تفسیر سوره‌ی حدید آیه‌ی 29-16

سوره‌ی حدید آیه‌ی 29-16

* أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الأمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ (١٦)اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِی الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (١٧)إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ کَرِیمٌ (١٨)وَالَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُولَئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَالشُّهَدَاءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَنُورُهُمْ وَالَّذِینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِآیَاتِنَا أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَحِیمِ (١٩)اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکَاثُرٌ فِی الأمْوَالِ وَالأوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطَامًا وَفِی الآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا مَتَاعُ الْغُرُورِ (٢٠)سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالأرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (٢١)مَا أَصَابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الأرْضِ وَلا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلا فِی کِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ (٢٢)لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَکُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ وَاللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ (٢٣)الَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَیَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَمَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ (٢٤)لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ (٢٥)وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَإِبْرَاهِیمَ وَجَعَلْنَا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْکِتَابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ (٢٦)ثُمَّ قَفَّیْنَا عَلَى آثَارِهِمْ بِرُسُلِنَا وَقَفَّیْنَا بِعِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ وَآتَیْنَاهُ الإنْجِیلَ وَجَعَلْنَا فِی قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَرَهْبَانِیَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا کَتَبْنَاهَا عَلَیْهِمْ إِلا ابْتِغَاءَ رِضْوَانِ اللَّهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَایَتِهَا فَآتَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ (٢٧)یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَیَجْعَلْ لَکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٢٨)لِئَلا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَلا یَقْدِرُونَ عَلَى شَیْءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَأَنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (٢٩)

این  مرحله  ادامه  موضوع  اصلی  این  سوره  است‌که  پیاده  کردن  حقیقت  ایمان  در  خود  انسان  است‌.  تا  از  حقیقت  ایمان  بذل  و  بخشش  خالصانه  در  راه  یزدان سرچشمه  بگیرد.  در  این  مرحله‌،  الهامها  و  پیامهای  اینان،  و  آهنگهای  موثری  ا‌ست‌.  الهامها  و  پیامها  و  آهنگـهائی‌که  نزدبک  بـه  همان  چیزهائی  است‌که  در  مرحله  اول  این  سوره‌،  پـس  از  آن  سرآغاز  ژرف  و  احسـاس‌برانگیز  بود. 

این  مرحله  با  طنین  سرزنشی  می‌آغازد،  سرزنشی‌که  یزدان  سبحان  مـومنان  را  با  آن  بیدار  و  هوشیار  میگرداند.  مو‌منانی  که  بد‌ان  مرتبه‌ای  نرسیده‌اندکه  یزدان  جهان  برای  ایشان  می‌خواهـد.  اشاره‌ای  هم  بدیشان  می‌شودکه  نپایند  راه  اهل‌کتاب  پیش  از  خود  را  نپیـمایند،  اهل‌کتابی‌که  سنگن‌دل  شدند  و  در  اعمالشان  فسق  و  فجور  در  پیش‌گرفتند.  مومنان  از  چنین  سرانجامی  برحذر  داشته  می‌شوند،  سرانجامی  که  کار  اهل‌کتاب  بدان  انجامید  وقتی‌که  روزگارشان  طولانی  شد  و  دورانشان  به  درازا  کشید.  همچنین  در  این  مرحله  یزدان  سبحان  مومنان  را  به  یاری  وکمک  خود  امیدوار  می‌سازد،  یزدانی‌که  دلها  را  زنده  می‌کند،  بدان‌گونه‌که  زمین  مرده  را  زنده  می‌گرداند.

وقتی‌که  این  پسوده  به  پایان  می‌آید،  پسوده  دیگری  به  دنبال  آن  ذکر  می‌شود.  جولانگاه  این  پسوده  جهان  آخرت  است‌.  دعوت  مومنان  به  قرض  دادن  به  یزدان  تکرار  می‌گردد،  قرض  دادن  زیبا  و  خداپسندی‌ که  اجر  و  پاداش  فراوانی  به  دنبال  دارد.  ذکر  می‌شود  خداوند  چه  چیزی  را  برای  قرض ‌دهندگان  به  خود،  در  دنیا  و  آخرت  آماده  کرده  است  که  عوض  چندین  برابر  و  پـاداش  ارزشمـند  است  ...   بدان  منوال  و  روالی‌که  در  مرحله  اول  هم  بیان‌گردیده  است‌.

پسوده  سومی  درمی‌رسد:  این  پسوده  همه  ارزشهای  جهانی  را  در کفه‌ای  و  ارزشهای  اخروی  را  درکفه  دیگر  ترازوی  خدا  می‌گذارد  ...   ارزشهای  جهانی  بازیچه‌ها  و  عروسکهائی  به  نظر  می‌آیند که  سبک  و  ناچیزند،  وکفه  آخرت  والائی  و  برتری  می‏‎گیرد،  و کار  جدی  جلوه‌گر  می‌آید  و  شایان  توجه  و  اهمّیت پدیدار  می‌گردد.

بدین  خاطر  یزدان  مهربان  ایشان  را  فریاد  می‌دارد  که  بر  یکدیگر  پیشی  و  سبقت  بگیرند  و  به  سوی  ارزشهای  اخروی  به  مسابقه  بپردازند  ...   ارزشهائی‌که  در  بهشتی  قرار  دارند که  عرض  آن  به  اندازه  عرض  آسمانها  و  زمین  است  و  برای‌ کسانی  آماده‌ گردیده  است ‌که  به  خدا  و  پیغمبرانش  ایمان  بیاورند.

پـسوده  چهارمی  درمـی‌رسدکه  ایشان  را  از  میدان  آخرت  برمی‌گرداند  به  سوی  چیزی‌که  در  واقعیت  زندگانی  و  رخدادهای  آن  داشتند  و در  آن  بسر  می‏بردند.  دلهایشان  را  در  زندگانی  و  در  رخدادها،  و  هـمچنین  درشادیها  و  غمهای‌آنها،  آویزه قضا  و  قدر  خدا  می‏‎گرداند.  بدین  سبب  بـذل  و  بـخشش  را  در  نظرشان  سهل  و  ساده  جلوه‌گر  می‌نماید،  و  نمی‏گذارد  چیزی  از کالاها  و  دارائیـهای  زمین  ایشان  را  مغرور  بکند  و  فریب  بدهد.  آن  وقت  همـه  احساسهایشان  با  آسمان  پیوند و ارتباط  پیدا  می‌کند.

بعد  از  آن  بخشی  از  تاریخ  دعوت  خدا  در  زمین  را  برایشان  بیان  بکند. در این بخش وحدت  برنامه،  و  راستی  و  درستی  راه‌،  پدیدار  و  نمودار  می‌آید.  روشن  مـی‌شود ‌کسانی‌که  در  هر  دوره  و  زمانی  از  راستای  چنین  راهی‌کناره‌گیری‌کنند  و  منحرف‌گردند،  بیرون‌روندگان  از  آئین  الهی  بشمار  می‌آیند.  برای  مردمان  به  بعضی  ازکارهای  اهل‌کتاب  اشاره  می‌کند،  همـان‌گونه‌که  در  سرآغاز  این  مرحله  اشاره ‌کرده  است‌.  سرانجام  از  این  ندای  واپسین  می‌پردازد،  و  ایشان  را  به  ترس‌ و هراس  ازخدا،‌و ایـمان  به  پیغمبرش  فرامی‌خواند،  تا  در  پـرتو  تقوا  و  ایـمـان  دو  پـاداش  از  رحمت  خو‌د  را  بدیشان  بدهد،  و  نیز  برای  آنان  نوری  را  پدیدارگرداندکه  در  پرتو  آن  حرکت‌کنند،  و  ایشان  را  بیامرزد  و  ببخشاید.  چه  فضل  ولطف  خدا  تنها  وقف  اهل  کتاب  نیست‌،  آن‌گو‌نه‌که  اهل‌کتاب  خیال  می‌کنند  و  گمـان  می‌برند.  بلکه  فضل  و  لطف  خد‌ا  دردست  خـود  خدا  است‌،  آن  را  به  هرکس‌که  خودش  بخواهد  عطاء  می‌فرماید:

(  وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ).

خداوند  دارای  فضل  و  عطاء  فراوان  و  بزرگ  است‌.

بدین  منوال  این  سوره  از  اول  تا  به  آخر  حلقه‌های  متصـل  به  همدیگری  در  زنجیره  خط  سیر  واحد  وثابتی  دارد،  و  آهنگهای  آن  پیاپی  به‌گوش  دلها  می‌رسد،  آهنگهای  گوناگون  و  همگو‌نی‌که  به  اندازه  لازم  تکرار  می‌گردد. 

تا  با  تکرار،  تاثیر  آهنگها  در  دل‌،  ژرف  شود  وگسترده  گردد،  و  ضربه‌های  نغمـه‌ها  با  حرارت  آهـنگهای  پیاپی  گرم  و  داغ  به  دلها  فرو رود  و  بر  دلها  بنشیند!

*

) أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الأمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ .اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِی الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ(.

آیا  وقت  آن  برای‌مومنان  فرانرسیده  است  که  دلهایشان  به‌ هنگام  یاد  خدا،  و در بـرابر  حق  و  حقیقتی  که  خدا  فرو فرستاده  است‌،  بلرزد  و  کرنش  برد؟  و  آنان  همچون  کسانی  نشوند  که  برای  آنان  قبلاً  کتاب  فرستاده  شده  است  و  سپس  زمان  طولانی  بر  آنان  سپری  گشته  است‌،  و  دلهایشان  سخت  شده  است‌،  و  بیشترشان  فاسق  و  خارج‌ (‌ازحدود  دین‌خدا)‌گشته‌اند.  بدانیدکه  خداوند  زمبن  مرده  را  زنده  می‌کند.  ما  آیه‌ها  را  برای  شما  (‌با  ذکر  مثالها)  روشن  می‌گردانیم  و  بیان  می‌داریم‌،  تا  این  که  شما  (‌مطالب  ومفاصد  آنها  را)  فهم  کنیـد.

این  سرزنـش  مو‌ثری  از  جانب  سرور  بزرگوار  مهربانی  است‌.  دلهائی‌که  یزدان  سبحان  از  فضل  و  لطف  خود  آنها  را  لبریز  فـرموده  است‌،  در  پاسخ‌ کامل  دادن‌ کندی  کرده‌اند.  این  است که خدا  پیغمبر  (ص)‌را  در  میان  ایشان  برانگیخته  است  و  او آنان  را  دعوت  می‌کندکه  به  خداوندگارشان  ایمان  بیاورند،  و  بر او  آیات  روشن  و  روشنگری  را  نازل‌کرده  است  تا  ایشان  را  از تاریکها  بیرون  بیاورد  و  به  سوی  نور  رهنمود گرداند،  و  بدانان  معجزه‌ها  و  خارق‌العاده‌هائی  در  جهان  هستی  نشان  داده  است  تا  ببینند  و بینش  پیدا  بکنند  و  خو‌یشتن  را  از عقاب  و  عذاب  الهی  برحذر  دارند.

سرزنشـی  است‌که  در  آن  مودت  و  محبت،  تشویق  و  ترغیب‌،  پرسیدن  احساس  و شـور و پی  بردن ‌به  جلال  و  عظمت  خدا،  خشوع  و  خضوع  در  برابر  یاد  خدا،  دریافت  حقّی‌ که  از  سوی  خدا  نازل ‌گـردیده  است  به  گونه‌ای‌که  سزاوار حضرت  حق  باشد،  ترس  و  هراس  و  فروتنی  وکرنش  و  اطـاعت  و  تسلیم  فرمان  یزدان  گردیدن،  پیدا  و  هویدا  است‌.  بوی  تهدید  هم  در  آن  به  مشام  می‌رسد،  وگلایه  ازکندی  پـاسخگوئی  به  فرمان  یزدان  سبحان  نیز در    آن  احساس  می‌شود:

( أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ ؟  )‌.

آیا  وقت  آن  برای  مومنان  فرا نرسیده  است  که  دلهایشان  به  هنگام  یاد  خدا،  و  در  بـرابر  حق  و  حقیقتی  که  خدا  فرو فرستاده  است‌،  بلرزد  و  کرنش  برد؟‌.

درکنار  تشـویق  و  ترغیب،  و  ناخشنودی  ازکندی  ورزیدن  و  سستی‌کردن  در  پاسخگوئی  به  فرمان  یزدان‌،  حذر  داشتن  ازکندی  ورزیدن  و  تاخیرکـردن  در  پاسخگوئی  به  فرمان  یزدان  فـرا می‌رسد.  از  زنگی  صحبت  نمی‌شودکه  دلها  را  می‌پوشاند  وقتی‌که  زمان  بـر  دلها  به  طول  بینجامد  و  دلها  جلاء  و  صیقـلی  داده  نشود‌.  سنگدلی  پس  از  دل‌نرمی‌گریبانگیر  دلها  می‏‎گردد  وقتی  که  دلها  از  یاد  خدا  غافل  بشود،  و  در  برابر  حـق ‌کرنش  نبرد:

 (وَلا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الأمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ).

همـچون‌‌ کسـانی‌ نشـوند که  بـرای ‌آنان  قبلاً کتاب  فرستاده  شده‌است  وسپس  زمان‌طولانی  برآنان  سپری  گشته  است‌،  و  دلهایشان  سخت  شده  است‌،  و  بیشترشان  فاسق‌و  خارج  (‌از  حدود  دین  خدا)  گشته‌اند.  به  دنبال  سنگین‌دلی  و  دل  سختی‌،  جز  بـیرون  رفتن  از  دین  خدا  نیست‌.

این  دل  بشری،  تند  و  سریع  دگرگون  می‌گردد،  و  با  شتاب  و  عجله  دچار  فراموشی  می‌شود.  این  دل  بشری،  شفاف  گردد  و  می‌درخشد  و  از  نور پر  و  لبریز  می‌شود،  و  بسان  نور  بال  و  پرمی‌گیرد  و  بالا می‌رود.  امّا  وقتی‌که  زمان  زیادی  بر  دل  بگذرد  و  پند  و  اندرز  و  تذکری  بدان  داد‌ه  نشود،‌کند  و تنبل  و  سخت  و  سفت  می‌شـود،  و پرتو  نـمی‌اندازد  و  نمی‌درخشد،  وتاریک  و  سیاه  می‏‎گردد! پس  باید  آن  دل  را  پند  و  اندرز و  تذکر داد،  تا  یادآور  گردد  و کرنش  ببرد  و  فروتنی  بکند.  باید  دریچه  این  را  زد  تا  رقت  و مهربانی  پیدا کند  و  روشن  و  رخشان‌گردد.  باید  پیوسته  این  دل  را  بیدار و  هوشیار کرد،  تا  تنبلی  و  سختی  بدان  رو نکند  و تنبل  و  سخت  نشود.

ولیکن  نباید  از  دلی  مایوس  شد که  خواب‌آلود  و  سخت  و  سفت  و تنبل  شده  باشد.  چه  همـچون  دلی  ممکن  است  حیات  بدان  بخزد،  و نور در آن  بـدرخشد،  و  در برابر ذکر  و  یاد  خدا کرنش  ببرد  و فروتن  بشود.  زیرا  خدا  زمین  را  پس  از  مردن  زنده  بگرداند.  وقتی‌که  زنده  شدحیات  در  آن  به  جنب  و  جـوش  درمی‌آید،  و  زمین  پر  ازگیاه‌ها  وشکو‌فه‌ها  وگلـها  مـی‌شود،  و  غلات  وثمرات  میبخشد ... دلها  نیز  این  چنین  هستند،  وقتی‌ که  خدا  بخواهد:  (اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِی الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا  )  .

بدانیدکه  خداوند زمین  مرده‌ را زنده ‌می‌کند.

در  این  قرآن  چیزی  است‌که  دلها  را  زنده  می‌کند  هـمان  گونه‌ که  زمین  زنده  می‏‎گردد،  و  با  خوراک  دادن  و  سیراب‌کردن  و  حرارت  وگرمی  بـخشیدن‌،  بدان  مدد  و  یاری  میشود:

(قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ  ).

ما آیه‌ها  را  برای  شما  (‌با  ذکر مثالها)  روشن  می‌گردانیم‌،  تا  این  که‌ شما  (‌مطالب  و مقاصد آنها  را)  فهم  کنید.

* 

قرآن  این  پسوده‌ زنده‌کننده‌،  وآن  سرزنش  شرمنده  کننده‌،  و  آن  پند  و  اندرز  و تذکردادن  و  حذرداشتن  را  با  برانگیزنده  تازه‌ای  برای  بذل  و  بخشش  و  فداکـاری‌،  پیگری و دنبال  میکند:

(إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ کَرِیمٌ (١٨)وَالَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُولَئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَالشُّهَدَاءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَنُورُهُمْ وَالَّذِینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِآیَاتِنَا أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَحِیمِ(.

مردان  بخشنده  و زنان  بخشنده‌ای  که‌(‌با  دادن  صدقات  و  انجام  خیرات  و  حسنات‌)  به  خدا  قرض  نیکوئی  مـی‌دهند  (‌پـاداش  بخشش  و  وامشان‌)  برای  ایشان  چندین  برابر  می‌شود،  و  مزد  بزرگ  و  قابل  توجهی  دارند.  کسانی  که  به  خدا  و  به  پیغمـبرانش  ایمان  بیاورند،  آنان  راستان  و  گواهان  پیشگاه  پروردگارشانند  و  اجر  خود  را  دارند.  اما  کسانی  که  کافر  بشوند  و  آیات  ما  را  تکذیب  کنند،  آنان  دوزخیانند.

قطعاً  صدقه‌دهندگان  وانفاق‌کنندگان  مرد  و زن‌،  بر  گیرندگان  صدقه  و  دریافت‌کنندگان  انفاق  تفاخر  نمی‌کنند  و  برتری  نمی‌فروشند،  و  در  صدقه  و  انفاقی‌که  می‌دهند  و  در کارهای  خوب  و  نیکی‌که  می‌کنند،  با  مردمان  معامله  نمی‌نمایند.  بلکه  آنان  به  خدا  قرض  می‌دهند،  و  مستقیماً  با  خدا  معامله  می‌نمایند.  چه  انگیزه‌ای  برای  صدقه  دادن  موثرتر  و  ژرف‌تر  از  این  است‌که  انسان  احساس‌کند  به  یزدان  بی‏نیاز  ستوده  قرض  می‌دهد،  و  با  صاحب  جهان  هستی  معامله  می‌کند؟  و  چیزی  راکه  می‏‎بخشند  و  خرج  می‌کند  برایش  چندین  برابر  ذخیره  و  اندوخته  می‌شود،  وگذشته  از  همه  اینها  پاداش  بزرگوارانه  و  ارزشمندی  دارد؟

مقام  صدیقین‌،  یعنی  راستروان  و  راستگویان،  مقام  بالا  و  والائی  است‌،  آن‌گونه‌که  احادیث  نبوی  شریف  آن  را  به  تصویر  می‌کشند.  با  وجود  والائی  این  مقام  -‌ در  پـرتو  فضل  و  لطف  خدا  -‌ سهل  و  ساده  به  دست  می‌آید  برای  کسی‌که  بخواهد  و  خواستار  آن  باشد.  مقام  صـدیقین  وقف  افراد  یا  طائفه  ویژه‌ای  و  دسته  خاصی  نیست‌.  هرکس‌که  ایمان  خـود  را  به  خدا  و  پیغمبرانش  تحقق  بخشد  و  پیاده‌کند  باید که  امید  رسیدن  بدین  مقام  والا  را  داشته  باشد.  آخر  فضل  و  لطف  خدا  قرق  بـرای  اشخاصی  و  قدغن  برای  دیگران  نیست‌:    

(وَالَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُولَئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ)  .

کسانی  که  به  خدا  و  به  پیغمبرانش  ایمان  بیاورند،  آنان  راستانند.

این  خاصیت  و  ویژگی  این  آئین  است‌.  این  راه‌،  برای  همه  انسانها  باز  است‌.  افقی  است‌که  همگان  می‌توانند  خو‌د  را  بدانجا  برسانند.  این  مرتبه  برای  مقاماتی  در  نظر  گرفته  نشده  است  و  احتکار  نگردیده  است‌.  د‌ر  این  مرتبه  خصـوصیاتی  نیست‌که  برای‌گروه  مشخصی  از  مردمان  دیوار کشیده  شده  باشد  و  تعیین‌گردیده  باشد.  چیزی  جز  عمل‌،  صاحب  عمـل  را  به  سوی  والاترین  و  بالاترین  درجات  بالا  نمیبرد  و  نمی‌رساند.  اسلام  آئینی  است‌که  در  آن  مقامی  نیست‌که  برای  طبقات  ویژه‌ای  محفوظ  و  مصون  شود!

امام  مالک  درکتاب  خـود  «‌موطأ»  از  صفوان  پسر  سلیم‌،  و  او  از  عطاء  پسـر  یسـار،  و  او  از  ابوسعید  خدری‌،  روایت‌کرده  است‌که  پیغمبر  خدا  (ص)‌فرموده  است‌:

( إن أهل الجنة لیتراءون أهل الغرف من فوقهم کما تتراءون الکوکب الدری الغابر فی الأفق من المشرق أو المغرب , لتفاضل ما بینهم ).

بهشتیان  کاخ‌نشینان  را  بالای  خود  می‌بینند،  همان  گونه  که  شما  (‌در  دنیا)  ستاره  درخشان  باقی‌مـانده  در  افق  مشرق  یا  مغرب  را  می‌بینید.  این  (‌فـاصله  زیاد  و  بالا  بودن  بعضیها  و  پائین  بودن  برخیها)  به  خاطر  (‌تفاوت‌)  فضیلت  و  برتری  (‌درجات  و  مقامات‌)  موجود  در میان  ایشان است‌. 

گفتند:  ای  پیـغمبر  خدا  این  منازل  و  مراتب  انبیاء  است  و  کسی  جز  ایشان  بدان  منازل  و  مراتب  نمی‌رسد.  فرمود:

( بلى والذی نفسی بیده رجال آمنوا بالله وصدقوا المرسلین ) .

«‌آری  بدان‌کسی  سوگندکه  جان  من  در  دست  قدرت  او  است‌،  آن  منازل  و  مراتب  متعلق  به‌کسانی  است‌که  به  خدا  ایمان  آورده‌اند  و  انبیاء  را  تصدیق‌کرده‌اند» ‌^[1]

این  پسوده  ایمان  است‌.  و  امّا  پسوده  فداکاری‌،  این  فرموده  خداوندی  است‌که  پس  از  آن  پسوده  ذکر  می‌شود:

(  وَالشُّهَدَاءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَنُورُهُمْ )٠ 

شهیدان  در  پیشگاه  پروردگارشان  اجر  خود  را  و  نور  خود  را  دارند.

در  باره  مقام  شهیدان  بارها  در  قرآن  سخن  به  میان  آمده  است‌،  و  احادیث  نبوی  در  باره  مقام  شهیدان‌،  پـیاپی  و  متواتر  ذکر  شده  است‌.  این  آئین  پایدار  و  برقر‌ار  نمی‌ماند  جز  با  نگاهبانی  از  آن‌،  و  در  زمین  پیاده  نمی‏گردد  جز  با  جهاد  در  راه  آن‌،  جهاد کردن  برای  امن  و  امان  عقیده‌،  و  امن  و  امان  دعوت‌،  و  حمایت  و  حفاظت  از  پیروان  آن  به‌گونه‌ای‌که‌کسی  نتواند  پیروان  این  آئین  را  از  دین  برگرداند،  و  برای  مراقبت  از  شریعت  اسلام  و  حفظ  آن  از  فساد  و  تباهی.  بدین  خاطر  شهیدان  راه  خدا  - ‌تنها  هم  آنان  شهداء  نامیده  میشوند  و  بس  -‌ مقام  خود  را  و  قرب  خود  را  در  نزد  پروردگارشان  دارند.  همان  قربی‌ که  از  آن  چنین  تعبیر  می‌شود:

«عِنْدَ رَبِّهِمْ »  .  در  پیشگاه  پروردگارشان‌.

در  صحیم  مسلم  و  بخاری  آمده  است‌:

(أن أرواح الشهداء فی حواصل طیر خضر تسرح فی الجنة حیث شاءت , ثم تأوی إلى تلک القنادیل . فاطلع علیهم ربهم اطلاعة , فقال:ماذا تریدون ! فقالوا:نحب أن تردنا إلى الدار الدنیا فنقاتل فیک فنقتل کما قتلنا أول مرة . فقال:إنی قد قضیت أنهم إلیها لا یرجعون )‌.  ^[2]

«‌ارواح  شهیدان  در  چینه‌دانهای  پـرندگان  سبز رنگ  خواهند  بود.  در  بهشت  هرکجاکه  بخواهند  می‌روند  و  تغذیه  میکنند.  سپس  بدان  قندیلها  (‌که  در  زیر  عـرش  آویزانند)  برمی‌گردند.  پروردگارشان  بدیشان  نگاهی  می‌اندازد  و  می‌فرماید:  چه  چیز  می‌خـواهید؟ می‌گویند:  می‌خواهیم‌ که  ما  را  به  سرای  جهان  برگردانی  تا  در  راه  تو  بجنگیم  تا  آن‌گاه‌که  بار  د‌یگر  در  راه  تو کشته  می‌شویم‌.  پـروردگار  می‌فرماید:  مـن  مـقرر  و  واجب  داشته‌ام‌ که  مرد‌مان  به  سرای  جهان  باز نمی‌گردند»‌. 

مسلم  و  بخاری  و  غیر  آنان  از  انس  (رض)  روایت‌کرده‌اند  که‌گفته  است‌:  پیغمبر  خدا  (ص)  فرمو‌ده  است‌:

(ما أحد یدخل الجنة یحب أن یرجع إلى الدنیا وله ما على الأرض من شیء - إلا الشهید - یتمنى أن یرجع إلى الدنیا فیقتل عشر مرات , لما یرى من الکرامة).

«‌کسی  نیست‌که  وارد  بهشت  شود  و  بخواهد  به  دنیا  برگردد،  هرچند که  آنچه  روی  زمین  است  بدو  داده  شود،  جز  شهید که  می‌خـواهد  برگردد  تا  ده  بار  (‌= بارها) ‌کشته  شود،  این  به  علت  بزرگداشت  و  مقام  شامـخی  است ‌که  می‌بیند»‌.

زندگی  این  چنین  ناچیز  و  بی‌ارزش  می‌شد  برای‌کسی  که  این  الهامها  و  پیامها  را  می‌شنید،  و  منزلت  و  مکانت  شهادت  را  در  پیشگاه  خدا  می‌دانست  ...   امام  مالک  روایت‌ کرده  است  از  یحیی  پسر  سعید:  «‌پیغمبر  خدا  (ص) ‌به  جهاد  تشویق  و  ترغیب  فرمود،  و  از  بهشت  یاد  کرد.  مردی  از  انصار  مشغو‌ل  خوردن  خرماهائی  بود که  در  دست  داشت‌.گفت‌:  اگر  من  بنشینم  تا  همه  این  خرماها  را  بخورم،  بر دنیا  آزمند  خواهم  بود! پس  خرماهائی  را  که  در  دست  داشت  دور  انداخت  و  با  شمشیر  حمله‌ کرد  و  جنگید  تا کشته  شد»  ...   روایت  شده  است‌که  این  فرد  عبیر پسر  حمام  (رض) ‌بود.

وقتی‌که  صدیقین  در  آن  مقام  هستند،  و  شهداء  در  این  مقا‌م  می‏‎باشند،  نص  قرآنی  در  باره کافران  تکذیب کننده  می‌فرماید:

(وَالَّذِینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِآیَاتِنَا أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَحِیمِ).

و  کسانی  که  کافر  بشوند  و  آیات  ما  را  تکذیب  بکنند،  آنان  دوزخیانند.

چه ‌کسی  است ‌که  بزرگو‌اری  و  بزرگد‌اشت  و  نعمت ‌و  فضیلت  را  رها  بکند،  و  بـخواهد  از  زمره  دوزخیان  بشود؟‌!

*

پسوده  سوم  د‌ر  این  مرحله  میاید  و  پیرو  دعوت  به  ایمان  و  بذل  و  بخشش،  و  دعوت  به  فداکاری  و  جانبازی  می‌گردد،  پیروی ‌که  سراسر  دنیا  را  به  شکل  ناچیز  و  بی‌ارزشی  به  تصویر  می‌کشد.  شاً‌ن  و  مقام  دنیا  را  خـوار  و  پست  نشان  می‌دهد،  و  مردمان  را  بالاتر و والاتر از  آن  می‌گرداندکه  به  دنبال  دنیا  راه  بیفتند  و  دل  به  دنـیا  ببندند.  بلکه  مردمان  را  عاشق  آخرت  و  ارزشهای  آن  مـی‌گرداند:

(اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکَاثُرٌ فِی الأمْوَالِ وَالأوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطَامًا وَفِی الآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا مَتَاعُ الْغُرُورِ).

بدانید  که  زندگی  دنیا  تنها  بازی‌،  سرگرمی،  آرایش  و  پیرایـش‌،  نازش  در  میان  همدیگر،  و  مسابقه  در  افزایش  اموال  و  اولاد  است  و  بس‌.  دنیا  همچـون  باران  است  که  گیاهان  آن‌،  کشاورزان  را  به  شگفت  می‌آورد،  پس  گیاهان  رشد  و  نمو  می‏‎کنند،  و  بـعد  گیاهان  را  زرد  و  پژمرده  خواهی  دید،‌ وآن گاه  خرد  و پرپر می‌گردند.  در  آخرت  عذاب  شدیدی  (‌برای  دنیاپرستان‌)  و آمرزش  و  خشنودی  خدا  (‌برای  خداپرستان‌)  است‌.  اصلاً  زندگی  دنیا  چیزی جز کالای فریب  نیست‌.

زندگی  دنیا  وقتی‏که  با  معیارها  و  مقیاسهای  خودش  سنجیده  می‌شود،  و  با  ترازوی  خودش  برکشیده  می‌شود،  در  مقابل  دیدگان  و  برای  ذهن  و  شعو‌ر  انسان  چیز  عظیم  و  بزرگی  جلوه‌گر  می‌آید.  ولیکن  زمانی‌که  زندگی  دنیا  با  معیارها  و  مقیاسهای جهان  هستی  سنجیده  می‌شود،  و  با  ترازوی  آخرت  برکشیده  می‌شود،  چیز  ناچیز و  بی‌ارزش  و  سبکی  جلوه‌گر  می‏‎گردد.  زندگی  دنیا  در  این  تـصویر  بازیچه ‌کودکان  به  نظر  می‌آید  در  برابر  آنچه  در  آخرت  است  و  جدی  است  و  بعد  از  این  بازیچه  زندگی‌،  سرنوشتها  و  فرجامها  بدان  می‌انجامد!

دنیا  بازیچه،  سرگرمی،  آرایش  و  پیرایش،  به  خود  بالیدن  و  خود  را  ستودن‌،  مسابقه  در  افزایش  مال  و  جاه‌،  و  نازش  به  دارائی  و  عزت  و  قدرت‌،  است  ...   این  حقیقت  است  و  در  فراسوی  هـمه  چیزهائی  قرار دارد که  در آنها  جدی  بو‌دن‌ کامل ‌و توجه  شامل  به  چشم  می‌خـورد  و  انسان  را  به  خود  مشغو‌ل  می‌دارد  ...   آنگاه  روند  قرآنی  به  پیش  می‌رود  و  برای  دنیا  مثالی  می‌آورد،  مثالی‌که  دنیا  را  به  تصویر  می‌زند،  همان‌گونه‌ که  شیوه  نوآفرین ‌قرآن‌ است‌:

(کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَبَاتُهُ).

دنیا  همچو  باران  است  که گیاهان  آن‌،  کشـاورزان  را  به  شگفت  می‌آورد.

«‌کفار»  در  اینجا  به  معنـی‌ کشاورزان  است‌.  چه‌ کافر  در  لغت  به  معنی  زارع  است‌.  زارع  دانه  را پنهان  می‌کند  و  آنها  را  با  خاک  می‌پوشاند.  ولیکن‌ گزینش  واژه ‌کفار  در  اینجا کنایه  و  اشاره‌ای  بـه  تعجب  و  خـوش‌آمد کافران  از  زندگی  دنیا  را  دربردارد!

«  ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا »  ٠

سپس  گیاهان  رشد  ونمو  می‏‎کنند،  و  بعد  گیاهان  را  زرد  و  پژمرده  خواهی  دید.

و  آنگاه  آماده  رای  درویدن  می‌گردند  ... گیاهان  دارای  مدت  زمان  محدود  و  مشخصـی  هستند.  زمان  آنها  هرچه ‌زودتر  بسرمی‌رسد،  و  سررسید  عـمـر آنها  به  زودی  درمی‌رسد.

( ثُمَّ یَکُونُ حُطَامًا )‌.

وآن  گاه  خرد  و  پرپر می‌گردند.

همه  نوار زندگی  بدین  شکـل  متحرک  و برگرفته  از  مشاهدات  معمـول ‌و  مانوس  بشر  جمــع  می‌گردد  و  درهم  نوردیده  میشـود  ...   با صحنه  خرد  و  پرپر شدن‌،  نوار  هم  تمام  می‌شود!

و  امّا  آخرت  مقام  و  منزلتی  دارد  جدای  از  این  مـقام  و  منزلت‌.  مقام  و  منزلتی  داردکه  شایان  این  است  حساب  آن  را  داشت‌،  و  بدان  چشم  دوخت‌،  و  خود  را  برای  آن  آماده  کرد:

(وَفِی الآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ)  .

در  آخرت  عذاب  شدیدی  (‌برای  دنیاپرستان‌)  است‌،  و  آمرزش  و  خشنودی  خدا  (‌برای  خداپرستان‌)  است‌. 

آخرت  در  چشم  به  هم  زدنی  به  پایان  نـمی‌آید  همانگونه  که  زندگی ‌دنیا در چشم ‌به  هم  زدنی ‌به  پایان  می‌آید.  آخرت  به‌گیاهان  خشک  و  پرپر ‌شده‌ای  تبدیل  نـمی‌گردد،  وگیاهانی  نیست‌که  تا  مدت  معینی  عمر کنند  و  آنگاه  زرد  وخشک‌گردند  و بیفـتند  ...   در آخرت ‌حساب  و  کتاب  و  سزا  و  جزا  است  .  .  ٠  آخرت  ماندگار و بردوام  است  ...   شایان  و  سزاوار این  است‌که  بدان  توجه گردد  و  اهمّیت  داده  شود.

(وَمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلا مَتَاعُ الْغُرُورِ(‌.

اصلاً  زندگی  دنیا  چیزی  جز کالای  فریب  نیست‌.

ا‌ین‌کالا  در  اصل  حقـیقت  ندارد.  ماندن  خود  را  از  غرور  گول‌ زننده‌ای  بـرمی‌گیـرد  و  براساس  آن  بند  است‌.  همچنین  این‌کالا  انسان  را  به خود  مشغول  می‌دارد  و  او  را  سرگرم  مـی‌سازد  و  بـه  فراموشی  و  بی‌خبریش  می‌اندازد.  این  کالا  انسان  را  به  غـرور گول ‌زننده‌ای  می‌کشاند  و  مست  و  ملنگ  و  بیخود  و  بیهوشش  می‌گرداند.

این  حقیقت  دارد.  وقتی‌که  انسان  از  دل  به  دنبال  حقـیقت  باشد،  این  را  درک  و  فهم  می‌کند.  قرآن‌که  این  حقیقت  را  به  تصویر  می‌کشد  هدفش  این  نیست‌که  انسان  از  زندگی  در  زمین‌ کناره‌گیری‌کند  و  به‌گوشه‌ای  بنشیند  و  دامن  زندگی  فراهم  چیند،  و  در  راه  آبادانی  دنیا  نکوشد  و  به  ترک  خلافتی  بگو‌یدکه  خدا  آن  را  بدین  پد‌یده  بشری  واگذار  نموده  است‌. ^[3]  بلکه  مراد  قرآن  تـصحیح  معیارها  و  مقیاسهای  دانش  و  بینش  و  ارزشهای  نفسانی  و  روحانی  است‌.  همچنین  قرآن  از  انسان  می‌خو‌اهد  بر  غرور کالای  زوال پـذیر،  و  بر  جاذبه  وکشش  آن‌کـه  انسان‌را  به  زمین  می‌چسبا‌ند و میخکوب  می‏‎گرداند،  غالب  و  چیره‌گردد  و  خـود  را  والاتر  و  بالاتر  ازکالاها  و  بهره‌های  این  چند روزه زندگی  بداند.  همان  والائی  و  بالائی  و  خیرگی  و غلبه‌ای‌که  مخاطبان  نخستین  ایـن  سوره  نیازمند  آن  بودند  تا  ایمان  خود  را  محقق  و  در  عمل  پیاده‌ گردانند.  همان  والائی  و  بالائی  و  چیرگی  و  غلبه‌ای‌که  هرکسی‌که  به  عقیده‌ای  ایمان  داشته  باشد  برای  محقق  و  پیاده‌کردن  عقیده‌اش  نیازمند  بدان  است‌،  هرچند  محقق  و  پیاده کردن  آن  عقیده  فداکردن  سراسر  زندگی  این  دنیا  را  بطلبد!

بدین  لحاظ  قرآن  مومنان  را  به  سبقت‌ گرفتن  در  میدان  این  مسابقه  حـقیقی  دعوت  میکند.  از  ایشان  می‌خـواهد  بر  یکدیگر  پیشی  بگیرند  به  سوی  هدفی‌کـه  سـزاوار  مسابقه  دادن  و  سبقت‌گرفتن  است‌.  هدفی‌که  فرجام  کارشان  بدان  می‌انـجامد  و  سرنوشتشان  در گرو  آن  است‌.  هدفی‌که  بعد  از  این  جهان  فانی  در  سرای  باقی  همراهشان  خو‌اهد  بود  و  خو‌اهد  ماند:

)سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالأرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ )‌.

بر  یکدیگر  پیشی  بگیرید  برای  رسیدن  به ‌آمرزش  پروردگارتان  و  بهشتی  که  پهنای  آن  هـمسان  پهنای  آسمان  و  زمین  است‌.  برای  کسانی  آماده  شده  است  که  به  خدا  و پیغمبرانش  ایمان  داشته  باشند.  این‌،  عطاء  خدا  است‌،  و  به  هر  کس  کـه  بخواهد  آن  را  می‌دهد،  و  خدا  دارای  عطاء  بزرگ  و  فراوان  است‌.

مسابقه‌دادن  وسبقت‌گرفتن  برای  رسیدن  به  لهو  و  لعب  و  بازیچه  و  سرگر‌می  و  بر  یکدیگر  بالیدن  و  نازیدن  و  درگردآوری ‌کالاها  و  رسیدن  به  بهره‌ها  بر  هـمـدیگر  پیشی‌ گرفتن‌،  شایان‌کسانی  نیست‌که  جوان‌ گردیده‌اند  و  بزرگ  شده‌اند  و  از  طوق  اسارت  دنیا  رها گردیده‌اند،  و  جهان  لهو و  لعب  و بازیچه  و  سرگرمی  را  به‌کودکان  و  کوچکان  واگذار کرده‌اند.  بلکه  مسابقه  دادن  و  سبقت  گرفتن  باید  برای  رسیدن  به  آن  افق  بالا،  و  آن  هدف  والا،  و  آن  ملک  و  مملکت  پهن  و  فراخ  باشد:

(جَنَّةٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالأرْضِ).

بهشتی  که  پهنای  آن‌ همسان  پهنای‌ آسـمان ‌و زمین  است‌.

چه  بسا  در  روزگاران‌گذشته  - ‌پیش  از  این  که  حقائقی  از  گستره  این  جهان  هستی‌ کشف  شود  -‌بـعضی  از  مفسـران  و  محدثان  آیه‌های  همـچون  این  آیه  را،  یا  برخی  از  احادیث  نبوی  را،  حمل  بر  مجاز کرده‌اند.  مثل  آن  حدیثی  که  در  باره ‌کاخ‌نشینانی‌کـه  بهشتیان  آنجا  را  از  دور  می‌دیدند  هـمان‌گو‌نه‌که  در  دنیا  مردمان  ستاره  درخشانی  را  درحال  طلوع  درافق  مشرق  یا  مغرب مشـاهده‌ و  ورانداز  می‌کنند  ...   امّـا  امـروزه‌که  رصدخانه‌های  کوچک  انسانها  از  فاصله‌های  بسیار  دورگستره  هستی  پرده  برمی‏دارند  و  ابعاد  بسیار  شگفت  بدون  حدود  و  ثغو‌ری  را کشف  می‌کنند،  سخن ‌گفتن  ازپهنای  بهشت،  و  سخن‌گفتن  از  دیدن‌کاخها  از  فاصله  دور،  جنبه  قطـعی  و  حقـیقی  پیدا  می‌کند،  و  چیز  ساده  و  معمولی  به  نـظر  مـی‌آید،  و  چنین  آیاتی  و  چنین  احادیثی  اصلاً  نیازی  بدین  ندارد که  آنها  را  حمـل  بر  مجاز کرد.  برای  مثال  فاصله  زمین  تا  خـورشید  چیزی  نیست‌که‌ با  فواصل  و  ابعاد  جهان  هستی  مقایسه‌گردد  و  فاصله  چندان  مهم  و  زیادی  بشمار  آید!

هرکس‌که  بخواهد  بدان  ملک  و  مملکت  عریض  و  طویل  بهشت  می‌رسد.  هرکس ‌که  بخواهد  برای  رسیدن  بدان  به  مسابقه ‌می‌پردازد  و بـه  سوی ‌آن  سبقت‌ می‌گیرد.  پیش‌پرد‌اخت  آن‌،  ایـمان  به  یزدان  و  پیغمبران  او  است‌.

(ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ )‌.

این‌،  عطاء  خدا  است‌،  و  به  هرکس  که  بخواهـد  آن  را  می‌دهد.

(  وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ )  ٠

و  خدا  دارای  عطاء  بزرگ  و  فراوان  است‌.

عطاء  و  فضل  وکرم  خدا  ممنوع  نیست  و  منحصر  به  اشخاص  ویژه‌ای  نیست‌.  بلکه  مباح  است  و  به‌کسانی  بخشیده  می‌شودکه  مشتاق  و  خـواهان  باشند  و  برای  رسیدن  بدان  به  مسابقه  بپردازند  و  سبقت  بگیرند.  مسابقه‌دهندگان  باید  در  راه  رسیدن  به  چنین  چیزی  به  تلاش  بپردازند  و  سبقت  بگیرند  و  جلو  بیفتند،  نه  این‌که  برای  تکه  زمینی  در زمینی‌ که  ارکان  واصول  آن  و  مدت  ماندگاری  آن  محدود  است  و  بسر  می‌رسد!

صاحب  عقیده  بایدکه  با  این  جهان  هستی  بزرگ  همراه  و  هـمکار  شود،  و  خـود  را  و  دیدگاه  و  جهان‌بینی  و  توجه  و  عقل  و  شعو‌ر  خود  را  محصور و  محدود  بدین  زمین  تنگ‌کوچک  نسازد  ...   این  برای  صاحب  عقیده  لازم  است  تا  او  نقش  سزاوار  صاحب  عقیده  را  اداء  بکند.  این  نقـش  سخت  و  توان‌فرسا  است‌.  این  نـقش  از  یک  سو  برخورد  می‌کند  با  چیزهای  حقـیر مردمان  و  با  طـمعها  و  آزهای  ایشان‌.  و  از  دیگر  سو  برخورد  می‌کند  باگمراهی  دلها  وکجروی  درونها.  این  نقـش  برخورد  می‌کند  با  مقاومت  باطل  و  چنگ  زدن  باطل  به  موضع  و  موقعیتی‌  که  در  زمین  دارد.  مقاومتی  را  می‌آغازدکه  در  برابر  آن  کسی  تاب  ایستادگی  ندارد،  مگـرکسی‌که  همراه  و  همکار  باشد  و  با  جهانی‌که  بزرگتر  از  این  زندگی‌،  و  فراخ‌تر  از  این  زمین‌،  و  جای‌تر  از  این  فنا  و  نیستی  است‌.

معیارها  و  مقیاسهای  این  زمین  و  ترازوها  و  ابزارهای  اندازه‌گیری  آن‌،  نمی‌توانند  چنان  حقیقتی  را  به  تصویر  کشند،  حقـیقتی‌که  باید  در  دل  و  درون  صاحب  عقیده  مستقرگردد  و  جانشین  شود.  در  به  تـصویرکشیدن  این  حقیقت  هم  جز  بدان  اندازه  از  عـده کار  برنمی‌آیندکـه  حجم  زمین  در  برابر  حجم  جهان  هستی  نشان  می‌دهد،  و  جز  بدان  اندازه‌که  عمر  زمین  در  برابر  عمر  ازل  و  ابد  بیانگر  آن  است‌.  فرق  بسیار  فراوانی  در  میان  است‌،  آن  اندازه  فراوان‌که  همه  مـعیـارها  و  مقیاسهای  زمین  نمی‌تواند  آن  را  مشخص  سازد  و  یا  حتی  بدان  اشاره  کند!

بدین  خاطر  است‌که  صاحب  عقیده  در  افق  حقیقت  بزرگ  باقی  می‌ماند،  و بر واقعیت ‌کو‌چک  زمین‌،  خـود  را  بالاتر  و والاتر می‌گیرد،  هر اندازه‌ هم  این  واقعیت  ستبرو  بزرگ  شود  و امتداد  پیدا  بکند  و  به  درازا  بکشد  و  طو‌لانی  بشود.  صاحب  عـقیده  در  بالای  آن  افق والا  می‌ایستد  و  با  آن  حقیقت  بزرگ  رها  از  قیدها  و  بندهای  این  واقعیـت‌کوچک‌،  همیار  و  همکار  می‌گردد.  با  جهان  بزرگی  هـمزیستی  میکنـدکه  در  ازل  و  ابد  بـه  تصویر  کشیده  می‌شود.  در  ملک  و  مملکت  فراخ  آخرت  زندگی  را  بسر  می‏‎برد.  با  ارزشهای  ایمانی  ثابتی  مـی‌زید،  ارزشهای  ایمانی  ثابتی‌که  به  لرزه  و  تکان  درنمی‌آید  به  سبب  خلل  و  نـقصی‌که  در  معیارها  و  مقیاسهای  زندگی  دنیای‌کوچک‌گول‌زننده  پیدا  می‏‎گردد  و  رخنه  می‌کند  ...  این  وظیفه  ایمان  در  زندگی  پیروان  عقائد  است‌،  پیروانی  که  برگزیده  شده‌اند  تا  ارزشهای  زندگی  و  معیارها  و  مقیاسهای  آن  را  تعدیل  بخشند،  نه  این‌که  با  آنها  سازش  بکنند  و  در  برابر مقتضیات  آنها کرنش  بکنند  و  فرمان  ببرند... 

* 

سپس  پسوده چهارم  با  آهنگ  ژرفی  در  باره  قضا  و  قدری  درمی‌رسدکه  روی  نمی‌دهد  مگر آنچه  او  بر  آن  باشد  و  بخواهد:

(مَا أَصَابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الأرْضِ وَلا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلا فِی کِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ .لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَکُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ وَاللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ .الَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَیَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَمَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ).

هیچ  رخدادی  در  زمین  به  وقوع  نمی‌پیوندد،  یا  به  شما  دست  نمی‌دهد،  مگر  این  که  پیش  از  آفرینش  زمین  و  خود  شما،  در  کتاب  بزرگ  و  مهمّی  (‌به  نام  لوح  محفوظ‌،  ثبت  و  ضبط‌)  بوده  است‌،  و  این  کار  برای  خدا  ساده  و  آسان  است‌.  این  بدان  خاطر  است  که  شما  نه  بر  از  دست  دادن  چیزی  غم  بخورید  که  از  دستتان  به  در  رفته  است‌،  ونه  شادمان‌بشوید  برآنچه  خدا  به  دستتان  رسانده  است‌.  خـداوند  هیچ  شخص  متکبر  فخر فروشی  را  دوست  نمی‌دارد.  همان  کسانی  که  بخل  می‌ورزند  و  مردم  را  نیز  به  بخل  ورزیدن  دعوت  می‌کنند.  هرکس  که  (‌از  این  فرمان‌)  رویگردان  شود  (‌به  خدا  زیانی  نمی‌رساند)  چرا  که  خداوند  بی‌نیاز  و  شایسته  ستایش  است‌.

این  هستی  ان  اندازه  دقیق  طرح‌ریزی  و  تنظیم‌گردیده  است  و  به‌گونه‌ای  هر  چیزی  در  ان  به  مقدار  لازم  سر  و  سامان  داده  شده  است‌که  هیچ  حادثه‌ای  در  جهان  روی  نمی‌دهد  مگر  این‌که  در  نقشةه  پیشین‌کیهان  مقدر  و  مقرر  گردیده  است‌،  و  درگستره  آن  حساب  آن  شده  است  ...   تصادف  درگستره  هستی  جائی  ندارد.  هیچ  چیزی  در آ‌ن  ناسنجیده  و  سرسری  نیست‌.  پیش  از  این‌که  زمین  افریده  شود  و  پیش  از  این‌که  مردمان  خلق‌ گردند،  هر  حادثه‌ای‌که  از  آ‌فریده‌ها  سر  می‌زند  برای  علم‌کامل  و  شامل  و  دقیق  خدا  مشخص  و  معلو‌م  بوده  است‌،  وتعیین  گردیده  است  در  چه  زمانی  و  در  چه  مکانی  روی  می‌دهد  ...   برای  علم  خدا  هیچ  چیزی  نیست‌که‌گذشته  یا  حال  و  یا  آینده  بشمار  آید.  این  فاصله‌های  زمانی‌،  نشانه‌ها  و  قراردادهای  -  ما  فرزندان  فنا  -  هستند.  ما  با  انها  حدود  و  ثغو‌ر  چیزها  را  می‏‎بینیم.  ما  چیزها  را  بدون  حدود  و  ثغو‌ر  زمانی  و  مکانی‌ای‌که  انها  را  جدا  سازد  و  مشخص ‌کند،  درک  و  فهم  نمی‌کنیم‌.  ما  مطلق  را  درک  و  فهم  نمی‌کنیم  مگر  در  پرتو  درخششهائی‌که  در  آ‌نها  ارواح  ما  با  آ‌ن  مطلق  تماس  پیدا  می‌کند،  از  راهی‌که  جدای  از  راهی  است‌که  ما  در  درک  و  فهم  چیزها  بدان  خوی‌گرفته‌ایم  و  عادت  نموده‌ایم‌.  ولی  یزدان  سبحان  حقیقت  مطلقـی  است‌که  به  طورکلی  از  سـراسـر  این  هستی‌،  بدون  حدودی  و  ثغو‌ری‌،  اطلاع دارد.  این  هستی  و  حوادث  و  رخدادها  و  احـوال  و  اوضاعی‌که  از  اغاز  جهان  تا  پایان‌ کیهان  در  ان  روی  می‌دهد،  در  علم  خدا  همه  و  همه  بدون  حدود  و  ثغو‌ر  و  ابعاد  و  فواصل  زمان  یا  مکان  پیدا  و  هو‌یدا  و  مشخص  و  معلوم  است‌! هر  حادثه  و  رخدادی  موضع  و  موقع  خو‌د  را  در  نقشه کلی  جهان  هستی  دارد،  و  برای  علم  خدا  نـمودار  و  پدیدار  است‌.  هر مصیبتی  -‌ خیر  یا  شر،  چه  لفظ  مـصیبت  در  معنی  ازاد  و اژگانی  مقید  به  خیر  و  شر  نیست  -‌که  در  سراسر  زمین  و  در  ذات  انسانها  یا  مخاطبان  ان  روزی  قرآن  روی  بدهد،  جملگی  در  آن‌کتاب  ازلی‌،  پیش  از  پیدایش  زمین  و  پیدایش  انسانها،  ثبت  و  ضبط  است  بدان  شکل  وصورتی‌که  با  آن  پدیدار می‌گرددو  جلوه‌گر می‌آید  ...

(إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ).

این ‌کار برای  خداساده‌ و آسان  است‌.

ارزش  این  حقیقتی‌که  عقل  جز  آن  را  بـه  تصور  درنمی‌آورد،  زمانی‌که  حقیقت  بزرگ  هستی  را  پیش  چشم  می‌دارد،  ارزش  آن  دردل  ودرون  بشری  این  است‌کـه  به  دل  و  درون  انسان  آرامش  واطمینان  می‏بخشد  بدان  هنگام‌که  انسان  با  حوادث  خیر  یا  شر  جهان  رویاروی  می‏‎گردد.  انسان  درپرتو ایمان  به  چنین  حقیقـتی‌،  وقتی‌که  با  زیان  وضرر  ماو  یا  بدنی  و  بلا  و  مصیبت  روبرو  می‏‎گردد،  به  جزع  و  فزعی  نمیپردازدکه  او  را  از  حال  ببرد  و  بیخود  و  بیهوش  بکند،  و یا  حسـرت  خوردنها  و  ناله  سردادنها  او  را  از  پای  دربیاورد  و  بکشد.  وقتی  هم  با  سود  و  نفع  و  شادی  روبرو می‌گردد،  مست  و  ملنگ  نمی‏گردد  و  آن  اندازه  شاد  و  شنگول  نمی‌شودکه  بر  بال  خیال  بنشیند  و  به  پرواز درآید  و  اعتدال  و  میانه‌روی  را  از  دست  بدهد:

(لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَکُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ) .

این  بدان  خاطر است  که‌شما  نه  بر  ازدست  دادن  چیزی  غم  بخورید  که  از  دستتان  به  در  رفته  است‌،  ونه  شادمان  بشوید  برآنـچه  خدا  به  دستتان  رسانده  است‌.

 وسعت ‌نظر،  همراهی و همگامی  باجهان  بزرگ‌،‌تصور  ازل  و  ابد،  ودیدن  رخدادها  در  موارد  و  مواضع  مقدر  درعلم  خدا،  رخدادهائی‌که  در  نقشه  این  جهان  هستی،  ثابت  و تغییر ناپذیرند،  همه  اینها  باعث  می‌گرددکه  نفس  انسان‌ گشادتر  و  بزرگتر  شود،  و  د‌ر  برابر  حـوادث‌ گذرا  ثبات  و  متانت  بیشتری  داشته  باشد.  وقتی‌که  انسان  می‌داند  این  حـوادث  او  را  در  حرکت  جهان  هستی  به  حرکت  درمی‌آورند  و  راه  می‏‎برند.

انسان  به  جزع  و  فزع  می‌افتد  و  از  جای  به  در  می‌رود  و  حو‌ادث  او  را  خوار  و  بازیچه  دست  خود  می‌گردانند،  زمانی‌که  انسان  وجود  خود  را  از  وجود  جهان  هستی  منـفصل  و  جدا  می‌داند،  و  با  عادت  به‌گونه‌ای  رفتار  می‌کندکه  انگار  حوادث  یک  چیز  عارضی  و  غیر  اصلی  هستند  و  با  وجود کوچک  او  برخورد  دارند  و  ناسازگارند.  و  امّا  وقتی‌که  در  اندیشه  و  تـصور و  ذهن  و  شعو‌ر  انسان  بگنجد  و جایگزین‌ گرددکه  انسان  خودش‌،  و حوادثی‌ که‌ دامنگیرش  می‌شود  و  براو  می‏‎گذرد،  و  دامنگر دیگران  هم  می‌گردد ‌و بر ایشان  هم  می‏‎گذرد،  و  سراسر زمین‌،  همه  و  همه‌ذراتی  در  پیکره  جسم  بزرگی  هستندکه  این  جهان  هستی  است‌،  و  این  ذرات  در  موقع  و  موضع  خـود  در نقشه کامل  ودقیق  جهان  هستی  قرار  می‏‎گیرند  و  هستی  پیدا  میکنند،  و وجود  یکی  برای  وجود  دیگری  لازم  و ضروری  است‌،  و  همه  آنها  هم  در  علـم  نهان‌ یزدان  مقدر و ترسیم  شده  و معلوم‌ هستند،  وقتی ‌که  انسان  چنین  بداند  و  چنین  بیندیشد،  او  احساس  آسایش  و  آرامش  می‌کند  چون  میپذیرد  قضا  و  قدر  یکسان  شامل  همگان  و  حاکم  بر  ایشان  است‌.  دیگر  چنین  انسانی  بر  چیز  از  دست  رفته‌ای  غم  نمی‌خورد،  آن‌گو‌نه  غمی‌که  او  را  پـریشان  و  لرزان  و  افتان  و  خیزان‌گرداند،  و  در  برابر  چیزی‌که  فراچنگ  او  می‌آید  شادی  و  شعف  نـمی‌کند،  شاد‌ی  و  شعفی‌که  او  را  خوار  و  سبک  دارد  و  بیخود  و  بیهو‌ش‌کند.  بلکه  چنین  انسانی  فرمانبردار  و  خشنود،  با  قضـا  و  قدر  خدا  راه  را  می سپرد،  فرمانبرداری  و  خشنودی‌ای  بسان  فرمانبرداری  و  خشنودی‌کسی‌که  آگاه  است  و  می‌داندکه  آنچه  باید  بشود  لازم  است‌که  بشود  و  می‌شود!

این  پله  و  مرتبه‌ای  است‌که  جز  افراد  اندکی‌ کسی  تاب  و  توان  آن  را  ندارد.  ولی  سائر مومنان  از  ایشان  خـواسته  میشود  درد  و  رنج  و  غم  و  اندوه  زیان  و  ضرر  مالی  یا  بدنی،  و  شادی  و  خوشـی  دارائی  مادی  یا  معنو‌ی‌،  نه  این  و  نه  آن  ایشان  را  از  دائره  یاد  خدا  و  رو کردن  به  خدا،  و  اعتدال  و  میانه‌روی  در  شادی  و  شادمانی  و  غم  و  اندوه‌،  بیرون‌ نیندازد  و  پرتشان  نگرداند  ...   عکرمه  (رض) ‌گفته  است‌:  «‌هیچ‌کسی  نیست‌که  شاد  نشود  و  غمگین  نگردد.  ولیکن‌شادی  را  به  شکر و سپاسگزاری‌،‌وغم  را  به  صبر  و  شکیبائی  تبدیل‌کنید»  ...  اعتدال  و  میانه‌روی  در  اسلام که  آئین  آسان  و  آسانگیری  برای  هـمگان  است  این  است‌.

(  وَاللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَیَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ)‌. 

خداوند  هـیچ شخص  متکبر  فخرفروشی  را  دوست  نمی‌دارد.  همان  کسانی  که  بخل  می‌ورزند  و مردم  رانیز  به  بخل  ورزیدن  دعوت‌ می‌کنند.

ارتباط  حقیقت  پیشین‌،  با  تکبر ورزید‌ن  و  خودبزرگ‌بینی  و  فخـرفروشی‌کردن‌،  و  ارتباط  این  و  آن  با  بخل  ورزیدن  و  تنگچشم ‌نمودن‌،  ودستوردادن  به  بخل  ورزیدن  و  تنگچشمی  نمودن‌،  این  است‌که‌کسی  که  احساس  می‌کند  هرچه  بدو  می‌رسد  و  هـر مصیبتی‌که  گریبانگیر  او  می‌شود  از  سوی  خدا  و  به  فرمان  خدا  است‌،  تکبر  نمی‌ورزد  و  فخرفروشی  نمی‌کند.  تکبر  نمی‌ورزد  و  فخرفروشی  نمی‌کند  با  داشتن  چیزهائی‌که  بدو  عطاء‌ گردیده  است‌.  در  چیزهائی‌که  بدو  داده  شده  است  بخل  نمی‌ورزد  و  تنـگچشمی  نمی‌کند،  و دیگران  را  به  بخل  ورزیدن  و  تنـگچشمی‌کردن  فرا نمی‌خواند.  ولی  کسی‌که  بدین  حقیقت  پـی  نبرده  است‌،‌گمــان  می‌بردکه  دارائی  و  امو‌ال  و  قدرت  و  قوت  و  جاه  و  مقامی‌که  بدو  داده  می‌شود،  ازکسب  و کار  و  تلاش  وکو‌شش  خو‌دش  است‌.  و  لذا  فخرفروشی  می‌کند  و  مست  و  ملنگ  می‌شود  براثر  چـیزهائی‌ که  دارد.گذشته  از  این‌،  بخل  می‌ورزد  و  چیزی  از  آن‌ کالاها  و  نعمتهای  خدادادی  نمی‌بخشد،  و دیگران  را  نیز  به  بخل  و  تنگچشمی  تشویق  و ترغیب  مـی‌کند تا اصل  واساس  بخل‌و  تنگچشمی  را  تحقق  بخشد  و  برنامه  آن  را  پیاده‌کند!

 (وَمَنْ یَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ)‌.

هرکس  که  (‌از  این  فرمان‌)  رویگردان  شود  (‌به  خدا  زیانی  نمی‌رساند)  چرا  که  خداوند  بی‌نیاز  و  شایسته  ستایش  است‌.

هرکس‌که  بذل  و  بـشخش‌کند  به  سود  خودش  است‌،  و  هرکه  پاسخ  مثبت  به  فرمان  یزدان  بدهد  به  مـصلحت خودش  است‌.  خد‌ا  بی‏نیاز  است  و  هیچ  احتیاجی  به  بندگان  محتاج  نـدارد.  خدا  خودش  ستوده  و  شایان  ستایش  است‌،  و  حمد  و  ستایش  حـمـدکنندگان  و  ستایشگران  سو‌دی  بدو  نمی‌رساند!

*

در  آخر،  واپسین  بند  این  سوره  در مـی‌رسد،  و  چکیده‌وار  خط سیر  رسالت  را  و  تاریخ  این  عقیـده  از  زمان  نوح  و  ابراهیم  تا  زمان  حال  را  بیان  می‌دارد.  حقیقت  و  هدف  رسالت  را  در  دنیای  مردمان  ذکر  می‌کند،  و  به‌کونه  ویژه‌ای  به  حال  و وضع  اهل‌کتاب  وییروان  عیسی  (ع)  می‌پردازد:.  .

)لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌوَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَإِبْرَاهِیمَ وَجَعَلْنَا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْکِتَابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ)

ما  پیغمبران  خود  را  همراه‌با  دلائـل  ممتقن  ومعجزات  روشن  (‌به  میان  مردم‌)  روانه  کـرده‌ایم‌،  و  با  آنان  کتابهای‌(‌آسمانی  و  قوانین‌)  و  موازین  (‌شناسائی  حق  و  عدالت‌)  نازل  نموده‌ایم  تا  مردمان  (‌برابرآن  در  میان  خود)  دادگرانه  رفتار  کنند.  و آهن  را  پدیدار  کرده‌ایم  که  دارای  نیروی  زیاد  وسودهای  فراوانی  برای  مردمان  است‌.  هدف‌(‌ازارسال  انبیاء  ونزول  کتب‌آسمانی  و  همچـنین‌آفرینش  وسائلی  چون‌آهن‌)  این  است  که  خداوند  بداند  چه  کسانی  او  را  و  فرستادگانش  را  به  گونه  نهان  و  پنهان  (‌از  دیدگان  مردمان‌)  یاری  مـی‌کنند.  خداوند  نیرومند  و  چیره  است‌.  ما  نوح  وابراهیم  را  (‌پیغمبر،  و  به‌سوی  مردم‌)  روانه  کرده‌ایم‌،  و در دودمان  آنان  نبوت  و  کتابها(‌ی  آسمانی‌،  از  جمله  تورات  و  انجیل  و  زبور  و  قرآن‌)  را  قرار  دادیم‌.  برخی  از  آنان  راهیاب  شدند،  و  بسیاری  از  ایشان  (‌از  راه  راست  خداشناسـی‌،  منحرف  و)  خارج  شدند.  سپس  به  دنبال  نوح  و  ابراهیم  (‌و  انبیاء  پیشین  و  همعصر  با  ایشان‌)  پیغمبرانی  را  روانه  کردیم  و  به  دنبال  همه  آنان‌،  عیسی  پسر  مریم  را  فرستادیم  و  بدو  انجیل  عطاء  نمودیم‌،  و  در  دل  پیروان  عیسی  مهر  و  عطوفت  (‌مسلمانان‌)  را  قرار  دادیم‌.  پیروان  او  رهبانیت  سختی  را  پدید  آوردند  که  ما  آن  را  بر  آنان  واجب  نکرده  بودیم‌،  ولیکن  خودشان  آن  را  بـرای  به  دست  آوردن  خشنودی  خدا  پدید  آورده  بـودند  (‌و  بر  خویشتن  نذر  و  واجب  نموده  بودند)‌.  امّا  آنان  چنان  که  باید  آن  را  مراعات  نکردند.  ما  به  کسانی  که  از  ایشان  (‌به  محمّد)  ایمان  آوردند  پاداش  درخورشان  را  دادیم‌،  ولی  بیشترشان  (‌از  راه  راست  منحرف  و)  خـارج  شدند  (‌و  سزای  اعمال  بد  خود  را  دیدند).

رسالت  در  اصل  خود  یکی  است‌.  پیغمــبران  آن  را  با  خـود  آورده‌اند،  و  دلائل  و  براهینی  بر  صحت  آن  ارائه  داده‌اند.  اغلب  پیغمبران  معجزات  و  خوارق  عادات  را  ارائه  نموده‌اند،  و  بعضی  از  آنان‌کتاب  بر  ایشان  نازل‌گردیده  است‌.  نص  قرآنی  می‌فرماید:

(  وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ)  .

و  با  آنان  کتاب  نازل  کرده‌ایم‌.

پیغمبران  یک  دسته  و گروه  توصیف  شده‌اند،  وکتاب  هم  مفرد  است  و  بیانگر  وحدت  است‌.  یک  دسته  وگروه  بودن  انبیاء  و  ذکر کتاب  به  شکل  مفرد،  اشاره  به  وحدت  رسالت  و  یگانگی  آن  در  اصل  خود  است‌.

(الْمِیزَانَ )  ٠

ترازو  ...   معیار  و  مقیاس  ارزیابیها  و  ارزشها  ...   مراد  قواعد  و  ضوابطی  است  که  در  کتاب‌های  آسمانی  گنجانده  شده  است  و  جداکننده  حق  از  باطل  است‌.

نازل  کردن  کتاب  و  قرار  دادن  ترازو،  با  یکدیگر  بیان  گردیده  است‌.  چون  همه  رسالتها  آمده‌اند  تا  در  زمین  و  در  زندگی  مردمان  ترازوی  ثابتی  را  بگذارند  و  انسانها  بدان  مراجعه‌کنند،  و  اعمال  و  حوادث  و  اشیاء  و  اشخاص  را  با  آن  بسنجند  و  برکشند  و  راست  و  درست‌گردانند،  و  زندگی  خود  را  برآن  استوار  دارند  و  ایمن  از  دستخوش  هواها  و  هوسهای  نابسامان  و  پریشان‌،  و  از  مزاجها  و  سرشتهای‌گو‌ناگون‌،  و  از  برخوردهای  مصالح  و  منافع  جوراجور گردانند.  ترازوی  ثابتی‌که  ازکسی  جانبداری  نمی‌کند،  زیرا  با  حق  الهی  برای  همگان  برمی‌کشد  و  می‌سنجد،  و  حقی  را  ازکسی  ضائع  نمی‌کند  و  حیف  و  میل  نمی‌نماید،  چون  خدا  پروردگار  جملگی  مردمان  است‌.

این  ترازوئی‌ که  خدا  آن  را  در  رسالت‌گنجانده  است  و  نازل‌کرده  است‌،  ضمانت  یگانه‌ای  است‌که  انسانها  را  از  طوفانها  وگردبادها  و  زلزله‌ها  و  نابسامانیها  و  پریشانیها  و  تزلزلهائی  می‌رهاند  که  در کارزار  هو‌اهـا،  اضطراب  عاطفه‌ها،  جنجالهای  رقابت‌ها،  وگیراگیر  سودجوئیها  و  خودپرستیها،  انسانها  را  احاطه  می‌کنند  و  در  خود  فرو می‌برند.  قطعاً  لازم  است  ترازوی  ثابتی  باشد  و  انسانها  بدان  مراجعه‌ کنند  و  با  آن  برکشند  و  بسنجند،  و  در  آن  حق  و  عدل  و  انصاف  را  بیابند که  ازکسی  و  از  چیزی  جانبداری  نکند  و  باکسی  و  با  چیزی  ساخت  و  پاخت  ننماید.

(لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ)  .

تا  مردمان  (‌برابر  آن  در  میان  خود)  دادگرانه  رفتار  کنند.

  بدون  این  ترازوی  ثابت  الهی  موجود  در  برنامه  خدا  و  شریعت  او،  مردمان  به  عدل  و  عدالت  راهیاب  نمی‌گردند  و  دسترسی  پیدا  نمـی‌کنند،  و  اگر  به  عدل  و  عدالت  هم  راهیاب‌گردند  و  دسترسی  پیدا کنند،  شاهین  ترازوی  چنین  عدل  و  عدالتی  در  دستهایشان  بالا  و  پائین  می‌افتد  و  این  سو  و  آن  سو  می‌رود.  چرا که  دستهایشان  در  محل  وزش  بادهای  جهالتها  و  نادانیها  و  هو‌اها  و  هوسها  است  و  لرزشها  وگرایشها  پیدا  می‌کند!

) وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ)  .

و  آهـن  را  پدیدار  کرده‌ایم  که  دارای  نیروی  زیاد  و  سودهای  فراوانی  برای  مردمان  است‌.  هدف  (‌از  ارسال  انبیاء  و  نزول  کتب  آسمانی  و  همچنین  آفرینش  وسائلی  چون  آهن‌)  این  است  که  خداوند  بداند  چه  کسانی  او  را  و  فرستادگانش  را  به  گونه  نهان  و  پنهان  (‌از  دیدگان  مردمان‌)  یاری  می‌کنند.

این  تعبیر:

« وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ »‌.   آهن  را  نازل  کردیم‌.

بسان  تعبیری  است‌که  در  جای  دیگری  آمده  است‌:

 (وأنزل لکم من الأنعام ثمانیة أزواج).

برای  شما  هشت  جفت  چهار پا  نازل  کرد. (‌زمر/6)

  هر دوی  این  نازل‌کردنها  «‌به  معنی  خلق‌کردن  و  در  دسترس  قرار  دادن  است  و)  اشاره  به  اراده  و  خواست  خدا  و  تقدیر  و  تدبیر  او  در  آفریدن  اشیاء  و  حوادث  دارد.  اینها  هم  با  قضا  و  قدر  و  تقدیر  و  تدبیر  خدا گسیل  می‌گردند  و  در  دسترس  قرار  می‌گیرند.گذشته  از  این‌،  در  اینجا  با  فضای  آیه  نیز  هماهنگی  وجود  دارد.  فضائی  که  در  اینجا  حاکم  اسـت  فضای  نازل‌کردن‌ کتاب  و  میزان  است‌.  همچنـین  خدا  هر  چیزی  راکه  آفریده  است‌،  بسان  مقدرکردن‌ کتاب  و  ترازوی  خودش  آن  را  مقدر  فرموده  است‌.

خداوند  آن  را  پدید  آورده  است‌.

(فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ)‌.

در  آهن  نیروی  زیادی  است‌.

نیروئی‌که  در  آن  است  در  جنگ  و  صلح  مورد  استفاده  است‌.  می‌توان‌ گفت  تمدن  امروزی  انسانها  بر  آهن  استوار  و  برقرار  است‌.

(وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ)  .

  هدف  (‌از  ارسال  انبیاء  و  نزول  کتب  آسمانی‌،  و  همچنین  آفرینش  وسائلی  چون  آهن‌)  این  است  که  خداوند  بداند  چـه  کسانی  او  را  و  فرستادگانش  را  بـه  گونه نهان  و  پنهان  (‌از  دیدگان  مردمان‌)  یاری  می‌کنند.

این  بخش  اشاره  به  جهاد  با  اسلحه  است‌.  در  جایگاهی  از  این  سوره  آمده  است‌که  سوره  از  بذل  و  بخشش  مال  و  فداکردن  جان  صحبت  می‌کند.

وقتی‌ که  این  سوره  ازکسانی  سخن  می‌گوید که  خدا  را  و  پیغمبران  او  را  نهانی  و  پنهانی  یاری  می‌دهند  وکمک  می‌کنند،  بر  این  سخن  با  توضیح  معنی  یاری  و کمکشان  به  خدا  و  پیغمبرانش  پیرو  می‌زند.  یاری  وکمک  آنان  به  خدا  و  پیغمبران،  به  معنی  یاری  و کمک‌کردن  برنامه  خدا  و  دعوت  او  است‌.  و  الا  یزدان  سبحان  به  یاری  و  کمک  مردمان  نیازی  ندارد:

(إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ) ٠

خداوند  نیرومند  و  چیره  است‌.

وقتی‌ که  از  بیان  وحدت  رسالت  در  اصل  وکتاب  و  میزان  می‏‎پردازد،  برمی‏گردد  و  وحدت  حاملان  رسالت  را  بیان  می‌دارد.  چه  حاملان  رسالت  از  نژاد  نوح  و  ابراهیم  هستند.

(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَإِبْرَاهِیمَ وَجَعَلْنَا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْکِتَابَ ).

ما  نوح  و  ابراهیم  را  (‌پیغمبر،  و  به  سوی  مردم‌)  روانه  کردیم‌،  و  در  دودمان  آنان  نبوت  و  کتابها(‌ی  آسمانی‌،  از  جمله  تورات  و  انجیل  و  زبور  و  قرآن‌)  را  قرار  دادیم‌.

 رسالت  آسمانی  تک‌درخت  بلندی  با  شاخه‌های  سر  درهم  کشیده‌ای  است‌.  در  آن  نبوت  وکتاب  است‌.  این  درخت  از  بامداد  زندگی  انسانها  در  زمان  نوح  تا  رسیده  است  به  ابراهیم  سر  برکشیده  است  و  چـمیده  است  و  بالاتر  و  بالاتر  رفته  است  و  شاخه‌ها  از  آن  پدیدار  آمده  است  و  پیغمبریها  از  شاخه  بزرگ  و  سترگی  از  آن  جوانه  زده  است‌،  شاخه‌ای‌که  تنه  اصلـی‌گردیده  است  و  دراز  و  بلند  شده  است  و  تا  انتهای  رسالتها  امتداد  پیداکرده  است‌.

ولی  نسلهائی‌که  نبوتها  وکتابها  برایشان  آمده  است‌،  یکسان  نبوده‌اند  و  موضع  یکسان  در  برابر  نبوتها  و  کتاب‌ها  نداشته‌اند:

(فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ).

برخی  از  آنان  راهیاب  شدند، و بسیاری از ایشان (‌از راه راست خداشناسی‌، منحرف  و)  خارج  شدند.

این  چکیده ‌کوتاهـی  از  آن  خط  سیر  دراز  و  طولانی  است‌.  نزدیک  به  نهایت  این  خط  سیر  عیسی  پسر  مریم  می آید:

(ثُمَّ قَفَّیْنَا عَلَى آثَارِهِمْ بِرُسُلِنَا وَقَفَّیْنَا بِعِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ)  ٠

سپس  به  دنبال  نوح  و ابراهیم ‌(‌و  انبیاء  پپشین  و هم عصر  با  ایشان‌)  پیغمبرانی  را  روانه  کردیم  و  به  دنبال  همه  آنان‌،  عیسی  پسر  مریم  را  فرستادیم‌.

یعنی  به  دنبال  نسل  پیشین  نوح  و  ابراهیم،  عیسی پسر  مریم  را  فرستادیم‌.  رسالت  آسمانی  ادامه  پیداکرد،  و  یکی  پس  از  دیگری  پرچم  رسالت  را  بر  دوش کشید،  تا  نوبت  به  عیسی  پسر مریم  رسید.

در  اینجا  صفت  جسته‌ای  از  صفات‌کسانی  ذکر  مـی‌شود  که  از  عیسی  پسر  مریم  پیروی  و  متابعت‌ کرده‌اند:

(  جَعَلْنَا فِی قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً ). 

در  دل  پیروان  عیسی‌،  مهر  و  عطوفت  (‌مسلمانان‌)  را  قرار  دادیم‌.

پیروان  عیسی  ثمره دعوت  مسیح (ع) ‌وحاصل  جان  بزرگوار  این  دعوت‌،  و  نتیجه  پاکی  روان  آن  بودند.  آنان  که  به  رسالت  عیسی (ع) واقعاً  ‌آیمان  آوردند  و  از او  پسندیده  و  زیبا  پیروی ‌کردند،  شفا‌فیت  درخشان  و  مهر  فراوان  و  رحمت  نمایان  این  دعوت  را  در  دل  داشتند،  و  بی‌پرده  و  آشکار  با  مسلمانان  دوستی  ورزید‌ند  و  عطو‌فت  نمودند.  آیات  دیگری  در  قرآن  مجید  بدین  محبت  و  مرحمت  اشاره  میکنند.  همـان‌گونه‌ که  تاریخ  شکلـها  و  صورتهائی  را  بـه  یاد  دارد،  تـصویرهائی  و  شـکلهائی‌که  راویان  از  نجاشی  و  از گروه  اعزامی  نجران‌،  و  از  دیگر کسانی  نشان  مـی‌دهند  و  روایت  می‌کنندکه  به  سرزمین  اسلام  بعد  از  ظهور آن  آمدند  و  مشتاقانه  اسلام  را  پذیرفتند،  چون  حق  و  حقیقت  بـه  دلهایشان  خـزیده  بود  و  جایگزین‌گردیده  بو‌د،  از  همان  زمان‌ که  واقعاً‌ پیرو  عیسی  پسرمریم  شده  بودند.

هـچنین  این  نص  در  اینجا  پدیده  دیگری  را  ذکر  می‌کند  که  در تاریخ پیروان  عیسی  مسیح  پسر مریم  معلوم ‌و  مشهور  است‌:

(وَرَهْبَانِیَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا کَتَبْنَاهَا عَلَیْهِمْ إِلا ابْتِغَاءَ رِضْوَانِ اللَّهِ)  .

پیروان  او  رهبانیت  سختی  را  پدید  آوردند  که  ما  آن  را  بر  آنان  واجب  نکرده  بودیم‌،  ولیکن  خودشان  آن  را  برای‌به  دست‌آوردن  خشنودی‌ خدا  پدیدآورده  بودند)  ‌و  بر  خویشتن  نذر و  واجب  نموده  بودند).

ارحح  اقوال  در  تفسیر  این  آیـه  این  است‌که  چنین  رهبا‌نیتی‌که  تاریخ  مسیحیت  به  خـود  دیده  است  از  سوی بر خی  از پیروان  عیس  (ع)  گزیده  شده  است‌.  آن  را  از  پیش  خود  برای ‌کسب  رضای  خدا  و  دوری‌کردن  از  آلودگیها  و  پلشتیهای  زندگی‌،  پدیدار کردند  و  ساختند.  خداوند  بزرگوار  آن  را  پیش  از  آن  بر  ایشان  واجب فرموده  بود.  بلکه  انان  خو‌دشان  رهبانیت  را  انتخاب  و  بر  خـویشتن  واجب‌کرد‌ه  بودند.  بدین  وسیله  در  برابر  خدا  مسـوول  بودند  وظائف  و  تکالیف  آن  را  مراعات  دارند،  و مقتضیات  آن  را  از قبیل  پاکی  و والائی  و  قناعت  و  عفت  و ذکر  و  عبادت،  محافظت  نمایند  ...   چیزهائی‌ که  در آنان‌ حقیقت  خلـوصی  را  تحقق  بخشد و  پیاده‌ کندکه  با  این  رهبانیت  خـود ساخته  قصد  ان‌ کرد‌ه  بودند  و  نیت  ان  را  داشتند.

ولی  این  رهبانیت  مخلصـانه  سرانجام  در  اغلب  اوقات  و  د‌ر  نزد  بیشتر  اشخاص‌،  به  شعائر  و  مراسم  و  آداب  و  رسوم  دینی  خالی  از  روح  تبدیل گردید،  و  بسیاری  از  مردمان  چنین  شعائر  و  مراسم  و آداب  و  رسوم  دینی  بی‏جان  را  نماد  عاری  از  حقیقت ‌کردند،  و  بر وظائف  و  تکالیف  این  رهبانیت  جزگروه  اندکی  شکیبائی  نکردند  و  بر  آنها  استقامت  نورزیدند:

(فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَایَتِهَا فَآتَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ ).

امّا  آنان  چنان  که  باید  آن  را  مراعـات  نکردند.  ما  به  کسانی  که  از  ایشان  (‌به  محمد)  ایمان  آوردنـد  پاداش  درخورشان  را  دادیم‌،  ولی  بیشترشان  (‌از  راه  راست  منحرف  و)  خارج  شدند  (‌و سزای  اعمال  بـد  خود  را  دبدند).

خدا  با  نمادها  و سیماهای  ظاهری‌،  و  با  آداب  و  مراسم  آئینی  و  پشمینه‌پوشیها  و  ژنده‌پوشیـا،  به  حساب  مردمان  نمی‌رسد.  بلکه  حساب  وکتاب  خدا  با  مردمان  بر  اساس  عمل  و  نیت‌،  و  بر  پایه  حقـیقت  فهم  و  شعو‌ر  و  روش  و  منش  است‌.  خدا  خـودش  از  نـهانیهای  دلها  و  پنهانیهای  سینه‌ها  مطلع  و  آگاه  است‌.

* 

بعد  از  این  نـیـایش  تند  و  سریع‌،  واپسین  ندا  در می‌رسد  و  مو‌منان  را  فریاد  می‌دارد.  مخاطبان  این  ندا  واپسین  حلقه  از  زنجیره  مومنان  به  رسالت  خدا  درتاریخ  دور و  دراز  رسالت‌،  و  وارثان  آن  هستند.کسانیندکه  این  رسالت  را  به  ارث  برده‌اند  و  تا  روز  سزا  و  جزای  قیامت  آن  را  پاس  می‌دارند:

( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَیَجْعَلْ لَکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ . لِئَلا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَلا یَقْدِرُونَ عَلَى شَیْءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَأَنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ).

ای  کسـانی  که  (‌ازاهل  کتاب  بشمارید  و  به  خدا  و  پیغمبران  الهی  و  کتابهای  تورات  و  انجیل‌)  ایمان  آورده‌اید! از  خدا  بترسید  و  به  پیغمبر  او  (‌محمّدابن  عبدالله‌،  خاتم‌الانبیاء‌،  هم‌)  ایمان  بیاورید،  تا  خداوند  دو  پاداش  از  رحمت  خود  را  به  شما  دهد  (‌یکی  پا‌داش  ایمان  به  عیسی‌،  و  دیگری  پاداش  ایمان  به  محمّد)‌،  و  نیز  برای  شما  نوری  را  پدیدار  گرداند  که  در  پرتو  آن  حرکت  کنید،  و  شما  را  ببخشاید،  چرا  که  خدا  بسـیار  بخشاینده  و  مهربان  است‌.  تا  اهل  کتاب  بدانند  که  (‌اگر  به  محمّد  ایمان  نیاورند)  هیچ  سهمی  از  فضل  و  عطاء  الهی  ندارند،  و  این  که  فضل  و  عطاء  در  دست  خدا  است‌،  و  آن  را  به  هرکس  که  بخواهد  مرحمت  می‌کند،  و  خداونـد  دارای  فضل  و  عطاء  فراوان  و  بزرگ  است‌.

این  گو‌نه نداء  داده  می‌شوند:

( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا)  ٠

ای  کسانی  که  ایمان  آورده‌اید!.

پسوده  ویژه‌ای  در  این  ند‌اء  برای  دلهایشان  است‌.  درخـواست  شرم  و  حیاکردن‌،  از  ایمان  است‌.  رعایت  و  عنایت  خدا  را  باید  پاس  داشت  و  سپاس‌گفت‌.  پیوند  و  تماسی  به  جوش  و  خروش  درآورده  می‌شودکه  ایشان  را  با  پروردگارشان  ارتباط  می‌دهد،  خدائی‌که  ایشان  را  با  این  نداء  بزرگوارانه  و  مهربانانه  فریاد  می‌دارد.  به  نام  این  پیوند  و تماس‌،  ایشان  را  به  ترس  و  هراس  از  خدا،  و  ایمان  آوردن  به  پیغمبرش،  دعوت  بکند.  ایمان  مطلوب  در  معنی  خاصی  جلوه‌گر  می‌آید،  معنـی  حقیـقت  ایمان  و  آثاری‌که  از  ایمان  سرچشمه  می‏‎گیرد  و  حاصل  میگردد.

 (اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ )  .

از  خدا  بـترسید  و  به  پیغمبر  او(‌محمّدابن  عبدالله‌،  خاتم‌الانبیاء‌)  ایمان  بیاورید،  تا  خداوند  دو  پاداش  از  رحمت  خود  را  به  شما  بدهد  (‌یکی  پاداش  ایمان  بـه  عیسی‌، و دیگری پاداش ایمان به  محمد).

یعنی  دو  بهره  از  رحمت  خـود  را  به  شما  می‌دهد  ...   این  تعبیر شگفتی  است‌.  چه  رحمت  خدا  جزء  جزء  نمی‏گردد.  رحمت  خدا  همین‌که  انسان  را  بپساید  و  لمس  نمـاید،  حقیقت  خود  را  به  انسان  عطاء  مـی‌نماید.  ولیکن  در  این  تعبیر  افزایش  ادامه  رحمت  و  فزونی  فیض  و کرم  پیدا  است‌.

(وَیَجْعَلْ لَکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ)‌.

و نیز برای  شما  نوری‌را  پدیدارمی‌گرداند  که‌در  پرتو  آن  حرکت  کنید.

این  هم  یک  عطای  دیگر  الـهی  است‌.  خداوند  این  عطاء  را  به  دلهائی  می‌بخشد که  از  خدا  می‌ترسند  و  پرهیزکاری  می‌کنند،  و  چنان‌که  باید  به  پیغمبرش  ایمان  می‌آورند.  عطائی  است‌که  دلها  را  روشـن  و  منور  می‏‎گرداند،  و  دلها  در  پرتو  نور  آن  عطاء  می‌درخشند  و  تابان  و  رخشان  می‌شوند.  در  نتیجه  حقیقت  را  در  فراسوی  پرده‌ها  و  سدها  و  مانعها  ببینند،  و  از  فراسوی  شکلها  و  نمادها  مشاهده میکنند.  در  مسیر  راه  بر  دست  و  پا  نمی‌افتند  و  ویلان  و  حیران  نـمیشوند  و  راه  را کج  نمی‌کنند  و منحرف  نمـی‌گردند  ...

(نُورًا تَمْشُونَ بِهِ)  ٠

نوری  که  در  پرتو آن  حرکت  می‌کنید  و راه  می‌روید.

 (وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ(.

و  شما  را  می‌بخشد.  چرا  که  خدا  بخشاینده  و  مهربان  است‌.

انسان‌،  انسان  است‌.  انسان  قصور  وکوتاهی  می‌کند، 

حتی اگر راه را هم بشناسد. انسان نیازمند آمرزش است تا رحمت  خدا  او را  در بر گیرد  ...

(  وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ)  ٠

خدا  بخشاینده  و  مهربان  است‌.

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ)  ٠

 ای  کسانی  که  ایمان  آورده‌اید  از  خدا  بترسید  و  به  پیغمبر  او  ایمان  بیاورید.

از  خدا  بترسید  و  به  پیغمبرش  ایمان  بیاورید،  تا  دو  بخش  از  رحمت  خدا  را  به  دست  آورید،  یعنی  دو  پاداش  بگیرید.  و  آن  نوری  بهره  شما  شودکه  در  پرتو  آن  می‌توانید  حرکت  بکنید. و رحمت خدا شامل شما گردد با گذشتی‌که  ازگناهان  وکوتاهیهای  شما  می‌فرماید ...  (لِئَلا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَلا یَقْدِرُونَ عَلَى شَیْءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَأَنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ )‌.

  تا  اهل  کتاب  بدانند  که  (‌اگر  به  محمّد  ایمان  نیاورند)  هیچ  سهمی  از  فضل  و  عطاء  الهی  ندارند،  و  این  که  فضل  و  عطاء  در  دست  خدا  است‌،  و  آن  را  به  هرکس  که  بخواهد  مرحمت  می‌کند.

اهل‌ کتاب‌ گمان  می‌بردند که  ملت  برگزیده  خدا  ایشانند،  و  آنان  پسران  خدا  و  عزیزان  یزدانند:

(وقالوا کونوا هودا أو نصارى تهتدوا).

می‌گویند:  یهودی  یا  مسیحی  بشوید  تا  (‌به  راه  راست‌)  رهنمود  شوید. (‌بقره/135) 

(وقالوا:لن یدخل الجنة إلا من کان هودا أو نصارى).

می‌گویند: جز کسی که یهودی یا مسیحی باشد هرگز (‌کس دیکری‌) به بهشت درنمی‌آید. (بقره/111)

 خدا  مومنان  را  دعوت  می‌کند  مستحق  رحمت  و  بهشت  و  عطاء  و  آمرزش  او  شوند،  تا  اهل‌کتاب  بدانندکه  آنان  نمی‌توانند  چیزی  از  قبل  و  لطف  خدا  را  ازکسی  بازدارند  و  آن  را  تنها  محدود  و  منحصر  به  خو‌دکنند.  فضل  و  لطف  خدا  دردست  خدا  است‌.  آن  را  به  هرکس  که  خودش  بخواهد  عطاء  می‌فرماید.  فضل  و  لطف  خدا  محدود  و  منحصر  به  قومی  و گروهی  نیست‌.  به  طائفه‌ای  اختصاص  ندارد.  فضل  و  لطف  خدا  نه  محدود  و  منحصر  است‌،  و  نه کم  و کاست  دارد:

(وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ )  .

خداوند  دارای  فضل  و  عطاء  فراوان  و  بزرگ  است‌.

 این  دعوتی  است‌که  در  آن  تشویق  وترغیب  و  بر  سر  شور آوردن  برای  سبقت‌گرفتن  به  سوی  بهشت  و  رحمت  است‌.  این  سوره  با  آن  خاتمه  می‏‎یابد،  خاتمه‌ای  که  با  روند  سراسری  سوره،  و  با  ندای  مکرری‌که  درآن  آمده  است  و  دلها  را  فریاد  می‌دارد  تا  ایمان  خود  را  تحقق  بخشند  و  در  برابر پروردگار  خود کرنش  ببرند  و  فروتنی‌کنند  و  با  اخلاص  و  از  خو‌د گذ‌شتگی  وظائف  و  تکالیف  ایمان  در  اموال  و  ارواح  را  پاسخ  بگو‌یند.

  *

گذشته  از  اینها  این  سوره  نمونه‌ای  از  نمـونه‌های  روشن  قرآنی  درخطاب  قراردادن ‌دلهای  بشری،  و  به  جوش  و  خروش  انداختن  دلها  با  شیوه  سخت  موثری  است‌.  این  سوره  در  سرآغاز،  روند،  پایان‌،  آهنگها،  تصویرها،  سایه‌روشنهایش‌،  و  در  شیوه  پرداختن  به  موضوع  و  پیشرفت  در  آن‌،‌گشت  وگذاری  به  دنبال‌گشت  و  گذاری  و  مرحله‌ای  پس  از  مرحله‌ای  است  ...   این  سوره  در  همه  اینها  درس  زیبائی  برای  پیروان  این  دعوت  است‌.  بدیشان  یاد  می‌دهد  و  می آموزد  چگو‌نه  با  مردم  سخن  بگو‌یند  و  ایشان  را  مخاطب  قرار  بدهند،  و  چگونه  فطرت  را  بیدار گردانند،  و  چگونه  دلها  را  زنده  نمایند!

این  سوره  یک  درس  خدائی  است‌.  درس  خدا  است‌که  سازنده  دلها  است‌،  و  نازل‌کننده  قرآن  است‌،  و  آفریدگار  هر  چیزی  به  اندازه  لازم  است‌.  در  این  مدرسه  الهـی  شاگردانی  فارغ‌التحصیل  می‌گردند  که  دعوت‌کنندگان  موفق  هستند  و  مردمان  به  سخنانشان‌ گوش  می‌دهند  و  سخنانشان  را  می‌پذیرند  ...

*

پایا‌ن  جزء  بیست و هفتم

به  دنبال  آن  جزء  بیست‌وهشتم  می‌آید که  با  سوره  مجادله  آغاز  می‏‎گردد.

---

[1]   مسلم و بخاری ازقول مالک این حدیث را  استخراج‌ کرده‌اند.   
[2]این  حدیث  در  فی  ظلال  القر‌آن  جلد او‌ل  صفحه   388 به  شکل  مفصل‌تری  آمده  است‌.(‌مترجم)   
[3] ‌مراجعه  شود به  تفسیر این‌ فرموده  خداوند  بزرگوار:‌ «‌و ما خلقت ‌الجن ‌و  الانس ‌الا لیعبدون»...  در سوره  ذاریات  در  همین‌ جزء‌.