تفسیر سوره‌ی فاطر آیه‌ی 26-15

سوره‌ی فاطر آیه‌ی 26-15

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ (15) إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ (16) وَمَا ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ (17) وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَإِن تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَى حِمْلِهَا لَا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْءٌ وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَى إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالغَیْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَمَن تَزَکَّى فَإِنَّمَا یَتَزَکَّى لِنَفْسِهِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ (18)‏ وَمَا یَسْتَوِی الْأَعْمَى وَالْبَصِیرُ (19) وَلَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّورُ (20) وَلَا الظِّلُّ وَلَا الْحَرُورُ (21) وَمَا یَسْتَوِی الْأَحْیَاء وَلَا الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَن یَشَاءُ وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ (22) إِنْ أَنتَ إِلَّا نَذِیرٌ (23) إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَنَذِیراً وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِیهَا نَذِیرٌ (24) وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْکِتَابِ الْمُنِیرِ (25) ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (26)

روند  قرآنی  بار  دیگر  برمی‌گرد‌د  به  سوی  فریاد  زدن  مردمان‌ که  به  پیوند  خدا  با  خدا  بنگرند،  و  حقیقت  نفس  خویش  را  نگاه‌ کنند.  به  سوی  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌نـیز  برمی‏گردد  و  ا‌و  را  در  برابر  چیزهائی  دلداری  می‌دهد که  گریبانگبر  و  دامنگیر  او  می‌گردد،  و  از  او  غم  و  اندوهی  را  می‌زداید که  از  رویگردانی  و گمراهی  دیگران  بدو  دست  می‌دهد  -‌ بدان‌ گونه ‌که  در  بند  دوم  سوره ‌گذ‌شت  -  در  اینجا  این  اشاره  را  می‌افزاید که  سرشت  هدایت  و  راهیابی  جدای  از  سرشت ‌گمراهی  و  سرگشتگی‌است‌،  و  اختلاف  میان  این  دو  سرشت  اصیل  و  ریشه‌دار  است‌،  و  بسان  اصیل  بودن  اختلاف  موجود  در  میان ‌کور  بودن  و  بینا  بودن،  و  نور  و تاریکی‌،  و  سایه  و گرما،  و  مردن  و  زنده  بودن  است‌.  و  این‌ که  میان  هدایت  و  راهیابی  و  دیدن  و  نور  و  سایه  و  زندگی‌،  پیوند  و  همگونی  است‌.  هـچنین  میان‌ کوری  و  تاریکی  و  سایه  و گرما  و  مرگ  هم  پیوند  و  همگونی  است‌.  آن‌ گاه  این  چرخش  و گردش  هم  با  اشارۀ  به  جایگاه‌های  نقش  زمین  شدن  و  هـلاک  گردیدن  تکذیب‌کنندگان  پایان  می‌گیرد.  این  اشاره  بدان  خاطر  است ‌که  مردمان  بیدار  و  هوشیار گردند  و  خویشتن  را  بپایند  و  از  زشتیها کناره‌گیری  نمایند.

*

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ (15) إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ (16) وَمَا ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ) (17)

ای  مردم‌!  شما  (‌در  هر  چیزی‌،  محتاج  و)  نیازمند  خدائید،  و  خدا  بی‌نیاز  (‌از  عبادت  شما  است‌)  و  ستوده  است‌.  اگر  بخواهد  شما  را  از  میان  برمی‌دارد،  و  مردمان  دیگری  را  جایگزین  شما  می‌سازد،  و  این  کار  برای  خدا  مشکـل  و  سنگین  نیست‌.

مردمان  نیازمند  این  هستند که  بدیشان  این  حقیقت  تذکّر  داده  شود،  بدان  هنگام ‌که  به  سوی  هـدایت  دعوت  می‌گردند،  و  تلاش  می‌شود که  از  تاریکیهائی ‌کـه  در  آنند  بیرون  آورده  شوند  و به  سوی  نور و روشنائی  و  هدایت  و  را‌هیابی  خدا  رهنمود گردند.  آنان  بدین  امر  نیازمندند،  زبرا  ایشان  فقیران  نیازمند  خدایـند،  و  خدا  کاملاً  بی‏نیاز  از  ایشان  است‌.  وقتی  که  آنان  به  سـوی  ایمان  به  یزدان‌،  و  برای  عبادت  و  پـرستش  و  حمد  و  سپاس  او  و  شکر  نعمتهایش  دعوت  می‌شوند،  خدا  خود  به  خو‌د  ستوده  است  و  بی‏نیاز  از  عبادت  و  پـرستش  ایشان  و  از  حمد  و  ثنای  آنان  است‌.  ایشان  به  هیچ  وجه  و  به  هیچ  روی  نمی‌توانند  خدا  را  درمانده  و  ناتوان  سازند،  و  بر  ا‌و  نمی‌توانند  چیره‌ گرد‌ند  و  او  را  دچار  مشکل  و  مشقّت ‌گردانند.  او  اگر  بخواهد  ایشان  را  می‌میراند  و  از  میان  برمی‏دارد،  و  انسانهای  تازه‌ای  از  نژاد  خودشان  را  یا  از  نژاد  دیگران  را  جایگزین  ایشان  می‌نماید  و  در  زمین  مستقرّشان  می‌گرداند.  این‌ کار  برای  خدا  سهل  و  ساده  است‌.

مردمان  نیازمند  این  هستند که  بدین  حقیقت  تذکّر  داده  شوند،  تا  غرور  ایشان  را  برندارد  و  اسب  سرکش  تکبّر  زمام  اختیار  را  از کفشان  نرباید  و  هلاکشان  ننماید،  بدان  هنگام ‌که  می‏بینند  خداوند  بزرگوار  بدیشان  عـنایت  می‌فرماید،  و  پیغمبرانی  را  به  سویشان ‌گسیل  می‌نماید،  و  پیغمبران  هم  تـمام‌ کوشش  و  تلاششان  را  به ‌کار  می‌گیرند  تا  آنان  را  از گمراهی  بازدارنـد  و  به  سـوی  هدایت  بکشانند  و  بازگردانند،  و  از  تاریکهایشان  بیرون  آ‌ورند  و  به  سوی  نورشان  رهـنمود گردانـند  و  به  نورشان  برسانند.  در  این  اوضاع  و  احوال‌ گاهی  غرور  ایشان  را  دربر  می‌گیرد  و گـمان  می‌برند که  آنـان  در  پیشگاه  خدا  قدر  و  منزلتی  دارند  و  چیز  بزرگ  و  سترگی  هستند!  و  این‌ که  هدایتشان  و  عبادتشان  چیزی  بر  ملک  و  مـملکت  افریدگار  بزرگو‌ار  می‌افزاید!  در  حالی ‌که  خدا  بی‏نیاز  و  ستوده  است‌.

یزدان  سبحان  رعایت  و  عنایت خود  را  شامل  بندگانش  می‌سازد،  و  رحمت  و  مرحمت  خو‌یش  را  بهرۀ  ایشـان  می‌گرداند،  و  با  فضل  و کـرم  فراوانش  آنان  را  فرا  می‌گیرد،  بدان  هنگام ‌که  پیغمبرانش  را  به  سوی  ایشـان  روانــه  مـی‌کند،  و  پیغمبران  رویگردانی  و  اذیّت  و  آزارشان  را  تحمّل  می‌کنند،  و  با  وجود  رویگـردانی  و  اذ‌یّت  و  آزارشان  بر  دعوت  به  سوی  خدا  ثابت  و  استوار  می‌مانند  .  .  .  یزدان  سبحان  این  چنین  با  بندگانش  رفتار  می‌فرماید  تا  رحمت  و  فضل  و کرم  و  بزرگواری  خود  را  بدیشان  بنماید.  چرا که  اینها  صفتهای  متعلّق  به  ذات  یزدانند.  این ‌کار  هم  نه  بدان  خاطر  است ‌که  این  بندگان  چیزی  بر  ملک  و  مملکت  و فرمانروائی  و  عظمتش  می‌افزایند  وقتی‌ که  هدایت‌ گردند  و  راهیاب  شوند،  یا  ا‌ین  بندگان  چیزی  از  ملک  و  مملکت  و  فرمانروائی  و  عظمتش  می‌کاهند  وقتی‌ که  کور گردند  و  بـه  کـژراهـه  روند.  همچنین  این ‌کار  نه  بدان  خـاطر  است ‌که  ایـن  بندگان  آفـریده‌های ‌کمیاب  و  دشواری  هسـتند  و  گرداندن  و  می‌راندنشان  یا  تغییر  و  تبدیلات  سـخت  است‌،  این  است  که  هر چه  از  ایشان  روی  دهد  بخشیده  می‌شود،  زیرا  آنان  صنف  و  نوعی  هستند  برگشت  داده  نمی‌شوند  و  تبدیل  و  تغییر  ایشان  ناشدنی  است‌!

انسان  به  دهشت  می‌افتد  و  حیران  مـی‌شود  از  فضل  و  کرم  و  بزرگواری  خدا،  وقتی‌ که  می‏‎بیند  ایـن  انسـان  کوچک  و  نـاحیز  و کـوتاه‌بین  و  ضعف  و  درمانده  و  ناتوان‌،  این  اندازه  زیاد  و  فراوان  از  عنایت  و  رعایت  یزدان  برخوردار  می‌شود!

انسان  ساکن  کوچکی  از  ساکنان  این  زمین  است‌.  زمین  تـابع‌ کـوچکی  ا‌ز  تـابعان  خورشید  است‌.  خورشید  ستاره‌ای  از  ستارگان  بسیار  و  فراتر  از  ارقام  و  اعداد  است‌.  ستارگان  هم  نقطه‌های‌ کوچکی  بیش  نـیـستند  -  هر چند  در  اصل  بسیار  بزرگ  و  ستبرند  -‌ که  در  فضای  جهان  هستی  پراکنده‌اند،  جهانی‌ که  انسان  حدود  و  ثغور  آن  را  نمی‌داند.  این  فضائی  هم ‌که  سـتارگان  به  شکل  نقطه‌های  سرگشته‌ای  در  آن  پر‌اکنده‌اند،  جز  آفریده‌ای  از  آفریده‌های  خدا  نیست‌!

با  این  وجود  انسان  این  همه  عنایت  و  رعایت  از  خدا  ببیند  .  .  .  خدا  او  را  مـی‌آفریند،  و  در  زمـین  خلیفه  می‌کند،  و  این  همه  ادوات  و  وسائل  خلیفه‌گری  را  بدو  می‏بخشد  -‌چه  در  هستی  و  ترکیب‌ بند  وجودیش،  و  چه  در  مسخّر  نـمودن  نیروها  و  انرژیهای  جهانی  لازم  برای  خلیفه‌ گریش  - آن‌ گاه  انسان‌ گمراه  و  سرگردان  می‌شود،  و  تکبّر  و  خود بزرگ‌بینی  می‌کند،  تا  بدانجا  که  شرک  می‌ورزد  و  انباز  برای  خدا  قائل  می‌شود،  یا  وجود  خدا  را  انکار  می‌کند.  پس  خدا  پـیغمبران  را  یکی  پس  از  دیگر‌ی  به  سویش  می‌فرستد،  و  برای  پـیغمبران‌ کتابها  نازل  می‌کند  و  بدیشان  معجزه‌ها  می‌دهد.  فضل  و کرم  و  بزرگواری  خدا  پیاپی  و  مستمرّ می‌گردد،  تا  زمانی ‌که  در  کتاب  واپسین  خود  برای  انسانها  داستانی  بیان  می‌دارد  و  با  آنها  با  مرمان  سخن  می‌گوید،  و  برایشان  چیزهائی  را  روایت  می‌کند که  بر  سر نیاکانشان  و گذشتگانشان  آمده  است‌.  همچنین  از  وجود  خودشان  برایشان  سخن  می‏‎گوید،  و  از  نیروها  و  انـرژیهائی  بر‌ایشان  پرد‌ه  برمی‌دارد که  در  وجودشان  اندوخته  و  نهفته  است‌،  و  از  ضعفها  و  ناتوانیهائی  برایشان  سخن  می‌گوید که  در  وجودشان  سرشته‌ گردیده  است‌.  و  بلکه  یزدان  سبحان  برایشان  از  فلانی  و فلانی  به  طور  مشـخّص  سخن  می‌گو‌ید.  بدین  یکی  می‌گوید:  تو کار کردی  و  تو کار  نکردی‌،  و  بدان  یکی  می‌گو‌ید:  بیا  این  راه  حلّ ‌مشکل  تو  است‌،  و  بیا  این  راه  نجات  تو  از  تـنگا  و  دشواری‌ای  است  که  بدان  درافتاده‌ای‌!

این  همه  را  برای  انسان  آفریده  است‌،  و  این  همه  را  به  انسان  می‌گوید،  این  انسانی ‌که  ساکن ‌کو‌چکی  از  ساکنان  زمین  است‌،  زمینی ‌که  تابع  کوچکی  از  تابعان  خورشید  است‌.  خورشیدی‌ که  سرگشته  در گسـترۀ  ایـن  جهان  بزرگ  هستی  است‌،  تا  بدانجا  نزدیک  است ‌که‌ نزدیک  است  وجودش  احساس  نگردد!  یزدان  سبحان  آسمانها  و  زمین  و هستی  و همه  چیز و  همه ‌کس  را  با  یک  واژه  و  به  مجرّد  توجّه  اراده  آفریده  است‌،  می‌تواند  همسان  آن  را  دیگر باره  با  یک  واژه  و  به  مجرّد  توجّه  اراده  بیافریند  و  از  نیستی  به  هستی  بیاورد.

سزاوار  است  مردمان  این  حقیقت  را  درک  و  فهم ‌کنند  تا  مقدار  فضل  و کرم  و  عنایت  و  رعایت  و  مهر  و  عطوفت  خدا  را  درک  و  فهم  نمایند،  و  تا  خجالت  بکشند  از  این  که  فضل  و کرم  خالص‌،  و  عنایت  و رعایت  صرف‌،  و  مهر  و  عطوفت  فراوان  را  با  رویگر‌د‌انی  و  انکار  و  ناباوری  پاسخ  بگو‌یند.

این  امر گذشته  از  این ‌که  یک  حقیقت  صادق  و  واقـعی  است‌،  از  دیگر  سو  یک  پسودۀ  وجدانی  و  الهامگرانه‌ای  است‌.  قرآن  دلهای  انسانها  را  با  حقائق  می‌پساید،  زیرا  حقیقت  وقتی ‌که  جلوه‌گر  آید  تأثیر  بسزائی  در  نفس  دارد  و  سخت  در  نفس  مؤثّر  واقع  می‌شود.  زیرا  قرآن  حـقّ  است  و  حقّ  را  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌،  و  جز  حقّ  نمی‌گوید،  و  جز  با  حقّ  قانع  نمی‌شود،  و  جز  حقّ  را  عرضه  نمی‌دارد،  و  جز  به  حقّ  اشاره  نمی‌کند.

پسودۀ  دیگری  دربارۀ  حقیقت  دیگری  است‌،  حقیقت  مسؤولیّت  فردی‌،  و  سزا  و  جزای  فردی  بـدان‌ گونه ‌که  کسی  برای  کسی  نمی‌تواند کاری  بکند  و  او  را  از  دست  کیفر  خدا  برهاند  و  رستگارش  گردانـد.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نیازی  نداشت ‌که  آن  را  با  هـدایت  ایشان  برای  خود  برآورد  کند.  او  خودش  در  برابر کارهائی‌ که  می‌کند  محاسبه  می‌شود،  همان ‌گونه ‌که  هر کس  دیگری  از  ا‌یشان  در  برابر کارهائی‌ که  می‌کند  محاسبه  می‌گردد‌،  و  بار  گناهان  خود  را  تنها  بر  دوش  می‌کشد،  و کسی  در  آن  بدو  کمک  نمی‌کند.  هر کس  پاکی  و  پاکیزگی  درپیش ‌گیرد  برای  خود  پاکی  و  پاکیزگی  درپیش  مـی‌گیرد،  و  او  به  دست ‌آورندۀ  کار  و  نتائج  کار  خود  است‌،  و  سـرانـجام  کارها  همه  به  پیشگاه  خدا  برگردانده  می‌شوند:

(  و  لا  تزر  وازره  وزه‌ر  اه‌خر.ی  و  ان‌ه  تده‌ع  مثقله  اً‌ل‌“  حلها  لا  ـمل  مثه  ـق‌ء‌ولوکان‌ذا  قزن  ـه‌.

هیح  گناهکاری  بار  کناـم  دیگری  را  به  دوش  نمی‌کشد،  و  اگر  انسان  سنگین  باری  کسی  را  برای  حمل  گناهانش  به  فریاد  خواند،  (‌او  چنین  کمکی  را  نمی‌تواند  بـند  و)  چیزی  از  بار  گناهانشان  برداشته  نمی‌شود،  هرچند  از  نزدیکان  و  بستگان  باشد.

(وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَإِن تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَى حِمْلِهَا لَا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْءٌ وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَى ).

هـر کس  پــاکی  پـیشه  کـند  (‌و  خویشتن  را  از  کـثافات  معاصی  پاکیزه  دارد)  پـاکـی  او  بـرای  خودش  است  و  (‌خود  از  آن  سود  می‌برد.  به  هر  حال‌)  بازگشت  (‌همگان‌،  اعـم  از  کـافران  و مـؤمنان‌)  بــه  ســوی  خدا  است  (‌و  سرانجام  به  حساب  عاصی  و  مطیع  خواهد  رسید).

حقیقت  مسؤولیّت  فردی  و  سزا  و  جزای  فردی‌،  دارای  تأثیر  قاطعانه‌ای  در  فهم  و  شعور  اخلاقی‌،  و  همچنین  در  رفتار  و کردار  عملی  است‌.  وقتی‌ که  هر کسی  بفهمد  و  احساس ‌کند که  او  در  برابر کارش  سزا  و  جزا  می‏‎بیند،  و  در  برابـر کـار  دیگر‌ان  مؤاخـذه  نـمی‌گردد  و گـرفتار  نمی‌آید،  و  از  پاداش  و  پادافره  کسب  و کـارش  نـجات  پیدا  نمی‌کند  و  رهائی  نـمی‌یابد،  هـمچون  چـیزی  یک  عامل  نیرومندی  در  بیداری  و  هوشیاریش  می‌گردد  و  برای  حساب‌ کشـیدن  از  خود  پـیش  از  ایـن  کـه  از  او  حساب‌ کشیده  شود  سخت  به  خود  می‌آید  و  به  خویشتن  نهیب  می‌زند!  همراه  با  این  بیداری  و  هوشیاری  از  هر  امید  و  آرزوی  گـول‌زننده‌ای  دست  می‌کشد کـه  او  را  فــریب  دهـد  و  بگوید  کسی  بدو کم‌ترین  سودی  می‌رساند،  یا  امیدوارش ‌گرد‌اند که  کسی  بجای  او  بار  گناهش  را  برمی‏دارد  و  بلا گردان  او  می‌گردد!  در  عـین  حال  حقیقت  مسؤولیّت  و  سزا  و  جزای  فـردی‌،  عـامل  اطمینان ‌بخشی  است  و  به  انسان  آرامش  می‌دهد.  دیگر  او  پریشان  نمی‌گردد  از  ترس  ایـن ‌که  نکند  بـه ‌گناه  دیگران‌ گرفته  شود  و گرفتار  آید،  و  بدین  سبب  سرگشته  و  ناامید  از  این‌ گردد که  عمل  خوب  فردی  او  سودی  به  حالش  نداشته  باشد،  وقتی‌ کـه  او  وظـیفۀ  خود  را  در  دلسوزی  مردمان  اداء  کرده  باشد،  و کوشیده  باشد  تـا  آنجا که  می‌تواند  و  با  هر  وسیله‌ای ‌که  در  دست  دارد  آنان  را  از گمراهی  برگرداند.

یزدان  سبحان  مـردمان  را  یکجا  و  همردیف  دادگاهی  نمی‌فرماید  و  برابر  لیست  و  فهرست  از  ایشان  حساب  و  کـتاب  نـمی‌کشد.  بلکه  یک ‌یک  آنـان  را  دادگاهی  می‌فرماید  و  تک ‌تک  ایشان  را  محاسبه  می‌نماید.  هر  کسی  را  برابر  رفتار  و کردارش  محاکـمه  و  دادرسـی  می‌فرماید،  و  در  حدود  وظیفه‌اش  از  او  پرس  و  جو  می‌نماید.  از  جملۀ  وظائف  فرد  این  است‌ که  دلسـوزی  کند  و  در  حدّ  تاب  و  توانش  به  اصـلاح  حـال  دیگـران  بپردازد.  وقتی  که  بدین  وظیفۀ  خود  اقدام  نماید،  دیگر  مسؤولیّتی  در  میان‌ گروهی  ندارد که  در  میانشان  زندگی  می‌کند.  او  برابر  خوبی  و  نیکی  خود  دادگاهی  می‌شود  و  پاداش  می‌گیرد،  و  خوب  بودن  و  نـیک  بودن  مـردمان  سودی  به  حالش  ندارد،  اگر  او  بد  و  ناصالح  باشد.  چـه  خدا  -  همان‌ گونه ‌که‌ گفتیم  -  مردمان  را  برابر  لیست  و  فهرست  مورد  محاسبه  قـرار  نـمی‌دهد  و  هـمردیف  و  همقطار  سزا  و  جزایشان  عطاء  نمی‌فرماید!

تعبیر  قرآنی  این  حقیقت  را  به  شیوۀ  تصویری  قرآن  به  تصویر  مـی‌زند.  لذا  تأثــیر  ژرف‌تر  و  شدیدتری  می‏بخشد.  هر کسی  را  به‌ گونه‌ای  به  تصویر  می‌کشد که  بردارندۀ  بار  خود  است‌.  وقتی  که  بار گـناهان  شخصی  سنگین  شود  و  نزد‌یـک‌ترین  خویشاوندان  را  به ‌کمک  بطلبد  تا  چیزی  از  بـار گناهانش  را  بردارد،  کسی  را  نمی‌یابد  که  به  نداء  و  فریادش  پـاسخ  دهد  و کمکش  نماید  و  چیزی  از  بار  سنگین  او  را  بردارد  و  سکبارش  گرداند!

این  صحنه  قافله‌ای  است ‌که  هر کسی  در  آن  بار  خود  را  برمی‏دارد  و  به  راه  خود  می‌رود،  تا  آنجائی ‌که  در  پیشگاه  ترازو  و  ترازودار  می‌ایستد!  این  قافله  وقتی  به  پای  حساب  و کتاب  می‌رسد  شق  و  رق  می‌ایستد.  هر  کسی  به  تلاش  خود  پرداخته  است  و ایـنک  خسـته  و  کوفته  برپای  ایستاده  است  و  در گرو  بار  خویش  مانده  است  و  خویشتن  را  می‌کوشد  و  غافل  از  بیگانگان  و  نزدیکان  است‌!

روند  قرآنی  ا‌ز  فراسوی  قافلۀ  خسته  و کوفتۀ  سنگین ‌بار  به  سوی  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نگاهی  می‌اندازد:

(إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالغَیْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ ).

تو  کسـانی  را  (‌بـا  این  قرآن‌)  مـی‌ترسانی  که  نهانی  از  پـروردگارشان  مـی‌هراسـند  و نـماز  را  چنان  که  بـاید  می‌خوانند.

اینان  کسانیند که  بیم  دادن  و  برحذر  داشـتن‌،  ایشان  را  سودمند  می‌افتد.  اینان  کسـانیند  که  از  پروردگارشان  می‌ترسند،  هر چند  او  را  ندیده‌اند.  نماز  را  چنان‌ که  باید  می‌خوانند  تا  با  پـروردگارشان  تماس  بگیرند  و  او  را  عبادت  و  پرستش‌ کنند.  اینان‌ کسانیند که  از  تو  بهره‌مند  می‌شوند  و  استفاده  می‌کنند،  و  سخنان  تو  را  می‌شنوند  و  فرمان  تو  را  می‌برند  .  .  .گناهی  بر  تو  نیست‌ اگر کسی  از  خدا  نترسد  و  نماز  نخواند.

(وَمَن تَزَکَّى فَإِنَّمَا یَتَزَکَّى لِنَفْسِهِ ).

هـر کس  پـاکی  پـیشه  کند  (‌و  خویشتن  را  از  کـثافات  معاصی  پاکیزه  دارد)  پـاکـی  او  برای  خودش  است  و  (‌خود  از  آن  سود  می‌برد)‌.

سود  او  برای  تو  نیست‌،  و  برای  غیر  تو  هم  نیست‌.  بلکه  او  خود  را  پاکیزه  می‌دارد  و  پاس  می‌ورزد  تا  خودش  از  پاکی  و  پاکیزگیش  سود  ببرد  و  استفاده‌ کند.  پـاکی  و  پاکیزگی  معنی  لطیف  و  ظریف  و  شفّا‌ف  و  د‌رخشانی  دارد.  شامل  دل  و  خاطره‌ها  و  احساسات  آن  می‌شود،  و  رفتار  و  روش  و  رویکردها  و  آثار کردار  را  فرا  می‌گیرد.  پاکی  و  پاکیزگی  معنی  الهـام ‌بخشی  را  دارد که  در  آسمانها  بال  و  پر  می‌زند.

(وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ) (18)

بازگشت  (‌همگان‌،  اعم  از  کـافران  و  مـؤمنان‌)  به  سـوی  خدا  است  (‌و  سرانجام  به  حساب  عاصی  و  مطیع  خواهد  رسید).

خدا  حسابرس  و  سزا  و  جزادهنده  است‌.  هیچ ‌کار  خوبی  هدر  نمی‌شود  و  بیهوده  نمی‌رود،  و  هیچ‌ کار  بدی  نهان  و  پنهان  نمی‌گردد  و  از  میدان  به  در  نـمی‌شود.  داوری  و  فرمان  و  سزا  و  جزا  به کسـی  غیر  از  خـدا  واگذار  نمی‌گردد،  چه  به ‌کسانی ‌که  به  سویشان  می‌گرایند،  و  چه  به  کسانی  که  فرامـوششان  می‌نـمایند  یـا  نـادیده‌شان  می‌گیرند  و  بدیشان  هیچ ‌گونه  توجّهی  نمی‌کنند.

*

هرگز  در  پیشگاه  خدا  ایـمان  و کفر  و  خیر و  شرّ  و  هدایت  و  ضلالت‌،  برابر  و  یکسـان  بشمار  نمی‌آیند.  همان ‌گونه ‌که‌ کور  بودن  و  بینا  بود‌ن‌،  تاریکی  و  روشنی‌،  سایه  و گرما،  و  زندگی  و  مرگ،  برابر  و  یکسان  بشمار  نـمی‌آیند،  و  هر ‌یک  از  ایـنها  از  بنیاد  مـختلف  و  جداگانه‌اند.

0وَمَا یَسْتَوِی الْأَعْمَى وَالْبَصِیرُ (19) وَلَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّورُ (20) وَلَا الظِّلُّ وَلَا الْحَرُورُ (21) وَمَا یَسْتَوِی الْأَحْیَاء وَلَا الْأَمْوَاتُ).

نابینا  و  بینا  یکسان  نیست‌.  و  تاریکیها  و  نور هم  همسان  نمی‌باشد.  و  سایه  و  گرمای  سوزان  هم  یکی  نیست.  و  مردگان  و  زندگان  هم  مساوی  نمی‌باشند.

میان  سرشت‌ کفر  و  سرشت  هر یک  از کوری  و  تاریکی  و گـرمای  سوزان  و  مرگ،  ارتباط  و  پیوند  است.  همان‌ گو‌نه  هم  میان  سرشت  ایمان  و  سرست  هر یک  از  نور  و  دیدن  و  سایه  و  زندگی‌،  ارتباط  و  پیوند  است‌.  ایمان  نور  است‌،  نوری  در  دل‌،  و  نوری  د‌ر  اندامـها،  و  نوری  در  حواس  است‌.  نوری  ا‌ست‌ که  حقائق  چیزها  و  ارزشها  و  رخداد‌ها،  و ارتباطها  و  نسبت‏ها  و  فـاصله‌ها‌ی  میان  آنها  را  می‌نمایاند.  چه  مؤمن  با  این  نور  می‌نگرد  که  نور  خدا  است‌،  و آن  حقائق  را  می‏‎بیند،  و  با  آن  خود  را  می‌سازد  و  در  پرتو  آن  به‌ کار  می‌پردازد،  و  در  راه  خود  دستپاچه  نمی‌شود  و کورکورانه  راه  نمی‌رود  و  گامهایش  به  یکدیگر  نمی‌خورد  و  افتان  و  خیزان  نمی‌شود!

ایمان  چشم  است‌،  چشمی‌ که  بینا  است  و  می‏‎بیند،  دیدن  حقیقی  و  راستینی‌ که  دچار  نوسان  و  اختلال  نمی‌گردد،  و  دارندۀ  خود  را  در  پرتو  نور  و  یقین  و  اطمینان  به  راه  می‏‎برد  و  به  سرمنزل  مقصود  می‌رساند.

ایمان  سایه  است‌،  سایۀ‌ گسترده  و  فراخی ‌که  نفس  در  آن  می‌آرامد  و  دل  بدان  می‌آساید.  سایه‌ای  است  بر‌ای  نجات  از گرمای  شکّ  و  تردید  و  پریشانی  و  ناآرامی  و  سرگشتگی  در  بیابان  تاریک  و  بدون  راهنما!

ایمان  حیات  است‌،  حیات  دلها  و  احسـاسها  و  ذهنها  و  شعو‌رها،  و  حیات  مقصدها  و  رویکردها.  همچنین  ایمان  حرکت  سازنده  و  ثمربخش  و  هدفدار  است‌.  ایـمان  حرکتی  است‌ که  در  آن‌ گمنامی  و  مرگی  نیست‌.  در  این  حرکت‌،  بیهوده  رفتن  و  هدر  شد‌نی  نیست‌.

کفر کو‌ری  و  نابینائی  است‌،‌ کوری  و  نابینائی  سرشت  دل‌،  و کوری  و  نابینائی  از  دیدن  دلائل  حقّ‌،  و کوری  و  نابینائی  از  دیدن  حقیقت  وجود،  و  حـقیقت  پـیوندها  و  ارتباطهای  موجود  در  هستی‌،  و  حقیقت  ارزشـها  و  اشخاص  و  رویدادها  و  اشیاء‌.

کفر گرمای  سوزان  نیمروز  است‌.  تافته  و  داغ  است‌.  دل  در  آن  بریان  می‌شود.  دل  در  آتش  شـعله‌ور  و  سـوزان  سرگشتگی  و  پریشانی  و  عدم  استقرار  بر  هدفی‌،  و  عدم  اطمینان  به  رستاخیز یا  سرنوشت  اخروی‌،  جزغاله  می‌شود.  بعد  از  آن  در آخرت  به  آتش‌ گرم  دوزخ  و  به  شعله‌های  عذاب  درمی افتد!

کفر  مرگ  است‌،  مرگ  درون‌،  و گسیختن  از  سرچشـمۀ  زندگی  اصیل‌،  و  بریدن  و دور افتادن  از  را‌هی ‌که  به  خدا  می‌رسد،  و  درمانده  شدن  از  پذیرش  و  پاسخگوئی‌ای ‌که  از  سرچشمۀ  حقیقی  مدد  می‌گیرند  و  در  حرکت  حیات  مؤثّرند!

هر کسی  سرشت  خود  را  دارد،  و  هر کسی  سزا  و  جزای  خود  را  می‌گیرد،  و  این  و  آن  در  پیشگاه  یـزدان  برابر  نیستند. 

* 

در اینحا  روند  قرآنی  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رو  می‌کند  و  او  را  دلداری  می‌دهد  و  از  او  غمزدائی  می‌کند،  با  بیان  حدود  و  ثغو‌ر کارش  و  وظیفه‌ای‌ که  در  راه  دعوت  به  سوی  خدا  دارد.  او کار  خود  را  می‌کند  و  وظیفۀ  خویش  را  انجام  می‌دهد‌،  و  چیزهای  بعد  از  آن  را  به  صاحب ‌کار  جـهان  و  فرمانروای‌ کیهان  وامی‌گذارد  تـا  هر چه  می‌خواهد  روا  دارد:             

(إِنَّ اللَّهَ یُسْمِعُ مَن یَشَاءُ وَمَا أَنتَ بِمُسْمِعٍ مَّن فِی الْقُبُورِ (22) إِنْ أَنتَ إِلَّا نَذِیرٌ (23) إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَنَذِیراً وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِیهَا نَذِیرٌ (24) وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْکِتَابِ الْمُنِیرِ (25) ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (26)

خداونـد  هـر کس  را  بـخواهد  شنوا  (‌و  پـذیرای  حقّ  و  حقیقت‌)  می‏‎گرداند،  و  تو  نمی‌توانی  (‌پند  و  اندرز  آسمانی  را  به  دل  دلمردگان  فرو  بری‌،  همانگونه  که  نمی‌توانـی‌)  مردگان  آرمیده  در  گورها  را  شـنوا  گردانی.  تـو  تـنها  بیم‌دهنده‌ای  و  بس‌.  ما  تو  را  همراه  (‌دین‌)  حقّ‌،  به  عنوان  مژده‌دهندۀ  (‌مؤمنان  به  بهشت‌)  و  بیم‌دهندۀ  کا‌فران  بـه  دوزخ‌،  به  میان  مـردمان‌)  فرستاده‌ایـم‌،  هـیچ  مـلّتی  (‌از  مـلّتهای  پـیشین‌)  هـم  نـبوده  است  کـه  بیم‌دهنده‌ای  بـه  میانشان  فرستاده  نشده  باشد.  اگر  تـو  را  تکـذیب  کـنند،  (‌عـجـیب  نـیست‌)‌.  زیـرا  کسـانی  هـم  کـه  پـیش  از  آنان  بوده‌اند،  پیغمبران  خود  را  که  برای  ایشان  دلائل  روشن  (‌بیان  کرده‌اند)  و  رساله‌ها  و  کتاب‌های  آسمانی  روشنگر  (‌راه  هدایت‌)  آورده‌اند  تکذیب  نموده‌اند.  سپس  کافران  را  (‌بــه  گناهانشان‌)  گرفتم  (‌و  سـخت  تـنبیهشان  کـردم‌)‌.  بنگرید  که  چگونه  کیفرشان  داده‌ام  (‌و  شهر  و  دیارشان  را  آئینۀ  عبرت  دیگران  ساخته‌ام‌؟‌!).

تفاوتها  و  فرقها  د‌ر  سرشت  جهان  و  در  سرشت  نفس  انسـان‌،  اصیل  و  بنیادین  است‌.  اختلاف  سرشتهای  مردمان  و  اختلاف  استقبال  ایشان  از  دعوت  خدا  نـیز  بنیادین  است‌،  بسان  اصالت  تفاوتها  و  فرقهای  جهانی  بینا  بودن  و کور  بودن،  و  سایه  و گرما،  و تاریکیها  و  نور،  و  حیات  و  ممات‌.  در  فراسوی  همۀ  اینها  هم  تـقدیر  و  تدبیر  و  حکمت  خدا  نـفته  است‌،  و  قدرت  او  بر  هر  آن  چیزی  پنهان ‌گردیده  است‌ که  بخواهد.

در  این  صورت‌،  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بیم‌دهنده  و  ترساننده‌ای  بیش  نیست‌،  و  قدرت  بشری  او  در  ایـن  حـدّ و  مرز  متوقّف  می‌شود.  او  نمی تواند  پند  و  اندرز  آسمانی  را  به  دل  دلمردگان‌ که  همچون  آرمیدگان  در گورها  هستند  فرو  برد،  همانگونه  که  نمی‌تواند  مردگان  آرمیده  در گورها  را  شنوا ‌گرداند.  تنها  خدا  است‌ که  می‌تواند  هر کس  را که  بخواهد  شنوا گرداند  مطابق  آنچه  خود  بخواهد  و  هر گو‌نه  که  خود  بخواهد.  بر پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ چه  چیز  است‌ که‌گمراه  شود  هر که‌ گمراه  می‌شود،  و رویگردان‌ گردد  هـر که  رویگردان  می‏‎گردد،  وقتی ‌که  او  امـانت  را  اداء  کـند،  و  رسالت  را  برساند،  و  هر که  خدا  بخواهد  بشنود،  و  که  خدا  بخواهد  رویگردان  بشود؟

پیش  از  این  خداوند  به  پیغمبرش صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرموده  است‌: 

(فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ).

خود  را  با  غم  و  اندوه  و  غصّۀ  آنان  هلاک  مکن‌.(فاط‌ر/8‌)

 خدا  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  همراه  دیـن  حقّ  به  عنوان  مژده‌دهندۀ  مؤمنان  به  بهشت  و  بیم‌دهندۀ ‌کافران  به  دوزخ‌،  به  میان  مردمان  فرستاده  است‌. کار  و  بارش  بسان  کار  و  بار  برادران  انبیاء  -‌ صلوات  الله  علیهم  -  خود  است‌.  آنان  بسیار  بوده‌اند.  هیچ  ملّتی  نبوده  است  مگر  این ‌که  پیغمبری  به  میانشان  رفته  است‌:

(وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِیهَا نَذِیرٌ) (24)

هـــیچ  مـلّتی  (‌از  مــلّتهای  پـیشین‌)  نـبوده  است  کـه  بیم‌دهنده‌ای  به  میانشان  فرستاده  نشده  باشد.  اگر  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم  از  قوم  خود  تکذیب  دیده  است‌،  این  سرشت  اقوام  در  استقبال  از  پیغمبران  بود‌ه  است‌.  این‌ کار  نه  از  قصور  و کو‌تاهی  پیغمبران  بوده  است‌،  و  نه  از کم  و  کاست  دلیل  و  برهان  بوده  است‌:

(وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَاتِ وَبِالزُّبُرِ وَبِالْکِتَابِ الْمُنِیرِ) (25)

اگر  تو  را  تکذیب  کنند،  (‌عجیب  نیست‌)‌.  زیرا  کسـانی  هـم  که  پیش  از  آنان  بـوده‌انـد،  پـیغمبران  خود  را  کـه  برای  ایشــان  دلائـل  روشن  (‌بیان  کرده‌اند)  و  رساله‌ها  و  کتابهای  آسمانی  روشنگر  (‌راه  هدایت‌)  آورده‌اند  تکذیب  نموده‌اند.

(‌بیّنات  )‌:  دلائل  و  براهین  به  شکلهای ‌گوناگون  و  فراوان  است‌،  و  از  جملۀ  آنها  خوارق  عادات  و  معجزاتی  است ‌که  از  آنان  درخواست  می‌کردند،  یا  پیغمبران  ایشان  را  با  آن  خـوارق  عـاد‌ات  و  معجزات  به  مبارزه  می‌طلبیدند.  «‌زُبُـر»‌:‌کتابهای  مختلف  و  مشـتمل  بر  مواعظ  و  نصائح  و  رهنـونها  و وظائف  و تکالیف  است‌.  (‌الکتاب ‌المنیر ‌)‌:‌ کتاب  روشنگر  راه  حقّ  .  .  .  ارجح  اقو‌ال  این  است‌ که  مراد  از  آن‌، ‌کتاب  موسی  علیه السّلام  تورات  است‌.  همۀ  آنان  دلائل  و کتابهای  مشتمل  بر  مواعظ  و  نصائح‌،  و کتاب  تورات  را  تکذیب ‌کرده‌اند.

این  کار  و  بار  ملّتهای  بیشماری  در  استقبالشان  از  پیغمبرانشان‌،  و  از دلائل  هدایتی  بوده  است ‌که  با  خود  به  ارمغان  آورده‌اند.  پس  این ‌کار  و  بار  تازه‌ای  نیست‌،  و  منحصر  به  فرد  هم  نیست‌.  بلکه ‌کار و  باری  بوده  است ‌که  در  رفتار  و کردار پیشینیان  بوده  است  و گذشته  است‌.  

در  ایـنجا  رونـد  قــرآنـی  سـرنوشت  و  فـرجـام  تکذیب‌کنندگان  را  برای  مشـرکان  بـیان  می‌دارد،  تـا  خویشتن  را  برحذر  دارند:

(ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِینَ کَفَرُوا).

سـپس  کـافران  را  (‌بــه  گناهانشان‌)  گرفتم  (‌و  سـخت  تنبیهشان  کردم‌(‌.

پرسشی  را  مطرح  می‌کند که  دالّ  بر  شگفت  و شگرف  و  هول  و  هراس  است‌:

(فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (26)

بنگرید  که  چگونه  کیفرشان  داده‌ام  (‌و  شهر  و  دیارشان  را  آئینۀ  عبرت  دیگران  ساخته‌ام‌؟‌!).‌.

زشت  شمردن  و کیفر  دادن  سخت  بوده  است‌. گـرفتار  نمودن  و  مجازات  کردن‌،  ویران  و  نـابود  سـاختن  بوده  است‌.  پس ‌کسانی  باید  خویشتن  را  از  همچون  سرنوشتی  برحذر  دارند  که  شیوۀ ‌گذشتگان  را  درپیش  می‌گیرند  و  راه  ایشان  را  می‌سپرند.  بترسند  از  این ‌که  همان  چیزهائی  بر  سر  ایشان  بـیاید  و  دامنگرشان ‌گردد کـه  بر  سـر  پیشینیان  آمده  است  و  دامنگیرشان  گردیده  است‌!

این  یک  پسودۀ  قرآنی  است‌ که  این  بند  با  آن  پایان  می‌پذیرد،  و  این  گشت  و  گذار  بدان  خـاتمه  می‏‎یابد.  آن‌ گاه  گشت  و  گذار  تـازه‌ای  در  نـاحیۀ  تازه ای  آغاز  می‌گردد.