تفسیر سوره‌ی سبأ آیه‌ی 42-28

سوره‌ی سبأ آیه‌ی 42-28

(وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیراً وَنَذِیراً وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (28) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ (29) قُل لَّکُم مِّیعَادُ یَوْمٍ لَّا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَلَا تَسْتَقْدِمُونَ (30) وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْلَا أَنتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ (31)‏ قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءکُم بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ (32) وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّکْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَاداً وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِی أَعْنَاقِ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (33) وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِّن نَّذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ کَافِرُونَ (34) وَقَالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوَالاً وَأَوْلَاداً وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ (35) قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (36) وَمَا أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُم بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِندَنَا زُلْفَى إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَأُوْلَئِکَ لَهُمْ جَزَاء الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِی الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ (37) وَالَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ فِی الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ (38) قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (39)‏ وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلَائِکَةِ أَهَؤُلَاء إِیَّاکُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ (40) قَالُوا سُبْحَانَکَ أَنتَ وَلِیُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ کَانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ (41) فَالْیَوْمَ لَا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَّفْعاً وَلَا ضَرّاً وَنَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّتِی کُنتُم بِهَا تُکَذِّبُونَ) (42)

این  چرخش  و گردش  موقعیّت‌ کسانی  را  دربر  مـی‌گیرد  که  به  چیزی‌ کفر  ورزیده‌اند ‌که  پـغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌آن  را  بـــرایشــان  آورده  است‌،  و  از  مــوضعگیری  افـراد  خوشگذران  و  لذّت‌پرست  در  برابر  هر  رسـالتی  سخن  می‌گوید.  آنان  کسانیند که  اموال  و  اولادشان  مغرورشان  می‌کند  و گولشان  می‌زند. کالاها  و  متاعهائی ‌که  در  این  دنیا  دارند  ایشان  را  سرمست  می‌نماید،  و گمان  می‏‎برند  کالاها  و  متاعهایشان  دلیل  بر گزینش  ایشان  و  برتری  دادنشان  است‌،  و  آنان  را  در  دنیا  و  آخرت  از  عذاب  و  عقاب  می‌رهاند.  بدین  حهت  یزدان  جـهان  صحنه‌های  ایشان  در  آخرت  را  بدانان  نشان  می‌دهد،  بدانگونه  که  گوئی  هم  اینک  آن  صحنه‌ها  در گرفته‌اند  و  آغاز  شده‌اند  تا  آنان  ببینند  آیا  چیزی  از  آنها  بدیشان  سود  می‌رساند  یا  محفوظ  و  مصونشان  می‌دارد؟  در  ایـن  صحنه‌ها  همچنین  روشن  می‌گردد  نه  فرشتگانی  و  نه  جنّیانی‌ که  آنها  را  در  این  دنیا  می‌پرستند،  و  از  ایشـان ‌کمک  و  یاری  می‌طلبند،  می‌توانـند  برایشـان  کـاری  بکنند  و  بدیشان  چیزی  بدهند  .  .  .  در  لابلای  مـجادله‌،  قرآن  حقیقت  ارزشهائی  را  روشن  می‌سازد که  در  تـرازوی  خدا  وزنی  و  در  پـیشگاه  او  ارزشی  دارنـد.  در ضـمن  ارزشهای  نادرست  و  ناروائی  پدیدار  می‌گردد که  بدانها  در  زندگی  می‌نازند  و  خویشتن  را  والا  و  بالا  می‌گیرند.  مقرّر  هم  می‌گردد که‌ گسترش  رزق  و  روزی‌،  و کاهش  رزق  و  روزی‌،  هر  دو کارهائی  هستند که  طبق  اراده  و  مشیّت  خدا  جریان  پیدا  می‌کنند  و  واقع  می‌گردند.  نه  این  و  نه  آن  دلیل  بر خشنودی  یا  خشم  خدا  و  یا  نزدیکی  به  خدا  یا  دوری  از  او  نیست‌.  بلکه  هر  دوی  آنها وسیلۀ  امتحان  هستند.

* 

(وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیراً وَنَذِیراً وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (28) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ (29) قُل لَّکُم مِّیعَادُ یَوْمٍ لَّا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَلَا تَسْتَقْدِمُونَ) (30)

تـو  را  بـرای  جملگی  مردمان  فرستاده‌ایـم  تـا  مژده‌رسان  (‌مـؤمنان  بـه  سـعادت  ابـدی‌)  و  بیم‌دهندۀ  (‌کافران  به  شقاوت  سرمدی‌)  باشی‌،  و لیکن  اکثر  مردم  (‌از  این  معنی‌)  بی‌خبرند  (‌و  همگانی  بـودن  نـبوّت  تـو  را  باور  نمی‌دارند.  کافران‌)  می‌گویند:  اگر  راست  می‌گوئید  (‌که  رستاخیزی  در  میان  است‌،  به  ما  بگوئید)  این  وعده  کی  به  وقوع  می‌پیوندد؟  بگو:  وعدۀ  شما  روز  مشخّصی  است  که  نه  ساعتی  از  آن  پسی  می‏‎گیرند،  و  نه  ساعتی  از  آن  پیشی  می‏‎گیرند.

این  بیان  به  دنبال  چرخش  و گردش  پیشین  ذکر  می‌گردد،  چرخش  و گردشی‌ که  در  آن  مسؤولیّت  شخصی  ذکر  می شود،  و  روشن  می‌گردد که  آنچه  بر  پیروان  حقّ  لازم  است  و  باید  در  قبال  پیروان  باطل  انجام  بدهند  دعـوت  کردن  و  بیان  مطالب  است‌،  و  از  آن  پس‌ کارشان  به  خدا  واگذار  است  و  با  خدا  سر  و کار  دارند.

به  دنبال  آن  در  اینجا  ذکر  وظیفۀ  پیغمبر صلّی الله‌ علیه وآله وسلّم  و  نادانی  و  ناآگاهی  ایشان  از  حقیقت  وظیفۀ  پیغمبر  صلّی ا‌لله ‌علیه وآله وسلّم  ،  و  از  او  با  شتاب  درخواست‌ کردن  فرا رسیدن  سزا  و  جزائی ‌که  بدیشان  وعده  می‌دهد  یا  ایشان  را  از  آن  می‌ترساند،  و  ذکر  این‌ که  فرا  رسیدن  سزا  و  جزا  به  موعد  مقرّر و  مقدّر  خود  در  غیب  خدا  واگذار  است‌،  قرار  می‌گیرد:

(وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیراً وَنَذِیراً ).

مـا  تــو  را  بـرای  جملگی  مـردمان  فـرستاده‌ایـم  تـا  مـژده‌رسان  (‌مـؤمنان  بـه  سـعادت  ابـدی‌)  و  بـیم‌دهندۀ  (‌کافران  به  شقاوت  سرمدی‌)  باشی‌.

این  است  حدود  و  ثغو‌ر  رسالتی ‌که  همگانی  و  برای  جملگی  انسانها  است  .  .  .  مژده‌رسان  و  بیم  دادن‌.  در  این  حدّ  و  مرز،  این  رسالت  به  پایان  می‌آید.  ولی  پیاده‌ کردن  این  مژده  رساندن  و  این  بیم  دادن‌،  حواله  به  خدا  است‌: 

(وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (28) وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ؟) (29)

و لیکن  اکثر  مردم  (‌از  ایـن  مـعنی‌)  بـی‌خبرند  (‌و  همگانی  بودن  نبوّت  تو  را  باور  نمی‌دارند.  کافران‌)  می‌گویند:  اگر  راست  می‌گوئید  (‌که  رستاخیزی  در  مـیان  است‌،  بـه  ما  بگوئید)  این  وعده  کی  به  وقوع  می‌پیوندد؟‌!)‌.

این  پرسش  اشاره  دارد  به  نـاآگاهی  آنـان  از  وظـیفۀ  پیغمبر  صلّی ا‌لله ‌علیه وآله وسلّم  و  عدم  درک  و  فهم  ایشـان  از  حدود  و  ثغور  رسالت‌.  قرآن  آزمند  بر  سره کردن  و  پالودن  عقیدۀ  تـوحید  و یکتاپرستی  است‌.  چه  مـحمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  پیغمبری  نیست‌ که  دارای  وظیفۀ  محدود  است‌.  او  در  حدود  و  ثغور  وظیفۀ  خود  به‌ کار  می‌پردازد  و  از  آن  پا  را  درازتر  نمی‌کند  و  از  آن  گام  را  فـراتـر  نمی‌نهد.  خدا  صاحب‌ کار  و  مالک  امر  است‌.  خدا  است ‌که  او  را  فرستاده  است  و  پیغمبر کـرده  است‌،  و  برای  او کـار  را  تعیین  فرموده  است  و  مرزبندی  نموده  است‌.  دیگر  جزو  وظیفۀ  او  نیست  وعد  و  وعـید  را  پـیاده‌ کند  و  تـحقّق  بخشد،  و  حتّی  موقع  پیاده  شدن  و  تحقّق  یافتن  وعـد  و  وعید  را  بداند  .  .  .  این ‌کار  به  پروردگارش  واگذار  است‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌حدود  و  ثغور وظیفۀ  خود  را  می‌داند  و  با  کار  خود  آشنا  است‌.  حتّی  سؤال  هم  نمی‌کند  از  چیزی ‌که  پروردگارش  او  را  بر  آن  مطّلع  نـفرموده  است‌،  و  آن  را  بدو  واگــذار  نـنموده  است  و  حواله  نکرده  است‌.  پروردگارش  او  را  مکلّف  و  مو‌ظّف  می‌سازد که  بدیشان  پاسخ  مشخّصی  را  بدهد  و  بدان  برخیزد:

(قُل لَّکُم مِّیعَادُ یَوْمٍ لَّا تَسْتَأْخِرُونَ عَنْهُ سَاعَةً وَلَا تَسْتَقْدِمُونَ) (30)

بگو:  وعدۀ  شما  روز  مشخّصی  است  که  نه  ساعتی  از آن  پسی  می‏گیرید،  و  نه  ساعتی  از  آن  پیشی  می‏گیرید.

هر  وعده‌ای  در  وقت  سررسیدی ‌که  خدا  آن  را  مقرّر  و  مقدّر  فرموده  است  سر  می‌رسد  و  به  وقوع  می‌پیوندد.  نه  به  خاطر  خواست  و  رغبت‌ کسی  به  تأخیر  می‌افتد،  و  نه  به  خاطر  تقاضا  و  تمنّای ‌کسی  جلو  می‌افتد.  چیزی  از  این‌ کارها  بیهوده  و  تصادفی  روی  نـمی‌دهد.  چه  هـر  چیزی  به  اندازۀ  لازم  آفریده  شده  است  و  در  وقت  مقرّر  و  مقدّر  خود  پدیدار  مـی‌آید  و  سـر  از گریبان  عدم  برمی‌آورد  و  هر کاری  و  هر  چیزی  به‌ کار  و  چیز  دیگر  متّصل  و  مربوط  است‌،  و  قضا  و  قدر  خدا  رخدادها  و  موعدها  و  سررسیدها  را  ترتیب  می‌دهد  برابر  حکمت  خدا که  نهان  و  پنهان  است  و کسی  از  بـندگانش  آن  را  درک  و  فهم  نمی‏‎کند  مگر  بدان  اندازه‌ که  خدا  برای  او  پرده  از  آن  برمی‏دارد  و  از  آن  آگاهش  می‌سازد.

وعد  و  وعید  خدا  را  به  شتاب  انداختن  و  زودتر  از  موعد  خود  خواستن‌،  دلیل  بر  عدم  درک  و  فهم  این  حقیقت‌ کلّی  است‌.  بدین  علّت  اکثر  مردم  ناآگاهند  و  از  ایـن  مـعنی  بی‌خبرند،  و  ناآ‌گاهی  و  بیخبری  است ‌که  ایشان  را  به  سؤال ‌کردن  و  شتاب  ورزیدن  می‌کشاند.

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ).

کافران  می‌گویند:  ما  هرگز  به  این  قرآن  و  دیگر  کتابهای  پیش  از  آن  ایمان  نخواهیم  آورد.

این ‌کار  پیش  از  هر  چیز  دشمنانگی  با  هدایت  و  پافشاری بـر  نپذیرفتن  هدایت  در همۀ  مصادر  و  منابع  آن  است‌.  نه  قرآن  را  می‌پذیرند،  و  نه‌ کتابهای  پیشین  را که  قرآن  را  تصدیق  می کنند،  و  به  صدق  آن‌ گواهی  می‌دهند.  نه  آماده‌اند  این  را  بپذیرند،  و  نه  حـاضرند  آنـها  را  قبول  کنند،  نه  امروز  و  نه  فردا.  معنی  این  هم  چنین  است‌ که  آ‌نان  بر کفر  خود  ماندگارند  و  پافشاری  می‌ورزند،  و  از  روی  عمد  و  قصد،  قاطعانه  بر  این  تصمیم‌ گرفته‌اند که  هرگز  به  دلائل  و  براهین  هدایت  - هر چه  بوده  و  هر چه  هست  - ‌ننگرند  و  توجّه  نکنند  و  اهمّیّت  ندهند!  پس  در  این  صورت  پیشاپیش  تعمّد  و  اصرار  بر  انکار  هدایت دارند!

بدین  لحاظ  است ‌که  خداونـد  سـبحان  ایشان  را  بـا  صــحنه‌ای  از  صـحنه‌های  روز  آخـرتشان  روبرو  می‌فرماید،  صحنه‌ای ‌که  در  آن  سزا  و کیفر  این  اصرار  و  پافشاری  است‌:

(وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمْ یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْلَا أَنتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ (31)‏ قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءکُم بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ (32) وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّکْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَاداً وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِی أَعْنَاقِ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (33)

اگر  برایت  ممکن  بود  که  ببینی  (‌حال  چنین  ستمگرانی  را)  در  آن  زمان  که  ستمگران  در  پیشگاه  پروردگارشان  (‌برای  حساب  و  کتاب‌)  نگاه  داشته  شده‌اند  (‌از  کارشان  در  شگفت  مـی‌ماندی‌.  چـرا  کـه‌)  هـمه  بـا  یکدیگر  در  گفتگویند  و  هر  یکی  گناه  را  به  گردن  دیگری  می‌اندازند.  مستضعفان  و  زیردستان‌،  به  مستکبران  و  بـالادستان  می‌گویند:  اگر  شما  نبودید  (‌و  ما  را  گمراه  نمی‌کردید)  مـا  ایــمان  مـی‌آوردیم  (‌و  اکــنون  رستگار  مـی‌شدیم‌)‌.  مستکبران  هم  به  مسـضعفان  می‌گویند:  آیا  ما  شما  را  از  هدایتی  بازداشـته‌ایـم  که  بـرایـتان  آمـده  بوده  است‌؟‌!  (‌هرگز  ما  چنین  کاری  را  نکـرده‌ایـم  و)  بلکه  خود  شـما  گناهکار  بــوده‌اید  (‌و  بـه  کفر  و  الحـاد  گرائـیده‌ایـد). 

مستضعفان  به  مستکبران  (‌بـار  دیگـر)  مـی‌گویند:  بـلکه  توطئه‌ها  و  تبلیغات  مکّارانۀ  شـما  در  شب  و  روز  سبب  شد  که  ما  از  هدایت  بازمانیم‌،  در  آن  هنگامی  که  شما  بـه  ما  دستور  می‌دادید  که  خدا  را  بـه  یگانگی  نشناسیم  و  انبازها  و  همتاهائی  برای  او  قرار  دهیم‌.  (‌سرانجام  هر  دو  گروه  از  شدّت  وحشت‌،  نفسهایشان  در  سینه‌ها  حبس  می‌شود)  و  پشیمانی  خود  را  پنهان  می‌دارند،  بدان ‌گاه  که  عذاب  را  مشاهده  می‏‎کنند  و ما  غل  و  زنـجیرها  را  بـه  گـردن  کافران  مـی‌اندازیـم  (‌و  ایشـان  را  روانـۀ  دوزخ  می‌سازیم‌)‌.  آیا  به  آنان  جزائی  جز  (‌جزای‌)  کارهائی  کـه  می‌کرده‌اند  داده  می‌شود؟‌.

این  سخن  ایشان  در  دنیا  بوده  است‌:

(نُّؤْمِنَ بِهَذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ).

ما  هرگز  به  این  قرآن  و  دیگر  کتاب‌های  پیش  از  آن  ایـمان  نـخـواهیم  آورد.

اگر  سخن  ایشان  را  در  جایگاه  دیگری  بشنوی،  بدان  هنگام  که  این  ستمگران  را  مـی‌بینی  کـه  بدون  اراده  و  اختیاری‌ که  داشـته  باشند  «‌مَوْقُوفُون‌»  نگاه  داشـته  شدگانند  چه  بزهکارانـند  و  در  «‌عند  ربّهمْ»  پیشگاه  پروردگارشان‌،  در  انتظار  سزا  و  حزا  نگاه  داشته  شده‌اند،  در  پیشگاه  پروردگارشان‌ که  قاطعانه  می‌گفتند که  آنـان  به  سخنانش  و  به ‌کتابهایش  هرگز  ایمان  نمی‌آورند،  ولی  هم  اینک  این  آنانند که  در  پـیشگاه  خدا  نگاه  داشته  شده‌اند،  اگر  آن  روز  ببینی  و  بنگری  این  سـتمگران  را  خواهی  دید که  یکى  دیگری  را  سرزنش  و  سرکوب  می‌کند،  و  یکی  مسؤولیّت ‌کاری  را که ‌کـرده  است  بـر  گردۀ  دیگری  می‌اندازد:

(یَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ الْقَوْلَ ).

همه  با  یکدیگر  در  گفتگویند  و  هر  یکی  گناه  را  بـه  گـردن  دیگری  می‌اندازند.

چه  چیزی  را  ردّ  و  بدل  می‌سازند  و  آن  را  به‌ گردن  یکدیگر  می‌اندازند؟

(یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْلَا أَنتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ) (31)‏

مستضعفان  و  زیردستان‌،  به  مسـتکبران  و  بـالادستان  می‌گویند:  اگر  شما  نبودید  (‌و  ما  را  گمراه  نمی‌گردید)  مـا  ایمان  می‌آوردیم  (‌و  اکنون  رستگار  می‌شدیم‌)‌.

مسؤولیّت  چنان  ایستادن  هولناک  خوارکننده  را  بر گردن  مستکبران  و  بالادستان  می‌اندازند،  و  علّت‌ گرفتار  آمدن  به  بلا  و  مصیبتی  را که  بدان  بعد  از  آن  دچار  می‌آیند  وجود  ایشان  می‌دانـند!  در  ایـن  هنگام  مسـتکبران  و  بالادستان  با  زشتی  و  پـلشتی  سـخنان  مســتضعفان  و  زیردستان  را  پـاسخ  می‌گویند  و  دشـنامهای  تـندی  را  بدیشان  می‌د‌هند:

(قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءکُم بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ) (32)

مستکبران  هم  به  مستضعفان  می‌گویند:  آیا  ما  شما  را  از  هدایتی  بازداشته‌ایـم  که  بـرایتان  آمـده  بـوده  است‌؟‌!  (‌هرگز  ما  چنین  کاری  را  نکرده‌ایم  و)  بـلکه  خود  شما  گناهکار  بوده‌اید  (‌و  به  کفر  و  الحاد  گرائیده‌اید)‌.

این  شانه  خالی‌ کردن  از  مسـؤولیّت  و  پیامد  است‌،  و  اقرار  و  اعتراف  به  هدایت  است‌.  آنان  در  دنیا  هیچ‌ گونه  ارزشی  برای  مستضعفان  قائل  نبودند،  و  رأی  و  نظری  از  ایشان  نمی‌پذیرفتند،  و  اصلاً  وجودشان  را  به  حساب  نمی‌آوردند،  و  از  آنـان  مخالفتی  و  مجادله‌ای  قبول  نمی‌کردند!  امّا  امروز  -‌ که  در  برابر  عذاب  قرار گرفته‌اند  -  به  صورت  انکار کار  از  ایشان  می‌پرسند:

(أَنَحْنُ صَدَدْنَاکُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءکُم ).

آیا  ما  شما  را  از  هدایتی  بازداشته‌ایم  که  بـرایـتان  آمده  بوده  است‌؟‌!.

(بَلْ کُنتُم مُّجْرِمِینَ) .

بلکه  خود  شما  گناهکار  بوده‌ایـد  (‌و  بـه  کـفر  و  الحاد  گرائیده‌اید)‌.

مقصّر  خود  شمائید  چون  را‌هیاب  نشـده‌ایـد  و  بزهکار  بوده‌اید!

اگر  در  دنیا  بودند،  مستضعفان  یک‌ کلمه  هم  نمی‏گفتند.  و لیکن  آنان  در  آخرت  هستند،  آنجا که  هاله‌های  دروغین  و  ارزشهای  نادرست‌ کنار  می‌روند  و  فرو  می‌افتند،  و  چشمهای  بسته  باز گردند،  و  حقائق  پوشیده  پـیدا  و  هویدا  مـی‌آیند.  ایـن  است  که  مسـتضعفان  ساکت  و  خـاموش  نمی‌نشینند  و کـرنش  نمی‌برند  و فروتنی  کنند.  بلکه  با  مستکبران  و  بالادستان  با  همان  نیرنگی  رویاروی  می‌شوند  و  می‌جنگند که  شب  و  روز  بدان  می‌پرداختند  تا  دیگران  را  از  هدایت  بـازدارند،  و  به  باطل  دسترسی  و  دستیابی  پیدا کنند،  و  حقّ  را گول  بزنند،  و  به  پلشتی  و  نادرستی  فـراخوانند،  و  نفوذ  و  قدرت  را  در  راه‌ گمراه‌ کردن  و  فریب  دادن  به ‌کار  ببرند:

(وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّکْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَاداً).

مستضعفان  به  مستکبران  (‌بـار  دیگر)  مـی‌گویند:  بلکه  توطئه‌ها  و  تبلیغات  مکّارانۀ  شما  در  شب  و  روز  سـبب  شد  که  ما  از  هدایت  بازمانیم‌،  در آن  هنگامی  که  شما  به  ما  دستور می‌دادید  که  خدا را  به‌‌ یگانگی ‌نشناسیم ‌و  انبازها  و  همتاهائی  برای  او  قرار  دهیم‌.

سپس  اینان  و  آنان  متوجّه  می‌شوند که  ایـن ‌گفتگوی 

بیسود  بدینان  و  بدانان  نفعی  نمی‌رساند،  و  مستکبران  و  مستضعفان  را  نجات  نمی‌دهد.  چه  هر کسی‌ گناه  خود  و  کیفر خود  را  دارد.  مستکبران  بار گناهان  خود  را  بر دوش  می‏‎کنند،  و کیفر  و  پیامد گمراه‌ کردن  و  فریب  دادن  را  دارند.  و  مستضعفان  هم  بار گناهان  خود  را  بر  دوش  می‌کشند،  و  ایشان  نیز  مسؤول  پیروی ‌کردن  از  طاغیان  و  یاغیان  هستند،  و  ایـن‌ کـه  مستضعف  و  زیـردست  بوده‌اند  ایشان  را  از کیفر  و  عذاب  مـعاف  نمی‌دارد.  خداوند  جهان  ایشان  را  با  اعطاء  درک  و  فهم  و  حرّیّت  و  آزادگی،  بز‌رگواری  بخشیده  است‌،  ولی  آنـان  درک  و  فهم  خود  را  بیکاره‌ گذاشته‌اند  و  بیهوده  رها کرده‌اند،  و  حرّیّت  و آزادگی  خویش  را فروخته‌انـد،  و  برای  خود  پسندیده‌انـد  که  دنباله‌رو  باشند،  و  برای  خویشتن  پذیرفته‌اند که  خوار گردند  و  پست  شوند.  لذ‌ا  جملگی  سزاوار  عذاب  گردیده‌اند،  و  دل  شکسته  و  حسرت‌زده  شده‌اند،  و  عذاب  را  حاضر  و  آماده  برای  خود  یافه‌اند: 

(وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ ).

و پشیمانی  خود  را  پنهان  می‌دارند،  بدانگاه  که  عذاب  را  مشاهده  می‌کنند.

این  حالت  شخص  دل  شکسته‌ای  است ‌که  سخنها  را  در  سـینه‌ها  نگــاه  و  پنهان  می‌دارد،  و  زبان‌ها  آنـها  را  نمی‏‎گویند،  و  لب‌ها  بدانها  نمی‌جنبند.

آنگاه  عذاب  خوارکنندۀ  سخت  و  دشواری  ایشان  را  فرا  می‌گیرد:

(وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِی أَعْنَاقِ الَّذِینَ کَفَرُوا ).

و ما  غل  و  زنجیرها را  به  گردن  کافران  می‌اندازیم  (‌و  ایشان  را  روانۀ  دوزخ  می‌سازیم‌)‌.

سپس  روند  قرآنـی  بدیشان  رو  می‌کند  و  از  ایشـان  صحبت  می‌کند،  در حالی‌ که  به  غل  و زنجیرها کشـیده  شده‌انـد.  سخن ‌گفتن  با  ایشان  را  رها  می‌سازد  و  تماشاگران  را  خطاب  قرار  می‌دهد:

(هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (33)

آیا  به ‌آنان  جزائی  جز  (‌جزای‌) ‌کارهائی‌ که  می‌کرده‌اند  داده  می‌شود؟‌.

بر مسـتکبران  و  مسـتضعفان  سـتمگر  پـرده  فـروهشته  می‌شود.  هر  دو  دسته  هم  ستمگرند.  این  دسته  ستمگرند  به  سبب  زورگوئی  و  قلدری  و  سرکشی  و  ستم  نمودن  و  گمراه  ساختن.  و  این  دسته  سـتمگرند  به  سـبب  دست  کشیدن  از کرامت  انسانی‌،  و  تنزّل  از  حرمت  بشری‌،  و  هدر  دادن  درک  و  فهم  آدمی‌،  و  بر  باد  فنا  دادن  حرّیّت  و  آزادگی  انسانی‌،  و کرنش  بردن  و  فروتنی ‌کردن  در  برابر  ستم  و  طغیان  ستمگران  و  طاغیان  .  .  .  همۀ  اینان  و  آنان  یکسان  به  عذاب  گرفتار  می‌آیند،  و  جزا  و  سزائی  داده  نمی‌شوند  مگر  جزا  و  سزا‌ی ‌کارهائی‌ که  می‌کردند.

پرده  فروهشته  می‌شود،  در  حالی  ستمگر‌ان  خویشتن  را  در  آن  صحنۀ  زندۀ  برجسته  دیده‌ا‌ند.  خویشتن  را  در  آن  صحنۀ  زندۀ  برجسته  دیده‌اند  در  حالی ‌که  آنـان  هنوز  زده‌اند  و  در  این  زمین  بسر  می‏‎برند.  دیگران  هم  ایشان  را  در  آن  صحنه  یافته‌اند  و  انگار که  ایشان  را  دیده‌اند  ...  هنوز  هم  وقت  فراخ  و  فرصت  زیاد  است  برای ‌کسی‌ که  بخواهد  خود  را  از  آن  موقعیّت  برهاند  و  آسوده‌ گرداند. 

*

آن  چیزی ‌که  متنعّمان  و  خوشگذرانان  سران  و  بزرگان  قریش ‌گفته‌اند،  پـیش  از  ایشـان  هم  همۀ  مـتنعّمان  و  خوشگذرانان  رو  در  روی  هر  رسالتی ‌گفته‌اند:

(وَمَا أَرْسَلْنَا فِی قَرْیَةٍ مِّن نَّذِیرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ کَافِرُونَ) (34)

ما  به  هر  شهر  و  دیـاری  که  پـیغمبری  را  فرستاده‌ایـم‌،  سران  و  متنعّمان  آنجا  گفته‌اند:  ما  بدانچه  آورده‌اید  باور  نداریم‌.

این  هم  داستان  مکرّر،  و  موضعگیری  همیشگی  در  طول  روزگاران  بوده  است‌.  مستی  ناز  و  نعمت  و  قدرت‌،  دلها  را  سخت  می‌دارد،  و  حسّاسیّت  را  از  دلها  می‌زدایـد،  و  فطرت  را  تباه  می‌نماید،  و  آن  را  فـرو  مـی‌پوشاند،  به  گونه‌ای  که  دیگر  فطرت  دلائل  هـدایت  را  نمی‌بیند،  و  خویشتن  را  بزرگتر  از  هدایت  می‌بیند،  و  بر  باطل  پای  می‌فشارد،  و  در  برابر  نور  باز  نمی‌گردد.

مستان  ناز  و  نعمت  و  قدرت  را  ارزشـهای  نادرست  و  ناروا  و  نعمتهای  فناپذیر  و گذرا گول  می‌زند،  و  دارائی  و  قدرتی  که  دارند  ایشان  را  مغرور  می‌سازد.  در نتیجه  گمان  می‌برند که  دارائی  و  قدرتشان  ایشان  را  از  عذاب  خدا  بازمی‌دارد  و  می‌رهاند.  خیال  می‌کنند  داشتن  دارائی  و  قدرت  نشانۀ  رضایت  خدا  از  ایشان  است‌،  یا  این‌ که  آنان  در  مکانت  و  منزلتی  هستند که  بالاتر  از  حساب  و  کتاب  و  سزا  و  جزا  است‌:

(وَقَالُوا نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوَالاً وَأَوْلَاداً وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ) (35)

و  گفته‌اند:  ما  که  (‌در  دنیا)  اموال  و  اولاد  بیشتری  داریم  و  (‌این  نشانۀ  علاقه  و  محبّت  خدا  به  ما  است‌،  و  در  آخرت  هم‌)  ما  هرگز  عذاب  نمی‌بینیم  و  شکنجه  نمی‌شویم‌.

قرآن  ترازوی  ارزشها  را  جلو  ایشان  می‌گذارد  و  ارزشها  را  آن‌ گونه  که  مقبول  خدا  است  بدیشان  نشان  می‌دهد.  برایشان  روشن  می سازد کـه  افـزایش  رزق  و  روزی  و  کاهش  آن‌،  ارتباطی  با  ارزشهای  ثابت  اصیل  نـدارد،  و  دالّ  بر  رضایت  یـا  خشـم  خدا  نـیست‌،  و  عـذابـی  را  بازنمی‌دارد  و  به  عذابی  نـمی‌کشاند.  بلکه  افـزایش  و  کاهش  رزق  و  روزی  جدای  از  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزا  و  رضایت  و  خشـم  خدا  است‌،  و  پیرو  قانون  دیگری  از  قوانین  او  است‌:

(قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَیَقْدِرُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ) (36)

بگـو:  پـروردگارم  روزی  را  بـرای  هــر کس  که  خود  بخواهد  فراخ  یا  تنگ  می‏‎گرداند  (‌اعم  از  عاصی  و  مـطیع‌،  داشتن  و  نداشتن‌،  نشانۀ  محبّت  و  خشنودی‌،  و  یا  نفرت  و  ناخشنودی  خدا  از  بنده  نیست‌)  و  لیکـن  بـیشتر  مـردم  (‌چنین  چیزی  را)  نمـی‌دانند.

مسأله  این  است  مسألۀ  فزونی  و کاستی  روزی‌.  داشتن  وسائل  بهره‏مندی  و  بهره وری  و  استفادۀ  از  زر  و  زیور،  یا  محرومیّت  از  اینها،  مسأله‌ای  است ‌که  چیزی  از  آن  در  سینه‌های  زیادی  دغدغه  می‌آفریند  و  وسوسه  می‌اندازد.  این  وقتی  است  که  می‏بینند  دنــیا  گـاه  گـاهی  درهـای  نعمتهایش  و  خوشیهایش  بر  روی  جانبداران  شرّ  و  باطل 

و  فساد  باز  می‌شود،  و گاه ‌گاهی  جانبداران  خیر  و  حقّ  و  صلاح  از کالاها  و  مـتاعها  و  خوشیهای  دنـیا  محروم  می‌گردند.  در  این  هنگام  برخی  از  مردمان ‌گمان  می‏‎برند  که  یزدان  سبحان  نعمتهای  خود  را  بر کسی  فراوان  و  فراخ  نمی‌گرداند  مگر  این ‌که  او  در  پیشگاهش  دارای  مقام  و  منزلت  والا  باشد.  بعضی  از  مردمان  هم  دربارۀ  ارزش  خیر  و  صلاح  و  حقّ  و  حقیقت  دچار  شکّ  و  تردید  می‌شوند،  بدان  هنگام‌ که  خیر  و  صلاح  و  حقّ  و  حقیقت  را  مساوی  با  محرومیّت  می‏بینند  و  در تنگای  تنگدستی  احاطه  شده  مشاهده  می‌کنند!

قرآن  در  اینجا  میان‌ کالاها  و  داده‌های  زندگی  دنـیا،  و  میان  ارزشهائی‌ که  خدا  بدانها  می‌نگرد  و آنها  را  در  مدّ  نظر  می‌گیرد،  جدائی  می‌اندازد.  و  مقرّر  می‌گرداند که  خدا  رزق  و  روزی  را  برای  هر کسی‌ که  بخـواهد  فراوان  و  فراخ  می‌فرماید،  و  برای  هر کسی  که  بخواهـد کـم  و  انــدک  مــی‌نماید.  افـزایش  و کاهش  رزق  و  روزی  مسأله‌ای  است‌،  و  رضایت  و  خشم  خدا  مسألۀ  دیگری  است‌،  و  میان  این  دو  امر  پیوند  و  ارتباطی  نیست‌. گاهی  یزدان  رزق  و  روزی‌ کسی  را  فراخ  و  زیاد  می‌نماید که  بر  او  خشـمگین  است‌،  و گاهی  یزدان  رزق  و  روزی  کسی  را  فراخ  و  زیـاد  می‌فرماید که  از  او  راضی  و  خشنود  است‌. گاهی  خدا  رزق  و  روزی  را  به  جانبداران  شرّ  و  بدی  تنگ  می‌گرداند  و  اندک  می‌نماید،  و گاهی  نیز  رزق  و  روزی  را  بر  جانبداران  خیر  و  صلاح  و  خوبی  و  نیکی  تنگ  می‌گرداند  و  اندک  می‌فرماید  و لیکن  علّتها  و  هدفها  و  سرنوشتها  و  فرجامها  در  همۀ  ایـن  حالتها  یکسان  نخواهد  بود.

گاهی  خداوند  نعمتها  را  بر  جانبداران  شرّ  و  بدی  فراخ  و  فراوان  می‌گرداند  برای  استدراج  آنان  و گام  به  گام  به  آتش  کشاندن  ایشان‌.  تا  در  فرصتی  که  بدیشان  داده  می‌شود  بر  بدی  و  سرمستی  و  تباهکاری  بـیفزایـند،  و  اندوخته ‌گناهان  و  بدکردا‌ریهایشان  چندین  برابر  شود،  و  آن‌ گاه  خدا  آنان  را  در  دنیا  یا  در  آخرت  - ‌برابر  حکمت  و  قضا  و  قدر  خود  - ‌به  سبب  همین  اندوختۀ  بزهکارانه  گرفتارشان  سازد  و  به  حسـابشان  برسد! گاهی  خـدا  جانبداران  شرّ  و  بدی  را  از  نعمتها  و  قـدرتها  محروم  می‌فرماید،  و آنان  بر  شرّ  و  بدی  و  فسـق  و  فجور  و  زشتیها  و پلشتیها  می‌افزایند،  و  جزع  و  فزع  و  تنگدستی  و  ناامیدی  از  رحمت  خدا  را  بیشتر  و  بیشتر  می‌نمایند،  و  بدین  خاطر  به  انـدوختۀ  شرّ  و  بدی  و  سرگشتگی  و  گمراهی  خود  دسترسی  حاصل  می‌کنند  و  نائل  می آیند.  گاهی  هم  خداوند  نعمتها  و  داده‌های  دنیا  را  برای  اهل  خیر  و  صلاح‌،  فراخ  و  فراوان  می‌فرماید،  تـا  بدین  وسیله  انجام ‌کارهای  خوب  و  فراوان  را  برایشان  میسّر  سازد،  که  اگر  خدا  رزق  و  روزیشان  را  فراخ  نمی‌گردانـد  به  همچون  کارهای  پسندیده‌ای  نـمی‌رسیدند  و  دسترسی  پیدا  نمی‌کردند.  خدا  ایشـان  را  در کارهای  خوف  و  پسندیده  توفیق  عطاء  می‌فرماید  تا  شکر  نعمتهای  او  را  با  دل  و  زبان  و کارهای  زیبا  بگو‌یند،  و  در  پرتو  همۀ  اینها  پشتوانه‌ای  از  خوبیها  و  نیکیها  بیندوزند  و  اندوخته  کنند،  و  با  داشتن  همچون  پشتوانه‌ای‌،  در  پیشگاه  خدا  مستحقّ  صلاح  و  فلاح  خود گردند،  و  با  خیر و  صلاحی  که  خدا  در  دلهایشان  سراغ  دارد،  به  سعادت  نائل  آیند.  گاهی  هم  یزدان  سبحان  خوبان  را  از  نعمتها  و  داده‌های  دنیا  محروم  و  بی‌بهره  می‌سازد،  و  بدین  وسیله  صبر  و  شکیبائیشان  را  در  برابر  محرومیّت‌،  و  اطمینانشان  به  پروردگارشان‌،  و  امیدشان  بدو،  و  تکیۀ  ایشان  بر  قضا  و  قدر  او،  و  رضای  آنان  به  پروردگار  یگانۀ  خودشان ‌که  بهتر  و  ماندگارتر  از  هر  چیز  است‌،  امتحان  می‌فرماید،  تا  با  توفیق  در  این  امتحان‌،  به  پشتوانه  و  اندوختۀ  مضاعف  خیر  و  خوبی  و  رضا  و  خشنودی  خود  در  پیشگاه  یزدان  منّان  برسند.

اسباب  و  علل  افزایش  و کاهش  روزی  هر چه  باشد،  اعم  از  اعمال  مردمان‌،  و  حکمت  یزدان‌،  این  مسأله‌ای  است  که  جد‌ای  از  این  است ‌که  خود  آن  دلیل  بر  این ‌گرفته  شود  که  دارائی  و  روزی  و  فرزندان  و کالاها  ارزشهائی  هستند که  انسان  را  در  نزد  خدا  جلو  یا  عقب  می‌اندازند.  و لیکن  نزدیک  شدن  به  خدا  یـا  دور گردیدن  از  خـدا  بستگی  به  نحوۀ  کار  و  شیوۀ  دخل  و  تصرّف  در  وقت  داشتن  و  نداشتن  نعمتها  است‌. کسی‌ که  خدا  بدو  اموا‌ل  و  اولادی  بدهد  و  او  در  آنها  به‌ گونۀ  شـایسته  و  بایسته  دخـل  و  تـصرّف  بکند،  خدا  پـاداش  او  را  مضاعف  می‌فرماید  و  چندین  برابر  بدو  مزد  می‌دهد  به  سبب  دخل  و  تصرّف  خوب  و  پسندیده‌ای ‌که  در  برابر  نعمتهای  خدا  داشته  است‌.  امّا  خود  اموال  و  اولاد  نیست ‌که  مرد‌مان  را  به  خدا  نزدیک  می‌سازد.  بلکه  دخل  و  تصرّف  ایشان  در  اموا‌ل  و  اولاد  است که  سزا  و  جزا  را  برایشان  مضاعف  و  چندین  برابر  می‌گردا‌ند:

(وَمَا أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُم بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِندَنَا زُلْفَى إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً فَأُوْلَئِکَ لَهُمْ جَزَاء الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِی الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ (37) وَالَّذِینَ یَسْعَوْنَ فِی آیَاتِنَا مُعَاجِزِینَ أُوْلَئِکَ فِی الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ) (38)

اموال  و  اولاد  شما  چیزهائی  نیستند  که  شـما  را بـه  ما  نزدیک  و  مقرّب  سازند،  بلکه  کسانی  که  ایمان  بیاورند  و  کارهای  شایسته  و  بایسته  بکنند  آنان  (‌مـقرّب  درگاه  الهی  بوده  و)  در  برابر  اعمالی  که  انجام  داده‌اند  پـاداش  مـضاعف  دارنــد،  و  ایشـان  در  طبقات  بالا  (‌یـعنی  در  برترین  منارل  بهشت‌)  در  امـن  و  امـان  بسـر  مـی‌برند.  کسانی  که  (‌در  دنیا  پیوسته‌)  تلاش  می‌کنند  آیات  مـا  را  تکذیب  و  انکار  کـند،  و  تـصوّر  مـی‌کنند  که  (‌پیغمبر  را  شکست  مـی‌دهند  و  او  را)  درمانده  مـی‌سازند  (‌و  جلو  پخش  قرآن  و  فرمان  یزدان  را  می گیرند)  آنان  به  عـذاب  احضارشدگانند  (‌و  جاودانه  در  آن  ماندگار  می‌مانند)‌. 

سپس  این  قاعده  را  تکرار  می‌کند که  افز‌ایش  رزق  و  روزی  و کاهش  آن‌،‌ کار دیگری  است  و  خدا  آن  را  برابر  حکمت  جداگانه‌ای  اراده  می‌فرماید،  و  چیزی  را که  در  راه  خدا  خرج  و صرف  کنند  ذخیره  و اندوختۀ  باقی  و  ماندگاری  است‌ که  سودمند  می‌افتد.  تا  بدین  وسیله  این  حقیقت  واضح  و  آشکار  د‌ر  دلها  مستقرّ  و  جایگزین  شود: 

(قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ) (39)‏

بگـو:  پـروردگارم ‌روزی ‌را  بـرای‌ هـر کس ‌که ‌خود  بخواهد  فراخ  یا  تنگ  می‏‎گرداند،  و  هر چه  را  (‌در  راه  خدا)  ببخشید  و صرف  کنید،  خدا  جای  آن  را  پر می‏کند،  و او  بهترین  روزی‌دهندگان  است‌.

* 

قرآن  این  چرخش  و گردش  را  با  صحنه‌ا‌ی  خاتمه  می‌بخشد که  روز  قیامت  در  آن ‌گرد  می‌آیند،  آنجائی‌ که  خداوند  سـبحان  ایشـان  را  با  فرشتگانی  رویاروی  می‌سازد که  بجز  خدا  آنان  را  پر‌ستش  می‌کرد‌ه‌اند.  بعد  از  آن  عذاب  آتشی  را  می‌چشند که  در  فرارسیدن  آن  شتاب  می‌ورزیدند،  و  می‌گفتند  این  وعـده ‌کـی  فـرا  می‌رسد؟  بدانگونه  که  در  ابتدای  ایـن  مـرحله  آمـده است:

(وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلَائِکَةِ أَهَؤُلَاء إِیَّاکُمْ کَانُوا یَعْبُدُونَ (40) قَالُوا سُبْحَانَکَ أَنتَ وَلِیُّنَا مِن دُونِهِم بَلْ کَانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ (41) فَالْیَوْمَ لَا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَّفْعاً وَلَا ضَرّاً وَنَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّتِی کُنتُم بِهَا تُکَذِّبُونَ) (42)

(‌یادآور  شو)  روزی  را  که  خداوند  جملگی  آنـان  را  گـرد  مـــی‌آورد  و  ســپس  بــه  فرشتگان  (‌رو  در  روی  فرشته‌پرستان‌)  می‌گوید:  آیا  اینان  شما  را  (‌به  جای  من‌)  پرستش  مـی‌کرده‌انـد؟‌!  مـی‌گویند:  تـو  منزّهی  (‌از  این  نسبتهای  ناروائی  که  به  ساحت  مقدّست  داده‌اند،  ما  بـه  هیچ  وجه  با  این  گروه  ارتباط  نداشته‌ایم‌)  و  تنها  تو  یار  و  یــاور  مــا  بـوده‌ای  نــه  آنـان‌.  بلکه  ایشان  جنّیان  را  می‌پرستیده‌اند،  و  اگر  آنان  بدیشان  ایمان  داشته‌اند.  در  آن  روز  هیچ  یک  از شما  نمی‌تواند  برای  دیگری  سـودی  و  زیانی  داشته  باشد،  و  به  ستمگران  مـی‌گوئیـم‌:  عذاب  آتشی  را  بچشید  که  آن  را  دروغ  می‌دانستید.

این  هم  فرشتگانی‌ که  آنان  را  به  جای  خدا  می‌پرستیدند،  یا  آنان  را  شفیعا‌ن  و  میانجیگران  خود  در  پیشگاه  خدا  می‌پنداشتند.  هم  اینک  با  چنین  فرشتگانی  رویـاروی  کرده  می‌شوند.  فرشتگان  به  تسـبیح  و  تـقدیس  خدا  می‌پردازند  و  او  را  به  پاکی  از  هر گونه  انبازی  می‌ستایند  و  دور  از  این  ادّعاء  قلمداد  می‌نمایند،  و  از  پرستش  چنان  مردمانی  برای  خود  بیزاری  می‌جویند  و  خویشتن  را  تبرئه  می‌کنند  و  بیگناه  می‌شمارند.  انگار  این  پرستش  اصلاً  باطل  بوده  است‌،  و  انگار  همچون  عبادتی  به  وقو‌ع  پیوسته  است  و  هیچ ‌گونه  حقیقتی  نداشته  است‌.  بلکه  آنان  اهریمن  را  یار  و  یاور  خود گرفته‌اند،  چه  با  پرستش  او  و  رو کردن  بدو،  و  چه  با  اطاعت  از  او  در  برگرفتن  انبازهائی  برای  خدا.  آخر  آنان  وقتی‌ کـه  فرشتگان  را  پرستس  کرده‌اند،  در اصل  برای  اهریمن  عبادت  نموده‌اند.  این  به  جای  خود،‌ گذشته  از  این  هم  برخی  از  عربها  به  پرستش  جنّیان  می‌پر‌اختند.  دسته‌ای  از  آنان  با  عبادت  یا  مدد گرفتن  و کمک  طلبیدن  به  جنّیان  رو  می‌کردند:

(بَلْ کَانُوا یَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَکْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ) (41)

بـلکه  ایشـان  جنّیان  را  مـی‌پرستیده‌انـد،  و  اکثر  آنـان  بدیشان  ایمان  داشته‌اند.

به  همین  مناسبت  داستان  سلیمان  و  جنّیان  با  قضایا  و  موضوعاتی  ارتباط  پیدا  می‌کند که  ایـن  سوره  بدان  می‌پردازد،  همان‌ گونه‌ که  روند  داستانها  در  قرآن  مجید است.

در  همین  حال‌ که  صحنه  نشان  داده  می‌شود،  روند  سخن  تغییر  مـی‌کند،  و  از  حکایت  و  وصف‌،  به  خطاب  و  رویاروئی  می‌گراید،  و  با  تنبیه  و  تهدید  و  سرکوبی  و  سرزنش  روی  سخن  را  بدیشان  می کند:

(فَالْیَوْمَ لَا یَمْلِکُ بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ نَّفْعاً وَلَا ضَرّاً ).

در  آن  روز  هـیچ  یک  از  شـما  نـمی‌تواند  بـرای  دیگری  سودی  و  زیانی  داشته  باشد.

نه  فرشتگان  می‌توانند  برای  مردمان ‌کاری  بکنند،  و  نه  این  کافران  یکی  برای  دیگری  می‌توانـد  چیزی  انـجام  دهد.  آتشی‌ که  ستمگران  آن  را  تکذیب  می‌کرده‌اند،  و  می‌گفته‌اند:  این  وعده‌ کی  فـرا  می‌رسد  اگر  راسـتگو  هستید،  این  آنان  هستند که  واقعاً  آن  آتش  را  می‏بینند  و  هیچ گو‌نه  شکّ  و  تردیدی  دربارۀ  آن  ندارند:

(وَنَقُولُ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّتِی کُنتُم بِهَا تُکَذِّبُونَ) (42)

و به  ستمگران  می‌گوئیم‌:  عذاب ‌آتشی  را  بچشید  که آن  را  دروغ  می‌دانستید.

بدین  وسیله  این  چرخش  و گردش  پـایان  می‌پذیرد،  چرخش  و گردشی ‌که  بر  مسألۀ  رستاخیز  و  حساب  و  کتاب  و  سزا  و  جزا  تکیه  دارد  بسان  هـمۀ  چـرخشها  و  گردشهائی‌ که  در  این  سوره  است‌.