباهات خود پی برده‌ایم ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْعَذَابَ » : عذاب آخرت . قحطی و خشکسالی گریبانگیر قریش . « إِنَّا مُؤْمِنُونَ » : ما اینک از غفلت بدر آمده‌ایم و ایمان آورده‌ایم . ما ایمان می‌آوریم ، یعنی تصمیم داریم که ایمان بیاوریم .‏

سوره دخان آیه 13
‏متن آیه : ‏
‏ أَنَّى لَهُمُ الذِّکْرَى وَقَدْ جَاءهُمْ رَسُولٌ مُّبِینٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏کی بیداری برای آنان فایده‌ای دارد ؟ قبلاً که پیغمبری ( با رسالتی روشن و معجزاتی دالّ بر صداقتش ، و زبان گویا و ) بیانگر ( قوانینی سرنوشت‌ساز و سعادت‌بخش ) به پیش آنان آمده بوده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَنَّی‌ » : کی‌ ؟ چگونه‌ ؟ « الذِّکْری‌ » : بیداری . پندپذیری ( نگا : انعام‌ / 68 و 69 و 90 ، اعراف‌ / 2 ، هود / 114 و 120 ) . « مُبِینٌ » : روشن . روشنگر . « رَسُولٌ مُّبِینٌ » : پیغمبری که روشن بود که پیغمبر است . پیغمبری که رسالت او روشن و گویا بود . پیغمبری که حق و باطل را روشن و از هم جدا می‌کرد .‏

سوره دخان آیه 14
‏متن آیه : ‏
‏ ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقَالُوا مُعَلَّمٌ مَّجْنُونٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏سپس از او رویگردان شدند و گفتند : او دیوانه‌ای ( است که این مطالب توسّط دیگران بدو ) آموخته شده است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« ثُمَّ » : بعد از آمدن چنین پیغمبری و شنیدن حقائق از او . « مُعَلَّمٌ » : تعلیم شده . یاد داده شده . « مَجنّونٌ » : ( نگا : ذاریات‌ / 52 ) .‏

سوره دخان آیه 15
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّا کَاشِفُو الْعَذَابِ قَلِیلاً إِنَّکُمْ عَائِدُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏اگر مدّت اندکی عذاب را ( از شما ) به دور داریم ( و به دنیا برگردانیم ) قطعاً شما ( به کفر و شرک و فسق و فجور خود ) برمی‌گردید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِنَّا کَاشِفُوا الْعَذَابِ . . . » : این جمله ، اگر مربوط به آخرت باشد ، متضمّن معنی شرط است . ولی اگر راجع به دفع قحطی و خشکسالی و رفع بلا از قریش باشد ، معنی چنین است : ما مدّت کمی عذاب را از شما به دور می‌گردانیم ، ولی شما دوباره به کارهای زشت و پلشت و اذیّت و آزار مسلمانان دست می‌یازید .‏

سوره دخان آیه 16
‏متن آیه : ‏
‏ یَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْکُبْرَى إِنَّا مُنتَقِمُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏روزی سخت بر آنان می‌تازیم ، ( و با چنین یورش تندی‌آنان را ) به مجازات می‌رسانیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَوْمَ » : روز قیامت . روز جنگ بدر . « نَبْطِشُ » : ( نگا : اعراف‌ / 195 ، شعراء / 130 ، زخرف‌ / 8 ) . « الْبَطْشَةَ الْکُبْری‌ » : یورش تند ، حمله شدید . مراد مجازات سخت است . یادآوری : برخی از مفسّران ، از آیه 10 تا 16 را درباره عذاب دنیوی قریشیان می‌دانند ، ولی بهتر است این آیات را راجع به آخرت بدانیم . به دو دلیل : الف - قریشیان بعد از فتح مکّه ، ایمان آوردند و بیشتر آنان سالها و سالها به عنوان سپاهیان اسلام در راه خدا شمشیر زدند و کشتند و کشته شدند . ب - مفاهیم این آیات با آیات بسیار دیگری که مربوط به آخرت است ، هم‌آوا و هم‌معنی است ( نگا : انعام‌ / 27 - 31 ، سبأ / 51 ، ابراهیم‌ / 44 ) .‏

سوره دخان آیه 17
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَجَاءهُمْ رَسُولٌ کَرِیمٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما پیش از اینان ، قوم فرعون را آزموده‌ایم . پیغمبر بزرگواری ( به نام موسی ) به نزدشان آمد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَتَنَّا » : آزمایش کردیم ( نگا : انعام‌ / 53 ، طه‌ / 85 ، عنکبوت‌ / 3 ، ص‌ / 34 ) . « کَرِیمٌ » : بزرگوار .‏

سوره دخان آیه 18
‏متن آیه : ‏
‏ أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبَادَ اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( موسی بدیشان گفت : ای فرعونیان ! ) بندگان خدا را به من بسپارید که من پیغمبر درستکارم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَنْ » : این حرف برای تفسیر فعل مقدّری است و تقدیر چنین است : جِئْتُکُمْ أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبَادَ اللهِ . « أَدُّوا إِلَیَّ عِبَادَ اللهِ » : بندگان خدا را به من بسپارید . یعنی فرعونیان جلو بنی‌اسرائیل را نگیرند و ایشان را آزاد بگذارند ( نگا : اعراف‌ / 105 ، طه‌ / 47 ، شعراء / 17 ) .‏

سوره دخان آیه 19
‏متن آیه : ‏
‏ وَأَنْ لَّا تَعْلُوا عَلَى اللَّهِ إِنِّی آتِیکُم بِسُلْطَانٍ مُّبِینٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و بر خدا بزرگی نکنید و تکبّر نورزید ( و ادّعای الوهیّت و ربوبیّت ننمائید و کارهائی انجام ندهید که با اصول بندگی شما سازگار نمی‌باشد ) . من دلیل روشنی ( بر درستی گفتار و راستی پیغمبری خود ) برای شما آورده‌ام .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لا تَعْلُوا » : تکبّر نورزید و بزرگی نکنید . طغیان و سرکشی نکنید ( نگا : مؤمنون‌ / 91 ، قصص‌ / 4 ، اسراء / 4 ، نمل‌ / 31 ) . « سُلْطَانٍ » : دلیل و حجّت . معجزه .‏

سوره دخان آیه 20
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَرَبِّکُمْ أَن تَرْجُمُونِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه می‌برم از این که بتوانید مرا سنگسار کنید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« عُذْتُ » : پناه برده‌ام . « تَرْجُمُونِ » : این که مرا سنگسار کنید . تکیه روی مسأله رجم ، یعنی سنگسار کردن بدین خاطر است که اغلب پیغمبران و مردان خدا را بدین نحو تهدید به قتل نموده‌اند ( نگا : کهف‌ / 20 ، یس‌ / 18 ) . از جمله : شعیب ( نگا : هود / 91 ) و ابراهیم ( نگا : مریم‌ / 46 ) و نوح ( نگا : شعراء / 116 ) . رجْم ، به معنی مطلق قَتْل نیز استعمال شده است ( نگا : معجم‌الفاظ القرآن الکریم ) . لذا معنی دیگر ( تَرْجُمُونِ ) چنین است : این که مرا به قتل برسانید .‏

سوره دخان آیه 21
‏متن آیه : ‏
‏ وَإِنْ لَّمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏اگر به من ایمان نمی‌آورید ، از من کناره‌گیری کنید و مرا نیازارید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِعْتَزِلُونِ » : از من کناره‌گیری کنید و کاری به کارم نداشته باشید . دو چیز مراد موسی است : الف - فرعون و فرعونیان ، او را نیازارند و آزادش بگذارند . ب - مزاحم ایمان آوردن مردم نشوند و سدّ راه دعوت نگردند .‏

سوره دخان آیه 22
‏متن آیه : ‏
‏ فَدَعَا رَبَّهُ أَنَّ هَؤُلَاء قَوْمٌ مُّجْرِمُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏موسی ( وقتی که از ایمان آوردن فرعون و فرعونیان و سایر کفّار و مشرکان مأیوس گردید ، رو به درگاه خدا کرد و ) پروردگار خود را به فریاد خواند و گفت : اینان مردم گنهکار ( و کفرپیشه ) هستند ( و امیدی به هدایتشان باقی نمانده است . تو خود دانی که در حق ایشان چه می‌کنی ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« دَعَا » : به فریاد خواند . ندا داد . « مُجْرِمُونَ » : گناهکاران . در اینجا مراد کافران است . « أَنَّ هؤُلآءِ » : حرف ( ب ) محذوف و اصل آن : بِأَنَّ هؤُلآءِ است .‏

سوره دخان آیه 23
‏متن آیه : ‏
‏ فَأَسْرِ بِعِبَادِی لَیْلاً إِنَّکُم مُّتَّبَعُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( از سوی خدا بدو دستور داده شد : حال که چنین است ) پس بندگان مرا شبانه کوچ بده ( تا فرعون و فرعونیان دستشان به شما نرسد ) چرا که تعقیب می‌گردید ( و فرعون و لشکریانش دنبالتان می‌نمایند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَسْرِ بِعِبَادِی‌ » : بندگانم را در شب کوچ حرکت بده . ( نگا : هود / 81 ، حجر / 65 ، طه‌ / 77 ، شعراء / 52 ) . « لَیْلاً » : ذکر این واژه برای تأکید است . « مُتَّبَعُونَ » : تعقیب‌شوندگان .‏

سوره دخان آیه 24
‏متن آیه : ‏
‏ وَاتْرُکْ الْبَحْرَ رَهْواً إِنَّهُمْ جُندٌ مُّغْرَقُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و دریا را ( بعد از عبور از آن ) گشوده واگذار . ( تا آنان بدان وارد شوند ) . ایشان گروهی هستند که قطعاً غرق می‌گردند ( و هلاک می‌شوند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« رَهْواً » : مصدر است و در معنی اسم فاعل ، ساکن و آرام . گشاده . جدا شده . « أُتْرُکِ الْبَحْرَ رَهْواً » : دریا را باز و گشاده به حال خود بگذار . از دریا با آرامش خاطر عبور کن و بدون دغدغه آن را به حال خود رها ساز ( نگا : معجم الفاظ القرآن الکریم ) . دریا را آرام بگذار و مجدّدا بدان عصا مزن و فرمان متّصل شدن مده . ( رَهْواً ) حال ( الْبَحْرَ ) یا حال ضمیر مستتر در ( أُتْرُکْ ) است .‏

سوره دخان آیه 25
‏متن آیه : ‏
‏ کَمْ تَرَکُوا مِن جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏چه باغها و چشمه‌سارهای زیادی از خود به جای گذاشتند !‏

‏توضیحات : ‏
‏« کَمْ » : چه زیاد ! بسیار فراوان .‏

سوره دخان آیه 26
‏متن آیه : ‏
‏ وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ کَرِیمٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و کشتزارها و اقامتگاههای جالب و گرانبهائی را .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَقَامٍ » : اقامتگاه . جایگاه . مراد کاخها و قصرها و ویلاها و منزلها است . « کَرِیمٍ » : پرارزش و گرانبها .‏

سوره دخان آیه 27
‏متن آیه : ‏
‏ وَنَعْمَةٍ کَانُوا فِیهَا فَاکِهِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏و نعمتهای فراوان ( دیگری ) که در آن شادان و با ناز و نعمت زندگی می‌کردند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَاکِهینَ » : در ناز و نعمت بسربرندگان . متنعّمان ( نگا : یس‌ / 55 ) .‏

سوره دخان آیه 28
‏متن آیه : ‏
‏ کَذَلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْماً آخَرِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏این چنین بود ( ماجرای آنان ) و ما همه این نعمتها را به قوم دیگری دادیم ( بدون دردسر و خون جگر ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَوْرَثْنَاهَا » : ( نگا : شعراء / 59 ) . « قَوْماً ءَاخَرِینَ » : گروه دیگری . مراد بنی‌اسرائیل است ( نگا : مرجع سابق ) .‏

سوره دخان آیه 29
‏متن آیه : ‏
‏ فَمَا بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّمَاء وَالْأَرْضُ وَمَا کَانُوا مُنظَرِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏نه آسمان بر آنان گریست و نه زمین ، و نه بدیشان مهلتی داده شد ( تا چند صباحی بمانند و توبه کنند و به جبران گذشته‌ها بپردازند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَمَا بَکَتْ عَلَیْهِمْ . . . » : عربها هنگامی که می‌خواهند اهمّیّت مقام مرده‌ای را نشان دهند ، می‌گویند : آسمان و زمین بر او گریه کردند . خورشید کسوف کرد و ماه خسوف . آذرخش آسمان و باد وزان بر او گریستند و . . . یا این که در اینجا مضاف محذوف است که ( اهل ) است . یعنی : به سبب حقارت فرعون و فرعونیان ، در آسمان و زمین کسی برای ایشان دلسوزی نکرد و قطره اشکی نریخت . « مُنظَرِینَ » : مهلت داده‌شدگان ( نگا : اعراف‌ / 15 ، حجر / 8 و 37 ) .‏

سوره دخان آیه 30
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَقَدْ نَجَّیْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنَ الْعَذَابِ الْمُهِینِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما بنی‌اسرائیل را از عذاب خوارکننده رهائی بخشیدیم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْعَذَابِ الْمُهِینِ » : ( نگا : بقره‌ / 90 ، آل‌عمران‌ / 178 ، نساء / 14 ) . این عذاب ذلّت‌بار ، عبارت بود از : شکنجه‌های سخت و طاقت‌فرسای جسمی و روحی ، کشتن پسران ، و زنده نگاه داشتن دختران برای خدمتکاری و هوسرانی ، بیگاری و کارهای بسیار سنگین و . . .‏

سوره دخان آیه 31
‏متن آیه : ‏
‏ مِن فِرْعَوْنَ إِنَّهُ کَانَ عَالِیاً مِّنَ الْمُسْرِفِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( ایشان را نجات دادیم ) از فرعون . کسی که بر دیگران بزرگی می‌فروخت و ستمگری می‌نمود ، و از زمره تبهکارانی بود که ظلم و فساد را از حدّ می‌گذرانند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« عَالِیاً » : متکبّر . برتری جوی متجاوز ( نگا : یونس‌ / 83 ، مؤمنون‌ / 46 ، ص‌ / 75 ) .‏

سوره دخان آیه 32
‏متن آیه : ‏
‏ وَلَقَدِ اخْتَرْنَاهُمْ عَلَى عِلْمٍ عَلَى الْعَالَمِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما بنی‌اسرائیل را آگاهانه ( و با شناختی که از ایشان داشتیم ، در آن عصر و زمان ) برگزیدیم و بر جهانیان برتری دادیم ( و آنان را ملّت گزیده عصر خویش کردیم ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِخْتَرْنَاهُمْ » : ایشان را برگزیدیم و امت منتخب کردیم . « عَلی عِلْمٍ » : آگاهانه . از روی شناخت . یعنی خدا می‌دانست که بنی‌اسرائیل مردمان مؤمنی بودند و استحقاق گزینش داشتند ، و دیگران اغلب بت‌پرست و اهل فسق و فجور بودند . ولی بعدها راه خلاف و نزاع در پیش گرفتند و از صراط مستقیم منحرف شدند ( نگا : آل‌عمران‌ / 105 ، یونس‌ / 93 ، جاثیه‌ / 17 ) و خداوند برای همیشه کسانی را بر ایشان گماشت که آنان را شکنجه سخت و عذاب بد برساند ( نگا : اعراف‌ / 167 ) .‏

سوره دخان آیه 33
‏متن آیه : ‏
‏ وَآتَیْنَاهُم مِّنَ الْآیَاتِ مَا فِیهِ بَلَاء مُّبِینٌ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما معجزاتی را توسّط موسی بدیشان ارائه نمودیم که در آنها آزمایش آشکاری بود ( برای ایشان ، تا به محکّ زده شوند و روشن گردد چه کسانی عابد و شاکر ، و چه افرادی کافر و فاجر خواهند شد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الآیَاتِ » : معجزات . دلائل . « بَلآءٌ » : آزمایش .‏

سوره دخان آیه 34
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ هَؤُلَاء لَیَقُولُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏اینان می‌گویند :‏

‏توضیحات : ‏
‏« هؤُلآءِ » : مشرکان و کفّار مکّه .‏

سوره دخان آیه 35
‏متن آیه : ‏
‏ إِنْ هِیَ إِلَّا مَوْتَتُنَا الْأُولَى وَمَا نَحْنُ بِمُنشَرِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏مرگ ما جز مرگ اوّل نیست ( و بعد از آن ) ما هرگز زنده نخواهیم شد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« هِیَ » : مرجع این ضمیر می‌تواند ( الْمَوْتَةُ ) باشد که از سیاق کلام استفاده می‌شود . یعنی : مَا الْمَوْتَةُ إِلاّ مَوْتَتُنَا الأُولی . یا ( عاقِبَة ) و یا ( نِهایَة ) باشد . یعنی : مَا عَاقِبَةُ أَمْرِنَا إِلاَّ الْمَوْتَةُ الأُولی . « مَوْتَتُنَا الأولی‌ » : مرگ اوّل ما . مراد از واژه ( أَوّل ) یا مؤنّث آن ( أُولی ) ، یک بار است‌ ؛ نه این که مراد یکم است که دوم و سوم و . . . به دنبال داشته باشد . معنی این آیه با آیه 29 سوره انعام برابر است : وَ قَالُوا إِنْ هِیَ إِلاّ حَیَاتُنَا الدُّنْیَا وَ مَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ . « بِمُنشَرِینَ » : زنده شدگان . برانگیخته شدگان .‏

سوره دخان آیه 36
‏متن آیه : ‏
‏ فَأْتُوا بِآبَائِنَا إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( ای محمّد و ای مؤمنان ! ) اگر راست می‌گوئید ( که بعد از مرگ حیاتی در کار است ، از خدا بخواهید ) پدران و نیاکان ما را ( زنده گرداند و آنان را ) نزد ما بیاورید ( تا بر صدق گفتار شما گواهی دهند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَأْتُوا بِئَابَآئِنَا . . . » : پدران و نیاکان مرده ما را زنده گردانید و به نزد ما بیاورید .‏

سوره دخان آیه 37
‏متن آیه : ‏
‏ أَهُمْ خَیْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ أَهْلَکْنَاهُمْ إِنَّهُمْ کَانُوا مُجْرِمِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آیا آنان بهترند ( و از ثروت و قدرت و دبدبه و کوکبه بیشتری برخوردارند ) یا قوم تُبّع ( که ملوک و شاهان یمن بودند و در همسایگی ایشان می‌زیستند ) و کسانی که پیش از آنان بودند ؟ ( همچون قبائل نوح و عاد و ثمود ) . ما آنان را در گذشته هلاک ساخته‌ایم چون مجرم و گناهکار بوده‌اند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« تُبَّعٍ » : تُبّع حِمْیَری ، یکی از شاهان یمن و مرد صالحی بوده است . داستان قوم او برای اهل مکّه روشن و شناخته بود ( نگا : المصحف المیسّر ) . قوم تُبّع جمعیّتی بودند با قدرت و نیروی فراوان و حکومت پهناور و گسترده . تُبّع یک لقب عمومی برای ملوک و شاهان یمن بوده است ( نگا : تفسیر نمونه ) . « قَوْمُ تُبَّعٍ » : ( نگا : / 14 ) .‏

سوره دخان آیه 38
‏متن آیه : ‏
‏ وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا لَاعِبِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما آسمانها و زمین و آنچه در میان آن دو است بیهوده و بی‌هدف نیافریده‌ایم . ( جهان دالانی است به سوی جهان عظیم و ابدی آخرت که پشت سر این جهان قرار دارد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« وَ مَا خَلَقْنَا . . . » : ( نگا : انبیاء / 16 ، ص‌ / 27 ) .‏

سوره دخان آیه 39
‏متن آیه : ‏
‏ مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما آن دو را جز به حق نیافریده‌ایم ( و جهان را بدین نظم و نظام شگفت بیهوده و بی‌حکمت درست نکرده‌ایم ) ولیکن غالب ایشان ( گوش شنوا و چشم بینا ندارند ، و حقائق را نمی‌شنوند و این همه نقش عجب را بر در و دیوار وجود نمی‌بینند ، و در حقیقت ) نمی‌فهمند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلاّ بِالْحَقِّ » : ( نگا : حجر / 85 ، ص‌ / 27 ) .‏

سوره دخان آیه 40
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ مِیقَاتُهُمْ أَجْمَعِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏روز داوری ( و قضاوت بین افراد برحق و افراد ناحق که قیامت است ) وعده‌گاه همه آنان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَوْمَ الْفَصْلِ » : روز داوری میان محِقّ و مبطل . روز جدائی بین حق و باطل ( نگا : صافّات‌ / 21 ) .‏

سوره دخان آیه 41
‏متن آیه : ‏
‏ یَوْمَ لَا یُغْنِی مَوْلًى عَن مَّوْلًى شَیْئاً وَلَا هُمْ یُنصَرُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آن روزی که هیچ خویشی و دوستی کمترین کمکی به خویش و دوست خود نمی‌کند ، و به هیچ وجه ( مردمان از سوی همدیگر همکاری و ) یاری نمی‌گردند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« لا یُغْنِی‌ » : سودی نمی‌رساند . بی‌نیاز نمی‌گرداند ( نگا : یونس‌ / 36 ، یوسف‌ / 68 ، مریم‌ / 42 ) . « مَوْلیً » : هر کس که با انسان رابطه و پیوند داشته باشد . از قبیل : دوست ، خویشاوند ، رئیس ، هم‌پیمان ، و . . .‏

سوره دخان آیه 42
‏متن آیه : ‏
‏ إِلَّا مَن رَّحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏مگر کسی که خدا بدو مرحمت کند ( و از او درگذرد و از شفاعت خوبان بهره‌مندش گرداند ) چرا که خداوند باعزّت و توانا و بامحبّت و مهربان است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ » : اشاره به رحمت در عین قدرت خداوند ذوالجلال است .‏

سوره دخان آیه 43
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏قطعاً درخت زقّوم ، خوراک گناهکاران است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الزَّقُّومِ » : درختی تلخ و بدبو ( نگا : صافّات‌ / 62 ) .‏

سوره دخان آیه 44
‏متن آیه : ‏
‏ طَعَامُ الْأَثِیمِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏قطعاً درخت زقّوم ، خوراک گناهکاران است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الأَثِیمِ » : بسیار گناهکار ( نگا : بقره‌ / 276 ، نساء / 107 ، شعراء / 222 ) .‏

سوره دخان آیه 45
‏متن آیه : ‏
‏ کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏همچون فلز گداخته در شکمها می‌جوشد .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْمُهْلِ » : فلز گداخته ( نگا : کهف‌ / 29 ، معارج‌ / 8 ) . « یَغْلی‌ » : می‌جوشد .‏

سوره دخان آیه 46
‏متن آیه : ‏
‏ کَغَلْیِ الْحَمِیمِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏جوششی همچون آب گرم و داغ .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْحَمِیمِ » : آب بسیار گرم و پرحرارت ( نگا : انعام‌ / 70 ، یونس‌ / 4 ، حجّ‌ / 19 ) .‏

سوره دخان آیه 47
‏متن آیه : ‏
‏ خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلَى سَوَاء الْجَحِیمِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏( به مأموران دوزخ فرمان داده می‌شود : ) این کافر فاجر را بگیرید و به میان دوزخ پرتابش کنید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَاعْتِلُوهُ » : او را روی زمین بکشید . او را پرت کنید . از ماده ( عتل ) . « سَوَآءِ » : وسط ( نگا : بقره‌ / 108 ، صافّات‌ / 55 ) .‏

سوره دخان آیه 48
‏متن آیه : ‏
‏ ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذَابِ الْحَمِیمِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏سپس بر سر او آب جوشان بریزید ( تا بر عذاب و دردش افزوده گردد ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« صُبُّوا » : بریزید . « عَذَابِ الْحَمِیمِ » : عذاب آب جوشان و بسیار گرم .‏

سوره دخان آیه 49
‏متن آیه : ‏
‏ ذُقْ إِنَّکَ أَنتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بچش که تو زوردار و بزرگواری !‏

‏توضیحات : ‏
‏« ذُِْ » : بچش . « إِنَّکَ أَنْتَ . . . » : جنبه استهزاء دارد . یعنی بچش که تو عزیز و مقتدر در میان قوم و قبیله خود ، و بزرگوار و نجیب در میان حسب و نسب خویش بودی .‏

سوره دخان آیه 50
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ هَذَا مَا کُنتُم بِهِ تَمْتَرُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏این ( عذابی که هم‌اینک می‌بینید و لمسش می‌کنید ) همان چیزی است که پیوسته درباره آن شکّ و تردید می‌کردید .‏

‏توضیحات : ‏
‏« کُنتُمْ . . . تَمْتَرُونَ » : شکّ می‌کردید ( نگا : انعام‌ / 2 ، حجر / 63 ، مریم‌ / 34 ) .‏

سوره دخان آیه 51
‏متن آیه : ‏
‏ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏پرهیزگاران در جایگاه امن و امانی هستند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« أَمِینٍ » : بدون ترس و خوف . دارای امن و امان .‏

سوره دخان آیه 52
‏متن آیه : ‏
‏ فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏در میان باغها و چشمه‌سارها .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ » : بدل از ( فی مَقامٍ أَمینٍ ) است .‏

سوره دخان آیه 53
‏متن آیه : ‏
‏ یَلْبَسُونَ مِن سُندُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ مُّتَقَابِلِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آنان لباسهائی از حریر نازک و ضخیم می‌پوشند ، و در مقابل یکدیگر می‌نشینند ( و به شادی می‌پردازند ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« سُندُسٍ » : پارچه‌های ابریشمی نازک و لطیف . « إِسْتَبْرَقٍ » : پارچه‌های ابریشمی ضخیم و درخشان ( نگا : کهف‌ / 31 ) .‏

سوره دخان آیه 54
‏متن آیه : ‏
‏ کَذَلِکَ وَزَوَّجْنَاهُم بِحُورٍ عِینٍ ‏

‏ترجمه : ‏
‏بهشتیان این چنین هستند و زنان بهشتی سیاه‌چشم با چشمان درشت را نیز به همسری آنان درمی‌آوریم .‏

‏توضیحات : ‏
‏« کَذلِکَ » : این چنینند . آن گونه‌اند که به توصیف درنمی‌آیند . « حُورٍ » : جمع حَوْراء ، زنان سیاه‌چشم « عینٍ » : جمع عَیْناء ، زنان درشت‌چشم .‏

سوره دخان آیه 55
‏متن آیه : ‏
‏ یَدْعُونَ فِیهَا بِکُلِّ فَاکِهَةٍ آمِنِینَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آنان در آنجا هر میوه‌ای را که بخواهند ( با کمال راحت ) می‌طلبند ( و مشکلاتی که در بهره‌گیری از میوه‌های دنیا وجود دارد برای آنان وجود نخواهد داشت ، و از بیماریها و ناراحتیهائی که گاه بر اثر خوردن میوه‌ها در این دنیا پیدا می‌شود در آنجا وجود ندارد ، و همچنین بیمی از فساد و کمبود و فنای آنها نیست ) و از هر نظر در امانند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« ءَامِنِینَ » : در امن و امان . حال ضمیر ( و ) در فعل ( یَدْعُونَ ) است .‏

سوره دخان آیه 56
‏متن آیه : ‏
‏ لَا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولَى وَوَقَاهُمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ ‏

‏ترجمه : ‏
‏آنان هرگز در آنجا مرگی جز همان مرگ نخستین ( که در دنیا چشیده‌اند و بعد از آن زنده شده‌اند ) نخواهند چشید ، و خداوند آنان را از عذاب دوزخ به دور و محفوظ داشته است .‏

‏توضیحات : ‏
‏« الْمَوْتَةَ الأُولی‌ » : مراد مرگ بعد از فرا رسیدن اجل در دنیا است .‏

سوره دخان آیه 57
‏متن آیه : ‏
‏ فَضْلاً مِّن رَّبِّکَ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ‏

‏ترجمه : ‏
‏همه اینها فضل و بخششی از سوی پروردگار تو است . این رستگاری و خوشبختی بزرگی است ( که شامل حال پرهیزگاران می‌شود ) .‏

‏توضیحات : ‏
‏« فَضْلاً » : مفعول‌له ، و یا مفعول‌مطلق فعل محذوفی‌است . فَضَّلَهُمْ فَضْلاً .‏

سوره دخان آیه 58
‏متن آیه : ‏
‏ فَإِنَّمَا یَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏ما قرآن را به زبان تو ( که عربی است نازل و ) آسان کرده‌ایم تا آنان ( آن رابفهمند و بیاموزند و ) پند گیرند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« یَسَّرْنَاهُ » : ( نگا : قمر / 17 و 22 و 32 و 40 ) « بِلِسَانِکَ » : ( نگا : مریم‌ / 97 ) .‏

سوره دخان آیه 59
‏متن آیه : ‏
‏ فَارْتَقِبْ إِنَّهُم مُّرْتَقِبُونَ ‏

‏ترجمه : ‏
‏تو منتظر ( وعده‌های الهی در زمینه پیروزی بر کفّار ، و منتظر مجازات دردناک الهی درباره این قوم لجوج و ستمگر ) باش که آنان منتظر ( ناکامی تو و شکست دعوت تو ) هستند .‏

‏توضیحات : ‏
‏« إِرْتَقِبْ » : بنگر و منتظر باش . « مُرْتَقِبُونَ » : منتظران و نگرندگان ( نگا : سجده‌ / 30 ، طور / 30 و 31 )‏