تفسیر سوره‌ی حدید

مدنی و ۲۹ آیه است.

آیه‌ی ۶-۱:

﴿سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِی ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۖ وَهُوَ ٱلۡعَزِیزُ ٱلۡحَکِیمُ١﴾[الحدید: ۱]. «آنچه در آسمان‌ها و زمین است خداوند را به پاکی یاد می‌کنند و اوست پیروزمند فرزانه».

﴿لَهُۥ مُلۡکُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۖ یُحۡیِۦ وَیُمِیتُۖ وَهُوَ عَلَىٰ کُلِّ شَیۡءٖ قَدِیرٌ٢﴾[الحدید: ۲]. «فرمانروایی آسمان‌ها و زمنین از آن اوست و او زنده می‌گرداند و می‌میراند و او بر همه چیزی تواناست».

﴿هُوَ ٱلۡأَوَّلُ وَٱلۡأٓخِرُ وَٱلظَّٰهِرُ وَٱلۡبَاطِنُۖ وَهُوَ بِکُلِّ شَیۡءٍ عَلِیمٌ٣﴾[الحدید: ۳]. «او «اوّل» و «آخر» و «ظاهر» و «باطن» است و او به همه چیز داناست».

﴿هُوَ ٱلَّذِی خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٖ ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰ عَلَى ٱلۡعَرۡشِۖ یَعۡلَمُ مَا یَلِجُ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَمَا یَخۡرُجُ مِنۡهَا وَمَا یَنزِلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ وَمَا یَعۡرُجُ فِیهَاۖ وَهُوَ مَعَکُمۡ أَیۡنَ مَا کُنتُمۡۚ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِیرٞ٤﴾[الحدید: ۴]. «اوست خدایی که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید آنگاه بر عرش بلند و مرتفع گردید، می‌داند آنچه را که وارد زمین می‌شود و آنچه را که از آن خارج می‌گردد هرکجا که باشید با شماست و خداوند به آنچه می‌کنید بیناست»

﴿لَّهُۥ مُلۡکُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۚ وَإِلَى ٱللَّهِ تُرۡجَعُ ٱلۡأُمُورُ٥﴾[الحدید: ۵]. «فرمانروایی آسمان‌ها و زمین از آن اوست و کارها بدو برگردانده می‌شود».

﴿یُولِجُ ٱلَّیۡلَ فِی ٱلنَّهَارِ وَیُولِجُ ٱلنَّهَارَ فِی ٱلَّیۡلِۚ وَهُوَ عَلِیمُۢ بِذَاتِ ٱلصُّدُورِ٦﴾[الحدید: ۶]. «شب را در روز، و روز را در شب داخل می‌گرداند و او به راز دل‌ها داناست».

خداوند متعال از عظمت و شکوه و گستردگی فرمانروایی‌اش خبر می‌دهد که همه آنچه در آسمان‌ها و زمین است از قبیل حیوانات ناطق و غیر ناطق و جمادات، خداوند را به پاکی یاد می‌کنند و او را از آنچه شایسته شکوهش نیست منزّه می‌دانند. و همه آنچه در آسمان‌ها و زمین است به عبادت پروردگارشان مشغولند و تسلیم قدرت او هستند و آثار حکمت الهی در آنها نمایان است. بنابراین فرمود: ﴿وَهُوَ ٱلۡعَزِیزُ ٱلۡحَکِیمُ﴾و او توانای با حکمت است.

در اینجا بیان شده که همه م خلوقات در جهان بالا و پایین به‌طور عام نیازمند پروردگارشان می‌باشند و قدرت او همه را فراگرفته و حکمت او در آفرینش جهان هستی و فرمانش در هر چیز نمایان است. سپس خداوند از فرمانروایی فراگیرش خبر داد و فرمود: ﴿لَهُۥ مُلۡکُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۖ یُحۡیِۦ وَیُمِیتُ﴾فرمانروایی آسمان‌ها و زمین از آن خداوند است و او می‌میراند و زنده می‌گرداند. یعنی اوست آفریننده مخلوقات و اوست روزی دهنده و کارساز آن‌ها.

﴿وَهُوَ عَلَىٰ کُلِّ شَیۡءٖ قَدِیرٌ﴾و او بر هر کار و هر چیزی تواناست. ﴿هُوَ ٱلۡأَوَّلُ﴾او پیشین است که قبل از او چیزی نبوده و نیست، ﴿وَٱلظَّٰهِرُ﴾و پیدا است که بالاتر از او چیزی نیست. ﴿وَٱلۡبَاطِنُ﴾و ناپیدا است که نهان‌تر از او چیزی نیست. ﴿وَهُوَ بِکُلِّ شَیۡءٍ عَلِیمٌ﴾و او به هر چیزی داناست. و علم و آگاهی او امور پیدا و پنهان و رازها و امور پوشیده و امور پیشین و پسین را فراگرفته است.

﴿هُوَ ٱلَّذِی خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٖ﴾اوست خدایی که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید. آفرینش از روز یکشنبه شروع شد و آخرین روز آن جمعه بود. ﴿ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰ عَلَى ٱلۡعَرۡشِ﴾سپس بر عرش خودش آنگونه که شایسته و سزاوار شکوه او است، بلند و مرتفع گردید.

﴿یَعۡلَمُ مَا یَلِجُ فِی ٱلۡأَرۡضِ﴾دانه‌ها و موجودات زنده و باران و غیره که به داخل زمین وارد می‌شوند را می‌داند. ﴿وَمَا یَخۡرُجُ مِنۡهَا﴾و گیاهان و درختان و حیوانات و غیره که از زمین بیرون می‌آیند را می‌داند. ﴿وَمَا یَنزِلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ﴾و تقدیرات و فرشتگان و روزی‌هایی را که از آسمان فرود می‌آید می‌داند ﴿وَمَا یَعۡرُجُ فِیهَا﴾و فرشتگان و ارواح و دعاها و اعمال و غیره را که در آسمان‌ها بالا می‌روند می‌داند. ﴿وَهُوَ مَعَکُمۡ أَیۡنَ مَا کُنتُمۡ﴾و او با شماست هر کجا که باشید. هم چنان که خداوند متعال فرموده است: ﴿مَا یَکُونُ مِن نَّجۡوَىٰ ثَلَٰثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمۡ وَلَا خَمۡسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمۡ وَلَآ أَدۡنَىٰ مِن ذَٰلِکَ وَلَآ أَکۡثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمۡ أَیۡنَ مَا کَانُوا﴾[المجادلة: ۷]. «هیچ گفتگوی محرمانه‌ای میان سه تن نیست مگر این که خداوند چهارمین آن‌هاست. و اگر پنج تا باشند ششمین آن‌ها خداست، و اگر کم‌تر یا بیش‌تر از این باشند، هرکجا که باشند خدا با آن‌هاست».

همراهی خدا با همه مخلوقات از طریق علم و اطلاع است، بنابراین وعده و عید داد که مقابل اعمال جزا خواهد داد و فرمود: ﴿وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِیرٞ﴾و خداوند به کارهایی که از شما سر می‌زند بیناست و در برابر کارهای نیک و بدی که انجام می‌دهید شما را جزا و سزا خواهد داد.

﴿لَّهُۥ مُلۡکُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ﴾فرمانروایی آسمان‌ها و زمین از آن اوست، او می‌آفریند، و همه بنده او هستند و در آنها آنگونه که بخواهد تصرّف می‌نماید و اوامر تقدیری وشرعی خود را بنابر حکمت الهی خویش در آن‌ها به اجرا می‌گذارد.

﴿وَإِلَى ٱللَّهِ تُرۡجَعُ ٱلۡأُمُورُ﴾و کارها و انجام دهندگان آن به‌سوی خدا برگردانده می‌شوند. پس بندگان نزد او حاضر می‌شوند آنگاه او پاک را از ناپاک جدا می‌نماید و نیکوکار را به پاداش کار نیکش جزا می‌دهد و بدکار را به سزای کار بدش کیفر می‌دهد.

﴿یُولِجُ ٱلَّیۡلَ فِی ٱلنَّهَارِ وَیُولِجُ ٱلنَّهَارَ فِی ٱلَّیۡلِ﴾شب را در روز داخل می‌گرداند آنگاه شب آن‌ها را با تاریکی می‌پوشاند و آرام می‌شوند. سپس روز را در شب داخل می‌گرداند وآنگاه تاریکی از زمین رخت بر می‌بندد و جهان روشن می‌گردد و بندگان حرکت می‌کنند و به دنبال زندگی و منافعشان می‌روند.

و خداوند همواره شب را در روز و روز را در شب داخل می‌گرداند و یکی را کوتاه و دیگری را طولانی می‌کند و همین طور کوتاه و بلند می‌شوند تا این‌که فصل‌ها به وجود می‌آیند و منافع زیادی برای مخلوقات به دست می‌آید. پس با برکت و خجسته است خداوند پروردگار جهانیان و بسی برتر و بالاتر است خداوند بزرگوار بخشنده که نعمت‌های ظاهری و باطنی به بندگانش داده‌است. ﴿وَهُوَ عَلِیمُۢ بِذَاتِ ٱلصُّدُورِ﴾و او به آنچه در دل و سینه جهانیان است بیناست. پس هرکس را که شایسته باشد موفق می‌گرداند و هرکس را که سزاوار هدایت او نباشد خوار می‌نماید.

آیه‌ی ۱۱-۷:

﴿ءَامِنُواْ بِٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ وَأَنفِقُواْ مِمَّا جَعَلَکُم مُّسۡتَخۡلَفِینَ فِیهِۖ فَٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکُمۡ وَأَنفَقُواْ لَهُمۡ أَجۡرٞ کَبِیرٞ٧﴾[الحدید: ۷]. «به خدا و پیغمبرش ایمان بیاورید و از آنچه شما را در آن جانشین ساخته است ببخشید زیرا کسانی که از شما ایمان بیاورند و بذل و بخشش بکنند پاداش بزرگی دارند».

﴿وَمَا لَکُمۡ لَا تُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَٱلرَّسُولُ یَدۡعُوکُمۡ لِتُؤۡمِنُواْ بِرَبِّکُمۡ وَقَدۡ أَخَذَ مِیثَٰقَکُمۡ إِن کُنتُم مُّؤۡمِنِینَ٨﴾[الحدید: ۸]. «و شما را چه شده که به خدا ایمان نمی‌آورید درحالیکه پیغمبر شما را فرا می‌خواند تا به پروردگارتان ایمان بیاورید. و اگر مؤمن باشید به‌راستی خدا از شما پیمان گرفته است».

﴿هُوَ ٱلَّذِی یُنَزِّلُ عَلَىٰ عَبۡدِهِۦٓ ءَایَٰتِۢ بَیِّنَٰتٖ لِّیُخۡرِجَکُم مِّنَ ٱلظُّلُمَٰتِ إِلَى ٱلنُّورِۚ وَإِنَّ ٱللَّهَ بِکُمۡ لَرَءُوفٞ رَّحِیمٞ٩﴾[الحدید: ۹]. «اوست خدایی که بر بنده‌اش آیه‌های روشن نازل می‌کند تا شما را از تاریکی‌ها به نور باز برد و خداوند نسبت به شما بخشندۀ مهربان است».

﴿وَمَا لَکُمۡ أَلَّا تُنفِقُواْ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِ وَلِلَّهِ مِیرَٰثُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۚ لَا یَسۡتَوِی مِنکُم مَّنۡ أَنفَقَ مِن قَبۡلِ ٱلۡفَتۡحِ وَقَٰتَلَۚ أُوْلَٰٓئِکَ أَعۡظَمُ دَرَجَةٗ مِّنَ ٱلَّذِینَ أَنفَقُواْ مِنۢ بَعۡدُ وَقَٰتَلُواْۚ وَکُلّٗا وَعَدَ ٱللَّهُ ٱلۡحُسۡنَىٰۚ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِیرٞ١٠﴾[الحدید: ۱۰]. «و شما را چه شده است که در راه خدا انفاق نمی‌کنید، حال آنکه میراث آسمان‌ها و زمین از آن خداست؟! کسانی از شما که پیش از فتح انفاق کرده‌اند و جنگیده‌اند (با انفاق کنندگان و جاهدگرانِ پس از فتح) یکسان نیستند، آنان درجه و مقامشان فراتر و برتر از درجه و مقام کسانی است که بعد از فتح بذل و بخشش نموده و جنگیده‌اند امّا به هرحال خداوند به همه وعدۀ پاداش نیکو را داده‌است و خداوند از آنچه می‌کنید آگاه است».

﴿مَّن ذَا ٱلَّذِی یُقۡرِضُ ٱللَّهَ قَرۡضًا حَسَنٗا فَیُضَٰعِفَهُۥ لَهُۥ وَلَهُۥٓ أَجۡرٞ کَرِیمٞ١١﴾[الحدید: ۱۱]. «کیست کسی‌که به خدا قرض نیکویی دهد تا آن‌را برایش چند برابر گرداند و او پاداشی ارزشمند دارد».

خداوند بندگانش را فرمان می‌دهد تا به او و پیامبرش و به آنچه پیامبر آورده است ایمان بیاورند. همچنین آن‌ها را فرمان می‌دهد تا از اموالی که خداوند در دست آن‌ها قرار داده و آنان را در آن جانشین ساخته، اتفاق کنند تا بنگرد با آنچه می‌کنند. سپس وقتی آن‌ها را به این کار دستور داد پاداش این کار را ذکر کرد و آن‌ها را تشویق نمود و فرمود: ﴿فَٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکُمۡ وَأَنفَقُواْ لَهُمۡ أَجۡرٞ کَبِیرٞ﴾کسانی‌که هم به خدا و پیغمبرش ایمان آورده و هم در راه خدا بذل و بخشش کرده‌اند پاداش بزرگی دارند و بزرگ‌ترین پاداش آن‌ها خشنودی پروردگار و دست یابی به سرای بهشت و نعمت‌های پایدار آن است، بهشتی که خداوند آن را برای مومنان و مجاهدان آماده کرده است.

سپس انگیزه‌ای که آن‌ها را به ایمان آوردن فرامی خواند و عدم وجود مانع برای ایمان آوردن را بیان می‌نماید و می‌فرماید: ﴿وَمَا لَکُمۡ لَا تُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَٱلرَّسُولُ یَدۡعُوکُمۡ لِتُؤۡمِنُواْ بِرَبِّکُمۡ وَقَدۡ أَخَذَ مِیثَٰقَکُمۡ إِن کُنتُم مُّؤۡمِنِینَ٨﴾چه چیزی شما را از ایمان آوردن باز می‌دارد درحالیکه محمّدصبهترین و بزرگوارترین پیامبران و بهترین دعوتگری است که شما را به‌سوی خدا فرا می‌خواند.

پس این ایجاب می‌نماید تا شتابان دعوت او را اجابت کنید و به حقّی که با خود آورده است لبیک بگوئید. و از شما عهد و پیمان گرفته که ایمان بیاورید اگر شما مومن هستید.

با جود این از آنجا که به شما لطف دارد فقط به این اکتفا نموده است که بهترین و برترین شخصیت جهان شما را دعوت کند، بلکه پیامبر را با معجزات تأیید نموده و با نشانه‌های روشن شما را به راست بودن آنچه که آورده راهنمایی کرده است.

بنابراین فرمود: ﴿هُوَ ٱلَّذِی یُنَزِّلُ عَلَىٰ عَبۡدِهِۦٓ ءَایَٰتِۢ بَیِّنَٰتٖ﴾خداوند ذاتی است که بر بنده‌اش آیه‌های روشن نازل می‌کند. یعنی آیاتی که روشن هستند و خردمندان را بر صحّت و درستی همه آنچه که پیامبر آورده و بر این که آن حقّ و راست و یقینی است راهنمایی می‌کنند. ﴿لِّیُخۡرِجَکُم مِّنَ ٱلظُّلُمَٰتِ إِلَى ٱلنُّورِ﴾تا با فرستادن پیامبر به‌سوی شما و کتاب و حکمتی که خداوند بر دست او نازل کرده است شما را از تاریکی‌های جهالت و کفر بیرون بیاورد و به نور علم و ایمان برساند.

و این برای آن است که خداوند نسبت به شما لطف دارد و در حقّ شما مهربان است، طوری که خداوند از مادر نسبت به فرزندش مهربان‌تر است. ﴿وَإِنَّ ٱللَّهَ بِکُمۡ لَرَءُوفٞ رَّحِیمٞ﴾و خداوند نسبت به شما بخشنده مهربان است.

﴿وَمَا لَکُمۡ أَلَّا تُنفِقُواْ فِی سَبِیلِ ٱللَّهِ وَلِلَّهِ مِیرَٰثُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ﴾چه چیز شما را از انفاق کردن در راه خدا باز می‌دارد، (راه خدا که همه راه‌های خیر را در بر می‌گیرد)؟ چه چیز باعث می‌شود تا تنگ چشمی و بخل بورزید حال آنکه شما چیزی ندارید بلکه همه اموال و دارایی‌تان یا از دست شما بیرون خواهد آمد و یا شما از آن‌ها جدا خواهید شد، آنگاه دارایی به صاحبش که خداوند تبارک و تعالی است بر می‌گردد. پس مادامی که اموالی را در دست دارید، انفاق را غنیمت بشمارید و فرصت را غنیمت بدانید.

سپس خداوند تفاضل اعمال را برحسب حالات و حکمت الهی بیان کرد و فرمود: ﴿لَا یَسۡتَوِی مِنکُم مَّنۡ أَنفَقَ مِن قَبۡلِ ٱلۡفَتۡحِ وَقَٰتَلَۚ أُوْلَٰٓئِکَ أَعۡظَمُ دَرَجَةٗ مِّنَ ٱلَّذِینَ أَنفَقُواْ مِنۢ بَعۡدُ وَقَٰتَلُواْ﴾کسانی از شما که پیش از فتح انفاق کرده‌اند و جنگیده‌اند با انفاق کنندگان و جهادگران پس از فتح یکسان و برابر نیستند. منظور از فتح در اینجا فتح حدیبیه است، آنگاه که میان پیامبر و قریش پیمان صلح امضاء شد که از بزرگ‌ترین فتوحات می‌باشد و در آن اسلام گسترش یافت و مسلمان‌ها با کافران در آمیختند و بدون مخالفتِ کسی دعوت کردن به دین ممکن شد.

پس در این وقت گروه‌های زیادی به اسلام گرویدند و اسلام قدرت و عزّت بزرگی به دست آورد. و مسلمان‌ها قبل از این فتح جز در سرزمینی که اهالی آن مسلمان شده بودند مانند مدینه و توابع آن نمی‌توانستند به دین دعوت کنند. کسانی‌که از سرزمین مکّه یا دیگر شهرهای مشرکین بودند وقتی مسلمان می‌شدند مورد اذّیت و آزار قرار می‌گرفتند و هراس داشتند. بنابراین، کسانی‌که پیش از فتح هراس داشتند. بنابراین کسانی که پیش از فتح مسلمان شده و انفاق کرده و جنگیده‌اند پاداش و مقام بزرگ‌تر و برتری دارند نسبت به کسانی‌که بعد از فتح اسلام آورده و انفاق نموده و جهاد کرده‌اند.

همان‌طور که حکمت نیز این را اقتضا می‌نماید. بنابراین، پیشگامان و بزرگان اصحاب اغلب قبل از فتح مسلمان شده بودند. و از آنجا که برتری قایل شدن برای آن دسته از مسلمانان که قبل از فتح اسلام آورده و انفاق کرده‌اند این توهم را ایجاد می‌کند که چه بسا کسانی‌که دیگران بر آنان برتری داده شده‌اند نوعی کاستی و عیب دارند، خداوند این توهم را ردّ کرد و فرمود: ﴿وَکُلّٗا وَعَدَ ٱللَّهُ ٱلۡحُسۡنَىٰ﴾و خداوند به هریک از آنان، یعنی هم به کسانی که قبل از فتح اسلام آورده و انفاق کرده و جهاد نموده‌اند و هم به کسانی که بعد از فتح اسلام آورده و انفاق نموده و جهاد کرده‌اند وعده بهشت داده است. و این بر فضیلت همه اصحاب شدلالت می‌کند که خداوند به مومن بودنشان گواهی داده و آن‌ها را وعده بهشت داده‌است.

﴿وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِیرٞ﴾و خداوند به آنچه می‌کنید، بیناست. پس هرکدام از شما را براساس آنچه که انجام داده است، پاداش می‌دهد.

سپس آن‌ها را تشویق نمود تا در راه خدا انفاق کنند چون جهاد در راه خدا بدون انفاق و بذل اموال برای سامان دهی جهاد میسر نیست. پس فرمود: ﴿مَّن ذَا ٱلَّذِی یُقۡرِضُ ٱللَّهَ قَرۡضًا حَسَنٗا﴾کیست که به خدا قرض نیکویی دهد و آن انفاق و بذل و بخشش پاکیزه است که خالصانه برای خداست و مطابق با رضایت او از مال و دارایی حلال داده می‌شود. و این از لطف خداوندی است که چنین بذل و بخششی را قرض نامیده است حال آن که مال و دارایی همه از آن او است و همه بنده او هستند. و وعده داده که آن را چندین برابر می‌گرداند و او بزرگوار و بخشنده است.

و این دو چندان کردن در روز قیامت است، روزی که نیازمندی ِ هر انسانی روشن و آشکار می‌گردد. و هر انسانی به کوچک‌ترین پاداش نیک نیازمند است. بنابراین فرمود:

آیه‌ی ۱۵-۱۲:

﴿یَوۡمَ تَرَى ٱلۡمُؤۡمِنِینَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ یَسۡعَىٰ نُورُهُم بَیۡنَ أَیۡدِیهِمۡ وَبِأَیۡمَٰنِهِمۖ بُشۡرَىٰکُمُ ٱلۡیَوۡمَ جَنَّٰتٞ تَجۡرِی مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِینَ فِیهَاۚ ذَٰلِکَ هُوَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِیمُ١٢﴾[الحدید: ۱۲]. «روزی‌که مردان و زنان مؤمن را می‌بینی که نورشان پیشاپیش آنان و در سمت راستشان شتابان است. امروز شما را مژده باد باغ‌هایی که (در زیر کاخ‌های آن) رودبارها جاری است و در آنجا جاودانه‌اید. این است رستگاری بزرگ».

﴿یَوۡمَ یَقُولُ ٱلۡمُنَٰفِقُونَ وَٱلۡمُنَٰفِقَٰتُ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ ٱنظُرُونَا نَقۡتَبِسۡ مِن نُّورِکُمۡ قِیلَ ٱرۡجِعُواْ وَرَآءَکُمۡ فَٱلۡتَمِسُواْ نُورٗاۖ فَضُرِبَ بَیۡنَهُم بِسُورٖ لَّهُۥ بَابُۢ بَاطِنُهُۥ فِیهِ ٱلرَّحۡمَةُ وَظَٰهِرُهُۥ مِن قِبَلِهِ ٱلۡعَذَابُ١٣﴾[الحدید: ۱۳]. «روزی‌که مردان و زنان منافق به مؤمنان می‌گویند: به ما بنگرید تا از نورتان بهره‌ای برگیریم گفته می‌شود: به پشت سرتان برگردید و (در آنجا) نور بجویید. پس میان آنان دیواری زده می‌شود که دری دارد داخل آن رو به رحمت و خارج آن رو به عذاب است».

﴿یُنَادُونَهُمۡ أَلَمۡ نَکُن مَّعَکُمۡۖ قَالُواْ بَلَىٰ وَلَٰکِنَّکُمۡ فَتَنتُمۡ أَنفُسَکُمۡ وَتَرَبَّصۡتُمۡ وَٱرۡتَبۡتُمۡ وَغَرَّتۡکُمُ ٱلۡأَمَانِیُّ حَتَّىٰ جَآءَ أَمۡرُ ٱللَّهِ وَغَرَّکُم بِٱللَّهِ ٱلۡغَرُورُ١٤﴾[الحدید: ۱۴]. «(منافقان) به آنان ندا می‌دهند: آیا با شما نبودیم؟ می‌گویند: بلی، و لیکن خویشتن را گرفتار بلا کردید و چشم به راه ماندید و شک کردید و آرزوها شما را گول زد تا آنکه حکم خداوند دررسید و فریبنده شما را فریفت».

﴿فَٱلۡیَوۡمَ لَا یُؤۡخَذُ مِنکُمۡ فِدۡیَةٞ وَلَا مِنَ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْۚ مَأۡوَىٰکُمُ ٱلنَّارُۖ هِیَ مَوۡلَىٰکُمۡۖ وَبِئۡسَ ٱلۡمَصِیرُ١٥﴾[الحدید: ۱۵]. «پس امروز هم از شما و هم از کافران بلاگردانی پذیرفته نمی‌شود جایگاه شما آتش دوزخ است. آتش یاور و سرپرست شماست، و چه بد سرنوشتی است».

خداوند متعال با بیان فضیلت ایمان و لذّت بردن مؤمنان از آن در روز قیامت، می‌فرماید: ﴿یَوۡمَ تَرَى ٱلۡمُؤۡمِنِینَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ یَسۡعَىٰ نُورُهُم بَیۡنَ أَیۡدِیهِمۡ وَبِأَیۡمَٰنِهِم﴾وقتی‌که قیامت برپا می‌شود و خورشید و ماه تاریک و بی‌نور می‌گردند و مردم در تاریکی قرار می‌گیرند و پل صراط روی جهنّم نصب می‌گردد، در آن هنگام زنان و مردان مومن را خواهی دید که نورشان پیش روی آنان و از سمت راستشان با شتاب در حرکت است. پس آن‌ها به وسیله ایمان و نور خود در آن محل دشوار و وحشتناک جلو می‌روند و هرکس به اندازه ایمان خود نور دارد و در آن وقت بزرگ‌ترین مژده به آن‌ها داده شده و گفته می‌شود: ﴿بُشۡرَىٰکُمُ ٱلۡیَوۡمَ جَنَّٰتٞ تَجۡرِی مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِینَ فِیهَاۚ ذَٰلِکَ هُوَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِیمُ﴾امروز شما را مژده باد به باغ‌هایی که رودبارها از زیر کاخ‌های آن جاری است و در آن جا جاودانه‌اید. این است رستگاری بزرگ.

سوگند به خدا که این مژده برای آنها بسیار شیرین و لذّت بخش است چون تمامی خواسته‌های آن‌ها تحّقق یافته و هر امر ناگوار و نامطلوبی از آنها دور شده است.

وقتی منافقان، مؤمنان را می‌بینند که به وسیله نورشان راه می‌روند و منافقان نورشان خاموش می‌گردد و در تاریکی‌ها حیران می‌مانند به مومنان می‌گویند: ﴿ٱنظُرُونَا نَقۡتَبِسۡ مِن نُّورِکُمۡ﴾به ما مهلت و فرصت دهید تا از نور شما برگردیم و به وسیله آن حرکت کنیم تا از نور شما برگیریم و به وسیله آن حرکت کنیم تا از عذاب نجات یابیم. ﴿قِیلَ ٱرۡجِعُواْ وَرَآءَکُمۡ فَٱلۡتَمِسُواْ نُورٗا﴾به آنها گفته می‌شود: به پشت سرتان و به دنیا برگردید و نوری بجویید. یعنی اگر خواسته شما ممکن است پس به عقب برگردید، حال آنکه بازگشت به دنیا محال است و امکان ندارد.

﴿فَضُرِبَ بَیۡنَهُم بِسُورٖ﴾پس میان مومنان و منافقان دیوار و دژ محکمی زده می‌شود. ﴿لَّهُۥ بَابُۢ بَاطِنُهُۥ فِیهِ ٱلرَّحۡمَةُ وَظَٰهِرُهُۥ مِن قِبَلِهِ ٱلۡعَذَابُ﴾داخل آنکه رو به مؤمنان است رحمت می‌باشد و خارج آن که رو به منافقان است عذاب است. منافقان مؤمنان را صدا می‌زنند و با تضّرع و زاری می‌گویند: ﴿أَلَمۡ نَکُن مَّعَکُمۡ﴾آیا در دنیا ما با شما نبودیم و نمی‌گفتیم: «لا اله الا الله» و نماز نمی‌خواندیم و روزه نمی‌گرفتیم و جهاد نمی‌کردیم و همان کاری که شما انجام می‌دادید انجام نمی‌دادیم؟! ﴿قَالُواْ بَلَىٰ﴾می‌گویند: بلی! شما در دنیا با ما بودید و در ظاهر همان کاری را که ما انجام می‌دادیم می‌کردید، ولی اعمال شما منافقانه بود و بدون ایمان و بدون نیت درست انجام می‌شد.

﴿وَلَٰکِنَّکُمۡ فَتَنتُمۡ أَنفُسَکُمۡ وَتَرَبَّصۡتُمۡ وَٱرۡتَبۡتُمۡ﴾ولی شما خود را گرفتار فتنه و بلا نمودید و چشم به راه ماندید و در خبر خداوند که جای شک و تردیدی در آن نیست شک کردید. ﴿وَغَرَّتۡکُمُ ٱلۡأَمَانِیُّ﴾و آرزوهای باطل شما را گول زد، یعنی گمان بردید و آرزو کردید که آنچه مومنان به دست می‌آورند شما هم به دست خواهید آورد، حال آنکه شما یقین و باور ندارید.

﴿حَتَّىٰ جَآءَ أَمۡرُ ٱللَّهِ﴾تا اینکه مرگ به سراغ شما آمد و شما در آن حالت زشت قرار گرفتید. ﴿وَغَرَّکُم بِٱللَّهِ ٱلۡغَرُورُ﴾و فریبنده شما را فریفت. و فریبنده شیطان است که کفر و شک را برای شما آراست و آنگاه شما به آن اطمینان پیدا کردید و به وعده آن اعتماد نمودید و خبرش را تصدیق کردید.

﴿فَٱلۡیَوۡمَ لَا یُؤۡخَذُ مِنکُمۡ فِدۡیَةٞ وَلَا مِنَ ٱلَّذِینَ کَفَرُواْ﴾پس امروز هم از شما و هم از کافرا هیچ بلاگردانی پذیرفته نمی‌شود. پس اگر به اندازه‌ای دو برابر زمین طلا را به عنوان فدیه بپردازید از شما پذیرفته نمی‌شود، ﴿مَأۡوَىٰکُمُ ٱلنَّارُ﴾جایگاه شما آتش دوزخ است. ﴿هِیَ مَوۡلَىٰکُمۡ﴾آتش که یاور و سرپرست شماست و شما را به آغوش می‌گیرد. ﴿وَبِئۡسَ ٱلۡمَصِیرُ﴾و آتشِ دوزخ چه بد سرنوشتی است!.

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَأَمَّا مَنۡ خَفَّتۡ مَوَٰزِینُهُۥ٨ فَأُمُّهُۥ هَاوِیَةٞ٩ وَمَآ أَدۡرَىٰکَ مَا هِیَهۡ١٠ نَارٌ حَامِیَةُۢ١١﴾[القارعة: ۸-۱۱]. «پس امّا هرکس که کفّه‌ی نیکی‌های او سبک باشد بداند که بازگشتگاهش دوزخ است. و تو از کجا می‌دانی که آن چیست! آتشی زبانه زن است».

آیه‌ی ۱۷-۱۶:

﴿أَلَمۡ یَأۡنِ لِلَّذِینَ ءَامَنُوٓاْ أَن تَخۡشَعَ قُلُوبُهُمۡ لِذِکۡرِ ٱللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ ٱلۡحَقِّ وَلَا یَکُونُواْ کَٱلَّذِینَ أُوتُواْ ٱلۡکِتَٰبَ مِن قَبۡلُ فَطَالَ عَلَیۡهِمُ ٱلۡأَمَدُ فَقَسَتۡ قُلُوبُهُمۡۖ وَکَثِیرٞ مِّنۡهُمۡ فَٰسِقُونَ١٦﴾[الحدید: ۱۶]. «آیا برای مؤمنان وقت آن فرا نرسیده است که دل‌هایشان به (هنگام) یاد خدا و (هنگام) به یاد آوردن آنچه از حقّ نازل شده است خشوع یابد و مانند کسانی نباشند که پیش از این به آنان کتاب داده شد و روزگار بر آنان دراز آمد آنگاه دل‌هایشان سخت شد و بیش‌ترشان بدکارند»؟!.

﴿ٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ یُحۡیِ ٱلۡأَرۡضَ بَعۡدَ مَوۡتِهَاۚ قَدۡ بَیَّنَّا لَکُمُ ٱلۡأٓیَٰتِ لَعَلَّکُمۡ تَعۡقِلُونَ١٧﴾[الحدید: ۱۷]. «بدانید که خداوند زمین را پس از پژمردگی‌اش زنده می‌کند. به‌راستی آیات را به روشنی برایتان بیان کردیم تا این‌که شما خِرَد ورزید».

وقتی حالت زنان و مردان مؤمن و زنان و مردان منافق را در جهان آخرت بیان کرد امری که دل‌ها را به کرنش و خشوع برای پروردگار فرا می‌خواند، مؤمنان را سرزنش کرد که چرا دل‌هایشان فروتن نمی‌شود و فرمود: ﴿أَلَمۡ یَأۡنِ لِلَّذِینَ ءَامَنُوٓاْ أَن تَخۡشَعَ قُلُوبُهُمۡ لِذِکۡرِ ٱللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ ٱلۡحَقِّ﴾آیا وقت آن فرا نرسیده که دل‌های مومنان در برابر ذکر خدا که قرآن است بلرزد و کرنش یابد و مطیع فرمان‌های الهی شود و از آنچه از حقّ نازل شده و محمّدصآن‌را آورده است پیروی نمایند؟

در اینجا آدمی به تلاش برای فروتنی و کرنش قلب برای خداوند و خضوع یافتن آن در برابر کتاب و حکمتی که خداوند نازل کرده است تشویق شده است. و به این ترغیب شده که مؤمنان باید مواعظ الهی و احکام شرعی را در هر وقت به یاد بیاورند و خود را محاسبه کنند.

﴿وَلَا یَکُونُواْ کَٱلَّذِینَ أُوتُواْ ٱلۡکِتَٰبَ مِن قَبۡلُ فَطَالَ عَلَیۡهِمُ ٱلۡأَمَدُ﴾و مانند کسانی نباشند که خداوند کتاب را برای آن‌ها نازل فرمود تا دل‌هایشان خشوع یابد و کاملا فرمانبردار باشند امّا آن‌ها پایدار نماندند بلکه روزگار بر آنان به درازا کشیده و غفلت و بی‌خبری‌شان ادامه یافت و آنگاه ایما نو باورشان از بین رفت.

﴿فَقَسَتۡ قُلُوبُهُمۡۖ وَکَثِیرٞ مِّنۡهُمۡ فَٰسِقُونَ﴾سپس سنگدل شدند و بسیاری از آنها بدکارند. دل‌ها در هر وقت به این نیاز دارند که آنچه را خداوند نازل کرده است یادآوری نمایند و حکمت را تکرار کنند و نباید از این غافل شوند چون غفلت از یاد خدا سبب سنگدلی می‌گردد و باعث می‌شود تا هرگز از چشم‌ها به سبب خوف الهی اشک سرازیر نشود.

﴿ٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ یُحۡیِ ٱلۡأَرۡضَ بَعۡدَ مَوۡتِهَاۚ قَدۡ بَیَّنَّا لَکُمُ ٱلۡأٓیَٰتِ لَعَلَّکُمۡ تَعۡقِلُونَ١٧﴾بدانید که خداوند زمین مرده را زنده می‌گرداند و ما آیات را برای شما به روشنی بیان کرده‌ایم تا خرد ورزید. چون آیات و نشانه‌های خدا عقل‌ها را بر شناخت و معرفت الهی راهنمایی می‌کنند، و این که خداوندی که زمین را پس از پژمردگی زنده گردانده می‌تواند مردگان را پس از مرگشان زنده بگرداند و آنگاه آن‌ها را طبق کارهایی که کرده‌اند جزا و سزا بدهد. خداوندی که زمین را با آب باران زنده و خرّم می‌گرداند می‌تواند دل‌های مرده را با حقّی که بر پیامبرش نازل فرموده زنده نماید. و این آیه بر این دلالت می‌نماید که هر کسی به وسیله آیات خداوندی راهیاب نشود و از دستورات و آئین‌های الهی فرمانبرداری نکند عقل و خرد ندارد.

آیه‌ی ۱۹-۱۸:

﴿إِنَّ ٱلۡمُصَّدِّقِینَ وَٱلۡمُصَّدِّقَٰتِ وَأَقۡرَضُواْ ٱللَّهَ قَرۡضًا حَسَنٗا یُضَٰعَفُ لَهُمۡ وَلَهُمۡ أَجۡرٞ کَرِیمٞ١٨﴾[الحدید: ۱۸]. «بی‌گمان مردان و زنان صدقه دهنده و کسانی‌که به خداوند قرض نیکو می‌دهند (پاداش) آنان چندین برابر داده می‌شود و آنان پاداشی گران‌قدر دارند».

﴿وَٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ بِٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦٓ أُوْلَٰٓئِکَ هُمُ ٱلصِّدِّیقُونَۖ وَٱلشُّهَدَآءُ عِندَ رَبِّهِمۡ لَهُمۡ أَجۡرُهُمۡ وَنُورُهُمۡۖ وَٱلَّذِینَ کَفَرُواْ وَکَذَّبُواْ بِ‍َٔایَٰتِنَآ أُوْلَٰٓئِکَ أَصۡحَٰبُ ٱلۡجَحِیمِ١٩﴾[الحدید: ۱۹]. «و کسانی‌که به خدا و پیغمبرش ایمان آورده‌اند آنان راستانند، و شهیدان نزد پروردگارشان پاداش و نورشان را دارند، و کسانی‌که کفر ورزیدند و آیات ما را تکذیب کردند آنان دوزخی‌اند».

﴿إِنَّ ٱلۡمُصَّدِّقِینَ وَٱلۡمُصَّدِّقَٰتِ﴾همانا کسانی‌که بسیار صدقه و انفاق می‌کنند، ﴿وَأَقۡرَضُواْ ٱللَّهَ قَرۡضًا حَسَنٗا﴾و کسانی‌که به خداوند قرض نیکو می‌دهند به این صورت که مال‌هایشان را در راه‌های خیر صرف می‌نمایند، چیزهایی که در راه خدا می‌بخشند برایشان نزد پروردگارشان ذخیره می‌گردد، ﴿وَلَهُمۡ أَجۡرٞ کَرِیمٞ﴾و نیکی برای آن‌ها ده برابر تا هفتصد برابر و (حتّی) بیش‌تر می‌گردد. ﴿وَلَهُمۡ أَجۡرٞ کَرِیمٞ﴾و آنان پاداش ارزشمندی دارند و آن چیزی است که خداوند برایشان در بهشت آماده کرده است، چیزهایی که هیچ‌کس مقدار و میزان آن‌را نمی‌داند.

﴿وَٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ بِٱللَّهِ وَرُسُلِهِ﴾و کسانی‌که به خدا و پیغمبرش ایمان آوردند. ایمان نزداهل سنّت همان چیزی است که قرآن و سنّت بر آن دلالت می‌نمایند و آن عبارت است از تصدیق قلب و اقرار با زبان و عمل با قلب و زبان و جوارح.

پس این شامل تمام دستورات و آئین‌های ظاهری و باطنی دین می‌شود. بنابراین، کسانی‌که همه این امور را داشته باشند صدّیقان هستند. یعنی کسانی هستند که مقام آن‌ها بالاتر از مقام عموم مومنان و پائین‌تر از مقام پیامبران است. ﴿وَٱلشُّهَدَآءُ عِندَ رَبِّهِمۡ لَهُمۡ أَجۡرُهُمۡ وَنُورُهُمۡ﴾و شهیدان نزد پروردگارشان از پاداش و نور خود برخوردارند.

همان‌طور که در حدیث صحیح آمده است: بهشت صد درجه است و میان هردو مقام و درجه، به اندازه زمین و آسمان فاصله وجود دارد. خداوند این مقام‌ها را برای مجاهدان راه خدا آماده کرده است. و این مقتضی شدت و بلندی و رفعت آنان و نزدیکی‌شان از خداوند متعال است.

﴿وَٱلَّذِینَ کَفَرُواْ وَکَذَّبُواْ بِ‍َٔایَٰتِنَآ أُوْلَٰٓئِکَ أَصۡحَٰبُ ٱلۡجَحِیمِ﴾و کسانی‌که کفر ورزیدند و آیات ما را دروغ انگاشتند ایشان دوزخیانند. در این آیات انواع مردم از قبیل صدقه دهندگان و صدّیقان و شهیدان و دوزخیان ذکر شده‌اند، صدقه دهندگان کسانی هستند که بزرگ‌ترین کارشان نیکی کردن با مردم و بذل و بخشش به آن‌ها در حد توان است، به خصوص آن‌ها با انفاق مال خود در راه خدا مردم را بهره‌مند می‌سازند.

صدّیقان نیز کسانی هستند که مراتب ایمان و عمل صالح و علم مفید و یقین صادق را کامل گردانده‌اند. و شهیدان کسانی هستند که در راه خدا برای اعلای حکم او جنگیده و جان و مالشان را فدا کرده و کشته شده‌اند. و دوزخیان، کافران هستند، آن‌هایی که آیات خدا را تکذیب کرده‌اند.

گروهی دیگر باقی می‌ماند که خداوند در سوره فاطر آن‌ها را ذکر کرده است و آن‌ها میانه روان هستند، کسانی که واجبات را انجام داده و آنچه را که خداوند از آن نهی کرده است ترک گفته‌اند.

امّا درادای برخی از حقوق خدا و حقوق بندگانش از آن‌ها کوتاهی‌هایی سرزده است. چنین کسانی سرانجام به بهشت می‌روند، گرچه کیفر پاره‌ای از کارهایشان را خواهند دید.

آیه‌ی ۲۱-۲۰:

﴿ٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّمَا ٱلۡحَیَوٰةُ ٱلدُّنۡیَا لَعِبٞ وَلَهۡوٞ وَزِینَةٞ وَتَفَاخُرُۢ بَیۡنَکُمۡ وَتَکَاثُرٞ فِی ٱلۡأَمۡوَٰلِ وَٱلۡأَوۡلَٰدِۖ کَمَثَلِ غَیۡثٍ أَعۡجَبَ ٱلۡکُفَّارَ نَبَاتُهُۥ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَىٰهُ مُصۡفَرّٗا ثُمَّ یَکُونُ حُطَٰمٗاۖ وَفِی ٱلۡأٓخِرَةِ عَذَابٞ شَدِیدٞ وَمَغۡفِرَةٞ مِّنَ ٱللَّهِ وَرِضۡوَٰنٞۚ وَمَا ٱلۡحَیَوٰةُ ٱلدُّنۡیَآ إِلَّا مَتَٰعُ ٱلۡغُرُورِ٢٠﴾[الحدید: ۲۰]. «بدانید که زندگانی دنیا تنها بازی، سرگرمی و آرایش و فخرفروشی درمیانتان و افزون‌خواهی در اموال و اولاد است و بس. مانند بارانی که گیاهان آن کشاورزان را به شگفت می‌آورد سپس خشک می‌شود و آن‌را زرد می‌بینی و آن‌گاه خرد و تکّه تکّه می‌گردد. و در آخرت عذابی سخت و (هم) آمرزش و خشنودی از سوی خدا خواهد بود. و زندگانی دنیا جز مایۀ فریب نیست».

﴿سَابِقُوٓاْ إِلَىٰ مَغۡفِرَةٖ مِّن رَّبِّکُمۡ وَجَنَّةٍ عَرۡضُهَا کَعَرۡضِ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِ أُعِدَّتۡ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ بِٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦۚ ذَٰلِکَ فَضۡلُ ٱللَّهِ یُؤۡتِیهِ مَن یَشَآءُۚ وَٱللَّهُ ذُو ٱلۡفَضۡلِ ٱلۡعَظِیمِ٢١﴾[الحدید: ۲۱]. «به‌سوی آمرزشی از پروردگارتان و بهشتی که پهنایش مانند پهنای آسمان و زمین است بشتابید که برای کسانی‌که به خدا و رسول او ایمان آورده‌اند آماده شده است. این فضل خداست، آن‌را به هرکس بخواهد می‌دهد و خداوند دارای فضل بزرگ است».

خداوند متعال از حقیقت دنیا خبر میدهد و هدف نهایی دنیا و اهل دنیا را بیان می‌دارد که دنیا بازیچه و سرگرمی است، جسم‌ها در آن بازی می‌کنند و دل‌ها با آن سرگرم می‌شوند. مصداق این واقعیت در میان دنیا پرستان دیده می‌شود. آن‌ها را می‌بینی که عمر خود را با سرگرمی و غفلت از یاد خدا سپری می‌کنند و از وعده و وعیدهایی که پیش روی دارند غافل هستند.

آنها را می‌بینی که دین خود را به بازیچه و سرگرمی گرفته‌اند. به خلاف کسانی که بیدار هستند و برای آخرت فعالیت می‌نمایند. دل‌های چنین کسانی با ذکر خدا و معرفت و محبّت الهی آباد است و آن‌ها اوقات خود را با کارهایی سپری می‌کنند که برای آنان و دیگران نفع و سود دارد، کارهایی که آنان را به خدا نزدیک می‌نماید. ﴿وَزِینَةٞ﴾و آرایش در لباس و خوراک و نوشیدنی و سواری‌ها و خانه‌ها و قصرها و مقام و غیره است. ﴿وَتَفَاخُرُۢ بَیۡنَکُمۡ﴾و هریک می‌خواهد به خود ببالد و بر دیگران فخرفروشی نماید و تلاش می‌کند که در امور دنیا از دیگران برتر و بر آن‌ها چیره باشد، و از شهرت بیش تری برخوردار گردد. ﴿وَتَکَاثُرٞ فِی ٱلۡأَمۡوَٰلِ وَٱلۡأَوۡلَٰدِ﴾هریک می‌خواهد دارایی و فرزند بیش تری از دیگری داشته باشد. دوست دارندگان دنیا و کسانیکه به آن دل بسته‌اند مصداق این آیه هستند. به خلاف کسی‌که دنیا و حقیقت آن‌را شناخته و و آن‌را گذرگاهی قرار داده و آن را محل پایداری و ماندن تصور نمی‌کند. چنین کسی در کارهایی با دیگران به رقابت می‌پردازد که او را به خدا نزدیک می‌کنند، و وسیله‌هایی را برگرفته که او را به سرای بهشت می‌رسانند و هرگاه ببیند که کسی می‌کوشد تا از او اموال و فرزندان بیش‌تری داشته باشد، تلاش می‌کند با انجام اعمال صالح با او به رقابت بپردازد.

پس خداوند برای دنیا مثالی زد و آن‌را به بارانی تشبیه کرد که بر زمین می‌بارد و گیاهانی که مردم و حیوانات می‌خورند به سبب آن می‌رویند و زمین آراسته می‌گردد و گیاهانِ آن، کشاورزان را به شگفت می‌آورد، کسانی‌که نظر و همّت آن‌ها بر دنیا متمرکز است. آنگاه خداوند این گیاهان را خشک می‌کند و از بین می‌برد و زمین به حالت اوّل بر می‌گردد، انگار که اصلا در آن سبزی و گیاهی نروئیده و هیچ‌گاه منظره‌ای زیبا و دیدنی نداشته است.

نیز دنیا برای آدمی زیبا و شکوفاست و هرگاه او بخواهد از آن استفاده می‌نماید و هرگاه به امری از امور آن روی بیاورد درهایش را به روی خود گشوده می‌یابد، امّا همین دنیا هرگاه تقدیر الهی چنین باشد که از بین رود صاحبش آن‌را از دست می‌دهد و تسلّط را از آن برطرف می‌نماید و یا دست خالی با یک کفن از دنیا و ثروت خویش جدا می‌شود. پس هلاک باد کسی‌که چنین دنیایی را هدف نهایی خود قرار داده و برای آن تلاش و فعالیت می‌کند. و امّا آنچه که فایده می‌رساند فعَالیت و تلاش برای جهان آخرت است و چنین عملی برای صاحبش ذخیره می‌شود و برای همیشه با او همراه خواهد بود. بنابراین خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَفِی ٱلۡأٓخِرَةِ عَذَابٞ شَدِیدٞ وَمَغۡفِرَةٞ مِّنَ ٱللَّهِ وَرِضۡوَٰنٞ﴾و در آخرت هم عذابی سخت و هم آمرزش و خشنودی از سوی خدا خواهد بود. یعنی وضعیت آخرت از این دو حالت خارج نیست، یا عذاب سخت در آتش جهنّم و قرار گرفتن درمیان زنجیرها و طوق‌ها و خطرهای آن می‌باشد، و این برای کسی است که دنیا هدف نهایی‌اش بوده و بر ارتکاب گناه جرأت نموده و آیات خدا را تکذیب کرده و نعمت‌هایی الهی را کفران و ناسپاسی کرده است. و یا اینکه خداوند بدی‌ها را می‌آمرزد و کیفرها را دور می‌نماید و خشنود می‌گردد. و این برای کسی است که در بهشت جای گرفته و حقیقت دنیا را شناخته و تلاش خود را برای جهان آخرت انجام داده‌است.

پس این امور انسان را فرا می‌خوانند تا برده و بنده دنیا نگردد و به آخرت متمایل شود. بنابراین فرمود: ﴿وَمَا ٱلۡحَیَوٰةُ ٱلدُّنۡیَآ إِلَّا مَتَٰعُ ٱلۡغُرُورِ﴾و زندگانی دنیا جز مایه فریب نیست. یعنی کالایی است که از آن استفاده می‌شود و به وسیله آن نیازها برطرف می‌گردد. پس نباید فریب آن‌را خورد و به آن دل بست. و فقط کسانی‌که عقل و خودشان ضعیف است فریب دنیا را می‌خورند و از خداوند غافل می‌گردند.

سپسی به پیشی گرفتن از یکدیگر برای رسیدن به آمرزش خداوند و رضایت او و بهشت فرمان داد، و این با انجام و فراهم آوردن عوامل آمرزش از قبیل توبه نصوح و آمرزش خواستن مفید و دوری جستن از گناهان و از جایی که ظن گناه می‌رود امکان پذیر است. همچنین باید با عمل صالح وتلاش برای جلب رضایت خداوند و انجام عبادت‌ها به نحو احسن و نیکی کردن با مردم برای رسیدن به خشنودی خداوند از هم دیگر پیشی گرفت. بنابراین، خداوند کارهایی را که منجر به این می‌شوند بیان کرد و فرمود: ﴿وَجَنَّةٍ عَرۡضُهَا کَعَرۡضِ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِ أُعِدَّتۡ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ بِٱللَّهِ وَرُسُلِهِ﴾و بشتابید به‌سوی بهشتی که پهنایش مانند پهنای آسمان و زمین است و برای کسانی آماده شده است که به خدا و پیامبرش ایمان آوردند. اصول و فروع دین در ایمان آوردن به خدا و پیامبرانش داخل هستند. ﴿ذَٰلِکَ فَضۡلُ ٱللَّهِ یُؤۡتِیهِ مَن یَشَآءُ﴾آنچه که برای شما بیان کردیم و در آن راه‌هایی برایتان بیان کردیم که انسان را به بهشت می‌رساند، و نیز راه‌هایی که وی را به جهنّم می‌رساند، نیز برایتان بیان کردیم که فضل خدا عبارت از آن است که پاداش بزرگ الهی به دست آید یکی از بزرگ‌ترین منّت و فضل خداوند بر بندگانش می‌باشد.

﴿وَٱللَّهُ ذُو ٱلۡفَضۡلِ ٱلۡعَظِیمِ﴾و خداوند دارای فضل بزرگ است و هیچ‌کس نمی‌تواند او را آنگونه که سزاوار است بستاید، بلکه او همانطور است که خود را ستوده، و بالاتر از ستایشی است که بندگانش او را می‌ستایند.

آیه‌ی ۲۴-۲۲:

﴿مَآ أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٖ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فِیٓ أَنفُسِکُمۡ إِلَّا فِی کِتَٰبٖ مِّن قَبۡلِ أَن نَّبۡرَأَهَآۚ إِنَّ ذَٰلِکَ عَلَى ٱللَّهِ یَسِیرٞ٢٢﴾[الحدید: ۲۲]. «هیچ مصیبتی در زمین و نه در جان‌هایتان نرسد مگر پیش از آنکه آن‌را پدید آوردیم در کتابی نوشته شده است. بی‌گمان این امر بر خداوند آسان است».

﴿لِّکَیۡلَا تَأۡسَوۡاْ عَلَىٰ مَا فَاتَکُمۡ وَلَا تَفۡرَحُواْ بِمَآ ءَاتَىٰکُمۡۗ وَٱللَّهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخۡتَالٖ فَخُورٍ٢٣﴾[الحدید: ۲۳]. «این بدان خاطر است تا برای آنچه از دستتان رفته است اندوه نخورید و به آنچه که (خداوند) به شما می‌دهد شاد نشوید و خداوند هیچ شخص متکبّر فخرفروشی را دوست نمی‌دارد».

﴿ٱلَّذِینَ یَبۡخَلُونَ وَیَأۡمُرُونَ ٱلنَّاسَ بِٱلۡبُخۡلِۗ وَمَن یَتَوَلَّ فَإِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلۡغَنِیُّ ٱلۡحَمِیدُ٢٤﴾[الحدید: ۲۴]. «همان کسانی‌که بخل می‌روزند و مردم را به بخل ورزیدن فرمان می‌دهند و هرکس که روی‌گردان شود (بداند که) خداوند بی‌نیاز و ستوده است».

خداوند از فراگیر بودن قضا و تقدیر خویش خبر می‌دهد و می‌فرماید: ﴿مَآ أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٖ فِی ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فِیٓ أَنفُسِکُمۡ﴾هیچ رخداد و بلایی در زمین به وقوع نمی‌پیوندد و به شما دست نمی‌دهد مگر پیش از آن که آن را پدید آوریم در کتابی نوشته شده است. و این همه مصیبت‌هایی را شامل می‌شود که به انسان‌ها دست می‌دهد از قبیل خیر و شر. و همه آن‌ها اعم از کوچک و بزرگ در لوح محفوظ ثبت گردیده است. و این امر بزرگی است که در عقل‌ها نمی‌گنجد بلکه خردمندان را حیران می‌گرداند امّا این کار برای خداوند آسان است.

خداوند بندگان را از این آگاه کرد تا این قاعده نزد آنها جای بگیرد و خیر و شرّی را که برایشان پیش می‌آید در چارچوب این قاعده بسنجند و و ارزیابی کنند. پس برای آنچه از دست داده‌اند اندوهگین و ناراحت نشوند، چیزی که به آن علاقمند بوده و به آن چشم دوخته بودند، چون می‌دانند که این در لوح محفوظ نوشته شده است و باید انجام پذیرد. پس راهی برای دور کردن آن نیست. و به آنچه خداوند به آن‌ها داده از روی خودستایی و تکّبر شاد نشوند چون می‌دانند که آن‌ها با قدرت و فعّالیت خود آن‌را به دست نیاورده‌اند بلکه در پرتو فضل و منّت خدا آن‌را کسب کرده‌اند. بلکه باید به شکرگزاری کسی مشغول شدند که نعمت‌ها را ارزانی نموده و رنج‌ها را دور کرده است. بنابراین فرمود: ﴿وَٱللَّهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخۡتَالٖ فَخُورٍ﴾خدا هیچ خودپسند خودستایی را که به نعمت‌های الهی فخر می‌کند و آن را به خود نسبت می‌دهد و نعمت‌ها او را سرکش و غافل می‌گردانند دوست ندارد. همانطور که خداوند متعال فرموده است: ﴿ثُمَّ إِذَا خَوَّلۡنَٰهُ نِعۡمَةٗ مِّنَّا قَالَ إِنَّمَآ أُوتِیتُهُۥ عَلَىٰ عِلۡمِۢۚ بَلۡ هِیَ فِتۡنَةٞ﴾[الزمر: ۴۹]. «و هرگاه طعم رحمتی به او بچشانیم می‌گوید: این را از روی دانشی که داشته‌ام به من داده شده است، (خیر چنین نیست) بلکه این آزمایشی است».

﴿ٱلَّذِینَ یَبۡخَلُونَ وَیَأۡمُرُونَ ٱلنَّاسَ بِٱلۡبُخۡلِ﴾کسانی‌که دو کار زشت را با هم انجام می‌دهند که انجام دادن یکی از این دو کار برای بدنامی و بدی انسان کافی است، یکی بخل ورزیدن و ندادن حقوقی است که بر آدمی واجب است. و دیگر اینکه آدمی به بخل ورزیدن خود بسنده نکند بلکه مردم را هم به آن امر نماید و با گفتار و کردار خویش مردم را هم به آن امر نماید و با گفتار و کردار خویش مردم را به این رفتار و خوی زشت تشویق کند و این به خاطر آن است که او از اطاعت پروردگارش روی برتافته است امّا بداند که ﴿وَمَن یَتَوَلَّ﴾هرکس از اطاعت خدا روی بگرداند به کسی جز خودش زیانی نمی‌رساند و کوچک‌ترین زیانی به خداوند نخواهند رساند.

﴿فَإِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلۡغَنِیُّ ٱلۡحَمِیدُ﴾چرا که خداوند بی‌نیاز و ستوده است و بی‌نیازی‌اش از لوازم ذات اوست و پادشاهی و فرمانروایی آسمان‌ها و زمین از آن اوست. اوست که بندگانش را بی‌نیاز گردانده است. او ستوده است و دارای هر اسمی نیکو و هر صفتی کامل و هر کاری زیبا می‌باشد و بر این چیزها سزاوار ستایش است و باید مورد ستایش و بزرگداشت و تمجید قرار بگیرد.

آیه‌ی ۲۷-۲۵:

﴿لَقَدۡ أَرۡسَلۡنَا رُسُلَنَا بِٱلۡبَیِّنَٰتِ وَأَنزَلۡنَا مَعَهُمُ ٱلۡکِتَٰبَ وَٱلۡمِیزَانَ لِیَقُومَ ٱلنَّاسُ بِٱلۡقِسۡطِۖ وَأَنزَلۡنَا ٱلۡحَدِیدَ فِیهِ بَأۡسٞ شَدِیدٞ وَمَنَٰفِعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعۡلَمَ ٱللَّهُ مَن یَنصُرُهُۥ وَرُسُلَهُۥ بِٱلۡغَیۡبِۚ إِنَّ ٱللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٞ٢٥﴾[الحدید: ۲۵]. «ما پیامبرانمان را با دلیلهای روشن فرستادیم و با آنها کتاب و ترازو، را نیز نازل کردیم تا مردم به عدالت عمل کنند و آهن را که در آن نیرویی سخت و منافعی برای مردم است فرو فرستادیم ، تا خدا بداند چه کسی به نادیده، او و پیامبرانش را یاری می‌کند زیرا خدا توانا و پیروزمند است».

﴿وَلَقَدۡ أَرۡسَلۡنَا نُوحٗا وَإِبۡرَٰهِیمَ وَجَعَلۡنَا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا ٱلنُّبُوَّةَ وَٱلۡکِتَٰبَۖ فَمِنۡهُم مُّهۡتَدٖۖ وَکَثِیرٞ مِّنۡهُمۡ فَٰسِقُونَ٢٦﴾[الحدید: ۲۶]. «و به‌راستی نوح و ابراهیم را فرستادیم و در(میان) فرزندانشان نبوّت و کتاب قرار دادیم که برخی از آنان راه یافته و بسیاری از ایشان بدکارند».

﴿ثُمَّ قَفَّیۡنَا عَلَىٰٓ ءَاثَٰرِهِم بِرُسُلِنَا وَقَفَّیۡنَا بِعِیسَى ٱبۡنِ مَرۡیَمَ وَءَاتَیۡنَٰهُ ٱلۡإِنجِیلَۖ وَجَعَلۡنَا فِی قُلُوبِ ٱلَّذِینَ ٱتَّبَعُوهُ رَأۡفَةٗ وَرَحۡمَةٗۚ وَرَهۡبَانِیَّةً ٱبۡتَدَعُوهَا مَا کَتَبۡنَٰهَا عَلَیۡهِمۡ إِلَّا ٱبۡتِغَآءَ رِضۡوَٰنِ ٱللَّهِ فَمَا رَعَوۡهَا حَقَّ رِعَایَتِهَاۖ فَ‍َٔاتَیۡنَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنۡهُمۡ أَجۡرَهُمۡۖ وَکَثِیرٞ مِّنۡهُمۡ فَٰسِقُونَ٢٧﴾[الحدید: ۲۷]. «سپس به دنبال آنان پیغمبران خود را فرستادیم و عیسی پسر مریم را در پی آنان آوردیم و به او انجیل دادیم و در دل‌های کسانی‌که از او پیروی کردند مهربانی و بخشایش قرار دادیم. و رهبانیّتی که خود آن‌را پدید آوردند ما آن‌را بر آنان واجب نکرده بودیم بلکه آنان برای به دست آوردن خشنودی خداوند (آن‌را پدید آورده بودند) آن‌گاه چنانکه باید (حقّش را) رعایت نکردند. پس به مؤمنان پاداش آنان‌را دادیم و بسیاری از آنان بدکار بودند».

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿لَقَدۡ أَرۡسَلۡنَا رُسُلَنَا بِٱلۡبَیِّنَٰتِ﴾به راستی که ما پیغمبران خود را با دلایل روشن فرستادیم و آن دلایل و نشانه‌هایی است که بر راست و حقّ بودن آنچه پیامبران آورده‌اند دلالت می‌کنند. ﴿وَأَنزَلۡنَا مَعَهُمُ ٱلۡکِتَٰبَ﴾و همراه آنان کتاب را فرستادیم. کتاب اسم جنس است و شامل همه کتاب‌هایی می‌شود که خداوند برای ارشاد و هدایت مردم و کسب منافع دینی و دنیوی‌شان نازل کرده است.

﴿وَٱلۡمِیزَانَ﴾و میزان را فرو فرستادیم. میزان به معنی عدالت در گفتارها و کردارهاست. دینی که پیامبران با خود آورده‌اند سراسر عدالت است و اوامر و نواهی آن در معاملات با مردم و در امور جزایی و قصاص و حدود و قانون ارث و غیره دادگرانه است. ﴿لِیَقُومَ ٱلنَّاسُ بِٱلۡقِسۡطِ﴾تا مردم به داد رفتار کنند. یعنی تا مردم به خاطر اجرای آئین الهی و تحصیل منافع بی‌شمار خود عدالت را اجرا کنند.

این دلیلی است بر این که پیامبران در اصل و اساس شریعت که اجرای عدالت است متّفق هستند گرچه اجرای عدالت با توّجه به زمان‌ها هستند گرچه اجرای عدالت با توّجه به زمان‌ها و احوال گوناگون، صورت‌های مختلفی دارد. ﴿وَأَنزَلۡنَا ٱلۡحَدِیدَ فِیهِ بَأۡسٞ شَدِیدٞ﴾و آهن را پدیدار نموده‌ایم که در آن نیروی فراوانی است و آلات جنگی همانند سلاح و زره و غیره از آن ساخته می‌شود. ﴿وَمَنَٰفِعُ لِلنَّاسِ﴾و سودهایی برای مردم دارد. مانند انواع صنعت‌ها و حرفه‌ها و ظروف و آلات کشاورزی که همه از آهن هستند تا جایی که کم‌ترین چیزی وجود دارد، که به آهن نیاز نداشته باشد.

﴿وَلِیَعۡلَمَ ٱللَّهُ مَن یَنصُرُهُۥ وَرُسُلَهُۥ بِٱلۡغَیۡبِ﴾و تا خداوند بازار امتحان و آزمایش را با کتاب‌هایی که نازل فرموده و یا آهن که آن‌را آفریده است که نازل فرموده و با آهن که آن را آفریده است برپا دارد و کسی را که او و پیامبرش را در نهان ـ یعنی قبل از مشاهده‌ی حقایق ـ یاری می‌نماید مشخّص گرداند. زیرا ایمان در حالت غیب قبل از این که انسان آن را با چشم خود مشاهده کند فایده می‌دهد. امّا ایمانی که بعد از مشاهده حقایق و دنیای غیب باشد فایده‌ای نخواهد داشت چون در آن وقت ایمان آوردن یک امر ضروری و اضطراری خواهد بود و به ناچار همه باور خواهند کرد. ﴿إِنَّ ٱللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٞ﴾بی‌گمان خداوند تواناست و هیچ چیزی او را ناتوان نمی‌کند و هیچ فرارکننده‌ای از دست او در نمی‌رود. و از جمله توانمندی او این است که آهن را پدید آورده است که ابزارهای قوی از آن ساخته می‌شوند. و از نشانه‌های قدرت و توانمندی خداوند این است که بر انتقام گرفتن از دشمنان خود تواناست ولی او و دوستان خود را به وسیله دشمنانش می‌آزماید تا کسی را که در نهان او را یاری می‌کند مشّخص گرداند.

خداوند در اینجا کتاب و آهن را در کنار هم ذکر کرده است چون با این دو دین خود را یاری می‌نماید و کلمه خویش را برتر قرار می‌دهد، کتاب که به اذن خداوند پیروزی را ببار می‌آورد و هر دو را خداوند برای اجرای عدالت پدید آورده است که از این امر به حکمت و کمال الهی و کمال شریعت و آئین او که توسّط پیامبرانش آن را بیان داشته است پی برده می‌شود.

وقتی نبوّت پیامبران را به‌طور عموم بیان کرد از پیامبران برگزیده نوح و ابراهیم نام برد که در دودمان آن‌ها نبوت و کتاب را قرار داده‌است. پس فرمود: ﴿وَلَقَدۡ أَرۡسَلۡنَا نُوحٗا وَإِبۡرَٰهِیمَ وَجَعَلۡنَا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا ٱلنُّبُوَّةَ وَٱلۡکِتَٰبَ﴾و به‌راستی نوح و ابراهیم را فرستادیم و درمیان فرزندانشان نبوّت و کتاب قرار دادیم. یعنی پیامبران پیشین و پسین همه از فرزندان به وسیله دعوت پیامبران راهیاب گشته و فرمان بردار آن‌ها شدند و از رهنمودشان اطاعت کردند. ﴿وَکَثِیرٞ مِّنۡهُمۡ فَٰسِقُونَ﴾و بسیاری از ایشان با اطاعت خداوند و پیامبرانش منحرف و خارج شدند.

همانطور که خداوند متعال فرموده است: ﴿وَمَآ أَکۡثَرُ ٱلنَّاسِ وَلَوۡ حَرَصۡتَ بِمُؤۡمِنِینَ١٠٣﴾[یوسف: ۱۰۳]. «و بیش‌تر مردم ایمان نخواهند آورد گرچه تو بر ایمان آوردن آن‌ها حریصی باشی». ﴿ثُمَّ قَفَّیۡنَا عَلَىٰٓ ءَاثَٰرِهِم بِرُسُلِنَا وَقَفَّیۡنَا بِعِیسَى ٱبۡنِ مَرۡیَمَ﴾و به دنبال آنان پیامبران خود را فرستادیم و عیسی پسر مریم را در پی آنان آوردیم. خداوند عیسی÷را به طور ویژه بیان کرد چون بحث در مورد نصاری است، کسانی که ادّعای پیروی از عیسی را دارند. ﴿وَءَاتَیۡنَٰهُ ٱلۡإِنجِیلَ﴾و انجیل را که یکی از کتاب‌های برتر الهی است بدو عطا کردیم. ﴿وَجَعَلۡنَا فِی قُلُوبِ ٱلَّذِینَ ٱتَّبَعُوهُ رَأۡفَةٗ وَرَحۡمَةٗ﴾و در دل‌های کسانی که از او پیروی کردند مهربانی و بخشایش قرار دادیم. همانطور که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ ٱلنَّاسِ عَدَٰوَةٗ لِّلَّذِینَ ءَامَنُواْ ٱلۡیَهُودَ وَٱلَّذِینَ أَشۡرَکُواْۖ وَلَتَجِدَنَّ أَقۡرَبَهُم مَّوَدَّةٗ لِّلَّذِینَ ءَامَنُواْ ٱلَّذِینَ قَالُوٓاْ إِنَّا نَصَٰرَىٰۚ ذَٰلِکَ بِأَنَّ مِنۡهُمۡ قِسِّیسِینَ وَرُهۡبَانٗا وَأَنَّهُمۡ لَا یَسۡتَکۡبِرُونَ٨٢﴾[المائدة: ۸۲]. «بدون شک خواهی دید که دشمن‌ترین مردم برای مومنان یهودیان و مشرکان هستند. و نزدیک‌ترین مردم به مومنان از نظر مهربانی کسانی هستند که گفتند: ما نصاری هستیم، چون آن‌ها دارای دانشمندان و دیرنشین‌هایی هستند و تکّبر نمی‌ورزند». بنابراین نصاری دل‌های نرم‌تر و مهربان تری از دیگران داشتند، امّا این زمانی بود که بر شریعت عیسی÷بودند.

﴿وَرَهۡبَانِیَّةً ٱبۡتَدَعُوهَا﴾و رهبانیت و عبادتی که خود آن‌را به وجود آوردند و آن را بر خود واجب کردند و خود را بدان ملزم نمودند، خداوند آن را بر آن‌ها فرض نکرده بود. بلکه آن‌ها خودشان خویشتن را به آن ملزم کرده بودند و هدفشان از این کار به دست آوردن رضایت خداوند بود. با وجود این ﴿فَمَا رَعَوۡهَا حَقَّ رِعَایَتِهَا﴾را انجام ندادند و حقّ آن‌را به جای نیاوردند. پس آن‌ها از دو جهت کوتاهی کردند: یکی این که از پیش خود چنین عبادتی را به وجود آوردند و دوم این که آنچه را که بر خود لازم و واجب کرده بودند انجام ندادند. پس غالبا حالت آن‌ها چنین است. و برخی از آن‌ها مطیع فرمان خدا می‌باشند.

بنابراین فرمود: ﴿فَ‍َٔاتَیۡنَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنۡهُمۡ أَجۡرَهُمۡ﴾پس کسانی که محمّدصایمان آوردند و به عیسی هم ایمان داشتند خداوند به هریک برحسب ایمانشان پاداش میدهد. ﴿وَکَثِیرٞ مِّنۡهُمۡ فَٰسِقُونَ﴾و بسیاری از ایشان بدکارند، یعنی محمّدصرا تکذیب می‌کنند و از اطاعت و صراط مستقیم خارج هستند.

آیه‌ی ۲۹-۲۸:

﴿یَٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَءَامِنُواْ بِرَسُولِهِۦ یُؤۡتِکُمۡ﴾[الحدید: ۲۸]. «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! از خدا بترسید و به پیغمبر او ایمان بیاورید تا خداوند دو پاداش خود را به شما بدهد و برایتان نوری قرار دهد که در پرتو آن حرکت کنید. و تا شما را بیامرزد و خداوند آمرزنده‌ای مهربان است».

﴿لِّئَلَّا یَعۡلَمَ أَهۡلُ ٱلۡکِتَٰبِ أَلَّا یَقۡدِرُونَ عَلَىٰ شَیۡءٖ مِّن فَضۡلِ ٱللَّهِ وَأَنَّ ٱلۡفَضۡلَ بِیَدِ ٱللَّهِ یُؤۡتِیهِ مَن یَشَآءُۚ وَٱللَّهُ ذُو ٱلۡفَضۡلِ ٱلۡعَظِیمِ٢٩﴾[الحدید: ۲۹]. «تا اهل کتاب بدانند که چیزی از فضل خدا را در اختیار ندارند و اینکه فضل و عطا در دست خدا است و آن‌را به هرکس که بخواهد می‌دهد و خداوند دارای فضل بزرگ است».

احتمال دارد که در اینجا اهل کتاب مورد خطاب باشند، کسانی‌که به موسی و عیسی علیهما السلام ایمان آورده‌اند. خداوند در اینجا به آن‌ها امر می‌کند تا به مقتضای ایمانشان عمل نمایند و از خدا بترسند و از گناهان بپرهیزند و به پیامبر خدا محمدصایمان بیاورند. خداوند می‌فرماید اگر آن‌ها این کار را بکنند به آن‌ها از رحمت خویش ﴿کِفۡلَیۡنِ﴾دو پاداش می‌دهد، یکی پاداش ایمان به محمّد و یکی پاداش ایمان به پیغمبر خودشان. و احتمال دارد که فرمان عامّی باشد که اهل کتاب و دیگران همه در آن داخل هستند و ظاهرا همین‌طور است. و خداوند آنان‌را دستور می‌دهد تا ایمان بیاورند و تقوی را رعایت کنند. تقوا چیزی است که همه دین، ظاهرو باطن آن و اصول و فروعش در آن داخل هستند. و اگر آن‌ها از این فرمان بزرگ اطاعت کنند، خداوند ﴿کِفۡلَیۡنِ مِن رَّحۡمَتِهِ﴾دو بهره و دو پاداش از رحمت خویش را به آن‌ها می‌بخشد که اندازه و حالت این پاداش را کسی جز خداوند نمی‌داند. یکی پاداش ایمان و دیگری پاداش در برابر تقوا و پرهیزگاری، و یا پاداشی به خاطر پیروی از اوامر، و دیگری به خاطر پرهیز و دوری گزیدن از آنچه خداوند از آن نهی کرده است و یا این که منظور از دو پاداش این است که خداوند پاداش آن‌ها را هر بار می‌دهد. ﴿وَیَجۡعَل لَّکُمۡ نُورٗا تَمۡشُونَ﴾و برایتان نوری قرار می‌دهد که در پرتو آن حرکت می‌کنید. یعنی به شما علم و هدایت می‌دهد و نوری به شما عطا می‌کند که در تاریکی‌های جهالت به وسیله آن حرکت می‌کنید و گناهانتان را می‌آمرزد.

﴿وَٱللَّهُ ذُو ٱلۡفَضۡلِ ٱلۡعَظِیمِ﴾و خداوند دارای فضل و بخشش فراوان است. پس چنین پاداش فراوانی در برابر کسی که فضل فراوان دارد زیاد نیست، خداوندی که فضل و لطف او آسمان‌ها و زمین را فراگرفته است. پس هیچ مخلوقی به اندازه یک چشم به هم زدن و یا کمتر از آن نمی‌تواند از فضل الهی بی‌بهره باشد.

﴿لِّئَلَّا یَعۡلَمَ أَهۡلُ ٱلۡکِتَٰبِ أَلَّا یَقۡدِرُونَ عَلَىٰ شَیۡءٖ مِّن فَضۡلِ ٱللَّهِ﴾ما برایتان بیان کردیم که هرکس ایمان بیاورد و از خدا بترسد و به پیامبرش ایمان آورد از فضل و احسان خدا برخوردار خواهد شد تا اهل کتاب بدانند که هیچ چیزی از فضل خدا را در اختیار ندارند. یعنی طبق عقل‌ها و خواست‌های فاسد خودشان نمی‌توانند جلوی فضل و لطف الهی را بگیرند. آن‌ها می‌گویند: ﴿لَن یَدۡخُلَ ٱلۡجَنَّةَ إِلَّا مَن کَانَ هُودًا أَوۡ نَصَٰرَىٰ﴾[البقرة: ۱۱۱]. «هرگز وارد بهشت نخواهد شد مگر کسی‌که یهودی یا نصرانی باشد». و گمان‌ها و خیالات فاسدی درباره فضل الهی در سر می‌پرورانند.

پس خداوند متعال خبر داد کسانی که به محمّدصایمان آورده و تقوای الهی را پیشه کرده‌اند دو پاداش از رحمت الهی دارند و به آن‌ها نوری داده خواهد شد و آمرزش الهی نصیب آن‌ها می‌گردد. و تا اهل کتاب بدانند که ﴿وَأَنَّ ٱلۡفَضۡلَ بِیَدِ ٱللَّهِ یُؤۡتِیهِ مَن یَشَآءُ﴾فضل در دست خداوند است و آن‌را به هرکس که بخواهد می‌دهد، هرکس که حکمت الهی اقتضا نماید تا به او از فضل خویش عطا کند. ﴿وَٱللَّهُ ذُو ٱلۡفَضۡلِ ٱلۡعَظِیمِ﴾و خداوند دارای آنچنان فضل بزرگی است که اندازه و مقدار آن‌را نمی‌توان تعیین کرد.

پایان تفسیر سوره‌ی حدید