تفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر سوره‌ی جاثیه آیه‌ی 23-1
|
سوره‌ی جاثیه آیه‌ی 23-1
|
|
سوره‌ی جاثیه مکی و 37 آیه است
بسم الله الرحمن الرحیم حم (1) تَنزِیلُ الْکِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ (2) إِنَّ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآیَاتٍ لِّلْمُؤْمِنِینَ (3) وَفِی خَلْقِکُمْ وَمَا یَبُثُّ مِن دَابَّةٍ آیَاتٌ لِّقَوْمٍ یُوقِنُونَ (4) وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن رِّزْقٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ آیَاتٌ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (5) تِلْکَ آیَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَیْکَ بِالْحَقِّ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَآیَاتِهِ یُؤْمِنُونَ (6) وَیْلٌ لِّکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ (7) یَسْمَعُ آیَاتِ اللَّهِ تُتْلَى عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِراً کَأَن لَّمْ یَسْمَعْهَا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ (8) وَإِذَا عَلِمَ مِنْ آیَاتِنَا شَیْئاً اتَّخَذَهَا هُزُواً أُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ (9) مِن وَرَائِهِمْ جَهَنَّمُ وَلَا یُغْنِی عَنْهُم مَّا کَسَبُوا شَیْئاً وَلَا مَا اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِیَاء وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ (10) هَذَا هُدًى وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذَابٌ مَّن رِّجْزٍ أَلِیمٌ (11) اللَّهُ الَّذِی سخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (12) وَسَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِّنْهُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لَّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (13) قُل لِّلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُون أَیَّامَ اللَّهِ لِیَجْزِیَ قَوْماً بِما کَانُوا یَکْسِبُونَ (14) مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء فَعَلَیْهَا ثُمَّ إِلَى رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ (15) وَلَقَدْ آتَیْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى الْعَالَمِینَ (16) وَآتَیْنَاهُم بَیِّنَاتٍ مِّنَ الْأَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوا إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمْ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (17) ثُمَّ جَعَلْنَاکَ عَلَى شَرِیعَةٍ مِّنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاء الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ (18) إِنَّهُمْ لَن یُغْنُوا عَنکَ مِنَ اللَّهِ شَیئاً وإِنَّ الظَّالِمِینَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ وَاللَّهُ وَلِیُّ الْمُتَّقِینَ (19) هَذَا بَصَائِرُ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّقَوْمِ یُوقِنُونَ (20) أًمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئَاتِ أّن نَّجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاء مَّحْیَاهُم وَمَمَاتُهُمْ سَاء مَا یَحْکُمُونَ (21) وَخَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزَى کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ (22) أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن یَهْدِیهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَکَّرُونَ (23) وَقَالُوا مَا هِیَ إِلَّا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا نَمُوتُ وَنَحْیَا وَمَا یُهْلِکُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُم بِذَلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ (24) وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ مَّا کَانَ حُجَّتَهُمْ إِلَّا أَن قَالُوا ائْتُوا بِآبَائِنَا إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ (25) قُلِ اللَّهُ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یَجْمَعُکُمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ لَا رَیبَ فِیهِ وَلَکِنَّ أَکَثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (26) وَلَلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرضِ وَیَومَ تَقُومُ السَّاعَةُ یَوْمَئِذٍ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ (27) وَتَرَى کُلَّ أُمَّةٍ جَاثِیَةً کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَى إِلَى کِتَابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ (28) هَذَا کِتَابُنَا یَنطِقُ عَلَیْکُم بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ (29) فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَیُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِی رَحْمَتِهِ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ (30) وَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا أَفَلَمْ تَکُنْ آیَاتِی تُتْلَى عَلَیْکُمْ فَاسْتَکْبَرْتُمْ وَکُنتُمْ قَوْماً مُّجْرِمِینَ (31) وَإِذَا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَالسَّاعَةُ لَا رَیْبَ فِیهَا قُلْتُم مَّا نَدْرِی مَا السَّاعَةُ إِن نَّظُنُّ إِلَّا ظَنّاً وَمَا نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ (32) وَبَدَا لَهُمْ سَیِّئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُون (33) وَقِیلَ الْیَوْمَ نَنسَاکُمْ کَمَا نَسِیتُمْ لِقَاء یَوْمِکُمْ هَذَا وَمَأْوَاکُمْ النَّارُ وَمَا لَکُم مِّن نَّاصِرِینَ (34) ذَلِکُم بِأَنَّکُمُ اتَّخَذْتُمْ آیَاتِ اللَّهِ هُزُواً وَغَرَّتْکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا فَالْیَوْمَ لَا یُخْرَجُونَ مِنْهَا وَلَا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ (35) فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَرَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (36) وَلَهُ الْکِبْرِیَاء فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (37) |
این سوره‌ی مکی، گوشه‌ای از استقبال مشرکان از دعوت اسلامی را به تصویر می‌کشد، و شیوه‌کارشان در رویاروئی با دلائل و براهین دعوت اسلامی و با آیات و نشانه‌های آن را پیش چشم می‌دارد. روشن می‌کند چگونه با حقائق و مسائل دعوت اسلامی سرسختانه برخوردکردند، و چگونه به دنبال هوا و هوس‌کاملا رهسپار شدند، بدون این‌که از حق و حقیقت واضح و آشکار، و ازدلائل و براهین قوی و پایدار، سود ببرند و به خود آیند. همچنین این سوره به تصویر می‌زندکه چگونه قرآن به چاره‌جوئی دلهای سرکش و تازنده با هوا و هوسشان می‌پردازد، دلهائی‌که بر روی هدایت بسته شده‌اند. قرآن به چاره‌جوئی دلهایشان با آیات قاطع و دارای تاثیر ژرف و مفهوم و معنی عمیق می‌رود، و ایشان را به یاد عذاب خدا می‌اندازد، و پـاداش خدا را برایشان به تصویر می‌کشد، و قوانین و سنن او را بدانان تذکر می‌دهد، و ایشان را با قوانین و سنن جاری خدا درگستره‌ی این هستی آشنا می‌سازد. از لابلای آیات این سوره، واز خلال به تصویرکشیدن قومی که در مکه با این دعوت رویاروی شدند، دسته‌ای از مردمان را مـی‌بینیم که برگمراهی پـافشاری می‌کنند، و با حق و حقیقت می‌ستیزند، و سخت دشمنی می‌ورزند، و نسبت به خدا و سخن او بـی‌تربیتی و بی‌ادبی می‌کنند. میبینیم این آیات ایشان را ترسیم می کند، و با آنان رویاروی می‌گردد با خوار داشتن و تهدید کردنشان به عذابی که خوارکننده ودردناک و بزرگ‌است:
(وَیْلٌ لِّکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ (7) یَسْمَعُ آیَاتِ اللَّهِ تُتْلَى عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِراً کَأَن لَّمْ یَسْمَعْهَا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ (8) وَإِذَا عَلِمَ مِنْ آیَاتِنَا شَیْئاً اتَّخَذَهَا هُزُواً أُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ (9) مِن وَرَائِهِمْ جَهَنَّمُ وَلَا یُغْنِی عَنْهُم مَّا کَسَبُوا شَیْئاً وَلَا مَا اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِیَاء وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ (10).
وای برهرکس که دروغپرداز وبزهکار باشد!آن کسی که پیوسته آیات خدا رامی‌شنود که براو خوانده می‌شود ( و از وعد و وعید، بیم دادن و مژده دادن، امرو نهی، و پند و اندرز، صحبت می‌دارد،امّا او) پس از آن از روی تکبر (بر کفر و مخالف با حق و انجام گناه) اصرار می‌ورزد؛ انگار آیه‌های خدا را نشنیده است! (حال که چنین است) پس اورا به عذاب بس دردناکی مژده بده. هنگامی که چیزی از آیات ما را فرا می‌گیرد، آن را به تمسخر می‌گیرد و مایه‌ی استهزاء می‌گرداند! این چنین‌کسانی عذاب‌بزرگ و خوار کننده‌ای دارند. رو یا روی آنان دوزخ است، و آنـچه (از مال و جاه دنیا) به دست آورده‌اند، وکسانی که سوای خدا به عنوان اولیاء برگزیده‌اند، اصلا به حالشان سودی نمی‌رساند (و از دوزخ نمی‌رهاند) و عذاب بس بزرگی دارند.(جاثیه/7-10)
گروهی ازمردمان را میبینیم -چه بسا از اهل کتاب و دارای اندیشه و ارزیابی بدی بوده‌اند - بـرای حقیقت ایـمـان خالص، ارزشی قائل نمی‌گردند، و فرق چندانی میان خودکه مرتکب‌زشتیها وپلشتیها می‌شوند، و میان مومنانی که خوبیها و نیکیها را انجام می‌دهند، نمیبینند و احساس نمی‌کنند. قرآن ایشان را مطلـع مـی‌سازد وآگاه می‌گرداند که فرق بسیاری میان دو گروه مومنان و ایشان در ترازوی یزدان است. داوری بدشان و اندیشه‌ی نابهنجارشان در باره‌کارها را مشخص مـی‌دارد، و بدانان می‌گویدکه در ترازوی خدا همه چیز با دادگری و عدالت سنجیده و برآورد می‌گردد، دادگری و عدالتی‌که در اصل‌کل جـهان هستی قرارگرفته است از همان زمان که‌آفرینش صورت پذیرفته است و آفریده‌ها پدیدار گردیده‌اند:
(أًمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئَاتِ أّن نَّجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاء مَّحْیَاهُم وَمَمَاتُهُمْ سَاء مَا یَحْکُمُونَ (21) وَخَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزَى کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ (22) .
آیا کسانی که مرتکب گناهان و بدیها می‌شوند، گمان می‌برند که ما آنان را همچون کسانی بشمارمی‌آوریم که ایمان‌می‌آورند وکارهای پسندیده و خوب انجام می‌دهند، و حیات و ممات و دنیا و آخرتشان یکسـان می‌باشد؟ (اگر چنین بیندیشند) چه بد قضاوت و داوری می‌کنند!!! خداوند آسمانها و زمین را به حق آفریده است، تا هر کسی در برابر کارهائی که انجام می‌دهد، سزا و جزا داده شود، و به انسانها هیچ گونه سـتمی نگردد. (جاثیه/21و22)
گروهـی ازمردمان را نیز می‌بینیم‌که حکم و فرمانی جز حکم و فرمان هوا و هوسشان را به رسـمـیت نمی‌شناسند. هوا و هوسشان معبودشان است، معبودی که آن را می‌پرستند، واز هـرآنچه او صلاح ببیند اطاعت می‌نمایند. این‌گروه از مردمان را می‌بینیم‌که در این آیه به شکل شـگفتی به تصویرکشیده شده‌اند. قرآن ازکارشان اظهار تعجب می‌کند، و غفلتشان و کوردلیشان را آشکار و نمایان می‌نماید:
( أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن یَهْدِیهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَکَّرُونَ (23).
هیچ دیده‌ای‌کسی را که هوا و هوس خود را به خدائی خود گرفته است، و با وجود آگاهی (از حق و بـاطل، آرزوپـرستی کرده است و) خدا او را گمراه ساخته است، و بر گـوش و دل او مهر گذاشته است و بر چشمش پرده‌ای انداخته است؟! پس چه کسی جز خدا (و خدا هم از وی رویگردان است) مـی‌تواند او را راهنمائی کند؟ آیا پند نمی‌گیرید و بیدار نمی‌شوید؟. (جاثیه/٢٣)
این‌گروه از مردمان را می‌بینیم‌که مساله‌ی آخرت را نمی‌پذیرند، و در باره مساله‌ی رستاخیز و حساب وکتاب اخروی کاملا شک و تردید می‌کنند، و در انکار آخرت ستیز می‌ورزند، و دلائل و براهینی را برای اثبات آخرت مـی‌طلبندکه در این زمین راه دسترسی بدانها نیست. قرآن این‌گروه از مردمان را متوجه دلائل و براهینی می‌سازد که حاضر و آماده‌اند و صدق این مساله را ثابت می‌دارند. ولی آنان از هـمچون دلائل و براهینی روی می‌گردانند:
(وَقَالُوا مَا هِیَ إِلَّا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا نَمُوتُ وَنَحْیَا وَمَا یُهْلِکُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُم بِذَلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ (24) وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ مَّا کَانَ حُجَّتَهُمْ إِلَّا أَن قَالُوا ائْتُوا بِآبَائِنَا إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ (25) قُلِ اللَّهُ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یَجْمَعُکُمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ لَا رَیبَ فِیهِ وَلَکِنَّ أَکَثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (26) .
منکران رستاخیز می‌گویند: حیاتی جز همین زندگی دنیائی که درآن به سر می‌بریم در کار نیست. گروهی از ما می‌میرند و گروهی جای ایشان را می‌گیرند، و جز طبیعت و روزگار، ما را هلاک نمی‌سازد! آنان چنین سخنی را از روی یقین وآگاهی نمی‌گویند، و بلکه تنها گمان می‌برند و تخمین می‌زنند. هنگامی که آیات روشن ما (که دال بر توانائی ما برای ایجاد رستاخیز و زندگی دوباره‌اند) بر آنان خوانده می‌شود، در برابر آنها دلیلی جز این ندارند که می‌گویند: اگر راست میگوئید (که قیامتی و زندگی دومی در کار است) پدران و نیاکان ما را زنده کنید و بیاورید (تا نمونه‌ای از زنده شدن مردگان را ببینیم و باور کنیم). بگو: خداوند شما را (از نیستی به هستی می‌آورد و)زنده می‌کند، سپس (بعد از به پایان آمدن اجلتان) شما را می‌میراند، سپس (بعد از دوران برزخ و ماندگاری در گورها، شما را دوباره زنده می‌کند و) در روز قیامت که درآن تردیدی نیست شما را گرد می‌آورد، و لیکن بیشتر مردم (به علت نیندیشیدن و تامّل نکردن، قدرت خدا را بر ایجاد رستاخیز) نمی‌دانند. (جاثیه/24-26) درست است‌که اینان همگی یک‌گروه از مردمان باشند و هم این و هم آن از ایشان ســر بزند، و قرآن آنان را در اینجا و آنجای سوره معرفی بکند. همــچنین درست خواهد بودکه آنان دسته‌های متعددی باشند، دسته‌هائی که در مکه با دعوت اسلام رویاروی شده باشند. همراه ایشان برخی از اهل‌کتاب نیز باشند. چون اندکی از اهل کتاب در مکه بوده‌اند. درست هم است این‌گفتار اشاره‌ای به این دسته باشد تا اهالی مکه در پرتو این اشاره درس عبرت بگیرند، بدون این‌کـه همچون دسته‌ای از اهل‌کتاب در مکه در آن زمان عملا وجود داشته باشند.
به هر حال قرآن با صفات وکارهای همچون انسانهائی روبرو گردیده است، و در این سوره همچون سخنی را در باره ایشان‌گفته است . . . قرآن همچنین ایشان را با آیه‌ها و نشانه‌هائی‌که درکرانه‌های جهان بیرون و در زوایای جهان درون هستند روبرو نموده است و آنها را بدیشان نشان داده است، و آنان را از حساب وکتاب روز قیامت ترسانده است، و از چیزیکه بر سرکسانی آمده است‌که پیـش از ایشان بوده‌اند آگاه‌کرده است، کسانی‌که از آئین درست خدا منحرف گردیده‌اند و به کژراهه افتاده‌اند . . . آیه‌های خدا را با این شیوه‌ی ساده و آسان و موثر و ژرف، بدیشان نشان داده است، و آنان را با آنها رویاروی گردانده است:
(إِنَّ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآیَاتٍ لِّلْمُؤْمِنِینَ (3) وَفِی خَلْقِکُمْ وَمَا یَبُثُّ مِن دَابَّةٍ آیَاتٌ لِّقَوْمٍ یُوقِنُونَ (4) وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن رِّزْقٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ آیَاتٌ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (5) تِلْکَ آیَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَیْکَ بِالْحَقِّ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَآیَاتِهِ یُؤْمِنُونَ (6).
بدون شک درآسمانها و زمین دلائل و نشانه‌های فراوانی (بر وجود خدا) است برای مومنان. همچنین در آفرینش شما (بدین صورت زیبا و آراسته، و دستگاههای داخلی پیچیده و اسرارانگیز: رشته‌های ارتباطی سلسله اعصاب، رگها و مویرگها، مغز، سلولها، گردش خون، خصال و صفات ویـژه، و تنوع خلقت و فطرت ظاهری و باطنی هریک از افراد بشر) و نیزدر آفرینش جنبندگانی که خداوند در سراسرزمین پراکنده مـی‌سازد (از موجودات ذره‌بینی گرفته تا حیوانات غول‌پیکر، با ویژگیهای گوناگون و ساختارهای جوراجور و الوان و اشکال رنگارنگ) نشانه‌های بزرگ و دلائل قوی (برای پی بردن به خدا و خالق یکتا) است برای آنان که اهل یقین هستند. همچنین در دگرگونی شب و روز (از لحاظ تغییر رنگ و کوتاهی و درازی و فعل و انفعالاتی که در هریک انجام می‌پذیرد) و در چیزهائی که خدا از آسمان فرومی‌فرستد و (سبب) رزق و روزی هستند (همچون باران و نور و اشعه‌های گوناگون) و خدا به وسیله‌ی آنها زمین را بعد از مرگش حیات می‌بخشد، و نیز در وزش بادها (و بالطبع دگرگونی هوا) نشانه‌های بزرگی و دلائل سترگی است (بر وجود خدا و خالق یکتا) برای آنان که به تعقل می‌پردازند و اهل عقل و درایت هستند. اینها آیات خدا است که به حق بر تو می‌خوانیم. با این حال، اگر به خدا و آیات او (با وجود این همه دلائل موجود در گستره جهان و پیدا در عبارات قرآن) ایمان نیاورند، پس به چه سخنی ایمان می‌آورند؟!. (جاثیه/3-6)
قرآن ایشان را دیگر باره با آیات خدا روبرو می‌سازد، و با یادآوری نعمتهائی از نعمتهای بیشماری که یزدان بدیشان بخشیده است و آنان از آنها غافل‌گردیده‌اند و از اندیشیدن در باره آنها واپس کشیده‌اند، به بیدارباش و هوشیارباش ایشان می‌پردازد:
(اللَّهُ الَّذِی سخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (12) وَسَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِّنْهُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لَّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (13).
خداوند همان کسی است که دریا را رام شما کرده است تا کشتیها برابر فرمان و اجازه‌ی او (که به ماده‌ی کشتیها و خود آبها و دیگر عوامل طبیعی داده است) در دریا روان شوند،و شما انسانها از فضل خدا بهره گیرید، و شاید سپاسگزار گردید (و شکر نعمتهای بیکران یزدان را بجای آورید). و آنچه که در آسمانها و آنچه که در زمین است همه را از ناحیه خود، مسخر شما ساخته است. قطعا در این (تسخیر موجودات مختلـف و به گردش و چـرخش درآوردن چـرخه‌ی حیات به نفع انسانها) نشانه‌های مهمّی (بر قدرت و مهربانی خدا در حق آدمیزادگان) است، برای کسانی که می‌اندیشند (و اندیشمندانه بـه اشـیاء دور و بر، و به خود زندگی می‌نگرند). (جاثیه/12و13)
همچنین ایشان را با حال و وضعی روبرو می‌سازدکه در روز قیامت خـواهند داشت، روزی‌که آنان آن را انکار می‌کنند یا در باره‌اش می‌ستیزند:
(وَیَومَ تَقُومُ السَّاعَةُ یَوْمَئِذٍ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ (27) وَتَرَى کُلَّ أُمَّةٍ جَاثِیَةً کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَى إِلَى کِتَابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ (28) هَذَا کِتَابُنَا یَنطِقُ عَلَیْکُم بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ (29) فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَیُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِی رَحْمَتِهِ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ (30) وَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا أَفَلَمْ تَکُنْ آیَاتِی تُتْلَى عَلَیْکُمْ فَاسْتَکْبَرْتُمْ وَکُنتُمْ قَوْماً مُّجْرِمِینَ (31) وَإِذَا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَالسَّاعَةُ لَا رَیْبَ فِیهَا قُلْتُم مَّا نَدْرِی مَا السَّاعَةُ إِن نَّظُنُّ إِلَّا ظَنّاً وَمَا نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ (32) وَبَدَا لَهُمْ سَیِّئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُون (33) وَقِیلَ الْیَوْمَ نَنسَاکُمْ کَمَا نَسِیتُمْ لِقَاء یَوْمِکُمْ هَذَا وَمَأْوَاکُمْ النَّارُ وَمَا لَکُم مِّن نَّاصِرِینَ (34) ذَلِکُم بِأَنَّکُمُ اتَّخَذْتُمْ آیَاتِ اللَّهِ هُزُواً وَغَرَّتْکُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا فَالْیَوْمَ لَا یُخْرَجُونَ مِنْهَا وَلَا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ (35).
آن روز که قیامت برپا می‌شود، باطلگرایان زیان می‌بینند. (ای مخاطب در آن روز) هر ملتی را می‌بینی که (خاشعانه و خاضعانه، چشم به انتظار فرمان یزدان، در محضر دادگاه خداوند دادگر مهربان) بر سر زانوها نشسته است. هر ملتی به سوی نامه‌ی اعمالش فراخوانده می‌شود (و بدیشان گفته می‌شود:) امروز جزا و سزای کارهائی که می‌کرده‌اید به شما داده می‌شود. این (نامه‌ی اعمال که دریافت می‌دارید) کتاب ما است و اعمال شما را صادقانه بازگو می‌کند. ما (از فرشتگان خود) خواسته بودیم که تمام کارهائی را یادداشت کنند و بنویسند که شما در دنیا انجام می‌دادید. و امّا کسانی که ایمان می‌آورند و کارهای شایسته می‌کنند، پروردگارشان ایشان را (به بهشت می‌برد و) غرق نعمت خویش می‌گرداند. رستگاری و پیروزی آشکار همین است. و امّا کسانی که کافر می‌کردند (بدیشان گفته می‌شود:) مگر آیه‌های من بر شما خوانده نمی‌شد و شما بزرگی و عظمت می‌فروختید و تکبر می‌کردید، و مردمان بزهکار و گناهکاری بودید؟ و هنگامی که گفته می‌شد: وعده‌ی خدا راست است (و کیفر هر کسی را در سرای دیگر به تمام و کمال می‌دهد) و قیامت حتماً فرا می‌رسد و هیچ گونه شکی در رخ دادن آن نیست، می‌گفتید: ما نمی‌دانیم قیامت چیست! ما تنها گمانی (در باره‌ی آن) داریم و به هیچ وجه یقین و باور نداریم (که قیـامت فرابرسد). سزا و جزای کارهای بدی که کرده‌اند هویدا و گریبانگیرشان می‌شود، و آنچه که مسخره‌اش می‌دانستند (که عذاب دوزخ است) از هر سو آنان را فرامی‌گیرد. و (از سوی خدا) بدیشان گفته می‌شود: ما امروز شما را (در عذاب رها می‌سازیم و) از یاد خود می‌بریم، همان گونه که شما دیدار امروز را به فراموشی سپردید (و ما را از یاد بردید، و مسائل و حوادث قیامت را پشت گوش انداختید) و جایگاهتان آتش دوزخ است و هیچ یار و یاوری ندارید. (گرفتار شدنتان بدین سرنوشت اسفناک) بدان خاطر است که شما آیات خدا را به تمسخر گرفته‌اید و زندگی دنیا، شما را گول زده است. امروز آنان از آتش دوزخ بیرون آورده نمی‌شوند، و از ایشان خواسته نمی‌شود که عذرخواهی کنند و خشنودی بطلبند. (جاثیه/27-35)
همچنین قرآن شک و شبهه‌ای در دادگری سزا و جزا، و در مسوولیت فردی و شخصی برجای نمی گذارد. بیان فرموده است‌که این اصل، ژرف و عمیق در سراسر پیکره‌ی جهان هستی است، و جهان هستی بر آن استوار و پایدار است. بدان گاه که می‌گوید:
(مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء فَعَلَیْهَا ثُمَّ إِلَى رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ (15).
هرکس که کار نیک بکند، به سود خود او است، و هرکس که کار بد بکند به زیان خود او است. سپس همه‌ی شما به سوی پروردگارتان بازمی‌گردید (و نـتیجه‌ی اعمال خویش را می‌بینید). (جاثیه/15)
وقتی‌که گفتارکسانی را مردود می‌شمارد که مرتکب گناهان و بدیها می‌شوند وگمان می‌برند در پیشگاه خدا همسان مومنانی به شمار می‌آیند که کارهای خوب و
پسندیده انجام می‌دهند، می‌فرماید:
(وَخَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزَى کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ (22).
خداوند آسمانها و زمین را به حق آفریده است، تا هر کسی در برابر کارهائی که انجام می‌دهد، سزا و جزا داده شود، و به انسانها هیچ گونه ستمی نگردد.(جاثیه/22)
*
سراسر این سوره در پرداختن به موضوع خود یکپارچه است، ولیکن ما آن را به دو درس جداگانه تقسیم کرده‌ایم تاآسان بتوان سوره را بررسی و وارسی‌کرد وآن را ساده شرح و بسط داد.
این سوره با حروف مقطـعه می‌آغازد:
(حم ) حا.میم.
در سرآغاز آن به قرآن مجید هم اشاره می‌شود:
(تَنزِیلُ الْکِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ (2) .
این کتاب (قرآن‌نام) ازسوی خداوند با عزت و باحکمت نازل می‌گردد.
این سوره با حمد خدا و ربوبیت مطلقه‌ی خدا و با تـمـجید و تعظـیم او پایان می‌گیرد. این تمجید و تعظـیم، در برابر کارکسانی است‌که از آیات خدا غافل می‌کردند، و آنها را به تمسخرمی‌گیرند، و خویشتن را بزرگتر از آن مـی‌دانند که از آیات الهی پیروی کنند:
(فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَرَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (36) وَلَهُ الْکِبْرِیَاء فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (37).
ستایش تنها خداوندی را سزا است که پروردگار آسمانها و پروردگار زمین و پروردگار همه‌ی جهانیان است. بزرگواری و والائی درآسمانها و زمین، ازآن او است، واو صاحب عزت و قدرت، و دارای حکمت و فلسفه (در همه‌ی امور) است. (جاثیـه/36و37)
روند سوره به پیش می‌رود، و ساده و آسان و آرام و روشن، و با بیان دقیق و ژرف، موضوع خود را مطرح می‌کند، برعکس آهنگ تند و خشنی‌که روند سوره‌ی دخان که پیش از این سوره بود در پیش گرفته بود، آهنگی‌که انگار نواهایش پتکهائی است و بر دلها فرود می آ یند.
یزدان آفریننده‌ی دلها و نازل‌کننده‌ی قرآن، گاهی درهای دلها را تند و بلند می کوبد و می‌زند، وگاهی آرام و مهربانانه دلها را می‌پساید و لمس می‌نماید، وگاهی هم باگفتار آرام و آهسته و لطیف و ظریف با دلها به سخن درمی‌آید، برحسب تنوع و دگرگونی‌ای‌که این سوره ازآن خوردار است و برحسب تنوع و دگرگونی حالتها و موقعیتها‌ئی که در اصل و متن این سوره وجود دارد. خدا دقیق وآگاه است، واو صاحب
عزت و قدرت، و دارای حکمت و فلسفه در همه‌ی امور است.
هم اینک به شرح و بسط می نشینیم.
*
(حم (1) تَنزِیلُ الْکِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ (2) إِنَّ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآیَاتٍ لِّلْمُؤْمِنِینَ (3) وَفِی خَلْقِکُمْ وَمَا یَبُثُّ مِن دَابَّةٍ آیَاتٌ لِّقَوْمٍ یُوقِنُونَ (4) وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن رِّزْقٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ آیَاتٌ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (5).
حا.میم. این کتاب(قرآن نام) ازسوی خداوند با عزت و باحکمت نازل می‌گردد. بدون شک درآسمانها و زمین دلائل و نشانه‌های فراوانی (بر وجود خدا) است برای مومنان. همچنین در آفرینش شما (بدین صورت زیبا و آراسته، و دستگاههای داخلی پیـچیده و اسرار انگیز: رشته‌های ارتباطی سلسله اعصاب، رگها و مویرگها، مغز، سلولها، گردش خون، خصال و صفات ویژه، و تنوع خلقت و فطرت ظاهری و باطنی هریک از افراد بشـر) و نیز در آفـرینش جنبندگانی که خداوند در سراسر زمین پراکنده می‌سازد (از موجودات ذره‌بینی گرفته تا حیوانات غول‌پیکر، با ویژگیهای گوناگون و ساختارهای جـوراجور و الوان و اشکال رنگارنگ) نشانه‌های بزرگ و دلائل قوی (برای پی بردن به خدا و خالق یکتا) است برای آنان که اهل یقین هستند. همچنین در دگرگونی شب و روز (از لحاظ تغییر رنگ و کوتاهی و درازی و فعل و انفعالاتی که در هریک انجام می‌پذیرد) و در چیزهائی که خدا از آسمان فرو می‌فرستد و (سبب) رزق و روزی هستند (همچون باران و نور و اشعه‌های گوناگون) و خدا به وسیله‌ی آنها زمین را بعد از مرگش حیات می‌بخشد، و نیز در وزش بادها (و بالطبع دگرگونی هوا) نشانه‌های بزرگی و دلائل سترگی است (بر وجود خدا و خالق یکتا) برای آنان که به تعقل می‌پردازند و اهل عقل و درایت هستند. دو حرف (حا. میم) را ذکر می‌کند. به دنبال آن دو حرف، نازل گرداندن کتاب قرآن از سوی یزدان باعزت و باحکمت را بیان می‌دارد. این دو حـرف دال بر سرچشمه کتاب قرآن هستند، همان‌گونه‌که در باره حروف مـقطعه‌ی اوائل سوره‌ها سخن‌گفته‌ایم. حروف مقطعه اشاره دارند به ایـن‌که این‌کتاب معجزه از همچون حرفهائی ساخته شده است، ولی مردمان توان این را ندارندکه همچون این‌کتاب (یا ده سوره همانند سوره‌های آن و یا حتی یک سوره بسان سوره‌های آن) را بسازند. این هم دلیل پابرجا و ماندگاری است بر این که این‌کتاب از سوی خدای (باعزت) توانائی نازل گردیده است‌که چیزی او را عاجز و درمانده نمی‌سازد. (باحکمت) وکاربجائی است‌که هر چیزی را به اندازه‌ی لازم می‌آفریند، و هرکاری را برابر حکمــت و فلسفه‌ای به انجام می‌رساند. این هم پیروی است‌که با فضای این سوره سازگار است، و با دلها و درونهای گوناگونی مناسب است‌که با همچون فضائی رویاروی می‌گردند. پیش از این‌که به مردمان و موضع‌گیری ایشان در قبال این‌کتاب بپردازد، به آیه‌ها و نشانه‌هائی اشاره می‌کند که در جهان پیرامون ایشان پـراکنده‌اند. این آیه‌ها و نشانه‌ها به تنهائی برای رهنمود و رهنـمون ایشان به سوی ایمان بس بود. یزدان دلهایشان را متوجه آن آیه‌ها و نشانه می‌سازد بدان امیدکه دلها را بیدارکنند و قفلهای بسته آنها را بگشایند، و احساس خداشناسی را به جوش و خروش درآورند، خدائی‌که نـازل‌کننده‌ی این‌کتاب است، و آفریدگار این جهان بزرگ است:
( إِنَّ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآیَاتٍ لِّلْمُؤْمِنِینَ (3) .
بدون شک در آسمانها و زمین دلائل و نشانه‌های فراوانی (بر وجود خدا) است برای مومنان.
آیه‌ها و نشانه‌های پراکنده در آسمانها و زمین، محدود به چیزی جدای از چیزی، و منحصر به حالی جدای از حالی نمی‌باشند. انسان هرکجا را بنگرد آیه‌ها و نشانه‌های خدا را می‌بیندکه در این جهان شگفت بدو خیره گردیده‌اند و زل زده‌اند . . . آخر چه چیزی آیه و نشانه نیست؟
این آسـمـانها با تمام ستارگان و سیارگان بزرگی‌که دارند، و با تمام مدارهـای شگفتی‌که از آنها برخو‌ردارند، و-با وجود بزرگی و شگفتی -مثل دانه‌های ریز در فضا پراکنده‌اند، فضای هولناک و فراخ و زیبا!..
چرخش این ستارگان و سیارگان در مدارهایشان با دقت و استمرار و هماهنگی انجام می‌پذیرد، هماهنگی زیبایی‌که چشم از دیدن آن سیر نمی‌گردد، و دل از پیگیری آن بس نمی‌کند و خسته نمی‌شود!
این زمین‌که برابر مقیاس و معیار انسانها فراخ و گسترده است، ذره‌ای یا گرد و غباری است در برابر ستارگان بزرگ، و با توجه فضائی‌که درآن سرگردان و سرگشته می‌گردد، سرگردان و سرگشته می‌شود اگر قدرت و قوتی نباشدکه آن را نگاه دارد، و آن را در رشته‌ی جهانی به رشته نکشدکه چیزی درآن سرگردان و سرگشته نمی‌گردد!
خدا هرچه راکه در سرشت این زمین سرشته است، و هرچه راکه به موقعیت ویژه جـهانیش بخشیده است، خـوب و زیبا و بجا است. هر صلاحیتی راکه برای رشد حیات، روی زمین پدیدار فرموده است، برازنده و به اندازه است. هر ویژگی و خاصیتی را که در آن پدید آورده است دقیق و منظور نظر و همآوا و متفق و متحد است. اگر یک ویژگی و خاصیت از ویژگیها و خاصیتها مختل و ناموزون گردید، یا تخلف بپذیرد وکند گردد و از قافله‌ی خواص عقب بماند، ممکن نیست حیات در زمین جای بماند یا ادامه پیدا بکند![1]
هر چیزی در این زمین و هـر زنده‌ای در آن آیه و نشانه‌ای است . . . هر جـزئی از هر چیزی و از هر زنده‌ای در این زمین آیه و نشانه‌ای است . . . هر چیـز کوچکی و هر زنده کوچکی بسان هر چیز بزرگی و هر زنده‌ی بزرگی آیه و نشانه‌ای است . . . این برگ‌کوچک بر این درخت بزرگ یا بر این بوته ناچیز آیه و نشانه‌ای است . . . آیه و نشانه‌ای است در رنگش و در پسودنش. آیه و نشانه‌ای است در عملکرد و ترکیب‌بندش. این موئی که روی بدن جسم حیوان یا انسان است آیه و نشانه‌ای است . . . آیه و نشانه‌ای است در ویژگیها و رنگ و حجمش. این پر موجود در بال پرنده آیه و نشانه‌ای است . . . آیه و نشانه‌ای در ماده و هماهنگی و عملکردش می‌باشد. انسان به هر کجا در این زمین یا در آسمان بنگرد آیه‌ها و نشانه‌ها پیاپی جلوه‌گر می‌آیند و پشت سر یکدیگر قرار می‌گیرند، و خود را به دل و گوش و چشم انسان نشان می‌دهند.
ولیکن چه‌کسانی هستندکه این آیه‌ها و نشانه‌ها را می‌بینند و بدانها پی می‌برند؟ این آیه‌ها و نشانه‌ها خود را به چه کسانی نشان می‌دهند و وجودشان را برایشان اعلام و اعلان می‌دارند؟ به چه کسانی؟
(ِلْمُؤْمِنِینَ) به مومنان.
چه ایمان است‌که دلها را برای دریافت صداها و نورها باز می‌کند، و دلها را بر آن می‌داردکه آیه‌ها و نشانه‌های پراکنده در زمین و آسمان را احساس‌کنند. اینان است آن چیزیکه دلها با خوشی آن می‌آمیزند و زنده و رقیق و لطیف می‌گردند، و پیامهائی را دریافت می‌دارندکه پنهان و آشکار، جهان هستی آنـها را در خود می‌اندوزد، پیامهائی‌که همه‌ی آنها به دست سازنده اشاره می‌نمایند، و قالب جداگانه‌ی آنها در هرآن چیزی است‌که این دست آن را می‌سازد و از نیستی به هستی می آورد اعم از چیزها و از زنده‌ها. هر چیزیکه ساخته‌ی این دست قدرت است معجزه‌ای است‌که هیچ‌کسی از آفریدگان یزدان نمی‌تواند آن را بیافریند.
آن‌گاه روند قرآنی ایشان را ازکرانه‌های جهان به سوی وجود خودشان کوچ می‌دهد، وجود خودشان‌که از هر چیز دیگری به خودشان نزدیک‌تر است، و ایشان در حق خودشان بیش از هر چیز دیگری حساسیت دارند:
(وَفِی خَلْقِکُمْ وَمَا یَبُثُّ مِن دَابَّةٍ آیَاتٌ لِّقَوْمٍ یُوقِنُونَ (4).
همچنین در آفرینش شما (بدین صورت زیبا و آراسته، و دستگاههای داخلی پیچیده و اسرارانگیزه رشته‌های ارتباطی سلسله اعصاب، رگها و مویرگها، مغز، سلولها، گردش خون، خصال و صفات ویژه، و تنوع خلقت و فطرت ظاهری و باطنی هریک از افراد بشر) و نیز در آفرییش جنبندگانی که خداوند در سراسر زمین پراکنده می‌سازد (از موجودات ذره‌بینی گرفته تا حیوانات غول‌پیکر، با ویژگیهای گوناگون و ساختارهای جـوراجور و الوان و اشکال رنگارنگ) نشانه‌های بزرگ و دلائل قوی (برای پی بردن به خدا و خالق یکتا) است برای آنان که اهل یقین هستند.
آفرینش انسان با این ترکیب‌بند شگفتی‌که دارد، و با این ویژگیهای منحصر به خود، و با این وظیفه‌ها و کارهای دقیق و ظریف وگوناگو‌ن بسیاری‌که در آن است، معجزه‌ای است. معجزه‌ای‌که بر اثر تکرار فراوان آن، و به سبب نزدیکی آن به خودمان، آن را فراموش کرده‌ایم) ولیکن ترکیب‌بند هر عضوی از اعضاء این انسان مساله‌ای است‌که از تعجب و دهشت و ترس و هراس مشاهده‌ی آن، سر به‌گردش و چرخش درمی‌آید! حیات در ساده‌ترین شکلهایش معجزه‌ای است. معجزه‌ای در آمیب تک‌سلولی و تک‌یاخته‌ای است. معجزه‌ای است در چیزی که‌کوچک‌تر از آمیب است. حیات در انسان باید چگونه باشد، انسانی‌که دارای ترکیب‌بند بسیار پیچیده است؟ پس انسان در ترکیب‌بند روحانی بسی پیچیده‌تر از ترکیب‌بند جسمانی است! پیرامون انسان آفریده‌هائی است‌که روی زمین حرکت می‌کنند و دارای انواع و اجناس و اشکال و احجامی هستند، تا آنجاکه جز خداکسی آنـها را نمی‌تواند بشمارد. کوچک‌ترین آنها بسان بزرگ‌ترین آنها در آفرینش خود معجزه است. درکارهائی‌که می‌کند معجزه است. در تناسب حیاتی خود روی این زمین معجزه است. هر نوع و جنسی به‌گونه‌ای و به اندازه‌ای است‌که از حدود محدود و معین خود فراتر نمی‌رود و بیشتر نـمی‌شود. آن نوع و آن جنس بدان اندازه موجود و بدان اندازه می‌زیدکه هستی آن نوع و جنس بماند و به حیات خود ادامه دهد، و بر انواع و اجناس دیگر به گونه‌ای طغیان و سرکشی نکندکه آنها را نابود سازد. دستی‌که زمام انواع و اجناس راگرفته است، برخی از انواع و اجناس را فراوان می‌گرداند، و برخی از انواع و اجناس را کم می‌نماید، برابر حکمت و فلسفه و تقدیر و تدبیری‌که در میان است و مشیت و اراده‌ی خدا بر آن است. در هریک از آنها ویژگیها و نیروها و وظیفه‌هائی را قرار داده است‌که توازن و هماهنگی موجود در میان جملگی آنها محافظت و نگاهداری شود و برقرار و بردوام بماند.
کرکسها پرندگان‌گوشتخوار شکاری هستند و عمر درازی دارند. ولیکن در مقابل این امر تعدادشان کم است و تخمهای اندکی می‌گذارند و جوجه‌های کمی با مقایسه‌ی با گنجشکها و سارها دارند . . . می‌توانیم تصور کنیم‌کار به کجا می‌انجامید اگرکرکسها بسان‌گنجشکها جوجه‌های زیادی می‌داشتند. چگونه کرکسها در آن صــورت جملگی پرندگان را از میان میبردند.
شیرها نیز در جهان حیوانات گوشتخوار و شکاری هستند. اگر شیرها مانند آهوها وگوسفندها تولید نسل می‌کردند، چه می‌شد؟ در آن صورت شیرهاگوشتی و غذائی را دربیشه برجای نمی‌گذاشتند . . . امّا آن دستی که زمام امور راگرفته است زاد و ولد شیرها را محدود کرده است و به اندازه‌ی مطلوب درآورده است! و به علت معلومی آهوها وگوسفندها و حیوانهای دیگری را زیادکرده است‌که غذا وگوشت بشمارند.
مگس در هر تخمگذاری صدها هزار تخم می‌گذارد . . . در برابر این، هر مگسی بیش از حدود دو هفته زنده نمی‌ماند. حال چه می‌شد اگر مگس لجام گسیختگی می‌کرد و هر مگسی چند ماهی یا چند سالی می‌ماند؟(یا مگسها جسمها را نمی‌پوشاندند و چشمها را نــمی‌خوردند؟ ولیکن دستی‌که جهان را اداره می‌کند و چرخ امور را می‌گرداند،کار و بار هستی را سر و سامان می‌بخشد و مرتب و منضبط می‌گرداند مطابق با تقدیر و تدبیر دقیق و لطیف، و حساب وکتابی‌که همه‌ی نیازها و احوال و اوضاع و شرائط و ظروف در آن گنجانده شده است.
به همین منوال و بر این روال است هر چیزی و هر زنده‌ای از آفریده‌های یزدان، چه خود و جـودشان، چه ویژگیهایشان، و چه در تقدیر و تدبیر و راه بردن و اداره کردن امور زندگانیشان، اعم از جهان انسانها و جهان حیوانها . . . در هـمـه چیزشان آیه‌ها و نشانه‌ها و معجزه‌های گویائی است. امّا برای چه کسانی؟ چه کسانی آن آیه‌ها و نشانه‌ها و معجزه‌ها را می‌بینند و در باره آنها می‌اندیشند و آنها را درک و فهم می‌کنند؟
(لِّقَوْمٍ یُوقِنُونَ). برای آنان که در پی رسیدن به یقین باشند.
یقین حالتی است‌که دلها را آمادگی می‌بخشد تا احساس‌کند، و متاثرگردد، و توبه نماید و برگردد . . . آن یقینی مراد است که دلها را آزاد و رها می‌سازد تا بیارامند و ثابت و استوار بمانند و آرامش به هم رسانند، و ساده و آسان و با اعتماد و اطمینان، و آسوده از هرگونه پریشانی و سرگردانی و ویلانی، حقائق جهان را دریافت دارند، و ازکم‌ترین چیزی که فراچنگ می‌آورند، بزرگ‌ترین نتائج و عظیم‌ترین آثار این هستی را بیافرینند.
آن‌گاه قرآن ایشان را از سخن‌گفتن در باره خودشان و حرکت زنده‌های پیرامونشان منتقل می‌کند به سخن گفتن از پدیده‌های جهان و اسباب و عللی‌که از آنها پدید می‌آیند و موجب حیات خودشان و وسیله‌ی حیات جملگی زنده‌ها می‌گردند:
(وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن رِّزْقٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ آیَاتٌ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (5) . در دگرگونی شب و روز (از لحاظ تغییر رنگ و کوتاهی و درازی و فعل و انفعالاتی که در هریک انجام می‌پذیرد) و در چیزهائی که خدا از آسمان فرو می‌فرستد و (سبب) رزق و روزی هستند (همچون باران و نور و اشعه‌های گوناگون) و خدا به وسیله‌ی آنها زمین را بعد از مرگش حیات می‌بخشد، و نیز در وزش بادها (و بالطبع دگرگونی هوا) نشانه‌های بزرگی و دلائل سترگی است (بر وجود خدا و خالق یکتا) برای آنان که به تعقل می‌پردازند و اهل عقل و درایت هستند. دگرگونی و آمد و شد شب و روز پـدیده‌هائی هستندکه تکرار آنها چه بسا تازگی آنها را در بـرابـر دیدگان انسانها کهنه سازد و لیکن چه شگفتی و تعجبی به انسان دست می‌داد اگر برای نخستین بار انسان با شب یا با روز رویاروی می‌شد؟ دل آگاه همیشه این چیز عجیب و غریب را خواهد دید اگر دریچه آن باز باشد. پیوسته از این چیز عجیب و غریب بر خود می‌لرزد، و دست خدا را میبیند، دستی‌که سراسر جهان هستی را اداره بکند و راه می‌برد، هر زمان‌که شب و روز را مشاهده‌کند و ورانداز نماید.
آگاهـی انسانها بالا می‌رود، و دانش ایشان در باره برخی از پدیده‌های هستی فراخی می‌گیرد و فراوان می‌گردد، و می‌دانندکه شب و روز دو پدیده‌ای هستند که ازگردش زمین پیرامون محور خود در برابر خورشید، یک بار در مدت بیست و چهار ساعت، به وجود مـی‌آیند. امّا این آگاهـی و دانش چیزی از شگفتی و شگرفی نمی‌کاهد. چه گردش زمین، خودش چیز عجیب و غریبی است،گردش این جرم پیرامون خود با این سرعت منظم و مرتب، در حالی‌که زمین در فضا چرخان و شناور است، و بر چیزی تکیه ندارد مگر بر قدرتی که زمین را نگاه مـی‌دارد و آن را می‌گرداند آن گونه که خواسته است، و با این نظم و نظام آن را به حرکت درانداخته است، نظم و نظامی‌که تخلف‌ناپذیر است وخلل بدان راه ندارد، و حرکت آن بدان اندازه و مقداری باشد که به زنده‌ها و چیزها اجازه دهد که بر سطح این ستاره‌ی شناور و چرخنده در فضا بمانند و به زندگی ادامه دهند!
آگاهی و دانش انسانها فراخی می‌گیرد و پیشرفت می‌کند و اهمّیت این دو پدیده را برسطح زمین برای زندگی و زنده‌ها درک و فهم می‌کنند، و می‌دانندکه تقسیم‌اوقات به‌دوبخش شب و روز با این نسبت مـوجود برسطح این ستاره، عامل اصلی وجود زندگی و بقای زنده‌ها است، و درک و فهم می‌کنندکه اگر این دو پدیده با این اندازه و مقدار معمول و با این نظم و نظام موجـود نبود، همه چیز بر روی زمین تغییر می‌کرد و دگرگون می‌شد، به ویژه این حیات بشری‌که مختص به مخاطبان است که از زمره‌ی زندگانند! بدین خاطر اهمیت این دو پدیده در حس و شعور بشری افزایش مییابد و
کاهـش نمی‌پذیرد!
(وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن رِّزْقٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا).
ودر چیزهائی که خدا از آسمان (فرو می‌فرستد و (سبب)رزق و روزی هستند (همچون باران و نور و اشعه‌های گوناگون) و خدا به وسیله‌ی آنها زمین را بعد از مرگش حیات مـی‌بخشد (نشانه‌های بزرگی و دلائل سترگی بر وجود خدا و خالق یکتا است) ...
مراد از (رزق) چه بسا آبـی باشدکه از آسـمان نازل می گردد، آن گونه که پیشینیان برداشت کرده‌اند. ولیکن رزق آسمان بیش از این است. این اشعه‌هائی که از آسمان نازل می‌شوند، تاثیرشان در زندگـی بخشیدن به زمین کم‌تر از تاثیر آب در زندگی بخشیدن نیست. بلکه آب با اجازه‌ی خدا از اشعه‌ها تولید می‌گردد. چه حرارت خورشید است‌که آب دریاها را بخار می‌گرداند و بخارها انباشته می‌شوند و به شکل بارانها پائین مـی‌آیند، وبه صورت چشمه‌ها و رودبارها جاری می گردند، و زمین بدانها پس از مرگ خود زنده می گردد. زمین با آب و با حرارت و با نور است‌که زنده می‌شود!
(وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ).
و نیز در وزش بادها (و بالطبع دگرگونی هوا، نشانه‌های بزرگی و دلائل سترگی بر وجود خدا است). بادها هستندکه به سوی شمال و جنوب و شرق و غرب می‌وزند. راست می‌وزند وکج می‌وزند. سرد هستند و گرم هستند، برابر نظم و نظام دقیق و ظریفی‌که در طرح و نقشه‌ی این جهان شگفت گنجانده شده است. حساب و کتاب هر چیزی در جهان آن اندازه دقیق و ظریف است که برای تصادف‌کور محلی باقی نمی‌گذارد و اتفاق ناسنجیده بدان راه ندارد. وزش و حرکت بادها رابطه مشهور و معروفی باگردش زمین، و با پدیده‌های شب و روز، و با رزقی داردکه از آسمان نازل می‌گردد. همه‌ی آنها هم در پیاده کردن و تحقق بخشیدن مشیت و اراده‌ی یزدان در باره موجودات این جهان، و در وزش و حرکت بادها بدان‌گونه‌که خدا خواسته است، همکاری و همیاری دارند. در بادها (نشانه‌های بزرگی و دلائل سترگی) است، و این نشانه‌ها و دلائل درگستره جهان نشان داده شده‌اند و عرضه گردیده‌اند. ولیکن به چه کسانی؟
(لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ).
به آنان‌که به تعقل می‌پردازند واهل عقل و درایت هستند.
عقل در اینجا می‌تواندکار بکند و به تلاش درآید. در این میدان می‌تواند به جو‌لان درآید.
*
این برخی از آیه‌ها و نشانه‌های جهانی بودکه این اشاره‌های الهام‌بخش مومنان بدانها اشاره می‌نـمـایند، آن مومنانی‌که یقین دارند و به دنبال یقین هستند، و به تعقل و تـفکر می‌پردازند، و می‌فهمند و درک می‌کنند. بدان آیه‌ها و نشانه‌ها با آیات قرآنی خدا اشاره می‌کند، و دلها را می‌پساید و لمس می‌نماید، و خردها را بیدار می‌گرداند و هوشیار می‌سازد، و فطرتها را با زبان بدون واسطه‌ی فطرتها مخاطب قرار می‌دهد، با آن زبانی که میان فطرتها و میان این جهان مشترک است. چراکه فطرتها با جهان هستی پیوند ژرف نهانی دارند. بیدار گرداندن فطرتها نیازی جز به این نداردکه با واژه‌ها و سخنان الهامگرانه‌ای بسان آیات این قرآن مخاطب قرار داده شوند. کسانی‌که با این آیات بر سر ایمان نروند و ایمان نیاورند، با هیچ چیز دیگری بر سر ایمان نمی‌روند و ایمان نمی‌آورند، وکسانی که این اشاره‌های الهام‌بخش ایشان را بیدار و هوشیار نگرداند، هیچگونه فریادها و صداهائی جز این فریاد و صدائی‌که شنیده شدنی و پذیرفتنی است آنان را بیدار و هوشیار نمی‌سازد:
(تِلْکَ آیَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَیْکَ بِالْحَقِّ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَآیَاتِهِ یُؤْمِنُونَ (6) .
اینها آیات خدا است که به حق بر تو می‌خوانیم. با این حال، اگر به خدا و آیات او (بـا وجود این همه دلائل موجود در گستره جهان و پیدا در عبارات قرآن) ایمان نیاورند، پس به چه سخنی ایمان می آورند؟!.
قطعاً هیچ سـخنی به پای سخن یزدان در قرآن نمی‌رسد. قطعاً هیچ نوآوری و نوآفرینی‌ای به پای نوآوری و نوآفرینی یزدان در جهان نمی‌رسد. قطعاً هیچگونه حقیقتی به پای حقیقت یزدان درثبوت و وضـوح و یقین نمی‌رسد.
(فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَآیَاتِهِ یُؤْمِنُونَ (6).
با این حال، اگر به خدا و آیات او (با وجود این همه دلائل موجود در گستره جهان و پیدا در عبارات قرآن) ایمان نیاورند، پس به چه سخنی ایمان می‌آورند؟!.
در اینجا چیزی جز تهدید وتنبیه و سرزنش و نکوهش، سزاوارکسانی نیست‌که ایمان نمی‌آورند:
( وَیْلٌ لِّکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ (7) یَسْمَعُ آیَاتِ اللَّهِ تُتْلَى عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِراً کَأَن لَّمْ یَسْمَعْهَا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ (8) وَإِذَا عَلِمَ مِنْ آیَاتِنَا شَیْئاً اتَّخَذَهَا هُزُواً أُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ (9) مِن وَرَائِهِمْ جَهَنَّمُ وَلَا یُغْنِی عَنْهُم مَّا کَسَبُوا شَیْئاً وَلَا مَا اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِیَاء وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ (10).
وای بر هرکس که دروغپرداز و بزهکار باشد! آن کسی که پیوسته آیات خدا را می‌شنود که بر او خوانده می‌شود (و از وعد و وعید، بیم دادن و مژده دادن، امر و نهی، و پند و انـد‌رز، صحبت می‌دارد، امّا او) پس از آن از روی تکبر (بر کفر و مخالفت بـا حق و انجام گناه اصرار می‌ورزد؛ انگار آیه‌های خدا را نشنیده است! (حال که چنین است) پس او را به عذاب بس دردنـاکی مژده بده. هنگامی که چیزی از آیات ما را فرامی‌گیرد، آن را به تمسخر می‌گیرد و مایه‌ی استهزاء می‌گرداند! این چنین کسانی عـذاب بزرگ و خوارکننده‌ای دارند. رویا روی آنان دوزخ است، و آنچه (از مال و جاه دنیا) به دست آورده‌اند، وکسانی که سوای خدا به عنوان اولیاء برگزیده‌اند، اصلا به حالشان سودی نمی‌رساند (و از دوزخ نمی‌رهاند) و عذاب بس بزرگی دارند.
این آیات - همان‌گونه‌که در دیباچه سوره‌گفتیم - گوشه‌ای از رویاروئی مشرکان با این دعوت در مکه را، و پافشاری مشرکان بر باطل و پوچشان را، و خود را بزرگتر از آن دانستنشان‌که سخن حق و روشن را بشنوند، و در برابر همچون حقی ستیزه کردن و عظمت فروختنشان بدان گو‌نه‌که انگار حق به‌گو‌ششان نرسیده است و به درون ذهن و شعورشان نخزیده است و فرو نرفته است، و سوء ادبشان با خدا و باکلام او را به تصویر می‌کشد . . . و مقابله قرآن با همه‌ی اینها را پیش چشم می‌دارد، و نشان می‌دهدکه چگونه قرآن این کارهایشان را تحقیر و تقبیح می‌کند، و ایشان را تهدید می‌کند و بیم می‌دهد، و به عذاب بزرگ‌دردناکی اشاره می‌نمایدکه آنان‌را خوار و رسوا می‌گرداند.
(وَیْلٌ لِّکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ (7) .
وای بر هرکس که دروغپرداز و بزهکار باشد!.
(ویل) به معنی هلاک است. (افاک) به معنی بسیار دروغگوئی است‌که به دروغگوئی خوی‌گرفته باشد. (اثیم) به معنی‌گناهکاری است‌که بسیار مرتکب‌گناه می‌شود . . . تهدیدی‌که در میان است شامل هریک از این صفتها می‌گردد. این تهدید از سوی خدائی صادر می‌گرددکه نیرومند و توانا و چیره است. خدائی‌که می‌تواند هلاک سازد و دمار از روزگار هر دروغپرداز بزهکاری برآورد. خدا دارای وعده‌ی راست و درست است، و او تهدیدکردن و بیم دادن خود را پیاده می‌کند و تحقق می‌بخشد. لذا تهدید و بیم هراس‌انگیز و خوفناکی است.
این دروغپرداز بزهکار، نشانه‌ی دروغپردازیش و علامت بزهکاریش این است‌که بر باطل اصرار و پافشاری می‌کند، و در برابر حق عظمت می‌فروشد، و خویشتن را بزرگتر از آن می‌داندکه در مقابل آیات خدا کرنش ببرد و فروتنی‌کند، و با خدا ادب لازم را مراعات بدارد:
(یَسْمَعُ آیَاتِ اللَّهِ تُتْلَى عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِراً کَأَن لَّمْ یَسْمَعْهَا).
آن کسی که پیوسته آیات خـدا را می‌شنود که بر او خوانده می‌شود (و از وعد و وعید، بیم دادن و مژده دادن، امر و نهی، و پند و اندرز، صحبت می‌دارد، امّا او) پس از آن از روی تکبر (بر کفر و مخالفت با حق و انجام گناه) اصرار می‌ورزد؛ انگار آیه‌های خدا را نشنیده است!.
این تصویر مبغوض و زشت، هرچندکه تصویر دسته‌ای از مشرکان مکه است، ولی در هر جاهلیتی تکرار می‌گردد، و امروز و فردا مکرر می‌شود. در میان‌کسانی که‌گفته می‌شود مسلمان هستندکسی یافته می‌شود آیات خدا را می‌شنودکه بر او تلاوت مـی‌گردد، مستکرانه بر بزهکاری و فسق و فجور پافشاری می‌کند! انگار آیات خدا را نشنیده است. چراکه آیات خدا با هواها و هوسهایش نمی‌سازد، و با چیزهائی‌که بدانها خوی‌گرفته است همسو و همراه نمی‌باشد، و آیات خدا با او در ماندگاری بر باطل و پوچی، همیاری و همکاری نمی‌کند، و او را بر شر و بدی خود مستقر و ماندگار نمـی‌گرداند، و با او در هیچ راهی همراه نمی‌گردد، و در جهت او حرکت نمی‌کند!
(فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ (8).
او را به عذاب بس دردناکی مژده بده.
بشارت و مژده دادن، برای خیر و خوبی به‌کار می‌رود. ولی در اینجا برای تمسخر و استهزاء آمده است. وقتی که چنین کسی سخنان بیم دهنده‌ی آسمانی را نمی‌شنود، بگذار واویلای مورد نظر در صدای مژده‌رسان به گوش او برسد! تا تمسخر و استهزاء و تحقیر و خوار داشتن افزایش یابد.
( وَإِذَا عَلِمَ مِنْ آیَاتِنَا شَیْئاً اتَّخَذَهَا هُزُواً).
هنگامی که چیزی از آیات ما را فرامـی‌گیرد، آن را بـه تمسخر می‌گیرد و مایه‌ی استهزاء می‌گرداند!.
تمسخر و استهزاء آن هم بعد از این که آیات خدا را درک و فهم می‌کند و سرچشمه‌ی آیات را می‌شناسد. این امر بدتر و ناپسندتر است. این هم شکلی است‌که در جاهلیتها‌ی پیشین و پسین تکرارگردیده است و تکرار می‌گردد. در میان مردمان کسان بسیاری هستند، و در میان کسانی‌که‌گفته می‌شودکه مومن میباشند، کسانی یافته می‌شوندکه آیات خدا را می‌دانند ولی آنها را به تمسخر می‌گیرند، و ماده و مایه‌ی استهزاء می‌سازند! آیات خدا را به تمسخر می‌گیرند و مومنان به آیات را مـورد استهزاء قرار می‌دهند، وکسانی را تمسخر می‌کنندکه بخواهندکارهای مردمان و زندگی را به آیات خدا حواله دهند و برگردانند.
(أُوْلَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ (9).
این چنین کسانی عذاب بزرگ و خوارکننده‌ای دارند. خواری سزای مناسب کسی است‌که آیات خدا را می‌داند و آنها را به تمسخر می‌گیرد. این عذاب، آماده و نزدیک است، هرچندکه موعد آن پس از مدتی فرامی‌رسد، ولیکن درحقیقت این عذاب حـاضر و موجود است:
(مِن وَرَائِهِمْ جَهَنَّمُ).
رویاروی آنان دوزخ است.
واژه‌ی (من ورائهم)گذشته از معنی آن، سایه روشنهای آن هم مورد نظر است . . . سایه روشنهایش این است که عذاب بر سر راه ایشان و پیش روی آنان است، ولی آن را نمیبینند، چون از آن غافل هستند، امّا از ایشان درنمی‌گذرد و بدان خواهند افتاد!
(وَلَا یُغْنِی عَنْهُم مَّا کَسَبُوا شَیْئاً وَلَا مَا اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِیَاء).
و آنچه (از مال و جاه دنیا) به دست آورده‌اند، و کسانی که سوای خدا به عنوان اولیاء برگزیده‌اند، اصلا به حالشان سودی نمی‌رسانند (و از دوزخ نمی‌رهانند). هیچ چـیزی از آنچه کرده‌اند یا به دست آورده‌اند و داشته‌اند کم‌ترین سودی بدیشان نمی‌رساند و به حالشان ندارد. چه اعمالشان -اگر هم خوب و پـسندیده بوده باشد -ضائع می‌شود و غباری در هوا می‌گردد و بر باد می‌رود، و به چیزی از آن دسترسی پیدا نمی‌کنند. چرا که اعمالشان بر پایه‌ی ایمان اسـتوار نبوده است. املاک و دارائیهایشان راه زوال در پیش می‌گیرد و نابود می‌شود، و چیزی از آن املاک و اموال‌که سودی داشته باشد و به دردشان بخورد همراهشان نمی‌ماند. اولیائی‌که بجز خدا داشته‌اند -اعم ازمعبودها، یا یاوران و سپاهیان، و یا دوستان و برادران - نمی‌توانند کمکی بدیشان بکنند و شفاعتی برایشان بنمایند.
(وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ (10).
و عذاب بس بزرگی دارند.
گذشته از آن‌که این عذاب بس بزرگ است خوارکننده و رسواکننده نیز می‌باشد. چه گناهی که در استهزاء و تمسخر آیات خدا مرتکب گردیده‌اند زشت و پلشت است و خواری و رسوائی را میطلبد. همچون استهزاء و تمسخری چون بزرگ است مقتضی بزرگی عذاب است.
این بند به پایان می‌آید، بندی‌که در آن به طور مختصر از استهزاء و تمسخر آیات یزدان، و بازداشتن دیگران از آن آیات، و خود را بزرگتر و برتر دیدن از پیروی کردن از آن آیات، سخن رفته است باگفتاری از حقیقت آن آیات، و بیان جزا و سزای‌کسی‌که به این حقیقت باور نمی‌دارد و بدان کافر می‌شود:
(هَذَا هُدًى وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذَابٌ مَّن رِّجْزٍ أَلِیمٌ (11).
ایـن قرآن راهنما است، و کسانی کـه آیات پروردگارشان را باور نمی‌دارند، عذاب بزرگی از (بدترین و) دردناک‌ترین نوع عذاب دارند.
درحقیقت این قرآن هدایت است. هدایت صاف و خالص است. هدایت محض است‌که ضلالتی آمیزه‌ی آن نمی‌گردد و آن را نمی‌آلاید.کسی‌که با وجود این حقیقت، بدان آیات‌کفـر ورزد سزاوار دردناک‌ترین عذاب می‌گردد، عذابی‌که‌تاکید معنی شدت و دردآوری آن را به تـصویر می‌کشد و مجسم می‌نماید. (رجز) عذاب شدید است. عذابی‌که بدان تـهدید می گردند و بیم داده می‌شوند عذابی است از نوع سختترین و بدترین عذاب . . .تکراری بعداز تکراری است، و تاکیدی بعد از تاکیدی است. ایـن سختترین و بدترین عذاب با این تکرار و تاکید بسیار، سزاوارکسی است‌که هدایت صاف و خالص و محض و صریح و آشکار را نپذیرد و راه‌کفـر در پیش گیرد.
*
بعد از این تـهدیدکردن هراس‌انگیز، و بیم دادن وحشت‌انگیز برمی گردد، و دلهایشان را نرمک نرمک مـی‌پساید و لمس می‌نماید، با یادآوری‌کردن نعمتهائی که در این جـهان بزرگ و سترگ خدا آنها را در دسترسشان قرار داده است و در اختیارشان‌گذاشته است:
(اللَّهُ الَّذِی سخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (12) وَسَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِّنْهُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لَّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (13).
خداوند همان کسی است که دریا را رام شما کرده است، تا کشتیها برابر فرمان و اجازه‌ی او (که بـه ماده‌ی کشتیها و خود آبها و دیگر عوامل طبیعی داده است) در دریا روان شوند، و شما انسانها بتوانید از فضل خدا بهره گیرید، و شاید سپاسگزار گردید (و شکر نعمتهای بیکران یزدان را بجای آورید). وآنچه که درآسمانها و آنچه که در زمین‌است همه رااز ناحیه خود، مسـخر شما سـاخته است. قطعاً دراین (تسخیر موجودات مختلف و به گردش و چرخش درآوردن چرخه‌ی حیات به نفع انسانها) نشانه‌های مهمی (بر قدرت و مهربانی خدا در حق آدمیزادگان) است، برای کسانی که می‌اندیشند (و اندیشمندانه به اشیاء دور و بر، و به خود زندگی می‌نگرند).
این آفریده کوچک انسان نام، از رعایت و عنایت فراوان خدا بهره‌مند می‌گردد، آن اندازه که بدو اجازه می‌دهد آفریده‌های بزرگ و هراس‌انگیز را مسخر سازد و به زیر فرمان خـود بکشد، و به شیوه‌ها و از راه‌های گوناگون ازآنها سود ببرد و استفاده‌کند. این امر در پرتو راهیابی بهگوشهای از راز و رمز قانون الهی حاکم بر آفریده‌ها نصیب انسان می‌گردد، قانونی که پدیده‌ها برابر آن راه می‌سپرند و از آن سرکشی و تمرد نمـی‌کنند. اگر این راهیابی بهگوشهای از آن راز و رمز نبود، انسان با نیروی ناچیز و محدود خـود نمی‌توانست از چیزی از آن پدیده‌های سترگ و هراس‌انگیز جهان هستی سود ببرد، بلکه نه تنها سود نمیبرد نــمی‌توانست با آن پدیده‌ها زندگی را ادامه بدهد. آخـر انسان موجـود کوچک ناچیزی است، ولی پـدیده‌ها دیوها و عفریتهای قدرتمندی هستندکه از نیرو و انرژیها و حجمها و جرمها ساخته و پرداخته گردیده‌اند.
دریا یکی از این موجـودات قدرتمند و بزرگی است‌که یزدان آن‌را به زیرفرمان انسان در آورده است و آن را مسخرش نموده است. یزدان انسان را به چیزی از راز و رمز پدیده‌های هستی راهیاب فرموده است. انسان در پرتو این راهیان‌کشتیها را شناخته است و بدانها پی برده است،کشتیهائی‌که سینه این آفریده‌ی بزرگ و هراس‌انگیز را می‌شکافند، و بر دوش امواج بزرگ آن قرار می‌گیرند و از امواج کو‌ه پیکرش هراسی به خود راه نمی‌دهند!
(لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ).
تا کشتیها برابر فرمان و اجازه‌ی او (که به ماده‌ی کشتیها و خود آبها و دیگر عوامل طبیعی داده است) در دریا روان شوند.
یزدان سبحان است‌که دریا را با این خصـائص و ویژگیها آفریده است، و ماده کشتیها را با این خصائص و ویژگیها پدید آورده است، و خصائص و ویژگیهای فشار هوا را پدیدار نموده است، و به بادها سرعت، و به زمین نیروی جاذبه بخشیده است . . . و سائرخصائص و ویژگیهای جهانی دیگر را پدید آورده است تاکمک کنند و کشتیها در پرتو همه‌ی این عوامل در دریا حرکت نمایند. یزدان انسان را به همه‌ی اینها رهنمون و رهنمود کرده است تا بتواند از آنها استفاده‌کند، و از دریا نیز در نواحی و زوایای دیگری بهره ببرد:
(وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ).
و شما بتوانید از فضل خدا بهره گیرید.
مثل شکار کردن برای خوردن و زینت و آراستن، و همچنین تجارت و بازرگانی نمودن، و دانش و تجربه آموختن و ورزش‌کردن، و سائر چیزهای دیگری‌که انسان زنده در دریاها از فضل و فیض خدا می‌جوید. یزدان دریاها وکشتیها را به تسخیر انسان درآورده است تا فضل و لطف خدای را بجوید، و با شکر بزرگواری و نعمت بخشیدن یزدان به انسان بدو رو کند، و سپاس تسخیر و راهیابی را بگوید:
(وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ (12).
و شاید سپاسگزار گردید (و شکر نعمتهای بیکران یزدان را بـجای آورید) .
خدا دل انسان را با این قرآن متوجه وفای بدین حق می کنـد، و آن را با آن افق ارتباط می‌دهد، و به درک و فهم وحدتی فرامی‌خواند که میان انسان و میان جـهان است، و آن وحدت سرچشمه و وحدت رویکرد و جهت است . . . وآن روبه خداکردن و رو به خدا رفتن است...
قرآن بعد از ذکر دریا به گونه‌ی خاص، به ذکر پدیده‌های دیگر به گونه عام می‌پردازد. یزدان مسخر انسان ساخته است هرچه راکه در آسمانها و در زمین از نیروها و انرژیها و نعمتها و برکات و خیرات است، آن قسمت‌که به صلاح انسان و داخل در دائره وظیفه‌ی خلافت او است:
(وَسَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِّنْهُ).
و آنچه که در آسمانها و آنچه که در زمین است همه را از ناحیه‌ی خود، مسخر شما ساخته است.
هر چیزیکه در این جهان هستی است از او است و بدو برمی‌گردد و حواله می‌گردد. خدا پدید آورنده‌ی آن، و گرداننده و اداره کننده‌ی آن، و تسخیر کننده‌ی آن یا به زیر سلطه و قدرت در آورنده‌ی آن است . . . انسان این آفریده‌ی کوچک، از سوی یزدان مجهز به استعدادی گردیده است‌که در سایه‌ی آن می‌تواند با بخشی از قوانین جهانی آشنا شود، و نیروها و انرژیهائی را با آن استعداد به تسخیر خود درآورد که بالاتر از قدرت و قوت و طاقت و توان او است بدان اندازه‌که نمی‌توان سنجید و با معیار و مقیاس بشری برکشید! همه‌ی اینها هم از فضل و فیض یزدان در حق انسان است. در هریک از اینها هم نشانه‌ها و آیه‌هائی است برای کسی‌که بیندیشد و پژوهش‌کند، و با دلش و با خردش پسوده‌ها و لمسهای دست سازنده‌ی اشیاء، و اداره‌کننده وگرداننده‌ی جهان، و متصرف در این نیروها و انرژیها را دنبال و پیجوئی نماید:
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لَّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (13).
قطعاً در این (تسخیر موجودات مختلـف و به گردش و چـرخش درآوردن چرخه‌ی حیات به نفع انسانها) نشانه‌های مهمّی (بر قدرت و مهربانی خدا در حق آدمیزادگان) است، برای کسانی که می‌اندیشند (و اندیشمندانه به اشیاء دور و بر و به خود زندگی می‌نگرند) .
اندیشه، درست و ژرف و فراگیر نخواهد بود مگر زمانی‌که از نیروها و انرژیهائی فراتر رود و درگذرد که راز و رمز آنها راکشف می‌کند و با آنها آشنا می‌شود، فراتر رود و درگذرد به سوی سرچشمه‌ی این نیروها و انرژیها . . . و به سوی قوانینی بال و پر بگشاید که بر این نیروها و انرژیها حاکم و فرمانروا هستند. این پیوند و ارتباط است‌که تماس انسان با نیروها و انرژیها را ممکن می‌گرداند، و درک و فهم آنها را برایش میسر می‌سازد. اگر همچون پیوند و ارتباطی نباشد نه تماسی در میان خواهد بود و نه درک و فهمی حاصل می‌شود. نه شناختی و نه دسترسی، و نه دستیابی و نه سود بردنی از چیزی از این نیروها و انرژیها میسر می‌گردد . . .
*
وقتی‌که روند سوره بدین بند نیرومندی می‌رسدکه دل مومن را با دل این هستی پیوند می‌دهد، و آن را از سرچشمه‌ی نیروی حقیقی آگاه می‌گرداند که راهیابی به اسرار این هستی است . . . در این زمان است‌که مومنان را به والائی و بالائی و داشتن فراخی افق و سعه‌ی صدر در رویاروئی با ضعیفان عاجزی فرا می‌خواند که دلهایشان با آن سرچشمه‌ی دارا و غنی تماس نمی‌گیرد و پیوند پیدا نـمی‌کند. همچنین مومنان را به عطف توجه و مهر و عطوفت با آن مسکینان محروم از دسترسی بدان حقائق روشن و روشنگر نیرومند بزرگ دعوت می‌کند، آن مسکینانی که مصـائب و وقائعی را نمی‌نگرند که خدا بر سر ملتهای پیشین آورده است، در آن روزهائی‌که عظمـت و اسرار و قوانین خدا در آنها جلوه‌گر می‌آید:
(قُل لِّلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُون أَیَّامَ اللَّهِ لِیَجْزِیَ قَوْماً بِما کَانُوا یَکْسِبُونَ (14) مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء فَعَلَیْهَا ثُمَّ إِلَى رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ (15).
به کسانی که ایمان آورده‌اند، بگو: بر کسانی ببخشایید که روزهای (مصائب و بلایای) الهی را چشم نمی‌دارند (و روزهائی را فراموش می‌کنند که برسر گذشتگان کافر و فاسق و فاجر همچون قوم فرعون و لوط و ثمود چه آمده است، و با متانت و رزانت از ایشان صرف نظر نمایید)تا خداوند خودش آنان را در برابر کارهائی که کرده‌اند کیفر دهد. هرکس که کار نیک بکند، به سود خود او است و هرکس که کار بد بکند به زیان خود او است. سپس همه‌ی شما به سوی پروردگارتان بازمی‌گردید (و نتیجه‌ی اعمال خویش را می‌بینید ).
این رهنمود بسیار ارزشمندی است بـرای‌کسانی‌که ایمان آورده‌اند تا با کسانی گذشت داشته باشندکه روزهای مصائب و بلایای الهی را چشم نمی‌دارند. رهنمود و رهنـمـون می‌شوندکه آمرزش و گذشت بکنند، و در حال قوت و قدرت ببخشایند و گذشت نمایند، و در هنگام بزرگی و برتری صرف نظر کنند و عفو فرمایند. در واقع کسانی‌که روزهای مصائب و بلایای الهی را چشم نمی‌دارند و انتظار نمی‌کشند مسکین و فقیر هستند وگاه‌گاهی مستحق ترحـم و شفقف میباشند، چون از آن سرچشمه‌ی جو‌شان محروم و بی‌بهره‌اند، سرچشمه‌ی جوشانی که از لطف و رحمت و قوت و ثروت موج می‌زند. این سرچشمه، سرچشمه‌ی ایمان به یزدان، و اطمینان و اعتماد بدان، و پناه بردن به ستون آن، و خویشش را به دژ حـمایت آن انداختن در ساعات غم و اندوه و شدت و ضیقت است. همچنین مستحق ترحم هستند چـون از دانش و آگاهی حقیقی و متصل به اصل قوانین جهانی، و از نیروها و ثروتهائی که در فراسوی قوانین جهانی هستند محروم و بی‌بهره مـی‌باشند. مومنانی که گنج و خزینه‌ی ایمان را دارند، و از رحمت و لطف و فضل و فیض ایمان بهره‌مند و خوردارند، بیـش از هرکسان دیگری شایان و سزاوارند که عفوکنند و بر همچون مسکینان و محرومانی سرکشیها و نادانیها را ببخشایند و از ایشان گذشت نمایند.
این از یک سو، از ســوی دیگر، باید این مومنان کار را یکسره به خدا واگذار نمایند تا خدا پاداش نیکو‌کار را در برابر نیکو‌کاریش بر عهده‌گیرد، و کیفر بدکار را در برابر بدکرداریش بدهد. و عفوکردن و صـرف نظر نمودن مومنان از بدی و بدکرداری چنین مسکینانی را در نامه‌های خوبیهایشان خوبی بشمار آورد و به عنوان خوبی بنگارد. امّا این عفو وگذشت مومنان از چنین مسکینانی وقتی باید باشدکه از عفو وگذ‌شتشان فساد وتباهی در زمین پیدا نگردد، و همچنین روشن است بر قوانین و مقررات خدا و بر مقدسات او تعدی و تجاوز نشود:
(لِیَجْزِیَ قَوْماً بِما کَانُوا یَکْسِبُونَ (14) .
تا خداوند خودش مردمان را در برابر کارهائی که کرده‌اند کیفر دهد.
بر این‌کار، با مسوولیت شخصی، و عدالت سزا و جزا، و تاکید بر برگشتن به سوی یزدان یکتا در پایان گشت و گذار دنیا، پیرو می‌زند .
(مَنْ عَمِلَ صَالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء فَعَلَیْهَا ثُمَّ إِلَى رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ (15) .
هرکس که کار نیک بکند، بـه سود خود او است، و هرکس کار بد بکند به زیان خود او است، سپس همه‌ی شما به سوی پروردگارتان بازمی‌گردید (و نتیجه‌ی اعمال خویش را می‌بینید).
بدین وسیله مومن سعه‌ی صدر پیدا می‌کند و نیروی تحمّلش بیشتر می‌شود، و فهم و شعورش بالا می‌رود، و تباهیها و بدکرداریهای فردی و سرکشیها و یورشهای کور گروهی از محرومان از لطف و فضل یزدان، و نابینایان از حق و حقیقت جهان را تحمّل می‌کند، بدون این‌که ضعفی از خود نشان دهد و یا به تنگنا افتد و رنجیده خاطر گردد. چه شخص مومن، بسی بزرگتر و دارای سعه‌ی صدر بیشتر و نیرومندتر از آن است‌که از هر بادی بلرزد و از میدان پیکار در راه کردگار بیرون رود. آخر شخص مومن بردارنده مشعل نور هدایت برای محرومان از نور است، و بردارنده مرهم شفای محرومان از سرچشمه‌ی هدایت است. او در برابرکارش پاداش داده می‌شود، و ازگناه بزهکار چیزی دامنگیر او نمی‌گردد. در پایان،کار و بار واگذار به یزدان است، و برگشت همگان به سوی او در آن جهان است.
*
بعد از آن، قرآن از رهبری مومنانه‌ی بشریت صحبت می‌کند. ایـن رهبری سرانجام در رسالت محمّدیه متمرکز می‌شود. به اختلاف بنی‌اسرائیل اشاره می‌کند و بیان می‌دارد چگونه بعد از آن‌که خدا بدیشان‌کتاب و حکومت و نبوت داد، در باره کتابشان اختلاف ورزیدند. بیان می‌دارد که پرچم رهبری و حکومت، به دست صاحب دعوت واپسین داده می‌شود. در حالی‌که صاحب دعوت واپسین هنوز در مکه است، و دعوت واپسین از هر سو رانده و در محاصره است. ولیکن سرشت دعوت واپسین همان است‌که هست، و وظیفه‌ی آن همان است‌که هست از آن زمان‌که پدیدارگردیده است و پای به عرصه‌ی کارزار گذاشته است:
(وَلَقَدْ آتَیْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى الْعَالَمِینَ (16) وَآتَیْنَاهُم بَیِّنَاتٍ مِّنَ الْأَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوا إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمْ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (17) ثُمَّ جَعَلْنَاکَ عَلَى شَرِیعَةٍ مِّنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاء الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ (18) إِنَّهُمْ لَن یُغْنُوا عَنکَ مِنَ اللَّهِ شَیئاً وإِنَّ الظَّالِمِینَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ وَاللَّهُ وَلِیُّ الْمُتَّقِینَ (19) هَذَا بَصَائِرُ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّقَوْمِ یُوقِنُونَ (20).
ما به بنی‌اسرائیل کتاب آسمانی و حکومت و نبوت بخشیدیم، و از روزیهای حلال و پاکیزه بدیشان عطاء کردیم، و آنان را بر جهانیان (عصر خویش) برتری دادیم. ما دلائل واضح و نشانه‌های روشنی در باره‌ی کار (نبوت و شریعت دین خود را) در اختیار بنی‌اسرائیل گذاردیم، ولی آنان (در این باره با همدیگر) اختلافی نداشتند مگر بعد از آن که علم و آگاهی (از حقیقت دین و احکام آن) پیدا کردند. در ایـن هنگام به سبب برتری جوئی و عداوت و حسادت میان خود، (در باره‌ی دین و احکام آن) اختلاف ورزیدند. قطعاً پروردگار تو، روز قیامت در میان ایشان در باره‌ی چیزی که راجع بدان اختلاف پیدا کرده‌اند، داوری خواهد کرد (و به قضاوت خواهد نشست). سپس ما تو را (مبعوث کردیم و) بر آئین و راه روشنی از دین (خدا که برنامه‌ی تو و همه‌ی انبیاء پیشین بوده است و اسلام نام دارد) قرار دادیـم. پس، از این آئین پیروی بکن و بدین راه روشن برو (چرا که آئین رستگاری و راه نجات است) و از هواها و هوسهای کسانی پیروی مکن که (از دین خدا بی‌خبرند و از راه حق) آگاهی ندارند. آنان هرگز تو را از عذاب خدا نمی‌رهانند (و در آخرت در بـرابر خدا کم‌ترین کمکی به تو نمی‌توانند بکنند، و هیچ دردی را از تو دوا نمی‌کنند). ستمگران کفرپیشه، برخی یار و یاور برخی دیگرند، و خدا هم یار و یاور پرهیزگاران است. این (قرآن و شریعت) وسیله‌ی بینش مردمان و مایه‌ی هدایت و سبب رحمت برای کسانی است که اهل یقین هستند. پیش از اسلام، رهبری در دست بنی‌اسرائیل بود. آنان صاحبان عقیده‌ی آسمانی بودند، عقیده‌ای‌که خدا آن را در این دوره از تاریخ برای ایشان برگزیده بود. انسانها قطعاً باید دارای رهبری‌ای باشندکه از آسمان مدد و یاری‌گرفته باشد. چه زمین رهبری آن هوا و هوس یا جهل و نادانی و یا قصور و ناتوانی خواهد بود. خداکه آفریدگار انسانها است تنها او است‌که برای انسانها شریعت وضع می‌کند، شریعتی‌که پاک از هوا و هوس و گرایش بدینان یا بدانان است، چون همگان بندگان او هستند، و مبرا از جهل و نادانی، و دور از قصور و کـو‌تاهی است، چه خدا است‌که مردمان را آفریده است و او ازآفریدگان خود ازهـرکس دیگری مطلع‌تر و باخبرتر است، و او بسیار دقیق و بسیار آگاه است .
(وَلَقَدْ آتَیْنَا بَنِی إِسْرَائِیلَ الْکِتَابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ).
ما به بنی‌اسرائیل کتاب‌آسمانی و حکومت و نبوت بخشیدیم.
تورات در میانشان شریعت خدا بود. حکومت نیز برای نگاهداری شریعت دردست آنان بود. نبوت بعد از رسالت موســی و کتاب او در میانشان بود برای نظارت بر شریعت و نگاهبانی ازکتاب. پیغمبران زیادی از میانشان برگزیده شده بودند و در دوران نسبتاً طولانی تاریخ پیاپی آمده بودند:
(وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ).
و از روزیهای حلال و پاکیزه بدیشان عطاء کردیم.
مملکت ایشان و نبوتهایشان در سرزمین مقـدس و پاک و پرخیرات و برکاتی میان نیل و فرات بود.
(وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى الْعَالَمِینَ (16) .
و آنان را بر جهانیان (عصر خویش) برتری دادیم.
روشن است برتری ایشان بر مردمان زمان خودشان بود. اولین نماد برتری ایشان‌گزینش آنان برای رهبری برا بر شریعت خدا، و اعطاء کتاب و حکومت و نبوت بدیشان بود:
(وَآتَیْنَاهُم بَیِّنَاتٍ مِّنَ الْأَمْرِ).
ما دلائل واضح و نشانه‌های روشنی در باره‌ی کار (نبوت و شریعت دین خود را) در اختیار بنی‌اسرائیل گذاردیم.
آنچه بدیشان داده شده بود شریعت روشن و قاطع و جداسازنده‌ی حق از باطل بود. هیچگونه پیچیدگی و اشتباهـی وکجی وکژی و انحرافی در آن نبود. چیزی در میان نبودکه باعث اختلاف ورزیدن در باره این شرع روشن گردد، اختلافـی‌که در میانشان بروز کرد و در گرفت. اختلاف ایشان ناشی از پیچیدگی‌کار نبود، و از عدم آگاهی آنان از صحیح بودن فرمان سرچشمه نگرفته بود.
(فَمَا اخْتَلَفُوا إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمْ الْعِلْمُ).
ولی آنان (در این باره با همدیگر) اختلافی نداشتند مگر بعد از آن که علم و آگاهی (از حقیقت دین و احکام آن) پیدا کردند.
اختلافی‌که پیداکردند تنها از حسادت موجود در میان خودشان، و ازکشمکش و ستمگریشان برخاسته بود. آنان اختلاف پیداکردند با وجود این‌که حق را می‌شناختند و درست را می‌دانستند:
(بَغْیاً بَیْنَهُمْ).
به سبب حب ریاست و برتری‌جوئی و عداوت و حسادت میان خود.
بدین سبب رهبری ایشان در زمین پایان‌گرفت، و جانشینی آنان باطل شد، و دیگر در روز قیامت سر و کارشان با خدا است:
(إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (17).
قطعاً پروردگار تو، روز قیامت در میان ایشان در باره‌ی چیزی که راجع بدان اختلاف پیدا کرده‌اند، داوری خواهد کرد (و به قضاوت خواهد نشست).
سپس خداوند حکم خلافت زمین را برای رسالت نوینی و پیغمبر تازه‌ای نوشت و واجب‌گرداند. پیغمبری‌که به شریعت خدا راستی و درستی خود را برمی‌گرداند، و آشکار و روشن بودن را به رهبری آسمان عودت می‌دهد، و شریعت خدا، نه هواها و هوسهای مردمان را در این رهبری حاکم می‌گرداند:
(ثُمَّ جَعَلْنَاکَ عَلَى شَرِیعَةٍ مِّنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاء الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ (18).
سپـس ما تو را (مبعوث کردیم و) برآئین و راه روشنی از دین (خدا که برنامه‌ی تو و همه‌ی انبیاء پیشین بوده است و اسلام نام دارد) قرار دادیم. پس، از این آئین پیروی کن و بدین راه روشن برو (چرا که آئین رستگاری و راه نجات است) و از هواها و هوسهای کسانی پـیروی مکن که (از دین خدا بی‌خبرند و از راه حق) آگاهی
ندارند.
بدین منوال و بر این روال‌کار خلاصه می‌شود: یا شریعت یزدان، و یا هواها و هوسهای مردمان در میان است و بس. فرض سوم در میان نیست، و راه میانه‌ای میان شریعت راست و پابرجای یزدان، و میان هواها و هوسهای تغییر پذیر و دگرگون شونده‌ی مردمان، وجود ندارد. لذا هرکس به ترک شریعت خدا بگوید، برابر هواها و هوسها حکومت و داوری می‌کند. چه سوای شریعت یزدان هوا و هوس مردمان است وکسانی بدان هوا و هوس عشق می‌ورزند و می‌گرایندکه نادان هستند و درک و فهم ندارند!
یزدان سبحان پیغمبر خود صلی الله علیه و سلم را برحذر مـی‌دارد از این‌که به دنبال هواها و هوسهای‌کسانی راه بیفتدکه نادانند و درک و فهم ندارند. آنان او را اصلا از خدا بینیاز نمی‌کنند و از دست او نمی‌رهانند. ایشان برخی بعضی را به دوستی وسرپرستی می‌گیرند. آنان نمی‌توانند هیچگونه زیانی بدو برسانند، وقتی‌که برخی بعضی را به دوستی و سرپرستی می‌گیرند، زیرا خدا مولی و سرور او است:
(إِنَّهُمْ لَن یُغْنُوا عَنکَ مِنَ اللَّهِ شَیئاً وإِنَّ الظَّالِمِینَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ وَاللَّهُ وَلِیُّ الْمُتَّقِینَ (19).
آنان هرگز تو را از عذاب خدا نمی‌رهانند (و در آخرت در برابر خدا کم‌ترین کمکی به تو نمی‌توانند بکنند، و هیچ دردی را از تو دوا نمی‌کنند). ستمگران کفر پیشه، برخی یار و یاور برخی دیگرند، و خدا هم یار و یاور پرهیزگاران است.
این آیه با آیه‌ی پیش از آن، راه صاحب دعوت را مشخص و معین می‌دارد، و در این راستا انسان را بینیاز از هر سخنـی و گفتاری، و از هر تعلقه و تحشیه‌ای یا شرح و بسطی بینیاز می‌گرداند:
(ثُمَّ جَعَلْنَاکَ عَلَى شَرِیعَةٍ مِّنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاء الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ (18) إِنَّهُمْ لَن یُغْنُوا عَنکَ مِنَ اللَّهِ شَیئاً وإِنَّ الظَّالِمِینَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ وَاللَّهُ وَلِیُّ الْمُتَّقِینَ (19).
سپس ما تو را (مبعوث کردیم و) برآئین و راه روشنی از دین (خدا که برنامه‌ی تو و همه‌ی انبیاء پیشین بوده است و اسلام نام دارد) قرار دادیم. پس، از این آئین پیروی بکن و بدین راه روشن برو (چرا که آئین رستگاری و راه نجــات است) و از هواها و هوسهای کسانی پیروی مکن که (از دیـن خدا بی‌خبرند و از راه حق) آگاهی ندارند. آنان هرگز تو را از عذاب خدا نمی‌رهانند (و در آخرت در برابر خدا کم‌ترین کمکی به تو نمی‌توانند بکنند، و هیچ دردی را از تو دوا نمی‌کنند). ستمگران کفرپیشه، برخی یار و یاور برخی دیگرند، و خدا هم یار و یاور پرهیزگاران است.
این شریعت خدا است‌که سزاوار چنین توصیفی است. سوای شریعت خدا هواهـا و هوسها است و منبع و سرچشمه‌ی آنها جهل و نادانی است. بر صاحب دعوت واجب است از شریعت آسمانی پیروی کند و بس، و هواها و هوسها را به طور کلی رها سازد و ترک کند. زیرا پیروان این هواها و هوسها ناتوان‌تر از این هستند که او راکه صاحب شریعت است از عذاب خدا برهانند و در آخرت کم‌ترین کمکی بدو بنمایند. آنان بر ضد او همدست و همیارند و برخی دوست و یاور برخی دیگرند. ایشان در میان خود به یـکدیگر تکیه می‌کنند و بر ضد صاحب شریعت متحد می‌گردند. لذا درست نیست‌که صاحب شریعت چشم یاری از برخی از ایشان داشته باشد و کمک یا داوری از هواها و هوسهای آنان بطلبد، هواها و هوسهائی‌که ایشان را با رشته‌ی خـود به یکدیگر ربط و پیوند می‌دهد. بلکه آنان ضعیف‌تر و ناتوان‌تر از آن هستندکه بتوانند بدو اذیت و آزار برسانند. خدا ولی و یاور و سرپرست پرهیزکاران است. ولایت و یاوری و سرپرستی خداکجا و ولایت و یاوری و سرپرستی دیگران‌کجا؟! ضعیفان جاهل و لاغری‌که برخی از آنان برخی دیگر راکمک و یاوری می‌کنند کجا و صاحب شریعتی کجا که خدا او را کمک و یاری می‌کند، خدائی که ولی و یاور و سرپرست پرهیزگاران است؟!
به عنوان پیروی بر این بیان قاطع و جازم، یزدان از یقین سخن می گو‌ید، و از چیزی صحبت می‌داردکه در این‌گفتار و امثال آن، بینش و هدایت و رحمت برای اهل یقین در قرآن است:
(هَذَا بَصَائِرُ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّقَوْمِ یُوقِنُونَ (20).
این (قرآن و شریعت) وسیله‌ی بینش مردمان و مایه‌ی هدایت و سبب رحمت برای کسانی است که اهل یقین هستند.
قرآن، بینشهای درون و دلائل متقن و براهین روشن، برای مردمان نامیده شده است. این توصیف معنی هدایت و روشنگری موجود در قرآن را ژرفا می‌بخشد. قرآن خودش بینشهای درون و دلائل متقن و براهین روشن است و حق را از باطل جدا می‌سازد، همانگونه که بینشهای درون و دلائل متقن و براهین روشن، پرده از کارهاکنار می‌زند. قرآن خودش هدایت است. قرآن خودش رحمت است . . . امّا همه‌ی اینها منوط به یقین است. مربوط به وثوق و اعتمادی است‌که شک و تردیدی بدان راه ندارد و آمیزه‌ی آن نمی‌گردد، و پریشانی و اضطرابی با آن نمی‌آمیزد و آن را
نمی‌آلاید، و شک و دودلی بدان راه پیدا نمی‌کند و به داخل آن نمی‌خزد. زمانی‌که دل یقین پیدایند و به وثوق برسد، راه خود را می‌شناسد، و متردد نمی‌گردد و تزلزل پیدا نمی‌کند و منحرف نمی‌شود و کژراهه نمی‌رود. بدین هنگام راه برای او واضح و آشکار پـدیدار می‌گردد، و افق روشن جلوه‌گر می‌آید، و هدف مشخص و معین می‌شود، و برنامه، راست و درست نمودار می‌گردد. در این زمان است این قرآن با این یقین برای او نور و هدایت و رحمت می‌شود.
*
پیرو می‌زند بر سخن از دوستی و سرپرستی ستمکاران، و این‌که آنان برخی با برخی دیگر دوستی می‌ورزند و عهده‌دار امور یکدیگر می‌گردند، و خدا هم ولی و سرپرست پرهیزگاران است. از سرشت این قرآن نسبت به مومنان سخن رفت، و گفته شدکه قرآن بینشهای درون و دلائل متقن و براهین روشن، و هدایت و رحمت برای اهل یقین و معتقدان واقعی است . . . بر این سخن پیرو می‌زند با جدائی قاطعانه‌ای‌که میان حال کسانی است‌که مرتکب بدیها می‌شوند، و میان حال کسانی است‌که‌کارهای نیک می‌کنند و مومن هستند. این را ناپسند می‌شماردکه آنان و اینان را برابر بشمارند و یکسان بگمارند، در حالی‌که در ترازوی خدا آنان و اینان برابر و مساوی نیستند. خدا آسمانها و زمین را بر حق و حقیقت و عدالت و دادگری، استوار و پایدار فرموده است، و حق و حقیقت در طرح و نقشه‌ی این جهان هستی، اصل و اساس است:
(أًمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئَاتِ أّن نَّجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاء مَّحْیَاهُم وَمَمَاتُهُمْ سَاء مَا یَحْکُمُونَ (21) وَخَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزَى کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ (22) .
آیا کسانی که مرتکـب گناهان و بدیها می‌شوند، گمان می‌برند که ما آنان را همچون کسانی بشمار می‌آوریم که ایمان می‌آورند و کارهای پسندیده و خوب انجام
می‌دهند، و حیات و ممات و دنیا و آخرتشان یکسان می‌باشد؟ (اگر چنین بیندیشند) چه بد قضاوت و داوری می‌کنند!!! خداوند آسمانها و زمین را به حق آفریده است، تا هر کسی در برابر کارهائی که انجام مـی‌دهد، سزا و جزا داده شود، و به انسانها هیچ گونه ستمی نگردد.
جائز است‌که در اینجا سخن از اهل‌کتاب باشد، آن کسانی که ازکتاب خود منحرف گردیده‌اند، و مرتکب بزهکاریها و بدیها شده‌اند، و پیوسته خود را در ردیف ایمانداران و جزو ایشان قلمداد می‌کنند، و خویشتن را همتا و همسان مسلمانانی می‌شمارند که‌کارهای خوب و پسندیده انجام می‌دهند. همچون اهل کتابی گمان می‌برندکه برابر معیار و مقیاس خدا در زندگی دنیوی و در زندگی اخروی، ایشان با مومنان همتا و همسانند. یعنی در وقت حساب وکتاب و سزا و جزای آخرت برابر با مسلمانانند . . . جائز هم است سخن همگانی باشد و مراد بیان ارزشهای بندگان در ترازوی یزدان بوده، و بیان گردد که کفه‌ی ترازوی مومنان، دارندگان اعمال شایسته و بایسته، برتری می‌گیرد و رجحان مییابد. همتا و همسان شمردن مرتکبان بدیها و انجام‌دهندگان خوبیها، نامقبول و ناپسند است. زشت است آنان و اینان را در دنیا یا در آخرت همتا و همسان شمرد. نیکان و بدان را یکسان دانستن مخالف با قاعده‌ی ثابت و اصیل در ساختارکل هستی است‌که قاعده‌ی حق است، حقی‌که در ساختار هستی جلوه‌گر و پدیدار است، همانگونه که در شریعت خدا جلوه‌گر و پدیدار است. حقی‌که جهان بر آن استوار و برقرار است، همانگونه که زندگی مردمان بر آن استوار و برقرار است. حقی‌که تحقق مییابد در جدائی انداختن میان بدان و نیکان در همه‌ی اوضاع و احوال، و تحقق پیدا می‌کند در پاداش دادن وکیفر رساندن هرکسی برابر هدایت یا ضلالتی که در پیش‌گرفته است. حقی‌که در پیاده‌کردن عدالت و دادگری با همه‌ی مردمان جلوه‌گر می‌شود:
(وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ (22).
به انسانها هیچگونه ستمی نگردد.
معنی اصالت حق در ساختار جهان، و ارتباط حق با شریعت یزدان برای انسان، و اجرای داوری حق در روز سزا و جزا بر ایشان، معنائی است‌که در قرآن مـجید مکرر ذکر می‌گردد، زیرا حق اصلی از اصول این عقده است، و مسائل مـختلف و متفرق بر آن‌گرد می‌آید، و در زوایای جهان درون و درکرانه‌های جهان بیرون به سوی آن برمی‌گردد، و بالاخره حق در قانون جهان و در شریعت انسان نهفته است، و حق اساس (اندیشه‌ی اسلام در باره هستی و زندگی و انسان )[2] است.
در جوار این اصل ثابت و استوار، به هوا و هوس دگرگون شونده و تغییرپذیر اشاره می‌کند، هوا و هوسی که برخی از مردمان از آن خدائی برای خود ترتیب می‌دهند و می‌سازند و آن را پرستش می‌کنند، و بدین سبب به گونه‌ای گمراه می‌گردند که راهیابی و هدایتی به دنبال ندارد - پناه بر خدا:
( أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن یَهْدِیهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَکَّرُونَ (23).
هیچ دیده‌ای کسی را که هوا و هوس خود را به خدائـی خود گرفته است، و با وجود آگاهی (از حق و باطل، آرزوپرستی کرده است و) خدا او را گمراه سـاخته است، و بر گوش و دل او مهر گذاشته است و بر چشمش پرده‌ای انداخته است؟! پس چه کسی جز خدا (و خدا هم از وی رویگردان است) می‌تواند او را راهنمائی کند؟ آیا پند نمی‌گیرید و بیدار نمی‌شوید؟.
تعبیر قرآنی نوآفرین، نمونه‌ی شگفتی از نفس بشری را ترسیم می‌کند، نفسی‌که اصل ثابت و استوار را رها می‌سازد، و به دنبال هوا و هوس زیر و رو شونده و تغییرپذیر راه می‌افتد، و هوا و هوس را می‌پرستد و برایش‌کرنش می‌برد، و آن سرچشمه‌ی اندیشه‌ها و احکام و احساسات و جنبشها و تلاشهای خود می‌کند، و آن را معبود چیره‌ی آن اندیشه‌ها و احکام و احساسات و جنبشها و تلاشها می‌گرداند، و اشارات تغییرپذیر هوا و هوس را با اطاعت و تسلیم و قبول دریافت می‌دارد و بر دیده می‌گذارد. تعبیر قرآنی این تصویر را ترسیم می‌کند و زشت بدان مینگرد و از آن اظهار تعجب می‌نماید:
(أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ).
هیچ دیده‌ای کسی را که هوا وهوس خود را به خدائی خود گرفته است.
آیا او را دیده‌ای؟ او موجود شگفتی است. سزاوار است به تماشای او نشست و از او در شگرف ماند! همچنین می‌سزدکه خدا او راگمــراه و سرگشته‌کند، و با رحمـت هدایت او را درنیابد. چه او در دل خود جائی برای هدایت باقی نگذاشته است. آخر او هوا و هوس بیمار خود را پرستش و بندگی می‌کند!
(وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ).
و با وجود آگاهی (از حق و باطل، آرزو پرستـی کرده است و) خدا او را گمراه ساخته است.
خدا با علم به این‌که طرف (استحقاق هدایت ندارد و در فسق و فجور غرق است و) سزاوار گمراهی است. یا با وجود علم طرف به حق (و باطل و شناخت راه درست و نادرست) او در برابر هوا و هوسش استقامت و پایداری نشان نمی‌دهد، و این آگاهــی او را از ایـن که هوا و هوسش را معبودی بگیرد که از او اطاعت‌گردد بازنمی‌دارد. لذا این امر باعث می‌گردد که خدا او را ویلان و سرگردان سازد، و بدو مهلت و فرصت دهدکه درکو‌ری وکوردلی خود بسر برد و جلو برود:
(وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً).
و بر گوش و دل او مهر گذاشته است و بر چشمش پرده‌ای انداخته است.
درنتیجه پنجره‌هائی‌که نور از آنها وارد میگردیده است بسته شده است، و جایگاه‌های درک و فهمی که هدایت از آنجاها به داخل می‌خزیده است محو گردیده است، و وسائل و ادوات خرد و شعور به علت اطاعت از هوا و هوس درهم شکسته است وبیفائده و بیکاره گشته است، اطاعتی‌که بسان اطاعت عبادت و تسلیم است.
(فَمَن یَهْدِیهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ؟).
چه کسی جز خدا (و خدا هم از او رویگردان است) می‌تواند او را راهنمائی کند؟.
هدایت، هدایت خدا است و بس. هیچ فردی هدایت یا ضلالت در دست او نیست. بلکه هدایت دادن وگمراه کردن کار خدا و در دست خدا است،کاری‌که هیچ‌کس در آن با خدا شرکت ندارد، حتی پیغـمـبران برگزیده‌اش.
(أَفَلَا تَذَکَّرُونَ (23) .
آیا پند نمی‌گیرید و بیدار نمی‌شوید؟.
هرکس‌که متذکر شود بیدار وهوشیار می‌گردد، و از رشته‌ی هوا و هوس رهانی مییابد، و به سوی راه راست و درست و صاف و روشنی برمی‌گردد که روندگان آن گمراه نـمی‌شوند.
