تفسیر سوره‌ی فاطر آیه‌ی 38-27

سوره‌ی فاطر آیه‌ی 38-27

 (أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفاً أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِیبُ سُودٌ (27) وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ کَذَلِکَ إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ (28) إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلَانِیَةً یَرْجُونَ تِجَارَةً لَّن تَبُورَ (29) لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَیَزِیدَهُم مِّن فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ (30)‏ وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ (31) ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ وَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ (32) جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهَا یُحَلَّوْنَ فِیهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤاً وَلِبَاسُهُمْ فِیهَا حَرِیرٌ (33) وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَکُورٌ (34) الَّذِی أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِن فَضْلِهِ لَا یَمَسُّنَا فِیهَا نَصَبٌ وَلَا یَمَسُّنَا فِیهَا لُغُوبٌ (35) وَالَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ لَا یُقْضَى عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَلَا یُخَفَّفُ عَنْهُم مِّنْ عَذَابِهَا کَذَلِکَ نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ (36) وَهُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیهَا رَبَّنَا أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ أَوَلَمْ نُعَمِّرْکُم مَّا یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَن تَذَکَّرَ وَجَاءکُمُ النَّذِیرُ فَذُوقُوا فَمَا لِلظَّالِمِینَ مِن نَّصِیرٍ (37) إِنَّ اللَّهَ عَالِمُ غَیْبِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ) (38)‏

ا‌ین  چرخش  و گردش‌،  قرائتهائی  در کـتاب  جـهان  و  در  کتاب  فرو  فرستادۀ  قرآن  است‌.  قرا‌ئتهائی  در کتاب  جهان  است ‌که  در  صفحات  زیبا  و  دل‌انگیز  آن  با  رنگهای  گوناگون  نگاشته  شده  است  و  انواع  و  اجناس  مختلفی  پیدا کرده  است‌.  میوه‌ها  با  اقسـام  و  الوان  جوراجـور،  کوه‌ها  با  درّه‌های  رنگارنگ‌،  مردمان  و  چـهارپایان  و  جانداران  با  رنگـهای  بسـیار  و  بیشمار،  همه  و  همه  نگرشهای  شگفت  و  شگرفی  بدان  صـفحه‌های  زیـبا  و  دل‌انگیز کتاب  باز  و گشودۀ  جهان  هستند  .  .  .  قرائتهائی  که  در کتاب  فرو  فرستاده  وجود  دارد،  حقّ  و  حقیقتی ‌که  در  این ‌کتاب  است  و کتابهای  پیشین  آسمانی  را  تصدیق  می‌کند،  به  ارث  گذاشتن  این‌ کتاب  برای  ملّت  مسلمان‌،  درجات  و  مراتب  وارثان  آن‌،  نـعمتهائی  که  در  انـتظار  آنان  است  و  پس  از  عفو  خـدا  و  آمـرزش‌ گـناهکاران  نصیب  همگان  می‌گردد،  صحنۀ  مؤمنان  در  سرای  پرنعمت  آن  جـهان‌،  و  مقابل  ایشان  صـحنۀ  دردنـاک  کافران‌،  صفـاتی  هستند که  در  اینجا  گشوده  و  خو‌انـده  می‌شود.  آن‌ گاه  این  چرخش  و گردش  دور  و  دراز  و  شگفت  و گوناگون  و  دارای  رنگها  و  شکلهای  مختلف  خاتمه  می‌پذیرد  با  این  نکته‌ که  هـمۀ  ایـنها  با  اطّلاع  خداوند  بس  آگاه  از  راز  و  رمز  نهان  در سینه‌ها  انـجام  می‌گیرد.

*

(أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفاً أَلْوَانُهَا وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِیبُ سُودٌ (27) وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعَامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ کَذَلِکَ إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ) (28)

(‌ای  عـاقل‌!)  مگـر  نـمی‌بینی  کـه  خداونـد  از  آسـمان  آب  سودمندی  را  می‌باراند  و  با  آن  محصولات  گوناگون  و  مــیوه‌های  رنگارنگ  را  بـه  وجود  مـی‌آورد؟  (‌و  مگر  نمی‌بینی  که‌)  کوه‌ها  خطوط  و  جاده‌هائی  است  (‌کـه  بر  سطح  زمین  کشیده  شده  است‌.  خطوط  و  جاده‌هائی‌)  که  برخیها  سفید  و برخیها  سرخ  و  بـعضیها  سـیاه  پررنگ  است‌.  و  هر یک  از  آنها  به  رنگهای  مختلفی  و  در  طرحهای  متقاوتی  (‌با  دست  تـقدیر  پروردگار،  بـر  چـهرۀ  زمـین  ترسیم  گشته‌)  است‌.  انسانها  و  جنبندگان  و  چـهارپایان  نیز  کاملاً  دارای  رنگهای  مختلفی  بوده  و  متفاوتند.  (‌این  نشــانه‌های  بزرگ  آفـرینش‌،  بـیش  از  هـمه  تـوجّه  خردمندان  و  فرزانگان  را  به  خود  جلب  مـی‌کند،  و  این  است  که‌)  تنها  بندگان  دانـا  و  دانشـمند،  از  خدا،  ترس  آمیخته  با  تعظیم  دارند.  قطعاً  خداوند  توانا  و  چیره  (‌در  کار  جهان‌آرائـی  است‌)  و  بس  آمرزگار  (‌بـرای  بندگان  توبه ‌کار  و  امیدوار  به  الطاف  کردگاری‌)  است‌.

ایـن  نگرش  جـهانی  شگـفتی  از  نگرشهای  دالّ  بر  سرچشمۀ  این ‌کتاب  است‌.  نگرشی  است‌ که  سراسر  گوشه  و کنار  زمـین  را  مـی‌گردد  و  رنگها  و  نـقشهای  موجود  در  آن  را  دنبال  می‌کند  و  در  دنـیاهای  مختلف  پیگیری  می‌نماید.  از  قبیل‌:  میوه‌ها،‌ کوه‌ها،  مـردمان‌، 

چهارپایان‌،  و  حیوانات  و  جانداران‌.  نگرشی  است ‌که  در  واژه‌های  اندکی  همۀ  زنده‌ها  و  مرده‌های ‌کرۀ  زمـین  را  گرد  می‌آورد،  و  دل  را  شیفته  و  شیدای  آن  نمایشگاه  زیبا  و  آراسته  و  بزرگ  الهـی  می‌سازد،  نـمایشگاهی‌ کـه  سراسر  زمین  را  فرا  می‌گیرد.

این  نگرش  با  فرو  فرستادن  آب  از  آسمان‌،  و  بیرون  آوردن  میوه‌ها  و  محصولات  مختلف  و  رنگارنگ  از  زمین‌،  می‌آغازد.  چرا که  نمایشگاه‌،  نمایشگاه  رنگها  و  نشانه‌ها  است‌.  چه  در  اینجا  دربارۀ  میوه‌ها  و  محصولها  جز  از  رنگهای  آنها  سخن  نمی‌رود:

(فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُّخْتَلِفاً أَلْوَانُهَا ).

با  آن  مـحصولات  گوناگون  و  میوه‌های  رنگارنگ  را  بیرون  آورده‌ایم‌.

رنگهای  میوه‌ها  نمایشگاه  دل‌انگیزی  از  رنگها  است‌،  رنگهائی ‌که  جملگی  نقّاشان  در میان  همۀ  نسلها  از  پدید  آوردن‌ گوشه‌ای  از  آنها  ناتوان  بوده  و  هستند  و  خواهند  بود.  هیچ  نوعی  از  انواع  میوه‌ها  رنگ  آن  همسان  رنگ  نوع  دیگر‌ی  نمی‌گردد.  بلکه  یک  نوع  میوه  رنگ  آن  با  رنگ  اقسام  همین  نوع  مـیوه  نـمی‌خواند  و  همگو‌نی  ندارد!  هر گاه  در  دو  قسم  یک  نوع  میوه  دقّت  شود،  در  رنگ  آن  دو  قسم‌،  اختلافی  هر چند  جزئی  وجود  دارد!  روند  قرآنی  آن‌ گاه  از  ذکر  رنگهای  میوه‌ها  می‌پردازد  و  به  رنگهای  کوه‌ها  منتقل  می شود.  این  انـتقال  در  ظاهر  عجیب  می‌نماید،  و لیکن  از  ناحیۀ  بررسی  رنگها  طبیعی  به  نظر  می‌رسد.  چه  در  رنگهای  صخره‌ها  شباهت  عجیبی  با  رنگهای  میوه‌ها  و  ا‌نواع  و  اقسام  آنـها  است‌.  حتّی‌ گاهی  رنگهای  صخره‌ها  به  شکل  رنگهای  میوه‌ها  و  همگون  حجم  آنها  است‌!  تا  بدا‌نجا که  چه‌ بسا  با  میوه‌های  کو‌چک  یا  بزرگ  تشخیص  داده  نشوند!

(وَمِنَ الْجِبَالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَحُمْرٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهَا وَغَرَابِیبُ سُودٌ) (27)

کوه‌ها  خطوط  و  جاده‌هائی  است  (‌کـه  بر  سـطح  زمـین  کشیده  شده  است‌،  خطوط  و  جاده‌هائی‌)  که  بـرخیها  سفید  و  برخیها  سرخ  و  بعضیها  سیاه  پررنگ  است‌.  و  هـر یک  از  آنــها  بـه  رنگهای  مختلفی  و  در  طرحهای  متفاوتی  (‌با  دست  تـقدیر  پـروردگار،  بـر  چـهرۀ  زمـین  ترسیم  گشته‌)  است‌.

«‌جُدَد»‌:  راه‌ها  و  درّه‌ها.  در  اینجا  نگرش  راستینی  در  نصّ  قرآنی  است‌.  چه  راه‌ها  و  درّه‌های  سفید  دارای  رنگهای  گوناگونی  در  نوع  خود  است‌.  راه‌ها  و  درّه‌های  سرخ  نیز  دارای  رنگهای‌ گوناگونی  در  نوع  خود  است‌.  درجۀ  رنگ  و  سایه‌ها  و  رنگهای  دیگری ‌که  در  خود  همین  رنگ  است  متفاوت  و  مختلف  است‌.  راه‌ها  و  درّه‌های  سیاه  پررنگ  و  سیاه ‌کم‌رنگ  نیز  وجود  دارد.

نگرش  به  رنگهای  صخره‌ها  و کثرت  و  تنوّع  آنها  تحت  عنوان  یک  رنگ‌،  پس  از  ذکر  صخره‌ها  به  دنبال  رنگهای  میوه‌ها،  به  دل  تکان  سختی  می‌دهد،  و  در  آن  حسّ  چشائی  زیبائی  والا  و  بالا  را  بیدار  می‌گرداند،  حسّی‌ که  به  زیبائی  نگاه  جداگانه‌ای  می‌اندازد  و  آ‌ن  را  در  صخره  می‏‎بیند  همان ‌گونه ‌که  آن  را  در  میوه  می‏‎بیند،  هر چند که  میان  سـرشت  صخره  و  سرشت  میوه  فرق  و فاصله  بسیار  است‌،  و  وظیفۀ  آن  دو  -‌ برابر  سنجش  انسان  - ‌بسی  دور  از  هـمدیگر  است‌.  و لیکـن  نگـاه  صرف  زیبائی  و  زیبانگری  جمال  را  یک  عنصر  می‏‎بیند،  عـنصری‌ که  مشترک  در  میان  این  و  آن  است  و  شایان  دقّت  و  تو‌جّه است.

آن‌ گاه  از  رنگهای  مردمان  سخن  می‌رود،  رنگهائی ‌که  تنها  به  نژادهای ‌گوناگون  آدمـیان  اختصاص  ندارد.  گذ‌شته  از  این  هر  فـردی  دارای  رنگ  ویـژه  در  میان  همنوعان  خود  است‌.  حتّی  دو  نوزاد  دوقلو کـه  از  یک  شکم  زائیده‌اند  از  یکدیگر  جدا  و  هر یک  دارای  رنگ  و  سیمای  ویژۀ  خویشتن  است‌!

رنگهای  چهارپایان  و  حیوانات  و  جانداران  نیز  به  همین  منوال  است  و  رنگهای‌ گوناگـون  دارند.  واژۀ  «‌دوابّ‌:  چهارپایان‌»  فراگیرتر  از  واژۀ  «‌اَنْعام‌:  حیوانـات  ا‌هلی‌»  است‌.  چه  دوابّ ‌که  جمع  دابّة  است‌،  دابّة  به  هر  حیوانی  گفته  می‌شود.  ولی  انعام  به  شترها  و گاوها  و گوسفندها  و  بزها گفته  می‌شود.  انعام  از  دوابّ  خاصّ‌تر  است  چون  انعام  به  انسان  نزدیک‌تر  است‌.  رنگها  و  نقشها  دارای  نمایشگاه  زیبائی  بسان  نمایشگاه  میوه‌ها  و  نـمایشگاه  صخره‌ها  دارند.

این‌ کتاب  جهانی  زیبا  و  دارای  صفحات  شگفت  رنگین  را  قرآن  باز می‌کند،  و  صفحات  آن  را  ورق  می‌زند  و  می‌گوید:  فرزانگانی‌ که  ا‌ین‌ کتاب  را  می‌خوا‌نند  و  آن  را  فـهم  و  درک  می کنند  و  به  بررسی  و پـژوهش  آن  می‌پردا‌زند کسانیند که  از  خدا  می‌ترسند:

(إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء).

تنها  بندگان  دانا  و  دانشمند،  از  خدا،  تـرس  آمیخته  بـا  تعظیم  دارند.

این  صفحاتی ‌که  خدا  آن  را  در  این‌ کتاب  ورق  می‌زند،  برخی  از  صفحات  این ‌کتاب  است‌.  دانایان  و  دانشمندان  کسانی  هستند که  این‌ کتاب  شگفت  را  بررسی  و  وارسی  می‌کنند.  و وقتی ‌که  آن  را  پژوهش  بنمایند  خدا  را  چنان  که  باید  می‌شناسند.  خدا  را  از  روی  آثار  ساختارش  مـی‌شناسند،  و  با  او  از  روی  آثــار  قدرتش  آشنا  می‌گردند.  حـقیقت  عظمت  خدا  را  با  دیـدن  حقیقت  نوآوری  و  نوآفرینی  و  زیبانگاریش  می شناسند.  بدین  جهت  واقعاً  از  خدا  می‌ترسند،  و  از  خشـم  و  عذابش  می‌پرهیزند،  و  چنان ‌که  باید  او  را  می‌پرستند.  خدا  را  نه  با  احساس  نهانی  می‌شناسند که  دل  آ‌ن  را  به  سبب  زیبائی  جهان  می‏‎یابد.  بلکه  خدا  را  با  معرفت  و  شناخت  دقیق  و  با  علم  و  دانش  مسـتقیم  می‌شناسند  .  .  .  ایـن  صفحات‌،  نمونه‌ای  از کتاب  هستی  است  .  .  .  رنگـها  و  نقشها  هـم  نمونه‌ای  از زیـبائیهای  دیگر  جهان  و  از  زیبایی‏‏ها  هماهنگی  آن  است‌،  زیبائیهائی ‌که  تنها  مطّلعان  و  آگاهان  از  این‌ کتاب  آنـها  را  درک  و  فـهم  مـی‌کنند،  مطّلعان  و  آگاهانی ‌که  علم  و  دانش  به  خدا  رسـیده‌ای  دارند،  علم  و  دانشی ‌که  دل  آن  را  احساس  می‌کند،  و  با  آن  می‌جنبد،‌ و با  آ‌ن  دست  نوآفرین  و زیبانگار  خدا  را  می‌بیند که  دارد  رنگها  و  نقشها  را  می‌آفربند،  و  هستی  و  هماهنگی  را  در  جهان  زیبا  پدیدار  و  نمودار  می‌سازد.  عنصر  جمال  در  طرح  و  نقشۀ  این  جهان  و  در  هماهنگی  آن  مراد  و  مقصود  بوده  است‌.  از  جملۀ ‌کمال  این  جمال  هم  این  است‌ که  وظائف  اشیاء  از  راه  جمالشان  اداء ‌گردد.  این  رنگهای  شگفت  و  شگرف ‌گلها  و  بوی  ویژه‌ای ‌که  می‌پراکنند،  زنبوران  عسل  و  پروانه‌ها  را  جذب  و  جلب  می‌کنند.  وظیفۀ  زنبوران  عسل  و  پروانه‌ها  در  قبال‌ گلها  نقل ‌گرده  و تلقیح  آنها  است  تا  به  بار بنشینند  و  مـیوه  بدهند. گلها  هم  از  راه  زیبائی  خود  وظیفۀ  خویش  را  اداء  می‌کنند!‌..  زیبائی  موجود  در  جنسی  وسـیلۀ  جذب  و  جلب  جنس  مقابل  می‌شود،  تا  وظیفه‌ای  بجای  آورده  شود که  بر  عهدۀ ‌دو جنس  مخالف  است‌.  به  همین  شیوه  و  روال‌،  وظیفه  و کار،  از  راه  زیبائی  و  جمال  انجام می‌پذیرد.

زیبائی  و  جمال  در  طرح  و  نـقشۀ  ایـن  هسـتی  و  در  هماهنگی  و  همآوائی  آن‌،  مقصود  و  منظور  بوده  است‌.  بدین  خاطر  این  نگرشها  در کتاب  نازل  شدۀ  یزدان  یعنی  قرآن  به  زیبائی  و  جمال  انداخته  می‌شود،  و  زیبائی  و  جمال  در کتاب  دیدنی  یزدان  یـعنی  جـهان  جلوه‌گر  و  پدیدار  است‌.

(إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ) (28)

قطعاً  خداوند  توانا  و  چیره  (‌در  کار  جهان‌آرائی  است‌)  و  بس  آمرزگار  (‌برای  بندگان  توبه‌ کار  و امیدوار  به  الطاف  کردگاری‌)  است‌.

توانا  و  چیره  بر  نوآفرینی  و  زیبانگاری  و  سـزا  و  جزا  دادن  است‌.  بس  آمرزگار  است  و  با  آمرزش  خـود کسانی  را  درمی‌یابد کـه  در  تــرس  و  هـراس  از  خدا کوتاهی  می‏‎کنند،  در  حالی که  نوآوریها  و  زیبائیهای  ساختار  خدا  را  می بینند.

*

سخن  از کتاب  جهان  به‌ کتاب  نازل  شدۀ  یـزدان  منتقل  می‌گردد،  و  از کسانی‌ که  آن  را  می‌خوانند،  و  از  خواندن  آن  چه  چیز  را  می‌طلبند  و  امید  چه  چیز  را  دارند،  و  چه  سزا  و  جزائی  در  انتظارشان  است‌،  سخن  می‌رود:

(إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلَانِیَةً یَرْجُونَ تِجَارَةً لَّن تَبُورَ (29) لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَیَزِیدَهُم مِّن فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ) (30)‏

کسانی  که  کتاب  خدا  (‌قرآن  را)  می‌خوانند،  و  نـماز  را  برجای  می‌دارند،  و  از  چیزهـائی  که  بـدیشان  داده‌ایـم‌،  پنهان  و  آشکار،  بذل  و  بخشش  می‌نمایند،  آنـان  چشـم  امید  به  تجارتی  دوخته‌اند  که  هرگز  بی‌رونق  نمی‏گردد  و  از  میان  نمی‌رود.  ( ‌آنان  قرآن  را  تلاوت  می‌کنند،  و  نـماز  را  می‌خوانند،  و  بدل  و  بخشش  می‌کنند)  تـا  خداوند  اجرشان  را  به  تمام  و  کمال  بدهد،  و  از  فضل  خود  بـر  پاداششان  بیفزاید.  چرا  که  خدا  آمرزگار  و  سپاسگزار  است  (‌و  بدیهایشان  را  مـی‌بخشاید،  و  از  خوبیهایشان  سپاسگزاری  مــی‌فرماید،  و  مـواهبی  بـدیشان  عطاء  می‌نمـاید  که  به  اندیشه  و  تصوّر  درنمی‌آید)‌.

تلاوت‌ کتاب  خدا  چیزی  جدای  از  زمزمۀ  واژگان  قرآن  یا  خواندن  با  صدا  و صوت  لازمۀ  آن  است‌.  مراد  تلاوت  با  تدبّر و  تفکّر  و  پژوهشی  است‌ که  به  درک  و  فـهم  منتهی  شود  و  تأثیر  خود  را  ببخشد،  و کار تلاوت  به  عمل  بدان  تبدیل ‌گردد،  و  رفتار  و کردار  انسان  برابر  قوانین  قرآن  صورت  پذیرد.  بدین  لحاظ  است‌ که  روند  قرآنی  همچون  مطلبی  را  با  خوانـدن  نماز،‌ و  بذل  و  بخشش  از رزق ‌و روزی  خدا در پنهان  و  آشکار،  پیگیری  می‌کند.  آن ‌گاه  امید  ایشان  به  همۀ  اینها  را  معلوم  می‌دارد  و  می گوید که  به  خاطر  چیست‌:

(تِجَارَةً لَّن تَبُورَ).

تجارتی  که  هرگز  بی‌رونق  نمی‏گردد  و از میان  نمی‌رود. 

آنان  می‌دانند  آنچه  در  پیشگاه  خدا  است  بهتر  از  چیزی  است‌ که  می‏‎بخشند.  آنان  تجارتی  را  انجام  می‌دهند که  درآمدزا  است  و  سود  آن  تضمین ‌گردیده  است‌.  آنـان  تنها  با  خدا  مـعامله  می‌کنند.  این  چنین  مـعامله‌ای  سودآورترین  معامله  است‌.  با  این‌ کار  تجارتی  را  در  آخــرت  انـجام  مـی‌دهند،  و  تـجارت  آخـرت  هم  سودآورترین  و  نافع‌ترین  تـجارت  است  ...  تجارتی  است‌ که  به  تمام  و کمال  پاداششان  را  بدیشان  می‌رساند،  و  آنـان  را  به  افزایشـی  از  فضل  و کرم  خـدا  نائل می گرداند. 

(إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ) .

قطعاً  خدا  آمرزگار  و  سپاسگزار  است  (‌و  بدیهایشان  را  می‌بخشاید،  و  از  خوبیهایشان  سپاسگزاری  می‌فرماید،  و  مواهبی  بدیشان  عطاء  می‌نماید  که  به  اندیشه  و  تصوّر درنمی آید).

خدا  قصور  و کوتاهی  را  مـی‌بخشد،  و  ادای  وظـیفه  را  شکر  می‌گوید.  شکر  خداوند  بزرگوار،‌ کنایه  از  چیزی  است‌ که  به  طور  عـادی  همراه  شکـر  است‌،  از  قبیل‌:  خشنودی  و  رضایت  و  پاداش  خوب  و  نـیک‌.  و لیکن  تعبیر  قرآنی  به  انسانها  الهام  می‌کند که  شکر د‌هندۀ  نعمت  را  بجای  آورند.  در  این ‌کار  به  خدا  بنگرند  و  شـرم  نمایند  و  بسان  او  سپاس  نعمت  را  بگزارند.  وقتی‌ که  می‏بینند  خدا  از  خوب  ادای  وظیفه‌ کردن  بندگانش  تشکّر  می‌فرماید،  آیا  نباید که  آنان  از  خوب  عطاء ‌کردن  نعمت  خدا  تشکّر  و  سپاسگزاری  بنمایند؟‌!

*

آن‌ گاه  اشاره‌ای  می‌گردد  به  سرشت  این‌ کتاب  و  به  حقّ  و  حقیقتی ‌که  در  آن  است‌،  به  عنوان  دیباچه‌ای  برای  سخن  گفتن  از  وارثان  چنین  کتابی‌:

(وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ) (31)

آنچه  از  کتاب  (‌قران‌)  به  تو  پیام  داده‌ایـم‌،  حقّ  است‌،  و  تصدیق‌ کنندۀ  کتابهای  آسمانی  پیش  از  خود  است‌.  قطعاً  خداونـد  از  (‌اوضـاع‌)  بندگان  خود  کـاملاً  آگاه  (‌و  بـه  احوالشان‌)  بینا  است‌.

دلائل  حقّ  و  حقیقت  در  اصل  این‌ کتاب‌،  آشکار  و  پدیدار  است‌.  این‌ کتاب  در  حقیقت  ترجمۀ  درستی  ا‌ز  این  جهان  است‌.  یا  این‌ که  این‌ کتاب  یک  صفحۀ  خواندنی  است‌،  و  جهان  یک  صفحۀ  ساکت  و  بیصدا  است‌. کـتاب  قـرآن  تصد‌یق ‌کنندۀ کتابهائی  است  که  از  همان  منبعی  صـادر  گردیده‌اند که  خودش  از  آن  صادر گردیده  است‌.  حقّ  هم  یکی  است  و  نه  در  آن‌ کتابها  و  نه  در  این ‌کتاب  چـند تا  نمی‌گردد.  فرستندۀ  آن‌،  آن  را  برای  مردمان  فرو  فرستاده  است‌،  در  حالی ‌که  از  ایشان  آگاه  و  مطّلع  بوده  است  و  می‌دانسته  است‌ که  چه  چیزی  شایان  ایشان  است  و  آنان  را  اصلاح  می‌کند  و  نیک  می‌گرداند:

(إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ) .

قطعاً  خداوند  از  (‌اوضاع‌)  بندگان  خود  کاملاً  آگاه  (‌و  بـه  احوالشان‌)  بینا  است‌،

این‌ کتاب  واقعاً  کتاب  است‌.  خداوند  آن  را  بـرای  ایـن  ملّت  مسلمان  فرو  فرستاده  است‌،  ملّت  مسلمانی ‌که  آنان  را  برای  به  ارث  بردن  این ‌کتاب  برگزیده  است‌، 

همان ‌گونه‌ که  در  اینجا  در کتاب  خود  می‌فرماید:

(ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا ).

(‌ما  کتابهای  پیشین  را  برای  ملّتهای  گذشته  فرستادیم  و)  سپس  کتاب  (‌قرآن‌)  را  به  بندگان  برگزیدۀ  خود  (‌یعنی  امّت  محمّدی‌)  عطا  کردیم‌.

اینها  واژه‌هائی  هستند که  به  این  ملّت  الهام  می‌دارد  در  پیشگاه  خدا  دارای‌ کرامت  و  فضیلت  هستند.  همچنین  بدیشان  الهام  می‌دارد که  این  ملّت  دارای  چه  مسؤولیّت  بزرگ  است‌،  مسؤو‌لیّتی‌ که  از  این  برگزیدنی  و  از  آن  به  ارث  بردنی  سرچشمه  می‌گیرد.  ا‌ین  مسؤولیّت  بزرگی  است  و  دارای  تکالیف  و  وظائفی  است‌.  آیا  ملّت‌ گزیده  می‌شنود  و  پاسخ  می‌گو‌ید؟

یزدان  سبحان  این  ملّت  را  با  برگزیده  شدن  برای  به  ارث  بردن،  بزرگ  داشته  است‌،  و  با  فضل  و  لطفی‌ که  در  حقّ  ایشان  در  سزا  و  جزا  روا  می‌دارد  و  حتّی‌ کسانی  را  هم  می‌بخشاید که‌ گناه  و  بدی  کرده‌اند  باز  هم  بدیشان  فضل  و  لطف  می‌فرماید:

(فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ وَمِنْهُم مُّقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ).

برخی  از  آنان  به  خویشتن  ستم  مـی‌کنند،  و  گروهی  از  ایشان  میانه‌روند،  و  دسته‌ای  از  ایشان  در  پرتو  توفیقات  الهی  در  انجام  نیکیها  پیشتازند.

دستۀ  اوّل  -‌ و  چه  بسا  آنان  جلوتر  ذکر  شـده‌انـد  چـون  تعدادشان  بیشتر  است    :-

(ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ). به  خویشتن  ستم  می‏‎کنند.

ایـن‌  گـروه  بدی‏های  اعمالشان  بـیشتر  از  خوبیهای  اعمالشان  است‌. 

دستۀ  دوم  در  وسط  هستند  و  میانه‌روند:

(مُّقْتَصِدٌ).  میانه‌رو.

بدیها  و  خوبیهای  ایشان  متعادل  و  برابر  است‌.

دستۀ  سوم‌:

(سَابِقٌ بِالْخَیْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ).

در  پرتو  توفیقات  الهی  در  انجام  نیکیها  پیشتازند.  نیکیهایشان  بر  بدیهایشان  می‌چربد  .  .  .  و لیکن  فضل  و  کرم  خدا  جملگی  سه  دسته  را  دربرمی گیرد.  این  است‌ که  هر دسته  به  بهشت  و  به  نعمت  موصوف  در آیات  بعدی  می‌رسند،  با  تفاوت  درجاتی ‌که  دارند.

در  اینجا  بیش  از  آن  چیزی  را  شرح  و  بسط  نمی‌دهیم‌ که  قرآن  در  این  جایگاه  خواسته  است  از  بزرگواری  ایـن  ملّت  گزیده  بگوید،  و  از  فضل  و کرم  خود  دربارۀ  پاداش  دادن  بدیشان  بفرماید.  ایـن  همان  پـرتوی  است‌ کـه  نصوص  قرآنی  در  اینجا  می‌اندازند،  و  فرجامی  است‌ که  این  ملّت  جملگی  به  سبب  فضل  و کرم  خدا  بدان  مـی‌رسند  و  دست  مـی‌یازند.  از  چیزهائی  صحبت  نمی‌کیم  و  درمی‌گذریم‌ که  سزا  و  جزای  مقدّر  در  علم  خدا  است  و  بر  این  پایانه  پیشی‌ گرفته  است‌.

از  این  سرا  و  جزای  مقدّماتی  درمی‌گذریم  تا  به  پاداش  نیکوئی  بپردازیم ‌که  یزدان  سبحان  برای  چنین  دسته‌های  سه‌گانه‌ای  مقدّر  و  مقرّر  فرموده  است‌:

(ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ (32) جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهَا یُحَلَّوْنَ فِیهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤاً وَلِبَاسُهُمْ فِیهَا حَرِیرٌ (33) وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَکُورٌ (34) الَّذِی أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِن فَضْلِهِ لَا یَمَسُّنَا فِیهَا نَصَبٌ وَلَا یَمَسُّنَا فِیهَا لُغُوبٌ) (35)

ایـن  (‌سـبقت  در  خیرات‌)  واقـعاً  فضیلت  بزرگی  است‌.  (‌پاداش  پیشگامان  در  نیکیها)  باغهای  اقـامتی  است  که  بدانها  داخل  می‌شوند،  و  در  آنجاها  با  دستبندهای  طلا  و  مروارید  آراسته  و  پیراسته  می‌گردند،  و  جـامه‌هایشان  در  آنجاها  ابـریشمین  است‌.  و  خواهند  گـفت‌:  سـپاس  خداوندی  را  سـزا  است  کـه  غـم  و  انـدوه  را  از  مـا  زدود.  بی‏گمان  پروردگار  مـا  آمـرزندۀ  (گناهان  بندگان  و)  سپاسگزار  (‌کارهای  نیک  ایشان‌)  است‌.  خداوندی  که  در  پرتو  فضل  و  لطف  خویش‌،  مـا  را  در  سـرای  اقـامت  و  ماندگاری  جای  داد.  در  آن  هـیچ ‌گونه  رنـج  و  مشقّت  جسمانی  و  هیچ ‌گونه  ناتوانی  و  واماندگی  روحانی  به  ما  دست  نمی‌دهد. 

این  صحنه  پرده  از  نعمتهای  مادی  و  ملموس‌،  و  نعمتهای  روحی  و  محسوس  برمی دارد.^[1]  چه  آنان‌:

(یُحَلَّوْنَ فِیهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤاً وَلِبَاسُهُمْ فِیهَا حَرِیرٌ) (33)

در  آنجاها  بـا  دسـتبندهای  طلا  و  مـرواریـد  آراسـته  و  پــیراسـته  مــی‌گردند،  و  جــامه‌هایشان  در  آنــجاها  ابریشمین  است‌.

این  برخی  از  لذّتهائی  است‌ که  دارای  نماد  مادی  است  و  به  بعضی  از  علائق  و  رغائب  دلها  و  درونـها  پـاسخ  می‌گوید.  در کنار  آن  هم  خشنودی  و  رضایت  و  امن  و  امان  و  آرامش  و  اطمینان  است‌:

(وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ ).

و  خواهند  گفت‌:  سپاس  خداوندی  را  سزا  است  که  غـم  و  اندوه  را  از  ما  زدود.

دنیا  و  نگرانی  از  سرنوشت  و  فرجام‌ کار،  و  تـلاشها  و  رنجهائی ‌که  در  انجام‌ کارها  دست  می‌دهد،  با  مقایسۀ  با  نعمتهای  ماندگار  و  همیشگی  آخرت‌،  غم  و  اندوه  بشمار  می‌آید.  در  روز  قیامت  هـم  نگرانی  از  سـرنوشت  و  فرجام‌ کار،  مایۀ  غم  و  اندوه  بسیار  می‌گردد.

(إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَکُورٌ) (34)

بی‏گمان  پروردگار  مـا  آمـرزندۀ  (‌گناهان  بندگان  و)  سپاسگزار  (‌کارهای  نیک  ایشان‌)  است‌.

خدا  ما  را  بخشید،  و  از کارهای  ما  سپاسگز‌اری  فرمود  با  پاداشی ‌که  در  برابر  اعمال  ما  به  ما  داده  است‌. 

(الَّذِی أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ ).

خداوندی  که  در  پرتو  فضل  و  لطف  خـویش‌،  مـا  را  در  سرای  اقامت  و  ماندگاری  جای  داد.

سرای  اقامت  و استقرار  بهرۀ  ما گرداند:

(مِن فَضْلِهِ). در  پرتو فضل  و لطف  خویش‌.

ما که  حقّی  بر  خدا  نداریم‌.  بلکه  به  هر کس  هر چـه  می‏بخشد  فضل  و  لطفی  است‌ که  در  حقّ  او  روا  می‌دارد. 

(لَا یَمَسُّنَا فِیهَا نَصَبٌ وَلَا یَمَسُّنَا فِیهَا لُغُوبٌ) (35)

در  آن  هیچ ‌گونه  رنـج  و  مشـقّت  جسـمانی  و  هیچ ‌گونه  ناتوانی  و  واماندگی  روحانی  به  ما  دست  نمی‌دهد.  بلکه  در  آنجا  نعمت  و  راحت  و اطمینان  یکجا  نصیب  ما  می‌گردد.

فضا  به  طور کلّی  فضای  آرامش  و  آسایش  و  اطـمینان  است‌.  واژه‌ها  برگزیده  شده‌اند  تا  با  طنین  و  آهنگ  خود  با  این  فضای  مهربانانۀ  دوست  داشتنی  همآوا  و  همنوا  شوند.  حتّی  واژۀ  «‌حزَن‌»  با  سکون  جازم  خوانـده  نمی‌شود،  بلکه  با  تسهل  و  تخفیف ‌گفته  می‌شود.  «‌دارالمقامه  » ‌سرای  اقامت ‌کـه  بهشت  است‌.  «‌نصبٌ  »  رنج  و  مشقّت‌.  خسـتگی‌.  «‌لغُوب  »  :  درماندگی  نـاشی  از  خستگی،  و  نـاتوانی  حـاصل  از  رنـج  و  مشـقّت‌.^[2] رنج  و  مشـقّت  و  درماندگی  و  خسـتگی  حتّی  ایشـان  را  نمی‌پساید  و  لمس  نمی‌نماید.  آهنگ  موسیقی  تعبیر  به  طور کلی  آرام  و  خوشایند  و  همنوا  است‌.

آن‌ گاه  به  سوی  دیگری  نگاهی  می‌اندازیم‌.  در  آن  سو  پریشانی  و  آشفتگی  و  ناآرامی  همیشگی  را  می‌بینیم‌: 

(وَالَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ لَا یُقْضَى عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَلَا یُخَفَّفُ عَنْهُم مِّنْ عَذَابِهَا ).

کسانی  که  کفر ‌پیشه‌انـد،  آتش  دوزخ  برای  آنـان  است‌.  هرگز  فرمان  مرگ  ایشان  صادر  نمی‌شود  تا  بـمیرند  (‌و  راحت  شوند)‌،  و  هرگز  عذاب  دوزخ  برای  ایشان  تحفیف  داده  نمی‌شود  (‌تا  مدّتی  بیارامند)‌.

نه  مرگشان  درمی‌رسد،  و  نه  عذاشان  تـخفیف  داده  می‌شود.  حتّی  رحمت  با  فرارسیدن  مرگ  هـم  بدیشان  نمی‌رسد!

(کَذَلِکَ نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ) (36)

ما  هـر  کافر  لجوج  در  کـفر را  این  چنین  کیفر  و سـزا  می‌دهیم‌.

آن‌ گاه  صدای  درشت  و  در گلو  شکسته  و  آمیخته  به  همی  به ‌گوشمان  می‌رسد.  صدا‌ئی  است  شیون‌ گونه ‌کـه  از  جوانب‌ گوناگو‌ن  شنیده  می‌شود.  صدای‌ کسانی‌ که  به  دوزخ  انداخته  شده‌اند:

(وَهُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیهَا ).

آنـان  در  دوزخ  فـریاد  برمی‌آورند  (‌و  نـعره‌ زنان  کمک  می‌طلبند)‌.

طنین  واژگان  خودش  همۀ  این  معانی  و  مفاهیم  را  به  ذهن  و  شعو‌رمان  می‌خوانند  .  .  .  پس  بگذار گو‌ش  فرا  دهیم  تا  از  این  صدای  بلند  نابهنجار  چیزی  درک‌ کنیم  و  بـبینیم  چه  می‌گوید.  این  صدا  می‌گوید:

(رَبَّنَا أَخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ ).

پروردگارا!  بیرونمان  بـیاور  تـا  کـارهای  شــایسته‌ای  انـجام  دهـیم  کـه  جدای  از  کـارهائی  بـاشد  که  قبلاً  می‌کردیم‌.

در  این  صورت‌،  این  پشیبانی  و  توبه  و  اعتراف  و  اقرار  است‌،  و لیکن  پس  از  فرصت  مناسب  و  خارج  از  وقت  خود  است‌.  هان‌!  این  ما  هستیم‌ که  پاسخ  ردّ  قـاطعانه  را  می‌شنویم‌،  پاسخی‌ که  تنبیه  سختی  در بر  دارد:

(أَوَلَمْ نُعَمِّرْکُم مَّا یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَن تَذَکَّرَ ).

(‌بدیشان  خواهیم  گفت‌:)  آیا  بـدان  اندازه  بـه  شـما  عمر  ندادیم  که  در  آن  هر کس  بـخواهد  بیدار  و  هوشیار  شود،  کافی  و  بسنده  باشد؟‌.

شما  از  این  فرصت  زمان  فراوان  عمر  سود  نبردید،  و  الّا  این  مدّت  زمان  فراخ  برای  بیداری  و  هوشیاری‌ کافی  بوده  است  برای  کسانی ‌که  خواسته‌اند  بیدار  و  هـوشیار  شوند.

(وَجَاءکُمُ النَّذِیرُ).

بیم‌دهندۀ  (‌الهی‌،  اعم  از  پیغمبران  و  علماء  ادیـان‌،  بـرای  ابلاغ  آئین  آسمانی‌)  به  پیش  شما  آمده  است‌.

این  هم  برای  بیدارباش  و  هوشیارباش  و  برحذر  داشتن  بیشتر  بوده  است‌،  ولی  شما  بیدار  و  هوشیار  نشده‌اید  و  خویشتن  را  از  خشم  و  عذاب  خدا  برحذر  نداشته‌اید.

(فَذُوقُوا فَمَا لِلظَّالِمِینَ مِن نَّصِیرٍ) (37)

(‌ما  که  همۀ  وسائل  نجات  را  در  اختیارتان  گذاشتیم  و  راه  رستگاری  را  به  شما  نمودیم‌،  ولی  خودتان  از  آن  بـهره  نگرفتید  و  فرصت  را  از  دست  دادید)  پس  بچشید.  اصلاً  برای  ستمگران  یار  و  یاوری  نیست.

اینها  دو  تصویر  مقابل  یکدیگرند:  تصویر  امن  و  امان  و  آسودگی  و  آسایش‌،  و  مقابل  آن  تصویر  پریشانی  و  آشفتگی  و  غم  و  اندوه‌.  تصویر  نغمۀ  شکر  و  دعا که  در  مقابل  آن  تصویر  ناله  و  فریاد کمک  خواستن  و  شـیون  سر  دادن  است‌.  تصویر  نماد  عنایت  و  بزرگداشت ‌که  در  مقابل  آن  تصویر  نماد  سستی  و  تنبلی‌ کـردن  و  بیدار  شدن  و  پشیمانی  بودن  است‌.  تصویر  نوای  نرم  و  دلنـشین  و  آهنگ  همنوا  و  همآوا  است‌،  و  در  مقابل  آنها  صدای  ناتراشیده  و  ناخراشیده  و  آهنگ  درشت  و  زمخت  است‌.  بدین  وسیله  تقابل  به ‌کمال  مـی‌رسد،  و  هماهنگی  در  جزئیّات  و کلیّافت،  یکسان  به  اتمام  می‌رسد.^[3]

سرانجام  پیرو  جملگی  این  صـحنه‌ها،  و  همـین  پـیرو  برگزیدن  و  وارث ‌گرداندن  در  می‌رسد:

(إِنَّ اللَّهَ عَالِمُ غَیْبِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ) (38)‏

خداوند  دانندۀ  غیب  آسمانها  و  زمـین  است  و  مسـلّماً  از  چیزهائی  که  در  درون  دلها  است  کاملاً  آگاه  است‌.  علم  فراگیر  و  ریزبین  و  دقیق‌،  مناسب‌ترین  پـیرو  فـرو  فرستادن‌ کتاب‌،  و  پیرو  برگزیدن ‌کسانی  است‌ که  ایـن  کتاب  را  به  ارث  می‏‎برند  و  پـرچـم  آن  را  بر  دوش  می‌کشند،  و  بهترین  پیرو  بر  صرف  نظر کردن  یزدان  از  ظلم‌ کسانی  است‌ که  به  خویشتن  ستم‌ کرده‌اند،  و  او  بدیشان  لطف  و  تفضّل  می‌نماید  با  دادن  چنان  پاداشی‌ که  بدانان  عطاء  می‌فرماید.  همچنین  خوب‌ترین  پـیرو  بر  حکمی  است ‌که  خدا  دربارۀ کسانی  صادر  مـی‌کند که  چـنان  سـرنوشتی  را  باور  نـداشته‌انـد  و  بدان‌ کـفر  ورزیده‌اند  .  .  .  خدا  مطّلع  و  آگاه  از  راز  و  رمز  آسمانها  و  زمین  است‌،  و  او  بس  مطّلع  و  آگاه  از  اسرار  و  نیّات  موجود  در  سینه‌های  مردمان  است‌.  یزدان  با  این  علم  و  دانش  فراگیر  و  ریزبین  و  دقیق‌،  دربارۀ  همۀ  این  امـور  قضاوت  و  داوری  می‌فرماید.

---

[1] ‌به نقل از کتاب‌: «‌مشاهد القیامه فی القرآن‌» صفحۀ  100 و 101.

^[2] بـرخـی «‌نصب‌» را خستگی جسـمی‌، و «‌لغـوب‌» را خستگی روح  دانسته‌اند. (مترجم‌) 

^[3] به نقل از کتاب‌: «‌مشاهد القیامه فی القرآن‌». صفحۀ  ١٠٠ و ١٠١ .