تفسیر سوره‌ی سبأ آیه‌ی 54-43

سوره‌ی سبأ آیه‌ی 54-43

(وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلَّا رَجُلٌ یُرِیدُ أَن یَصُدَّکُمْ عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُکُمْ وَقَالُوا مَا هَذَا إِلَّا إِفْکٌ مُّفْتَرًى وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ (43) وَمَا آتَیْنَاهُم مِّن کُتُبٍ یَدْرُسُونَهَا وَمَا أَرْسَلْنَا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِن نَّذِیرٍ (44) وَکَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَا آتَیْنَاهُمْ فَکَذَّبُوا رُسُلِی فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ (45) قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَّکُم بَیْنَ یَدَیْ عَذَابٍ شَدِیدٍ (46) قُلْ مَا سَأَلْتُکُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ (47) قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ (48)‏ قُلْ جَاء الْحَقُّ وَمَا یُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا یُعِیدُ (49) قُلْ إِن ضَلَلْتُ فَإِنَّمَا أَضِلُّ عَلَى نَفْسِی وَإِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِمَا یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ (50) وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ (51) وَقَالُوا آمَنَّا بِهِ وَأَنَّى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ (52) وَقَدْ کَفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ وَیَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ (53) وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَا یَشْتَهُونَ کَمَا فُعِلَ بِأَشْیَاعِهِم مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ کَانُوا فِی شَکٍّ مُّرِیبٍ) (54)

این  مرحلۀ  واپسین  سوره  با  سخن ‌گفتن  از  مشـرکان‌،  و  گفتارهایشان  دربارۀ  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  دربارۀ  قرآنی  می‌آغازد که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  آن  را  با  خـود  آورده  است‌.  این  مرحله  مشرکان  را  تذکّر  می‌دهد  و  یادآور  می‌کند  به  چیزی‌ که  به  امثال  آنان  دست  داده  است  و  بر  سـرشان  آمده  است‌،  و  جایگاه  نقش  زمین  شـدن  و  به  هلاکت  رسیدن  گذشتگانی  را  بدیشان  نشان  می‌دهد  که  در  دنیا  بلا  و  بدی‌ گریبانگیرشان  گردیده  است‌،  در  حالی  که  از  ایشان  قوی‌تر  و  داناتر  و  داراتر  بوده‌اند.

به  دنبال  ایـن  امـر  چند  آهنگ  درشت  و  زمخت  را  می‌آورد  که  انگار  پـتکهائی  هسـتند که  پـیاپی  فرود  می‌آیند.  ایشـان  را  در  نـخستین  آهنگ  ایـن  آهـنگها  دعو‌ت  می‌کند که  مخلصانه  برای  خدا  بایستند  و  سـپس  بیندیشند  بدون  این‌ که  از  سدّها  و  مانعهائی  متأثّر گردند  که  ایشان  را  از  هدایت  و  از  نگرش  درست  بازمی‌دارد.  در  دومین  آهنگ  آنان  را  به  اندیشیدن  دعوت  می‌کند  دربارۀ  حقیقت  انگیزه‌هائی ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  بر  آن  می‌دارد  که  ایشان  را  فرا  می‌خواند،  و  در  فـراسوی  آن  سودی  برای  او  نیست‌،  و  بر  این‌ کار  مزدی  را  درخواست  نمی‌کند.  پس  ایشان  چرا  باید  دربارۀ  دعوتش  شکّ  و  تردید  به  خود  راه  بدهند  و  پشت  بکـنند  و  رویگـردان  بشوند؟  آن‌ گاه  آهنگهائی  بدین‌ گونه  در  می‌رسد:  بگو.  بگو.  بگو  .  .  .  هر یک  از آنها  دل  را  سـخت  به  تکان  درمی‌آورد،  و  هر  دلی‌ که  اندک  حیات  و  شعو‌ری  در  آن  باشد  نمی‌تواند  خود  را  نگاه  دارد.

این  مرحله  پایان  می‌پذیرد  و  با  آن  این  سوره  هم  پایان  می‌گیرد  با  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت ‌که  لبریز  از  حرکت  تند  و  جنبش  سخت  است‌،  و آهـنگ  آن  با  آن  آهنگهای  سریع  و  سخت  مناسبت  دارد.

*

(وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلَّا رَجُلٌ یُرِیدُ أَن یَصُدَّکُمْ عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُکُمْ وَقَالُوا مَا هَذَا إِلَّا إِفْکٌ مُّفْتَرًى وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ (43) وَمَا آتَیْنَاهُم مِّن کُتُبٍ یَدْرُسُونَهَا وَمَا أَرْسَلْنَا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِن نَّذِیرٍ (44) وَکَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَا آتَیْنَاهُمْ فَکَذَّبُوا رُسُلِی فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (45)

و  هنگامی  که  آیـه‌های  روشـن  مـا  بـر  آنـان  خوانـده  می‌شود،  می‌گویند:  او  مردی  است  که  می‌خواهد  شما  را  بازدارد  از  چیزهائی  که  پدرانتان  پرستش  می‌کرده‌اند.  و  می‌گویند:  این  (‌قرآن‌)  جز  دروغ  بزرگی  نیست  که  (‌بـه  خدا)  نسبت  داده  شده  است‌.  همچنین  کافران  هنگامی  که  قرآن  برایشان  می‌آید،  دربارۀ  آن  می‌گویند:  این  جادوی  آشکاری  بیش  نیست‌.  ما  (‌قبلاً)  هیچ  کتابی  برای  ایشـان  نفرستاده‌ایم  تا  آن  را  بخوانند  (‌و  به  اتّکـای  آن‌،  سـخنان  تو  را  تکذیب  کنند)‌.  و  پیش  از  تو  هـیچ  پـیغمبری  نیز  بـه  سویشان  روانه  نکرده‌ایم  (‌تا  در  پرتو  کـلام  او،  دعوت  تازۀ  اسلام  را  نادرست  و  ناروا  ببینند)‌.  کسانی  که  پیش  از  اینان  (‌حتّی  از  لحاظ  قوّت  و  قدرت‌)  به  یکدهم  ایشـان  هم  نمی‌رسند،  از  آنجا  که  پیغمبران  مرا  تکذیب  کرده‌اند،  بنگرید  که  چگونه  کیفرشان  داده‌ام  (‌و  شهر  و  دیارشان  را  آئینۀ  عبرت  دیگران  سـاخته‌ام‌.  پس  شـما  ستمگران  مکّه‌،  و  شـما  ستمگران  تـاریخ‌،  سـرنوشت  خود  را  از  ایشان  قیاس  کنید  و  بدانید  نه  سنّت  الهی  تغییرپذیر  است  و  نه  شما  از  آن  برتر  و  مقتدرترید(‌.

با  حقّ  آشکار  و روشنی‌ که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ آن  را  بر  ایشان  می‌خواند،  به  مبارزه  پرداختند  با  سلاح  رسوبات  و  ته  نشستهائی  از  آثار گذشته‌،  و  با  آ‌داب  و  رسومی ‌که  بر اساس  واضحی  متّکی  نبود  و  قوام  محکم  و  پایداری  نداشت‌.  چرا که  آنان  خطری  را  احساس‌ کرده‌اند که  قرآن  مجید  ایشان  را  با  آن  رویاروی ‌کرده  است  و  با  حقّ  ساده  و  درست  و  به  هم  پیوسته  به  مبارزۀ  آنان  پرداخته  است‌.  آنان  خطری  را  احساس ‌کرده‌انـد که  متوجّه  عقائد  و  عادات  و  تقلیدات  مخلوط  و  مشوّشی  است‌ که  پدران  و  نیاکان  خود  را  بر  آنها  یافته‌اند،  و  دربارۀ  آنـها  چنین  سخنی  را  گفته‌اند:

(ما هذا إلا رجل یرید أن یصدکم عما کان یعبد آباؤکم ).

او  مـردی  است  که  مـی‌خواهــد  شــما  را  بـازدارد  از  چیزهائی  که  پدرانتان  پرستش  می‌کرده‌اند.

و لیکن  این  به  تنهائی  بسنده  نیست‌.  چه  تنها گفتن  این‌ که  چنین  امری  با  چیزی  مخالفت  دارد که  پدران  و  نیاکان  بر  آن  بوده‌اند  و  بر  آن  رفته‌اند،  همۀ  خردها  و  درونها  را  قانع  نمی‌سازد،  و  رخنۀ  مؤثّری  و  طعنۀ ‌کاری  و  ضربۀ  کارسازی  نمی‏باشد.  بدین  علّت  ادّعای  نـخستین  را  با  ادّعای  دیگری  پی ‌گرفتند،  ادّعائی  که  امـانت  مبلّغ  را  می‌پساید،  و گفتار  او  را  مردود  می‌دارد  کـه  می‌گوید  چیزی  را که  با  خود  به  ارمغان  آورده  است  از سوی  خدا  نازل  گردیده  است‌:

(وَقَالُوا مَا هَذَا إِلَّا إِفْکٌ مُّفْتَرًى).

و  می‌گویند:  این  (‌قرآن‌)  جز  دروغ  بزرگی  نیست  که  (‌بـه  خدا)  نسبت  داده  شده  است‌.

افْک‌:  دروغ  و  سخن  نادرست  است‌.  ولی  آنان  این  را  مؤکّد  می‌سازند:

(مَا هَذَا إِلَّا إِفْکٌ مُّفْتَرًى).

این  (‌قرآن‌)  جز  دروغ  بزرگی  نیست  که  (‌به  خدا)  نسـبت داده شده است.

از  پیش  خود  ساخته  شده  و  به  هم  بافته ‌گردیده  را  برای  تأکید  بیشتر  می‏‎گفتند،  تا  بدین  وسیله  دربارۀ  ارزش  آن  پیشاپیش  شکّ  و  تردید  بیندازند.  معتقد  بودند  وقتی ‌که  دربارۀ  سرچشـمۀ  الهی  بودن  قرآن  شکّ  و  تـردید  بیندازند،  از  ارزش  آن  می‌کاهند.

آن‌ گاه  دربارۀ  خود  قرآن  می‌گویند: 

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ) (43)

کافران  هنگامی  که  قرآن  بـرایشـان  می‌آید،  دربـارۀ  آن  می‌گویند:  این  جادوی  آشکاری  بیش  نیست‌.

قرآن  کلامی  است ‌که  دلها  را  به  تکان  می‌انـدازد،  پس  کافی  نیست‌ که  بگویند:  قرآن  از  پیش  خود  ساخته  شده  و  به  هم  بافته‌ گردیده  می‏‎باشد.  لذا کوشیدند  علّت  تأثیر  مقهورکنندۀ  آن  را  در  دلها  بیان  دارند.  پس ‌گفتند:  قرآن  جادوی  آشکاری  است‌.

اینجا  زنجیره‌ای  از  اتهامات  بو‌د.  حلقه‌ای  بعد  از  حلقه‌ای  را  به  یکدیگر  متّصل‌ کردند  و  با  آنها  به  مبارزۀ  آیـات  روشن  قرآن  برخاستند تا میان  آن  آیات  و میان  دلها  سدّ  و  مانع ‌گردند.  هیچ ‌گونه  دلیلی  هم  بر  ادّعای  خود  ندارند.  ولی  هر چه  هست  زنجیره‌ای  از  دروغـها  است  و  برای  گمراه  ساختن  عامّۀ  مردمان  بیسود  نخواهد  بود.  امّـا  کسانی‌ که  همین  سـخنی  را  می‌گفتند  -‌ و  بزرگان  و  سران  قوم  بو‌دند  -  خودشان  یقین  و  اطمینان  داشتند کـه  قرآن  مجید  بالاتر  از  مقدور  و  توان  انسانها  است‌،  و  از  طاقت  و  تاب  گویندگان  فراتر  است‌!  در کتاب  فی  ظلال  القرآن  گذشت  داستان  برخی  از  این  بزرگان  و  سـران‌،  و  آنچه  دربارۀ  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌و  دربارۀ  قرآن  به  یکدیگر  گفتند،  و کید  و  توطئه‌ای ‌که  در  میان  خود  اندیشیدند  تا  به  وسیلۀ  آن  عامۀ  مردمان  را  از  این  قرآن  بازدارند  و  به  دور  نگاه  دارند،  قرآنی ‌که  بر  دلهـا  چیره  می‌شود،  و  درونها  را  اسیر  و  شیفتۀ  خود  می‌سازد.^[1]

قرآن  پرده  از  کارشان  برمی‏دارد،  بدان  هنگام  که  مقرّر  می‌فرماید  آنان  درس  نخوانده  و  بیسوادنـد  و  پـیش  از  این‌ کتابی  برایشان  از  سوی  یزدان  فرستاده  نشده  است  تا  در  پرتو  آن‌ کتابهای  دیگر  را  بسنجند  و  ارزیابی‌ کنند،  و  با  آن  وحی  را  بشناسند  و  حکم  صادر کنند کـه  آنـچه  امروز  برایشان  آمده  است ‌کتاب  آسمانی  و  وحی  الهی  نیست  و  از  سوی  یزدان  نازل  نگردیده  است‌.  پـیش  از  این  پیغمبری  به  سوی  ایشان  فـرستاده  نشـده  است‌.  در  این  صورت  یاوه  می‌گو‌یند  و  دربارۀ  چیزی‌ کـه  از  آن  اطّلاع  ندارند  ابلهانه  و  ناآگاهانه  دم  می‌زنند،  و  چیزی  را  ادّعاء  می‌نمایند که  بدان  آشنا  نـیستند  و  خبری  از  آن  ندا‌رند:

(وَمَا آتَیْنَاهُم مِّن کُتُبٍ یَدْرُسُونَهَا وَمَا أَرْسَلْنَا إِلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِن نَّذِیرٍ) (44)

ما  (‌قبلاً)  هیچ  کتابی  برای  ایشان  نفرستاده‌ایـم  تـا  آن  را  بخوانند  (‌و  به  اتّکای  آن‌،  سخنان  تو  را  تکذیب  کـنند)‌.  و  پـیش  از  تـو  هـیـچ  پـیغمبری  نیز  بـه  سـویشان  روانـه  نکرده‌ایم  (‌تا  در  پرتو  کلام  او،  دعوت  تـازۀ  اسـلام  را  نادرست  و  ناروا  ببینند).^[2]

دلهایشان  را  با  یادآوری  ایشان  به  جایگاه‌های  هلاک  و  نقش  زمین  شدن ‌کسانی  می‌پساید  و  لمس  می‌نماید که  در گذشته‌ها  به  تکذیب  پرد‌اخته‌اند  و  بر  باد  فنا  رفته‌اند.  اینان‌ که  یکدهم ‌گذشتگان  قوّت  و  قدرت  ندارند،  و  از  اموال  و  اولاد  برخوردار  نگردیده‌اند،  و  به  علم  و  دانش  و  عمران  و  آ‌بادانی  دسترسی  نیافته‌اند  .  .  .  وقتی‌ که  گذشتگان  پیغمبران  را  تکذیب ‌کرده‌اند،  به‌ کیفر  خود  رسیده‌اند  و  مجازات  خویش  را  دیده‌اند.  یعنی  هجوم  و  تاخت  سخت  و  شدیدی ‌که  آوازۀ  آن  در  جهان  پـیچیده  است  و  مشهور  همگان  بوده  است‌:

(وَکَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَمَا بَلَغُوا مِعْشَارَ مَا آتَیْنَاهُمْ فَکَذَّبُوا رُسُلِی فَکَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) (45)

کسانی  که  پیش  از  اینان  بوده‌اند  (‌آیات  کتاب‌های  آسمانی  را)  تکذیب  کرده‌اند،  و  حال  این  که  اینان  (‌حتّی  از  لحـاظ  قوّت  و  قد‌رت‌)  به  یکدهم  ایشان  هم  نمی‌رسند،  از  آنجا  که  پـیغمبران  مـرا  تکذیب  کرده‌انـد،  بنگرید  که  چگونه  کیفرشان  داده‌ام  (‌و  شـهر  و  دیـارشان  را  آئـینۀ  عبرت  دیگران  سـاخته‌ام‌.  پس  شما  ستمگران  مکّـه‌،  و  شما  ستمگران  تـاریخ‌،  سـرنوشت  خود  را  از  ایشـان  قیاس  کنید  و  بدانید  نه  سنّت  الهی  تغییرپذیر  است  و نه  شما  از  آنان  برتر  و  مقتدرترید)‌.

کیفر  و  مجازات  ایشان  بوده  است‌ که  آنـان  را  درهم  کوبیده  است  و  نابودشان  نموده  است‌.  قریش‌ که  با  جایگاه‌های  هلاک  و  نقش  زمین  شدن  برخی  از  ایشـان  در  سرزمین  عربستان  آشنا  بودند.  این  یادآوری  ایشان  را  بس  است‌.  این  پـرسش  ریشـخندآمیز  نـیز  پرسش  الهامگرانه‌ای  است  که  دلهای  مخاطبان  را  می‌پساید  و  لمس  می‌نماید،  مخاطبانی  که  می‌دانستند  آن  کیفر  و  مجازات  چگونه  بوده  است‌:

فَ(کَیْفَ کَانَ نَکِیرِ) .

(‌بنگرید  که‌)  چگونه  کیفرشان  داده‌ام‌؟‌. 

* 

در  اینجا  قرآن  مجید  ایشان  را  خالصانه  دعوت  می‌کند  به  پژوهش  از  حقّ‌،  و  شناسائی  دروغ  از  راست‌،  و  سنجش  واقعیّتی ‌که  با  آن  رویاروی  می‌شوند،  بدون  این ‌که ‌کجی  و کژی  و  دخل  و  تصرّفی  در  آن  انجام  بگیرد:

(قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَّکُم بَیْنَ یَدَیْ عَذَابٍ شَدِیدٍ) (46)

بگو:  من  شما  را  تنها  یک  نصیحت  می‏کنم،  و آن  این  است  که‌:  خالصانه  برای  خدا،  دو نفر  دو  نفر،  و  یا  یک  نفر  یک  نفر،  برخیزید  (‌و  اندیشه‌های  خفته  را  زنده  کنید)‌.  سپس  (‌دربارۀ  محمّد  که  سالها  با  او  بسر  برده‌اید  فکر  خود  را  بـه  کار  گیرید  و)  بـیندیشید  (‌تــا  پـاکی  و  امـانتداری  و  سلامت  جسمانی  و  روحـانی  او،  در  خـاطره‌ها  مـجسّم  شود  .  .  .  این‌)  همدم  و  همنشین  (‌دیرینۀ‌)  شما،  جنّ‌زده  و  دیوانه  نیست‌.  بلکه  او  بیم‌دهندۀ  شما  از  عذاب  سختی  است  که  در  پیش  است‌.

این  دعوت  جهت  به  پا  خاستن  برا‌ی  خدا  است‌.  برای  خدا  دور  از  هوا  و  هوس‌،  دور  از  مصلحت  شخصی،  دور  از  شرائط  و  ظروف  زمین‌،  دور  از  انگیزه‌ها  و  خاطره‌هائی  که  د‌ر  دل  جای  می‌گیرند  و  دل  را  از  خدا  دور  می‌کنند،  و  دور  از  متأثّر  شدن  از  امواج  حاکم  بر  محیط‌،  و  تأثیراتی  که  در  میان  مردمان  شائع  و  پراکنده  است‌.

دعوت  برای  همزیستی  با  واقعیّت  سهل  و  ساده  است‌،  نه  دعوت  برای  همراهی  با  مسائل  و  ا‌دّعاهای  رائج  و  شائع‌،  و  پیروی  از  عبارتهای  شاعرانه  و  جذّاب  و  خوشایندی  که  دل  و  عقل  را  از  روبرو  شدن  با  حقیقت  ساده  و  بدون  شیله  و  پیله  دور  می‌دارند.

دعوت  به  سوی  من  آرام  و  صاف  و  صوف  فطرت  است‌،  دعوتی  دور  از  فریاد  و  غوغا  و  سـر  و  صدا  و  اختلاط  و  اشتباه‌،  و  دور  از  دیدار  پریشان  و  نابسامان،  و  دور  از  تاریکی  و  ظلمتی‌ که  صفای  حقیقت  را  بپوشاند  و  نهان  گرداند.

این  دعوت  در  عین  حال  برنامه‌ای  در  جستجوی  حقیقت  است‌.  برنامۀ  ساده‌ای  است ‌که  بر  زدودن  و  دوری‌ گزیدن  از  رسوبات  و  ته  نشستها  و فروپوشندگان  و  تأثـیرها  و  انگیزه‌ها،  و  بر  مراقبت  خدا  و  ترس  از  او،  تکیه  می‌کند.  این  دعوت‌،  «‌واحده‌»  یعنی  یک  چیز  است  .  .  .  گر  این  یک  چیز  تحقّق  پیدا کند،  برنامه  صحیح  می‌شود،  و  راه  درست  مـی‌گردد،  و  آن  خیزش  و  پـویش  و  جهش  و  کوشش  برای  خدا  است  و  بس  .  .  .  نـه  برای  هـدف  و  مقصودی  .  .  .  و نه  برای  هوا  و هوسی  .  .  .  و نه  برای  مصلحتی  .  .  .  و  نه  برای  نتیجه‌ای‌،  جز  رضای  یـزدان  سبحان  .  .  .  آن‌ گاه  اندیشیدن  و  بررسی  و  وارسی  است  بدون  انگیزه‌ای  بیرون  از  واقعیّتی‌ که  برخاستگان  مخلص  یزدان  با  آن  رویاروی  می‌گردند.

(أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ).

این  که  خالصانه  برای  خدا،  دو  نفر  دو  نفر،  و  یا  یک  نفر  یک  نفر،  برخیزید  (‌و  اندیشه‌های  خفته  را  زنده  کنید)‌. 

دو  نفر  دو  نفر،  تا  یکی  با  دیگری  رایزنی ‌کـند  و  به  بررسی  و  وارسی  بپردازد،  و  از  او  استفاده  نماید،  و  بدو  استفاده  برساند،  بدون  این‌ که  از  خرد  و  شعو‌ر  همگان  و  عامۀ  مردمان  متأثّر گردد،  مردمانی ‌که  از  انگیزۀ  موقّت  و  تأثّر گذرا  پیروی  می‌کنند،  و  در کمال  آرامش  حجّت  و  برهان  را  پیگری  نمی‌نمایند  .  .  .  یک  نفر یک  نفر،  تا  با  خویشتن  خلوت‌ کنند،  و  با  خود  رو  در  رو  شوند،  و  آرام  و  ژرف  به  بررسی  و  وارسی  بنشینند.

(ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّةٍ ).

سپس  (‌دربارۀ  محمّد  که  سالها  با  او  بسر  برده‌ایـد  فکـر  خود  را  به  کار  گیرید  و)  بیندیشید  (‌تا  پاکی  و  امانتداری  و  سلامت  جسمانی  و  روحـانی  او،  در  خـاطره‌ها  مـجسّم  شود  .  .  .  این‌)  همدم  و  همنشین  (‌دیرینۀ‌)  شما،  جنّ‌زده  و  دیوانه  نیست‌.

شما که  از  او  جز  خرد  و  انـدیشه  و  سـنگینی  و  مـتانت  ندیده‌اید.  او که  چیزی  نمی‌گوید  انسـان  را  به  شکّ  و  گمان  دربارۀ  عقل  و  خرد  و  راهیابی  و  راهگشائی  او  بیندازد.  آنچه  می‌گوید  استوار  و  نـیرومند  و  روشن  و  روشنگر  است‌.

(إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَّکُم بَیْنَ یَدَیْ عَذَابٍ شَدِیدٍ) (46)

 بلکه  او بیم‌دهندۀ  شما  از  عذاب  سختی  است  که  در  پیش است.

این  پسوده‌ای  است‌ که  عذاب  شدید  را  به  تـصویر  می‌کشد،  عذابی ‌که  چه  بسا  هر چه  زودتر  فرارسد. گامی  جلوتر  از  آن  عذاب،  بیم‌دهنده‌ای  پیشی‌ گرفته  است‌،  تا  نجات  دهد  هر که  را که  بشنود  و  بپذیرد.  بسان ‌کسی ‌که  فریاد  برآورد  و  دیگران  را  حذر  دارد  از  آتشی ‌که  دارد  فرو  می‌گیرد  هر که  را که  از  آن  آتش  نگریزد.  ایـن  هم  تصویری  است  -‌گذشته  از این‌ که  راست  و  درست  است  -  والا  و  برجسته  و  الهامگر  و  برانگیزنده  است‌.

امام  احمد  فـرموده  است‌:  ابونعیم  بشیر  پسـر  مـهاحر  برایمان  روایت ‌کرده  است‌ که ‌گفته  است‌،  عبدالله  پسـر  بربره  از  پدرش  رضی الله عنه  بر‌ای  من  نقل  نموده  است  و گفته  است‌:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ روزی  بیرون  آمد  و  سه  بار  فریاد  زد  و  فرمود:

(أیها الناس أتدرون ما مثلی ومثلکم ؟).

«‌ای  مردمان  آیا  می‌دانید  داستان  مـن  و  شـما  چگونه  است‌؟‌«‌.

مردمان‌ گفتند:  خدا  و  فرستاده‌اش  بهتر  می‌دانند.  فرمود: 

(إنما مثلی ومثلکم مثل قوم خافوا عدواً یأتیهم . فبعثوا رجلاً یتراءى لهم , فبینما هو کذلک أبصر العدو , فأقبل لینذرهم , وخشی أن یدرکه العدو قبل أن ینذر قومه , فأهوى بثوبه . أیها الناس أتیتم . أیها الناس أتیتم . أیها الناس أتیتم).

«‌داستان  مـن  و  شـما  بسان  داسـتان  قـومی  است ‌که  ترسیدند  دشمنان  به  سـویشان  بیایند  (‌و  بر  سرشان  بـتازند)‌.  مردی  را  فرستادند  تـا  برایشان  بنگرد  و  دیده‌بانی  کند.  در  آن  هنگام ‌که  او  می‌نگریست  و  دیده‌بانی  می کر‌د  دشمنان  را  دید.  به  سـوی  قوم  خود  برگشت  تا  آنان  را  بیم  دهد  و  برحذرشان  دارد.  ترسید که  دشمنان  بدو  برسند  و  او  را  بگیرند  پیش  از  آن ‌که  قوم  خود  را  بیم  دهد  و  برحذ‌ر  دارد.  جامۀ  خود  را  بـالای  سرش  تکان  داد  و  اشاره  کرد  که  ای  مردمان  دشمنان  به  سویتان  آمدند.  ای  مردمان  دشمنان  به  سویتان  آمدند)‌.  با  همین  سند  روایت  شده  است ‌که ‌گفته  است‌:  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرموده  است‌:

(بعثت أنا والساعة جمیعاً . إن کادت لتسبقنی ).

«‌من  و  قیامت  با  یکدیگر  هسـتیم‌.  نزدیک  است‌ که  قیامت  بر  من  پیشی ‌گیرد»‌.

این  آهنگ  مؤثّر  و  الهام‌بخش  نخستین  بود.  به  دنبال  آن  آهنگ  دوم  می‌آید:

(قل:ما سألتکم من أجر فهو لکم . إن أجری إلا على الله . وهو على کل شیء شهید).

بگو:  هر  مزدی  که  (‌در  قبال  تـبلیغ  دعـوت  آسـمانی‌)  از  شما  خواسته  بـاشم‌،  بـرای  خودتان‌.  (‌مـن  پـاداش  مـادی  چشـم  نمی‌دارم‌،  و  بلکه‌)  اجر  و  مزد  من  بر  خدا  است  و  بس‌.  او  آگاه  از  هر  چیزی  و  حاضر  و  ناظر  بر  هر  امری  است‌.

بار  اوّل  ایشـان  را  دعوت ‌کرد که  آهسته  و  آرام  و  دور  از  هر  چیزی  بنشینند  و  بیندیشند  ...  همدم  و  همنشین  آنان  جـنّ‌زده  و  دیـوانه  نـیست  .  .  .  در  ایـنجا  ایشـان  را  فرامی‌خواند که  بیندیشند  و  از  خویشتن  بپرسند  دربارۀ  چیزی ‌که  آنان  را  از  آن  می‌ترساند  و  مـی‌گوید  عـذاب  سختی  در  پیش  است‌.  بیندیشند  در  ایـن  کـار  او  چـه  مصلحتی  باید  داشـته  باشد؟  انگیزۀ  او  در  ایـن  کار  چیست‌؟  چه  چیز  عائد  او  می‌گردد؟  خدا  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دستور  می‌فرماید که  منطق  ایشان  را  لمس‌ کند  و  بپساید  و  وجدانشان  را  بیدار کند  و  بـه  صورت  الهـام‌بخشی  متوجّه  این  حقیقت  نماید:

(قل:ما سألتکم من أجر فهو لکم ).

بگو:  هر  مزدی  که  (‌در  قبال  تـبلیغ  دعوت  آسـمانی‌)  از  شـما  خواسته  باشم‌،  برای  خودتان‌.

شما  مزدی  را  بگیرید که  من  از  شما  خواسته‌ام‌!..  این  هم  شیوۀ  ریشخندآمیزی  است‌.  در  آن  رهنمون  و  رهنمود  و  هوشیار باش و بیدار باش است.

(إن أجری إلا على الله ).

اجر و مزد من بر خدا است و بس.

خدا  ا‌ست  که  مرا  وا‌دار  فرموده  است  و  بر  عهدۀ من انداخته است. او است که به من اجر و مزد می دهد. اجر و مزد او است که بدان چشم می دوزد که در نزد خدا است همۀ چیزهائی   که  در  نزد  مردمان  است  به  نظر  ا‌و  هیچ  و  ناچیز  و  کم  و  ا‌ندک  است  و  سزا‌وار  این  نیست  که  بدان  اندیشیده  شود. 

(وهو على کل شیء شهید).

او آگاه از هر چیزی و حاضر و ناظر بر هر امری است.

خدا  می‌دا‌ند  و  می‏‎بیند  و  چیزی  بر  او  مخفی  و  پـنهان  نمی شود. او بر من حاضر و ناظر است. می داند و می‌بیند  چه  چیز  می‌کنم  و  چه  چیز  به  دل  می‌گیرم  و  چه چیز می گویم. 

آ‌هنگ  سوم  شدّت  می‌گیرد  و  گامهایش  کوتاه  می‌گردد: 

(قُلْ إِنَّ رَبِّی یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ) (48)‏

بگو:  پروردگار  من‌،  حقّ  را  آشکارا  بیان  می‌دارد  (‌و  با  آن  باطل  را  از  میان  برمی‌دارد  .  .  .  او)  دانای  نهانیها  و  کاملاً  آ‌گاه‌‌ از  پنهانیها ‌ا‌ست‌.

آنچه  که  برایتان  آورده‌ام  حقّ  است‌.  حقّ  نیرومندی  است  که  خدا  آن  را  القاء  و  ارسال  می‌کند.  چه‌ کسی  می‌تواند  در  برابر  حقّی  ایستادگی‌ کند که  خدا  آن  را  القاء  و  ارسال می فرماید؟ تعبیری است مصوّر و مجسّم و متحرّک.  انگار  حقّ  گداختۀ  پرتابی  است  که  می‌شکافد  و  سوراخ  خدا  ان  را  القاء  و  ارسال  می فرماید،  خدائى  ‌که‌:

(عَلَّامُ الْغُیُوبِ) .

دانای  نهانیها  و  آگاه  از  پنهانیها  است‌.

او  این  گداخته  را  از  روی  علم  و  اطّلاع  القاء  و  ارسـال  می‌دارد.  این  گداخته  را  ا‌ز  روی  عـلم  و  اطـّلاع  جـهت  می‌دهد  و  رهنمود  می‌کند،  و  هدف  و  نشانه‌ا‌ی  بر  او  مخفی  و  نهان  نمی‌ما‌ند،  و  مقصد  و  منظوری  از  او  غائب  و  پنهان  نمی‌شود.  حقـّی  را که  خدا  القاء  و  ارسال  می‌دارد  هیچ  معترضی  در  برابرش  پایداری  ندا‌رد،  و  هیچ  سدّ  و  مانعی  آن  را  بازنمی‌دارد.  چه  راه  پیش  پای  آن  پـیدا  و  هویدا  است‌،  و  جای  نهانی  و  پنهانی  در  آن  نیست‌.  آهنگ  چهارم  با  همان  شـدّت  و  سـرعت  به  دنبال  آن  می آید‌:

(قُلْ جَاء الْحَقُّ وَمَا یُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا یُعِیدُ) (49)

بگو:  حقّ  به  میان  آمد  و  باطل  (‌در  پرتو  نور  حقّ‌،  اثری  از  آن  نماند  و  مرد،  و  لذا)  نه  کار  تازه‌ای  را  می‌تواند  انجام  دهد،  و  نه  کار  گذشته‌ای  را  می‌تواند  از  سر  گیرد.

این  حقّ  به  شکلی  از  اشکال  خود  در  رسالت‌،  و  در  قرآن  رسالت‌،  و  در  برنامۀ  راست  و  درست  رسالت‌،  آمده  است‌.  بگو‌:  حقّ  آ‌مده  است‌.  این  اعلان  را  اعلام‌ کن‌.  این  واقعه  را  بیان  دار.  این  خبر  را  آشکار  ساز.  حقّ  آمـده  است‌.  حقّ  با  قوّت  و  قدرت  خود  آ‌مده  است‌.  حـقّ  با  جهش  و  پرش  خود  آمده  است‌.  حقّ  با  والائی  و سیطره  و  سلطۀ  خود  آمده  است‌.

(وَمَا یُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا یُعِیدُ ).

باطل  نه  کار  تازه‌ای  را  می‌توانـد  انـجام  دهـد،  و  نـه  کار  گذشته‌ای  را  می‌تواند  از  سر  گیرد.

کار  باطل  به  پایان  آ‌مده  است‌.  دیگر  زنـدگی  برای  او  نمانده  است‌.  جولانگاهی  و  فرصتی  نـدارد.  سـرنوشت  باطل  مقرّر  و  معیّن‌ گردیده  است‌.  باطل  دانسته  است‌ که  او  به  سوی  زوال  و  نابودی  می‌رود.

آهنگ  تکان‌د‌هنده‌ای  است‌،  آهنگی  که  هر کس  آن  را  بشنود  پی  می‌برد که  مرگ  حتمی  در  رسـیده  است‌،  و  دیگر  مجال  قابل  ذکری  برای  چیز  دیگری  نیست‌.  بلی  این  چنین  است‌.  چه  از  آن  زمان ‌که  قرآن  آمـده  است  برنامۀ  حقّ  استقرار  پذیرفته  است  و  روشـن  و  آشکار  گردیده  است‌.  برای  باطل  چیزی  نمانده  است  مگر  این ‌که  در  برابر  حقّ  روشـن  و  آشکار  و  قاطع  و  برّنده،  به  دشمنی  و  ستیز  و  مکر  و  نیرنگ  بپردازد.  هر چند که  در  برخی  از  اوضاع  و  احوال  و  شرائط  و  ظروف‌،  غلبۀ  مادی  با  باطل  باشد  و  باطل  به  ظاهر  پیروز  شود،  ولی  این  غلبه  و  چیرگی،  غلبه  و  چیرگی  بر  خود  حقّ  نخواهد  بود.  بلکه  غلبه  و  چیرگی  بر کسانی  خواهد  بود که  خویشتن  را  به  حقّ  نسبت  می‌دهند.  این  غلبه  و  چیرگی،  غلبه  و  چیرگی  مردمان  است‌،  نه  غلبه  و  چیرگی  ارکان  و  اصول‌.  این  هم  مـوقّت  و گـذرا  است  و  چیزی  نمی‌گذرد که  زوال  می‌پذیرد  و  از  میان  می‌رود.  امّا  حقّ‌،  روشن  و  آشکار  و  پیدا  و  هویدا  است‌.

واپسین  آهنگ  این  چنین  در  می‌رسد:

(قُلْ إِن ضَلَلْتُ فَإِنَّمَا أَضِلُّ عَلَى نَفْسِی وَإِنِ اهْتَدَیْتُ فَبِمَا یُوحِی إِلَیَّ رَبِّی إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ) (50)

 )‌به  مشرکان  بت‌پرست‌)  بگو:  اگر  مـن  (‌بـا  تـرک  بـتها  و  دوری  از  آئین  شما)  گمراه  شده  بـاشم‌،  بـه  زیـان  خود  گمراه  شده‌ام  (‌و  کیفر  آن  را  می‌بینم‌)  و  اگر  راهیاب  بوده  باشم‌،  در  پرتو  چیزهائی  است  که  پـروردگارم  بـه  مـن  وحـی  مـی‌فرماید.  او  شـنوا  و  نـزدیک  است  (‌و  اقوال  و  افعال  ما  بر  او  پنهان  نمی‌ماند).

اگر گمراه  شده  باشم  بر  شما گناهی  نیست‌.  بلکه  این  من  هستم  که  خود  را  سرگشته  کرده‌ام‌.  و  اگر  راهیاب  باشم  خدا  است‌ که  مرا  در  پرتو  وحی  خود  هدایت  داده  است  و  راهیاب  فرموده  است‌.  من  چیزی  برای  خویش  نمی‌توانم  بکنم  مگر  با  اجازۀ  او،  و  من  بنا  به  مشیّت  و  ارادۀ  خدا  اسیر  فضل  و  لطف  او  هستم‌.

(إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ) .

او  شنوا  و  نزدیک  است‌.

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  یارانش  خدا  را  این  چنین  مـی‌یافتند  و  می‌دیدند.  صفات  او  را  در  درونـهایشان  ایـن  چـنین  می‌یافتند  و  می‌دیدند.  صفات  او  را  در  زندگی  حقیقی‌،  شاداب  می‌یافتند  و  می‌دیدند.  آنان  احساس  می‌کردند که  خدا  سخنانشان  را  می‌شنود  و  او  بدیشان  نزدیک  است‌.  او  به ‌کار  و  بارشان  توجّه  و  عنایت  مستقیم  دارد.  ناله  و  شکوه  و  راز  و  نیازشان  بدون  واسطه  بدو  می‌رسد،  و  خدا  آنها  را  مـهمل  نـمی‌انگارد  و  به  دیگران  حـواله  نمی‌دارد.  بدین  جهت  در  انس  و  الفت  با  پروردگارشان  می‌زیند،  و  در کنف  حمایت  او  بسر  می‏‎برند،  و  در  جوار  آفریدگارشان  می‌مانند،  و  مورد  مهر  و  عطوفت  او  قرار  می‌گیرند  و  رعایت  و عنایت  خداوند  جـهان  شاملشان  می‌شود.  همۀ  ایـن  چیزها  را  در  درونـهایشان  زنـده  و  واقعی  و  سهل  و  ساده  می‏یابند.  ا‌ین  چیزها  هم  تنها  معنی  و  اندیشه  و  تنها  مثال  زدن  و  به  ذهن  نـزدیک‌ کردن  نیست‌.

(إِنَّهُ سَمِیعٌ قَرِیبٌ) .

او  شنوا  و  نزدیک  است‌. 

*

سرانجام  (‌پـایان  سوره  در  می‌رسد)  در  صحنه‌ای  از  صحنه‌های  قیامت ‌که  لبریز  ا‌ز  حرکت  تند  و  سخت  است  و  میان  دنـیا  و  آخرت  در گشت  و گذار  است‌.  انگار  جولانگاه  یگانه‌ای  است‌،  و  آنان  نـیز  تـوپ  هسـتند،  و  روند  قرآنی  در  صحنۀ  سریع  و  تکان‌دهنده‌ای  آن  توپ  را  بدین  سو و آن ‌سو پرت  می‌کند:  .

(وَ لَو تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلَا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ (51) وَقَالُوا آمَنَّا بِهِ وَأَنَّى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ (52) وَقَدْ کَفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ وَیَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ (53) وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَا یَشْتَهُونَ کَمَا فُعِلَ بِأَشْیَاعِهِم مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ کَانُوا فِی شَکٍّ مُّرِیبٍ) (54)

اگر  برایت  ممکن  بود  ببینی  (‌حال  ستمگران  را)  در  آن  دم  که  به  وحشت  مـی‌افتند  و  راه  گریزی  نـدارنـد  و  اصـلاً  مهلتی  بدیشان  داده  نمی‌شود،  و  از  مکان  نزدیکی  گرفتار  (‌و  روانــۀ  آتش  مـی‌گردند،  (‌صـحنۀ  هـراس‌انگـیزی  را  خواهی  دید  که  انسان  از  آن  بر  خود  مـی‌لرزد  و  بـیتاب  می‌شود)  و  (‌به  هنگام  گرفتار  شدن  در  چنگال  مجازات  الهی‌)  خواهند  گفت‌:  به  «‌حقّ‌‌«  ایمان  داریم‌.  آنان  چگونه  می‌توانند  از  فاصلۀ  دور  (‌از  جهان  که  جای  پذیرش  ایمان  و  مزرعۀ  آخرت  بـود)  سـهل  و  سـاده  حقّ  را  فـراچنگ  آورند  (‌و  از  مزایای  ایمان  بـدان  بـرخـوردار  شـوند؟‌)  و  حال  این  که  قبلاً  (‌در  زمان  حیات  که  از  عقل  و  اختیار  و  اراده  برخوردار  بوده‌انـد)  حقّ  را  نـپذیرفته‌انـد،  و  بـلکه  دورادور  به  جهان  غیب  نسبتهای  نـاروائـی  زده‌انـد  (‌و  نبوّت  و  قیامت  و  بهشت  و  دوزخ  و  بالأخره  جهان  ماوراء  طبیعت  را  به  تمسخر  گـرفته‌اند)‌.  مـیان  ایشـان  و  آنـچه  آرزو  دارند  (‌که  پذیرش  ایمان  ایشان  و  نجات  از  عذاب  است‌)  جدائی  افکنده  می‌شود،  همانگونه  که  با  گروههای  همسان  و  همکیش  آنان  قبلاً  چنین  عمل  شده  است‌.  آخر  ایشان  (‌در  جهان‌)  سراپا  در  شکّ  بوده‌انـد  (‌و  زندگی  را  پیوسته  با  ظنّ  و گمان  به  سـر  برده‌اند  و  اینک  چنین  سرنوشتی  باید  داشته  باشند)‌.

 (وَ لَو تَرَى...  )‌.  اگر برایت  ممکن  بود  ببینی  .  .  .. 

صحنه  در  معرض  دیدگان  است‌.

(إِذْ فَزِعُوا). در آن  دم ‌که  به  وحشت  می‌افتند. 

به  وحشت  می‌افتند  از  ترس  و  هراسی ‌که  بدان‌ گرفتار  آمده‌اند،  و  انگار  می‌خواهند  از  آن  بگریزند.

(فَلَا فَوْتَ). راه  گریزی  نـدارنـد،  و  اصـلاً  مهلتی  بدیشان  داده‌ نمی‌شود.

راه ‌گریزى  و  در  رفتنی  در  میان  نیست‌!

(وَأُخِذُوا مِن مَّکَانٍ قَرِیبٍ ).

و  از  مکان  نزدیکی  گرفتار  (‌و  روانۀ  آتش‌)  می‌گردند. 

در  تلاش  مأیوسانه  و  در  حرکت  بیهوشانۀ  خود  جای  دوری  نمی‌توانند  بروند.

(وَقَالُوا: آمَنَّا بِهِ).

(‌به  هنگام  گرفتار  شدن  در  چنگال  مجازات  الهی‌)  خواهند  گفت‌:  به  «‌حقّ‌»  ایمان  داریم‌.

امّا  حالا که  فرصت‌ گذشته  است  و  زمان  مناسب  بسر  رسیده  است‌؟‌!

(وَأَنَّى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ) (52)

آنان  چگونه  می‌توانند  از  فاصلۀ  دور  (‌از  جهان  که  جای  پذیرش  ایمان  و  مزرعۀ  آخرت  بود)  سهل  و  ساده  حقّ  را  فراچنگ  آورند  (‌و  از  مـزایـای  ایمان  بـدان  بـرخوردار  شوند؟‌!)‌.

چگو‌نه  در  اینجا که  هستند  می‌توانند  ایمان  را  حاصل  کنند؟  مکان  ایمان  دور  از  ایشـان  قـرار گرفته  است  و  مهلت  آن  بسر  رسیده  است‌.  جای  ایمان  جـهان  بود،  و  آنان  جهان  را  از  دست  داده‌اند  و  فرصت  را  تباه ‌کرده‌اند!

(وَقَدْ کَفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ ).

و  حال  این  که  قبلاً  (‌در  زمان  حیات  که  از  عقل  و  اختیار  و  اراده  برخوردار  بوده‌اند)  حقّ  را  نپذیرفته‌اند.

دیگر کار  از کار گذشته  است‌،  و  امروز  وقت  تلاشی  و  پویشی  برای  ایشان  نمانده  است‌!

(وَیَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ) (53)

و  بلکه  دورادور به  جهان  غیب  نسبتهای ‌ناروائی  زده‌اند  (‌و نبوّت  و  قیامت  و  بـهشت  و  دوزخ  و  بـالأخره  جهان  ماوراء  طبیعت  را  به  تمسـخر  گرفته‌اند)‌.

این  وقتی  صورت ‌گرفته  است‌ که  امـروز  را  انکـار  کرده‌اند  و  بدان  باور  نداشته‌اند.  آن  زمان  جهان  اخروی  جزو  غیب  بوده  است‌،  و  بر  انکار  آن  و  باور  نداشتن  بدان  ‌هیچ گونه  دلیلی  ند‌اشته‌اند.  بلکه  از  خود  نسبت‏های  ناروائی  داده‌اند  و  دورادور  یـاوه‌سرائی  نـموده‌انـد.  امروزه  می‌خواهند  بدان  ایمان  بیاورند  باز  هم  از  مکان  دوری‌!  آن  وقت  دور  ا‌ز  آخرت،  و  امروز  دور  ا‌ز  جهان. 

(وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَا یَشْتَهُونَ ).

مـیان  ایشـان  و  آنـچه  آرزو  دارنـد  (‌که  پـذیرش  ایـمان  ایشان  و نـجات  از  عذاب  است‌)  جدائی  افکنده  می‌شود.  آنچه  آرزو  دارند،  ایمان  در  غیر  موعد  خودش‌،  و  نجات  از  عذابی  است‌ که  آن  را  می‏بینند،  و  نجات  از  خطری  است‌ که  با  آن  رویاروی  می‌شوند.

(کَمَا فُعِلَ بِأَشْیَاعِهِم مِّن قَبْلُ ).

همانگونه  که ‌با  گروه‌های‌ همسان  و همکیش ‌آنان  قبلاً  چنین  عمل  شده  است‌.

گروه‌هائی‌ که  خدا  آنان  را گرفتار کرده  است‌،  و  ایشـان  پس  از  صدور  فرمان  یزدان  درخواست  نجات  نموده‌اند،  بعد  از  آ‌ن‌ که ‌گریزی  و گزیری  از  عذاب  نمانده  است‌. 

(إِنَّهُمْ کَانُوا فِی شَکٍّ مُّرِیبٍ) (54)

آخر  ایشان  (‌در  جهان‌)  سراپا  در  شکّ  بوده‌اند  (‌و  زندگی  را  پیـوسته  با  ظنّ  و گمان  به  سر برده‌اند  و اینک  چنین  سرنوشتی  باید  داشته  باشند).

هم  اینک  یقین  و  اطمینان  به  دنبال  شکّ  و  دودلی  قرار  گرفته  است  و  جلوه‌گر  آمده  است!

*

بدین  منوال  و  بر  این  روال  این  سوره  با  این  آهنگ  تند  و  شدید  پایان  مـی‌پذیرد‌.  با  صـحنه‌ای  ا‌ز  صحنه‌های  قیامت  خاتمه  می‏‎یابد،  و  مسأله‌ای  را  بیان  می‌دارد که  در  این  سوره  بر  آن  تکیه  و  تأکید  گردد.  هـمان‌ که  در  پایان  هر  مرحله‌ای  و  در  لابلای  هر  مرحله‌ای‌ گذشت‌.  این  سوره  با  همین  مسأله  آغاز گردیده  است  و  با  همین  پایان  تند  و  شدید  پایان  می‏‎گیرد.

*

---

^{[1] ‌مثل سخنان ولید پسر مغیره‌،‌ و ابوسفیان پسر حـرب، و اخنس پسـر شریق‌.}

^[2] مراد نیامدن پیغمبری ‌به سرزمین عربستان بدین زودیـها است‌؛ نـه ‌از آغاز تا روزگار خاتم پیغمبران  (‌نگا: ‌تفسیر قاسمی‌،‌ و تعبیر آلوسی‌)‌. چرا که به فرمودۀ ‌قرآن هیچ ملّتی بدون پیغمبر نبوده  است (‌نکـا: فاطر٢4.)...(‌مترجم‌).