تفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر قرآن
تفسیر و معانی قرآنتفسیر سوره‌ی عنکبوت آیه‌ی 45-14
سوره‌ی عنکبوت آیه‌ی 45-14
(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلا خَمْسِینَ عَامًا فَأَخَذَهُمُ الطُّوفَانُ وَهُمْ ظَالِمُونَ (١٤) فَأَنْجَیْنَاهُ وَأَصْحَابَ السَّفِینَةِ وَجَعَلْنَاهَا آیَةً لِلْعَالَمِینَ (١٥) وَإِبْرَاهِیمَ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (١٦) إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْکًا إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْکُرُوا لَهُ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (١٧) وَإِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلا الْبَلاغُ الْمُبِینُ (١٨) أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ (١٩) قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٢٠) یُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَیَرْحَمُ مَنْ یَشَاءُ وَإِلَیْهِ تُقْلَبُونَ (٢١) وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا نَصِیرٍ (٢٢) وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُولَئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی وَأُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (٢٣) فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ (٢٤) وَقَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَیَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضًا وَمَأْوَاکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (٢٥) فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَقَالَ إِنِّی مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٢٦) وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْکِتَابَ وَآتَیْنَاهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیَا وَإِنَّهُ فِی الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ (٢٧) وَلُوطًا إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَکُمْ بِهَا مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعَالَمِینَ (٢٨) أَئِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ وَتَقْطَعُونَ السَّبِیلَ وَتَأْتُونَ فِی نَادِیکُمُ الْمُنْکَرَ فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (٢٩) قَالَ رَبِّ انْصُرْنِی عَلَى الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ (٣٠) وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِیمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا إِنَّا مُهْلِکُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْیَةِ إِنَّ أَهْلَهَا کَانُوا ظَالِمِینَ (٣١) قَالَ إِنَّ فِیهَا لُوطًا قَالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیهَا لَنُنَجِّیَنَّهُ وَأَهْلَهُ إِلا امْرَأَتَهُ کَانَتْ مِنَ الْغَابِرِینَ (٣٢) وَلَمَّا أَنْ جَاءَتْ رُسُلُنَا لُوطًا سِیءَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا وَقَالُوا لا تَخَفْ وَلا تَحْزَنْ إِنَّا مُنَجُّوکَ وَأَهْلَکَ إِلا امْرَأَتَکَ کَانَتْ مِنَ الْغَابِرِینَ (٣٣) إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلَى أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْیَةِ رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ (٣٤) وَلَقَدْ تَرَکْنَا مِنْهَا آیَةً بَیِّنَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (٣٥) وَإِلَى مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا فَقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَارْجُوا الْیَوْمَ الآخِرَ وَلا تَعْثَوْا فِی الأرْضِ مُفْسِدِینَ (٣٦) فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ (٣٧) وَعَادًا وَثَمُودَ وَقَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ مِنْ مَسَاکِنِهِمْ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَکَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ (٣٨) وَقَارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَلَقَدْ جَاءَهُمْ مُوسَى بِالْبَیِّنَاتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الأرْضِ وَمَا کَانُوا سَابِقِینَ (٣٩) فَکُلا أَخَذْنَا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنَا عَلَیْهِ حَاصِبًا وَمِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الأرْضَ وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنَا وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ (٤٠) مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیَاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ (٤١) إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْءٍ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٤٢) وَتِلْکَ الأمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا یَعْقِلُهَا إِلا الْعَالِمُونَ (٤٣) خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ (٤٤) اتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ) (٤٥)
مرحلۀ نخستین با سخن از قانون و سنّت خـدا دربارۀ آزمایش و آزمون کسانی به پایان آمد که واژۀ ایمان را برمی‌گزینند، و خدا ایشان را امتحان می‌فرماید تـا معلوم گرداند چه کسانی از ایشان صادق و راستگویند، و چه کسانی از آنـان کـاذب و دروغگویند. در ایـن مرحله به آزمایش و آزمون اذیّت و آزار، و آزمایش و آزمون خویشی و خویشاوندی، و آزمایش و آزمـون گول زدن و گمراه کردن و تحریک و تـرغیب، اشـاره گردیده است.
در این مرحله، نمونه‌هائی از آزمایشها و آزمونهائی عرضه می‌شود که بر سر راه دعوت ایمان در تاریخ دور و دراز مردمان از زمان نـوح علیه السّلام بـه بعد پـدیدار و نمودار گردیده است و تولید مشکلات و مشقّات نموده است. روند قرآنـی ایـن آزمـایشها و آزمـونها را بـه تـصویر مـی‌کشد و مجسّم مـی‌کند در چـیزهائی کـه پیغمبران، یعنی حاملان دعوت یـزدان، از فـجر تـاریخ بشریّت تا به امروز بدانها امتحان گردیده‌اند و آبدیده شده‌اند. در داستان ابراهیم و لوط تا اندازه‌ای مفصّل، و در داستانهای دیگر مختصر آمده است و از آنها سخن رفته است.
در داستان نوح علیه السّلام تـلاش فـراوانـی و ثـمرۀ انـدکی جلوه‌گر می‌آید. او در میان قوم خود نهصدوپنجاه سال می‌ماند، ولی جز مردمان اندکی بدو ایمان نمی‌آورند.
(فَأَخَذَهُمُ الطُّوفَانُ وَهُمْ ظَالِمُونَ) (١٤)
سرانجام در حالی که (با کفر و معاصی) به خود سـتم می‌کردند، طوفان ایشان را دربر گرفت. (عنکبوت/14)
در داستان ابراهیم پاداش بد و طغیان ضلالت به چشـم می‌خورد. ابراهیم می‌کوشد ایشـان را رهـنمود کـند و هدایت بخشد ولی نمی‌تواند. ا آنان با دلیل و برهان و منطق مجادله می‌کند، ولی:
(فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ).
اما پاسخ قوم (ابـراهـیم بـه) او جز این نـبود کـه (بـه یکدیگر) گفتند: او را بکشید یا بسوزانید!. (عنکبوت/24)
در داستان لوط پستی و خواری و اعلان و اعلام آن، بی‌حجابی و لختیگری بدون هر گونه حـیا و شــرمی و ترس و بیمی، سقوط بشریّت به پائین‌ترین و ژرف‌ترین درۀ انحراف و همجنس بازی، و بــی‌شرمی و پـرروئی کردن با پیغمبر خدا، پدیدار و آشکار می‌گردد:
(فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ) (٢٩)
پـاسخ قوم او جز این نـبود کـه بگویند: اگر راست میگوئی، عذاب خدا را بر سر ما بیاور (و مـا مـردمان آلوده را امان مده!). (عنکبوت/29)
در داستان شعیب با ساکنان مدین، فساد و سرکشی بر حقّ و حقیقت و عدالت و دادگـری، و تکـذیب آیـات الهی، جلوه‌گر می‌آید:
(فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ) (٣٧)
زلزله آنان را فرو گرفت و در خانه و کاشانۀ خود به رو در افتادند و مردند.
(عنکبوت/37)
به عاد و ثمود اشاره می‌شود کـه چگونه به نـیرو و سرمستی نعمت می‌نازیدند و لاف می‌زدند.
به قارون و فرعون و هامان اشاره می‌شود که چگونه به سبب اموال و دارائی فراوان، و بـه خـاطر حکومت و قدرت ظالمانه، و به علّت نفاق متمرّدانه، بر اسب توسن غرور مـی‌نشستند و در مـیدان اسـتبداد و اسـتـضعاف می‌تاختند.
روند قرآنی بر این داستانها پیروی می‌زند با مثالی از ضعف و ناتوانی نیروهائی که در کمین دعـوت یزدان می‌نشینند و سر راه را بر آن می‌گیرند، و این نیروها هر اندازه برتری گیرند و به طول انـجامند، هـیچ و پـوچ بشمارند:
(کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ) (٤١)
هـمچون کار عنکبوت است کـه (بـرای حفظ خـود از تارهای ناچیز) خانه‌ای برگزیده است (بدون دیـوار و سقف و در و پیکری کـه وی را از گزند بـاد و بـاران و حوادث دیگر در امان دارد). بیگمان سست‌ترین خانه‌ها خـانه و کـاشانۀ عنکبوت است، اگر (آنان از سستی معبودها و پایگاه‌هائی که غیر از خدا برگزیده‌اند باخبر بودند، بـه خوبی) مـی‌دانستند (که در اصـل بـر تـار عنکبوت تکیه زده‌اند). (عنکبوت/41 (
این مرحله با فرا خواندن پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم به این که کتاب قرآن را بخواند، و نماز را بـخواند و بگزارد، و بـعد از آن کار و بار را به خدا واگذارد، پایان می‌گیرد:
(وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ) (٤٥)
خدا می‌داند که شما چه کارهائی را انجام می‌دهید. (عنکبوت/45)
(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلا خَمْسِینَ عَامًا فَأَخَذَهُمُ الطُّوفَانُ وَهُمْ ظَالِمُونَ (١٤) فَأَنْجَیْنَاهُ وَأَصْحَابَ السَّفِینَةِ وَجَعَلْنَاهَا آیَةً لِلْعَالَمِینَ) (١٥)
ما نوح را به سوی قوم خود فرستادیم، و او نـهصد و پنجاه سال در میان آنان ماندگار شد (و جز گروه اندکی بدو ایمان نیاوردند). سرانجام در حالی که (با کـفر و معاصی) به خود ستم می‌کردند، طوفان ایشان را دربر گرفت. ما نوح و مسافران کشتی را (از امواج سهمگین طوفان) نجات دادیم و کشـتی (و داسـتان آن) را پـند و عبرتی برای جهانیان کردیم. (عنکبوت/14و15)
ارجح اقوال این است که نوح در میان قوم خود نـصد و پنجاه سال پیغمبر بوده است و به تبلیغ رسـالت خـود کوشیده است. پیش از رسالت چند سال زیسته است روشن و معلوم نیست. دوره‌ای هـم کـه بــعد از لنگـر انــداخــتن کشـتی و نـجات از طـوفان زیسـته است نامشخّص و نامعیّن است. همچون عـمری هـم دراز و طولانی است. امروزه چنین عمری برای ما غیرطبیعی است و در عمرهای افراد نامأنوس است. و لیکن ما این خبر را در صادق‌ترین و راست‌تـرین مـنبع در گسـترۀ هستی می‌یابیـم که قرآن است. این خود به تـنهائی بر صدق این خبر دلیل و برهان قاطعی است. اگر بخواهیم تفسیری برای آن پیدا کنیم، می‌توانیم بگوئیم: شـمارۀ انـسانها در آن روزگار اندک و محدود بوده است. بعید نیست که خدا بجای شمارۀ فراوان، طول عمر بدیشان داده باشد تا به آبادانی زمین پرداخته و زندگی ادامه پیدا کرده باشد. تا زمانی که مردمان زیـاد شـده‌انـد و زمین را آباد نموده‌اند، و دیگر نیازی بـه طـول عـمر نمانده است تا در سایۀ طول عمر زمین آبـاد شود و زندگی ادامه پیدا کند. این پدیده در عمر بسـیاری از جانداران دیده می‌شود. هر زمان تعداد کـم مـی‌شود و زاد و ولد ناچیز می‌گردد، عمرها طول مـی‌کشد و دراز می‌شود، هـمان گونه کـه در کـرکسها، و در بـرخی از خزندگان مثل لاک‌پشت چنین است. تا بدانجا که عمر برخیها به صدها سال می‌رسد. در صورتی که مگسـها که میلیونها میلیون زاد و ولد دارند، یک مگـس بیش از دو هفته عمر نمی‌کند. شاعر از این پدیده چنین تعبیری دارد:
(بغاث الطیر أکثرها فراخا) (وأم الصقر مقلاة نزور )
[پـرندگان کـوچکی کـه شکـار مـی‌شوند جوجه‌های بیشتری دارند، و مادر پرندگان شکاری از قبیل بـاشه جوجه‌های کمتری دارد]. (عباس‌بن مرداس)
بدین خاطر است که عمر باشه طولانی است، ولی عمر پرندگان کوچک و ضعیفی که شکار می‌شوند کم است. حکمت والا از آن خدا است. هـر چیزی در نـزد خـدا دارای مقدار و اندازۀ مشـخّص و معیّن، و حسـاب و کتاب دقیق و روشن است.[1] نهصد و پنجاه سال جـز تعداد کمی نتیجه نداده است، تعداد کمی کـه بـه نـوح ایمان آورده‌اند. طـوفان تـعداد بـیشماری را از مـیان می‌برد که با کفر ورزیدن و خدا را انکار کـردن و از دعوت طولانی روی گـردان شـدن سـتمگر بـه شـمار آمده‌اند، و تعداد اندک مؤمنان نجات پیدا کرده‌انـد، و آنان کشتی نشستگانند. داستان طوفان و کشتی پـند و عبرتی برای جهانیان می‌گردد:
(آیَةً لِلْعَالَمِینَ) پند و عبرتی برای جهانیان.
و برایشان از فرجام کفر و ستم در طول تاریخ، صحبت می‌کند.
*
پس از داستان نوح، روند قرآنـی قـرون و اعـصار را درهم می‌نوردد تا به رسـالت بزرگ، یـعنی رسـالت ابراهیم می‌رسد:
(وَإِبْرَاهِیمَ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (١٦) إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْکًا إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْکُرُوا لَهُ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (١٧) وَإِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلا الْبَلاغُ الْمُبِینُ) (١٨)
(خاطرنشان ساز داستان) ابراهیـم را، آن زمـانی که او به قوم خود گفت: خدا را بپرستید و خویشتن را از (عذاب) او بـپرهیزید. ایـن بـرای شما بـهتر است اگر بدانید. (نوح بدیشان گفت:) شما غیر از خدا بتهائی را هم مــی‌پرستید (کـه آنـها را بـا دست خود می‌تراشـید و می‌سازید) و دروغی را به هـم مـی‌بافید (و مـی‌گوئید: اینها معبودهای ما بوده و وسیلۀ تقرّب به خدایند). بجز خدا، کـسانی را که می‌پرستید توانائی روزی رسـاندن به شما را ندارند، و روزی را از پیشگاه خدا بخواهید و او را بندگی و سپاسگزاری کنید، (و بدانـید کـه سـرانجام بـرای حســاب و کتاب و ســزا و جـزا) بـه سـوی او برگردانده می‌شوید. و اگر شما (سخنان مـرا) تکـذیب کنید (مطلب تازه‌ای نیست)، ملّتهای پـیش از شـما (نیز پیغمبرشان را) تکذیب کرده‌اند (و عاقبت به سـرنوشت دردناکی گرفتار آمده‌انـد) و وظیفۀ پـیغمبر جز تـبلیغ روشن و روشنگر نمی‌باشد.
ابراهیم مردمان را سـاده و آسـان و واضـح و روشـن دعوت کرد، دعوتی که پیچیدگی و دشواری در آن نبود. در عرضه کردن آن ترتیب دقیقی است که زیـبا است یاران دعوت آن را ورانداز کنند و با دقّت بدان بنگرند. ابراهیم علیه السّلام با بیان حقیقت دعوتی کـه ایشـان را بدان دعوت می‌کند، کار را آغازید:
(اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ).
خدا را بپرستید و خویشتن را از (عذاب) او بپرهیزید. آن گاه ایـن حـقیقت را در نظرشان آراست، و خـیر و صلاح موجود در آن را براشان ستایش کـرد. کـاش می‌دانستند خیر و صلاح در چه و در کجا است.
(ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ) (١٦)
این برای شما بهتر است اگر بدانید.
در این پیرو چیزی است که ایشان را تــرغیب مـی‌کند جهل و نادانی را از خود به دور دارند، و خیر و صلاح را برای خود بخواهند. این سـخن یک حـقیقت ژرفـی است نه این که شعار توخالی و سخنرانی مهیّجی باشد. در مرحلۀ سوم، ابراهیم برایشان فساد عـقیده‌ای را کـه دارند برایشان از چند نظر روشن می‌کند: نخست آنان اوثان یعنی تنهائی را می‌پرستند. آوثان جمع وثن است که بت چوبین است. پرستش بتها پرستش سبکسرانه و بی‌خردانه است. بویژه وقتی که پرستش آنها را برابر با پرستش خدا بدانند ... دوم این که در این پرستش بـه دلیل و برهان متّکی نیستند، و بلکه از خود چیزی را به هم می‌بافند و سر هم می‌کنند و پوچ میگویند و یـاوه می‌سرایند. چیزی را خـودسرانـه پـدید مـی‌آورند کـه سابقه یا پیشینه‌ای ندارد، و دارای اصلی و فصلی و پایه و بنیادی نیست ... سوم این که این بتها بدیشان سودی نمی‌رساند، و چیزی را بهرۀ آنان نمی‌گرداند.
(إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقًا).
بـجز خدا، کسـانی را که مـی‌پرستید تـوانـائی روزی رساندن به شما را ندارند.
در مرحلۀ چهارم، ابراهیم ایشان را متوجّه خدا می‌کند و رو به خدا می‌دارد تا از او طلب روزی کنند. کاری را باید بکنند که برایشان مهمّ است و به نیازشان مربوط است:
(فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ).
روزی را از پیشگاه خدا بخواهید.
روزی هم ذکر و فکر مردمان را به خود مشـغول می‌دارد، به ویژه مردمانی را به خود مشغو‌ل می‌دارد که ایمان دلهایشان را پر و لبریز نکرده باشد و فرا نگـرفته باشد. جستن روزی تنها از پیشگاه خدا، حقیقتی است نه فقط برانگیختن آرزوهـای نـهان در درون مـردمان باشد و بس.
در پایان ابراهیم ایشان را به سوی بخشندۀ روزیـها و دهندۀ نعـتها فریاد می‌دارد و از آنان درخواست می‌کند که تنها او را بپرستند و شکر و سپاس او را بگویند:
(وَاعْبُدُوهُ وَاشْکُرُوا لَهُ).
و او را بندگی و سپاسگزاری کشید.
در اینجا برایشان روشـن مـی‌سازد کـه از دست خـدا گریزی ندارند. پس خوبی ایشان در این است کـه بـه سوی او برگردند و دست از کارهای نادرست بردارند. بــدو ایــمان داشـته باشند و او را بـپرستند و از او سپاسگزاری کنند:
(إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ) (١٧)
(بدانید که سرانجام برای حساب و کتاب و سزا و جزا) به سوی او برگردانده می‌شوید.
اگر بعد از این همه به تکذیب بپردازند، چه سبکسری و رسوائی و خواری بدشگونی که مرتکب می‌شوند! این کار هیچ گونه زیانی به خدا نمی‌رساند، و کمترین زیانی به پیغمبرش هم وارد نمی‌گرداند. چه پیش از ایـن هـم بسیاری بوده‌اند که حق و حقیقت را تکذیب کرده‌اند و به پیـغبران زیانی نرسانده‌اند. بر رسولان پیام باشد و بس. وظیفۀ پیغمبران تبلیغ رسالت است و دیگر هیچ:
(وَإِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلا الْبَلاغُ الْمُبِینُ) (١٨)
و اگر شما (سخنان مـرا) تکـذیب کنید (مـطلب تـازه‌ای نیست). ملّتهای پیش از شما (نیز پیغمبرشان را) تکذیب کرده‌انـد (و عـاقبت بـه سـرنوشت دردنـاکـی گرفتار آمده‌اند) و وظیفۀ پیغمبر جز تبلیغ روشـن و روشنگر نمی‌باشد.
بدین منوال و بر این روال گام به‌گام با آنان راه می‌افتد و ایشان را جلب خود می‌کند، و پله پله به دلهایشان از راه‌های مناسب وارد می‌شود، و بر تارهای دلهایشان با دقّت ژرفی می‌نوازد و می‌سراید. این مرحله‌ها و گامها نمونه‌ای برای شیوۀ دعوت بشمارند، و سزاوارنـد کـه یاران هر دعوتی آنـها را بررسی و وارسـی کـننند و ورانداز نمایند، و درگفتگوی با درونها و دلها روش و شیوۀ آنها را در پیش گیرند.
*
پیش از این که روند قرآنی به پـایان داسـتان بـرسد، اندکی می‌ایستد و در آن مخاطب قرار می‌دهد هر کسی را که به طور کلّی منکر دعوت ایمان به خدا بـاشد، و برگشت به سوی خدا و رستاخیز و فرجام کار را قبول نداشته باشد:
(أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ (١٩) قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٢٠) یُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَیَرْحَمُ مَنْ یَشَاءُ وَإِلَیْهِ تُقْلَبُونَ (٢١) وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا نَصِیرٍ (٢٢) وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُولَئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی وَأُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ) (٢٣)
آیا ندیده‌اند که خدا چگونه آفرینش را می‌آغازد و سپس آن را باز می‌گرداند؟ این کار برای خدا سـهل و آســان است. بگو: در زمین بگردید و بنگرید که خدا چگونه در آغاز موجودات را پـدید آورده است (چـه رنگ و بـو و سیما و ویژگیهائی به هر یک داده است، و چه اسـراری در آنها به ودیعت نهاده است تا از مشاهدۀ اشیاء پی به راز و رمز آنها ببرید و در برابر قـدرت مـافوق تـصوّر آفریدگارشان سر تسلیم فرود آورید، و بدانید کسی که اول این جهان را از نیستی به هستی آورده است) بعداً هم جهان دیگر را پدیدار مـی‌کند. چرا کـه خدا بـر هـر چیزی توانا است. (آن وقت که رستاخیز به پا شد، خدا) هر کس را بخـواهد (و مستحقّ بداند) عذاب می‌رساند، و هـر کس را بــخواهـد مــورد مـرحمت قرار مـی‌دهد. (سـرانـجام، جملگی) شـما به سـوی او بازگردانده می‌شوید. شما نمی‌توانید (از قلـرو حکومت خدا بیرون رویـد، و او را) درمـانده کنید، چـه در زمـین و چـه در آسمان (باشید)، و بغیر از خدا شما هیچ سـرپرستی و یاوری ندارید. کسانی که آیات خدا و ملاقات او را باور ندارند، ایشان از رحمت من مأیوس مـی‌باشند، و آنـان عذاب دردناکی دارند.
این خطاب به هر کسی است که منکر خدا و ملاقات با (و باشد. گسترۀ آن آسمانها و زمـین است، به شـیوۀ قرآنی که سراسر جهان را نمایشگاه نشانه‌های ایمان و دلائل و براهین آن می‌سازد، وگسترۀ هستی را صفحه باز و گشوده‌ای برای حواسّ و قلوب می‌گرداند تا از آن نشانه‌های خداشناسی را خواند، و دلائل وجود خدا را ببیند، و براهین یگانگی او را بداند، و صدق وعـده و وعید و مژده و تهدیدش را فهم و درک کـند و پـیش چشم بـدارد. صـحنه‌های جـهان و پـدیده‌های آن هـم همیشه حاضر و آماده‌انـد و از انسـان نـهان و پنهان نمی‌گردند، و لیکن این صحنه‌ها و پدیده‌ها بر اثر طول انس و الفت در دل مردمان گیرائی و زیبائی خود را از دست می‌دهد، و آهنگها و نواهای آنان بـر اثـر طـول تکرار برای دلها ضعیف می‌شود و کاستی می‌پذیرد. این است که قرآن مجید گاه به گـاه مـردمان را بـدین گـیرائــی و زیـبائی هـمه جا گسـتر تـوجّه مـی‌دهد و برمی‌گرداند، و با رهنمودهای الهام بخش خود ایشان را متوجّه این نشانه‌های دلربا و معجزه‌های فریبای هستی می‌کند، و با رهنمودها و توجّه دادنهای الهامگرانه دلها و درونهایشان را به مرات و به کرات به تماشاگه این صحنه‌ها و پـدیده‌ها مـی‌برد، و چشـم درون و بـیرون ایشان را به اسرار و آثار آنها خیره و حیران می‌کند، و از اسرار و آثار جهان دلائل و براهین خـود را ترتیب می‌دهد، دلائل و براهینی که چشمها آنها را می‌بینند، و عقل و شعور از آنها مـتأثّر مـی‌گردند. قـرآن راه‌هـای مجادلۀ ذهنی سرد و بیفائده و قضایای منطقی خشک و بی‌مزه را در پیش نمی‌گیرد که جنب و جوش و حیاتی و حرکتی در آنها نیست ... جدالهای ذهـنی و قـضایای منطقی چیزهائی هستند که از خارج به داخـل انـدیشۀ اسلامی نفو‌ذ کرده‌اند و پـیوسته بـرای تـفکّر اسـلامی غریب مانده‌اند. برای انسان مسلمان مثال و بـرنامه و راه در قرآن است.
(أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ) (١٩)
آیا ندیده‌اند که خدا چگونه آفرینش را می‌آغازد و سپس آن را باز می‌گرداند؟ این کار برای خدا سـهل و آسـان ا ست.
مردمان می‌بیـند که خدا چگونه آفرینش را مـی‌آغازد. آن را در گیاهی می‌بینند که رشد می‌کند و مـی‌بالد، و آن را در تخم مرغی و جنینی مـی‌بینند. آن را در هـر چیزی می‌بینند که نبوده است و سپس به وجود می‌آید و می‌شود، چیزی که اگر همۀ مردمان جدا جدا یا یکجا گرد آیند و بـخواهند آن را بیافرینند یا ادّعاء کـنند کـه می‌توانند آن را بیافرینند، قدرت بشری ایشان نـاتوان از همچون کاری است و این کار از عهدۀ ایشان خارج است! راز حیات بـه تـنهائی مـعجزه‌ای است. هـمیشه معجزه بوده است و همیشه مـعجزه مـی‌ماند. شـناخت پیدایش حیات راز سر به مهری است. حیات چیست و چگونه پدید آمده است معجزه است و راز بوده است و راز می‌ماند. نه تنها کسی نمی‌تواند بکوشد حیات را پدید آورد یا ادّعای پدید آوردن حیات را داشته باشد، بلکه حیات تفسیری و تعبیری جز این نداشـته است و ندارد که گفته شود: حیات سـاختار خـدائـی است کـه آفرینش را در هر لحظه‌ای جلو چشمان مردمان و در پیشگاه عقل و شعور ایشان سر می‌دهد و می‌آغازد، و آنان آن را می‌بینند و نمی‌توانند آن را انکار کنند! وقتی که آنان پیدایش و آفرینش آن را با چشمان خود می‌بینند، باید که اعتراف کنند ان کس که چـنین کـرده است و چنین می‌کند می‌تواند آن را دوباره برگشت دهد و از نو پدیدار سازد و آفرینش بخشد:
(إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ )(١٩)
این کار برای خدا سهل و آسـان است.
در میان آفریدگان یزدان چیزی نیست که برای خداوند بزرگ مشکل و دشوار باشد، و لیکن انسانها چیزها را با مقیاسها و معیارهای خود می‌سنجند و ارزیابی می‌کنند. مگر نه چنین است که برگشت دادن دوبــاره از پـدید آوردن نخستین، برابر سنجش و ارزیابی ایشان ساده‌تر و آسان‌تر است؟ امّا برای قـدرت خـدا بـرگشت دادن بسان پدید آوردن است. کار آفرینش پیشین و پسـین برای خداوند رب‌العالمین این چنین است تنها بخواهد و دستور دهد: بشو! فوراً می‌شود!
(کن. فیکون).
باش. فوراً می‌شود. (بقره/117 ...)
آن گاه ایشان را به سـیر و سـیاحت در زمـین دعـوت می‌کند، و آنان را فرا می‌خواند ساخته‌ها و آفریده‌های خدا را بنگرند و آنها را بررسی و وارسی و پـژوهش کنند، و نشانه‌های او را در آفریدن و پدید آوردن، و در موجودات جامد و زنده یکسان مشاهده کنند و ببینند، تا بفهمند و درک کنند خدائی که این همه عجائب و غرائب جهان را از نیستی به هستی آورده است، او می‌توانـد بدون هیچ گونه رنج و مشکلی آنها را دوباره بـرگشت دهد و از تو بیافریند:
(قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٢٠)
بگو: در زمین بگردید و بنگرید که خدا چگونه در آغـاز موجودات را پدید آورده است (چه رنگ و بو و سیما و ویژکیهائی به هر یک داده است، و چه اسراری در آنـها به ودیعت نهاده است. تا از مشاهدۀ اشیاء پی بـه راز و رمز آنــها بـبرید و در بـرابر قدرت مـافوق تـصوّر آفریدگارشان سر تسلیم فرود آورید، و بدانید کسی که اول این جهان را از نیستی به هستی آورده است) بعدا! هم جهان دیگر را پدیدار مـی‌کند، چرا کـه خدا بـر هـر چیری توانا است.
سیر و سیاحت در زمین چشم و دل را رو به صحنه‌های تازه‌ای باز می‌کند که چشم با انها انس و الفت نداشته است و خوگر نشده است، و دل آنها را ورانداز ننموده است. این نگرش ژرفی به حقیقت دقیقی است. انسان در مکانی که بدان انس و الفت گـرفته است زنـدگی می‌کند و چه بسا متوجّه چیزی از صحنه‌های انـجا یـا عجائب و غرائب آنجا نمی‌گردد. تا سفری پیش می‌آید و بار سفر برمی بندد و از اینجا بدانجا می‌رود و به سیر و سیاحت می‌پردازد، حسّ و شعور و دل او بـیدار و هوشیار می‌گردد و محـو تماشای هـر صحنه‌ای و هـر پدیده و نمادی در سرزمین جدید مـی‌شود، صحنه و پدیده و نمادی که همانند آن را یا زیـباتر از آن را در سرزمین خود می‌بیند و از کنار آنها می‌گذرد، بدون این که بدانها توجّهی بکند یا نگاه هوشیارانه و آگاهانه‌ای بیندازد. چه بسا به سرزمین خود با حسّ و شعور جدید و با روح و روان تازه‌ای برگردد تا به بررسی و پژوهش بپردازد و بیندیشد و در شگفت بماند از چیزی که قبل از سفر و دوری از خـانه و کـاشانۀ خود بـدان اهـمّیّتی نمی‌داده است، و صحنه‌ها و عجائب و غرائب سرزمین خودش از این به بعد با او به سخن بپردازند، هـمان صحنه‌ها و عجائب و غرائبی که پیش از این از سخنشان غافل بوده است، یا برای او چیزی بازگو نمی‌کرده‌اند، و با او راز و نیازی در میان نمی‌نهاده‌اند!
(قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ).
بگو: در زمین بگردید و بنگرید که خدا چگونه در آغـاز موجودات را پدید آورده است.
تعبیر سخن در اینجا با فعل ماضی است:
(کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ).
چگونه در آغاز موجودات را پدید آورده است.
این تعبیر به دنبال دستور به سیر و سـیاحت در زمـین می‌آید، تا مردمان بنگرند کـه خـدا چگـونه در آغـاز موجودات را پدید آورده است. این کار اندیشۀ معیّنی را به نفس آدمی القاء می‌کند... نفس آدمـی آنـجا در زمین چیزی را مییابد و می‌بیند که دال بر پـیدایش نخستین حیات است، و می‌رساند که چگونه حیات پدید آمده است؟ و چگونه پخش و پراکنده گردیده است؟ و در زمــین آغـاز آفـرینش چگـونه بوده است؟ مـثل حفّاریهائی کـه امـروزه بـرخـی از دانشـمندان ادامـه می‌دهند تا در سایۀ آنها خطّ سیر حیات را بشناسند و بدانند:حیات چگونه پدید آمده است؟ و چگونه پخش و پراکنده گردیده است؟ و چگونه ترقّی حـاصل کـرده است؟ هـر چـند کـه به شـناخت چـیری از راز حـیات نرسیده‌اند، و ندانسته‌اند: حیات چیست؟ و از کـجا بـه زمین آمده است؟ و نخستین موجود زنده چگـونه در زمین یافته شده است؟... اگر این امر معلوم و مشخّص گردد و برابر رهنمود خدا پژوهش دربارۀ پیدایش حیات نخستین به نتیجه برسد، در پرتو شـناخت حـقیقت آن می‌توان به پیدایش آخرت پی برد و حیات نخستین را دالّ بر حیات واپسین گرفت.
در کنار این اندیشه، اندیشۀ دیگری پدیدار می‌گردد، و آن این که اولین مخاطبان ایـن آیـه شـایان گفتگوی همچون بحث علمی نبوده‌اند که به تازگی در گرفته است و آغاز گردیده است. آن روز آنـان تـوانائی ایـن را نداشته‌اند که در سایه هـمچون پـژوهشی بـه حـقیقت مقصود و به مراد منظور برسند - اگر این چیز مقصود و مراد باشد - پس باید قرآن مـطلوب و منظور دیگری را از ایشان خواسته باشد که در حیطۀ قدرت و در حوزۀ توان ایشان بوده باشد، و در پرتو آن می‌توانسـته‌انـد حیات آخرت، یعنی زندگی واپسین را به تصوّر بیاورند و بدان پی ببرند. مطلوب و مقصـود بدان هنگام چنین است که آنان بنگرند و بررسی کنند که حیات چگونه در گیاهان و حیوانات و انسانها در هر مکانی می‌آغازد. سیر و سیاحت در زمین - همان گونه که گـفتیم - بـرای بیدار باش و هوشیار باش حواسّ و شعور جهت پی بردن آنها به صحنه‌های تازه است. کشت و گذار در زمین حواسّ و شعور را به تامّل و تدبّر دربارۀ آثار قـدرت یزدان بر آفرینش حیات فرا می‌خواند، حیاتی که در هر لحـظه‌ای از لحـظات شب و روز، نـمودار و پـدیدار می گردد.
احتمال مهمّ تری در میان است که با سرشت این قرآن همگامی دارد، و آن این که قرآن رهنمودها و توجیهات خود را بیان می‌دارد، رهنمودها و توجیهاتی که مناسب با زندگی مردم در نسلهای پیاپی مردمان در همۀ ادوار است. با سطح معلومات همگان می‌خواند، و با شرائط و ظروف جملگی ایشان همخوانی دارد، و گـام بـه گـام وسائل و ابزارشان به جـلو مـی‌رود، و هـر دم پـرده از چیزی از آن به کنار می‌رود و کشف می‌شود. تا بدین وسیله در هر دوره‌ای مردمان فراخـور حـال و احوال زندگی و توانـائیهای خـود اسـتفاده‌های لازم را از آن ببرند، و رهنمودها و توجیهاتی از قرآن بماند و آیندگان بی‌بهره از این خوان یغمای آسـمانی نـمانند، و زمـام رهــبری زنــدگی و پــیشرفت و تـرقّی آن در دست رهنمودها و تـوجیهات کـلام ایـزد سـبحان در طـول روزگاران همیشه باقی بماند و شایستۀ همچون مـقام والائی باشد. بدین خاطر میان این دو اندیشه مخالفتی نخواهد بود. این نزدیک‌تر به ذهن است و شایسته‌تر می نماید.
(إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٢٠)
قطعاً خدا بر هر چیزی توانا است.
خداوند مـتعال زنـدگی را مـی‌آغازد و آن را دوباره برگشت می‌دهد و از نو سر می‌دهد و می‌سازد، بـا آن قدرت مطلقی که دارد و مـقیّد به انـدیشه‌های کـوتاه انسانها، و محدود بـه چـیزهائی کـه آنـها را قـوانـین می‌خوانند و در پرتو آنها این را ممکن و آن را ناممکن می‌دانند نیست، و در دائرۀ تجارب و علوم محدود آنان اسیر نمی‌ماند.
از زمرۀ قدرت خدا بر هر چیزی این است: او هر کسی را که بخواهد عذاب می‌رساند، و به هرکـس که بخواهد مرحمت می‌کند. برگشت همگان تنها به سوی او است. هیچ کس نمی‌تواند او را درمانده کـند، و هـیچ کسـی نمی‌تواند او را از کاری باز دارد و جلو او را بگیرد:
(یُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَیَرْحَمُ مَنْ یَشَاءُ وَإِلَیْهِ تُقْلَبُونَ (٢١) وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا نَصِیرٍ) (٢٢)
(آن وقت که رستاخیز به پا شد، خدا) هر کس را بخواهد (و مستحقّ بداند) عذاب می‌رساند، و هر کس را بخواهد مورد مرحمت قرار می‌دهد. (سرانجام، جملگی) شما به سـوی او بازگردانده مـی‌شوید. شـما نـمی‌توانـید (از قلمرو حکومت خدا بیرون روید، و او را) درمانده کنید، چه در زمین و چه در آسمان (بـاشید)، و بـغیر ار خدا شما هیچ سرپرستی و یاوری ندارید.
عذاب و رحمت پیرو مشیّت و ارادۀ خدا است. از آنجا که خدا راه هـدایت را و راه ضـلالت را روشـن کـرده است، و به انسان استعدادی داده است که در پرتو آن می‌تواند این را یـا آن را انـتخاب کـند، و هـر دو راه هدایت و ضلالت را یکسـان بـرای او سـاده و آسـان نموده است، این انسـان است کـه مـی‌توانـد آنـچه را می‌خواهد از این دو راه برگزیند و در پیش گیرد، و آن وقت مشیّت و ارادۀ خدا بدان تعلّق گیرد و عـذاب یـا رحمت را برای او بپذیرد. اگر انسان رو به خدا کند و به هدایت او رغبت ورزد، این روکردن و رغبت ورزیدن او را به یاری و مدد خدا بدو می‌رساند -همان گونه که خدا بر خود واجب فرموده است - و روی گردان شـدن انسان از دلائل هدایت یزدان و بازداشتن خود از براهین هدایت ایزد سبحان، او را به گسیختن از رحمت خدا و گمراه شدن می‌کشاند. از اینجا است که رحمت نصیب دسته‌ای و عذاب بهرۀ گروهی می‌گردد.
(وَإِلَیْهِ تُقْلَبُونَ) (٢١)
و (سرانـجام، جملگی) شما بـه سـوی او بازگردانده می‌شوید.
تعبیری از برگشت است که در آن شدّت و حدّتی است که با معنی پس از خود همخوانی دارد:
(وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَلا فِی السَّمَاءِ).
شما نمی‌توانید (از قلمرو حکومت خدا بیرون روید و او را) درمانده کنید، چه در زمین و چه در آسمان (باشید). در گسترۀ سراسر این هستی شما توان و قدرتی ندارید که با آن بتوانید از برگشت به بوی خدا خـویشتن را بازدارید و رهائی پیدا کنید. نه شما در زمین هـمچون توان و قدرتی دارید، و اگر هم فـرشتگان و پـریان را می‌پرستید و گمان میبرید آنـان در آسـمان تـوان و قدرتی دارند، ایشان نیز چـنین کـاری را نـمی‌توانـند بکنند.
(وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا نَصِیرٍ) (٢٢)
و بغبر از خدا شما هیچ سرپرستی و یاوری ندارید.
بغیر از خدا کو سرپرست و یاوری؟ بغیر از خـدا چـه کسی از مردمان می‌تواند سرپرست و یاور شود؟ آیـا کدام یک از فرشتگان و پریان می‌تواند سـرپرست و یاور شود؟ همۀ آنان گانی از آفریدگان خدا هستند و برای خودشان هم مالک سود و زیانی نمی‌باشند چـه رسد به این که بتوانند به دیگری سود و زیانی برسانند.
(وَالَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُولَئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی وَأُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ) (٢٣)
کسانی که آیات خدا و ملاقات او را باور ندارند ایشان از رحمت من مأیوس می‌باشند، و آنان عذاب دردناکی دارند.
انسان از رحمت خدا مأیوس نمی‌گردد مگر این که دل کافری داشته باشد، و پـیوند مـیان او و پروردگارش گسیخته گردد. همچنین انسان کافر نمی‌شود مگر این که از پیوند دل خود با خدا نـا امـید شـده بـاشد، و دلش خشکیده باشد و نمی در آن نمانده باشد، و راهی به سوی رحمت خدا برایش نمانده باشد. فرجام کـار هــم معلوم است.
َ(أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ) (٢٣)
و آنان عذاب دردناکی دارند.
*
پس از این خطابی که در لابلای داستان بیان گـردیده است، خطابی که متوجّه هر کسی است که منکر دعوت ایمان است، و از جمله قوم ابراهیم، روند قرآنی به بیان پاسخ قوم ابراهیم برمیگردد، پاسخ عجیب و غریبی که مایۀ شگفت است، و در ضمن پرده از خودستائی کافران و طاغیان برمیدارد و معلوم می‌نماید که آنان به سبب داشتن قدرت و قوّت و سـلطه و حکومت، به خـود می‌نازند:
(فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (٢٤)
قوم (ابـراهـیم بـه) او جز ایـن نـبود که (بـه یکدیگر) گفتند: او را بکشید یـا بسـوزانـید پس (ایشـان سرانجام او را بـه آتش انـداختند و مـا آتش را سـرد و سالم برای ابراهیم کردیم و) او را از آتش رهانیدیم. در این (بی‌تأثّیر کردن آتش، و رهانیدن ابراهیم از نـیرنگ کافران) نشانه‌هائی (بر قدرت خدا) برای مؤمنان است.
او را بکشید یا بسوزانید!.. این هم پاسخ دعوت روشن و ساده و مرتّب و منظّمی است که با آن دلهـایشان و خردهایشان را مخاطب قرار می‌دهد، بدان شیوه‌ای کـه ارزش آن را در عرضه کردن دعوتها بیان داشتیم.
وقتی که طاغیان و یاغیان از چهرۀ ترش و اخموی خود پرده برداشتند، پو ابراهیم علیه السّلام نمی‌توانست به دفـع آن بکوشد، و خویشتن را بپاید و مصون و محفوظ نماید، چرا که او فرد یکه و تنها و بدون اسلحه و ابزار دفاعی بود، نه می‌توانست به دفع بلا کوشد، و نه می‌توانست نیرو و قدرتی تهیه ببیند، بدین هنگام است که قدرت یزدان بـی‌پرده و آشکار و عـیان دخـالت مـی‌کند، و معجزه‌ای را می‌نماید که خارج از انس و الفت معلوم و مشهور بشری است:
(فَأَنْجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ).
خدا او را از آتش رهانید.
در نجات ابراهیم از آتش به صورت خارق‌العاده، نشانۀ کاملی بود برای ایـمان آوردن کسـی کـه دلش آمـادۀ پذیرش حقیقت باشد. ولی قوم او با وجود این معجزۀ خارق‌العاده ایمان نیاوردند. ایـن امـر می‌رساند که خوارق عادات و معجزاف دلهـا را هدایت و رهـنمود نمی‌کنند. بلکه این استعداد و آمادگی است که انسان را به سوی هدایت و ایمان می‌کشاند و بدانها می‌رساند:
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ) (٢٤)
در ایـن (بی‌تأثّیر کردن آتش، و رهـانیدن ابـراهـیم از نیرنگ کافران) نشانه‌هائی (بر قدرت خدا) برای مؤمنان است.
نخستین نشانه نجاف از آتش است، و دومـین نشـانه درمانده شدن طاغیان و یاغیان از رساندن اذیّت و آزار به مرد تنهائی است که خدا می‌خواهد او را بـرهاند و نجات را بهره او گرداند. و سومین نشانه خارق العاده‌ای است که دلهای منـکر و خدانشناس را هدایت نمی‌دهد. این درس عبرتی است برای کسـانی کـه مـی‌خواهند تاریخ دعـوتها و رسالتها را مـطالعه کـنند، و دربارۀ چرخاندن و گرداندن دلها بیندیشند، و راجع به عوامل و اسباب هدایت و ضلالت به تدبّر و تفکّر بپردازند.
روند قرآنی نجات ابراهیم از آتش را پیگیری می‌کند و داسـتان را ادامـه مـی‌دهد. ابـراهـیم از ایـمان آوردن مردمانی نا امید گردید که دلهایشان در برابر مـعجزۀ آشکار نرم نگردید. ناگهان با ایشان جبهه مـی‌گیرد، و پیش از این که به تـرک هـمگان بگوید و از ایشـان کناره گیری کند، حقیقت کار و بارشان را بدیشان گوشزد می کند:
(وَقَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَیَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضًا وَمَأْوَاکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ نَاصِرِینَ) (٢٥)
(ابراهیم خطاب به قوم خود) گفت: شـما غـیر از خدا، بتهائی را برای خویشتن بـرگزیده‌ایـد تـنها بـه خـاطر محبّت (بزهکارانه‌ای) که در زندگی دنیا میان خـودتان (نسبت به آباء و اجداد و قوم و قبیلۀ خویش) داریـد، سپس در روز قیامت (دشمن یکدیگر مـی‌گردید و ایـن رشتۀ محبّت بـزهکارانـه از هـم گسیخته مـی‌شود، و) برخی از شما از برخی دیگر بیزاری می‌جوید و بعضی از شــما بــعضی دیگر را نـفرین مـی‌کند، و بـالاخره جایگاهتان آتش دوزخ خواهد بود و هیج یار و یـاوری نخواهید داشت (تا شما را از عذاب خدا برهاند).
ابراهیم بدیشان می‌گوید: شما غـیر از خـدا بـتهائی را برای خویشتن برگزیده‌اید و پرستش کرده‌اید، امّا نه از روی قانع شدن و باور پـیدا کـردن به حقانیّت ایـن پــرستش. بلکه برخـی بـرای سـازش و هـمزیستی مسالمت‌آمیز و موافقت و همگامی با برخی دیگـر در همچون عبادتی! دوستی نـمی‌خواهد بـه تـرک عـبادت دوست خود بگوید - هر چند هم حقّ برای او نـمایان و جلوه‌گر گردد - تا بدین وسیله مودّت و محبّت موجود در میانشان باقی بماند - هر چند هم به حسـاب حـقّ و عقیده باشد و حقّ و عقیده فدا شود! این چنین کاری در میان گروه‌ها و دسته‌هائی رخ می‌دهد که عقیده را جدّی نمی‌گیرند، و دوستی رفیق خود را بـه حساب عـقیده خشنود می‌کند، و کار عقیده را ساده‌تر و کـوچک‌تر از آن می‌بیند که بر سر آن با دوست خود مخالفت ورزد! عقیده بسیار جدّی است، آن اندازه جدّی که سستی و شل و ولی و خوشایند دیگران را نمی‌شناسد.
آنگاه ابـراهـیم صـفحۀ زنـدگی ایشان در آخـرت را بدیشان می‌نمایاند. ناگهان می‌بینند آن مودّت و محبّتی که می‌ترسیدند به سبب عقیده رخنه بدان برسد، و بر پرستش بتها ماندگار می‌ماندند تا آن مودّت و مـحبّت خلل نپذیرد و رخنه‌ای بدان نرسد، در روز قـیامت بـه دشــمنانگی و نـفرین یکـدیگر کـردن و گسـیختن از همدیگر تبدیل شده است:
(ثُمَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَیَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضًا).
سپس در روز قیامت (دشمن یکدیگر مـی‌کردید و ایـن رشتـۀ محبّت بـزهکارانـه از هـم گسیخته مـی‌شود، و) برخی از شما از برخی دیگر بیزاری می‌جوید و بعضی از شما بعضی دیگر را نفرین می‌کند.
روزی که قیامت است پیروان از پیروی شدگان بیزاری می‌جویند و آنها را دشمن می‌دارنـد، و ایـن یکی از دوستان آن دیگری را کافر مـی‌شمارد، و هـر دسـته و گروهی، دسته و گروه همعقیده و همفکر خود را مـتّهـم می‌کند و می‌گوید که آنان مـا را گمراه کـردند، و هـر گمراهی دوست گمراه کنندۀ خود را نفرین می‌فرستد! آن وقت هم همچون کافر شمردن همدیگری و نـفرین نمودن یکدیگری، سودی نمیبخشد، و عذابی را از سر کسی کوتاه و به دور نمی‌کند:
(وَمَأْوَاکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ نَاصِرِینَ) (٢٥)
و بالأخره جایگاهتان آتش دوزخ خواهد بود و هیچ یار و یــاوری نـخواهـید داشت (تـا شما را از عـذاب خدا برهاند).
جایگاهشان آتشی خواهد بود که خواسته‌اند ابراهیم را بدان بسوزانند، ولی خدا او را کمک کرده است و از آن آتش نجات داده است. ولی ایشان هیچ گونه کـمـک و نجاتی ندارند!
دعوف ابراهیم از قوم خود پایان پذیرفت، و معجزه‌ای به پایان آمد که در آن شکّ و گمانی نبود. هم این و هم آن سرانجام به ایمان آوردن یک فرد، بلی فـقط یک نفر، منتهی گردید، البّته جدای از همسرش. آن یک نفر هم لوط بود که برادرزاده‌اش بوده است، همان گونه کـه برخی از روایتها نقل کرده‌انـد. هـاحر از اورکـلدانـیان عراق تا آن سوی اردن با ابراهیم همراه بوده است. دو نفری در آنجا رحـل اقـامت افکـنده انـد و سکـونت گزیده‌اند.
(فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَقَالَ إِنِّی مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).
لوط به ابراهیم ایمان آورد (که خود از موحدان بزرگ بود). ابراهیم گفت: مـن بـه سـوی پروردگارم هجرت می‌کنم (و در راه رضای او گام بـرمی‌دارم) چرا که او مـقتدر (است و مـرا از دست دشـمنانم مـی‌رهاند و بـه آرزویم می‌رساند، و) حکیم است (و به من جژ کاری را فرمان نمی‌دهد که در آن خیر و صلاح باشد. ابراهیم از عراق به شام مهاجرت کرد و قوم و قبیلۀ خود را رهـا ساخت).
دربارۀ فرمودۀ ابراهیم[2] اندکی می‌ایستیم که می‌گوید:
(إِنِّی مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّی).
من به سوی پروردگارم هجرت می‌کنم.
تا ببینیم برای چه چیز مهاجرت کرده است. او که برای نجات و رهائی مهاجرت نکرده است. برای به دست آوردن زمینی یا رونق کسب و کار و یا برای تجارت و بازرگانی بار سفر بـرنبسته است. بـلکه او به سـوی پروردگارش مهاجرت نموده است. به سوی او مهاجرت کرده است تا در پناه او بغنود. قلب و عقیدۀ خود را پیش از گوشت و خون خود به مهاجرت برده است. سوی خدا مهاجرت کرد تا عبادت را و دل خود را و سراسـر وجود خود را در سرزمین هجرت برای خدا خـالص و مخلص کند، و دور از سرزمین کفر و ضلالت، خالصانه خدا را بپرستد. این وقتی بود که او امیدی به هـدایت یافتن و ایمان آوردن قوم خود برایش نمانده بود. خدا به ابراهیم بجای سرزمین و قـوم و اهـل خـودش عوض داد. بجای همۀ اینها بدو فرزندانی داد که رسالت خدا تا دنیا وجود دارد در میان آنان باشد و تـا دامـنۀ قیامت پیامبری خلعت نسل و نژاد او گردد. بس از او همۀ پیغمبران از نسل و نژاد او بوده‌اند، و همۀ دعوتهای آسمانی خلعت ایشان گردیده است. این هم عوض بزرگی در دنیا و آخرت است:
(وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْکِتَابَ وَآتَیْنَاهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیَا وَإِنَّهُ فِی الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ) (٢٧)
ما به ابراهیـم، اسحاق و (نوه‌اش) یعقوب را عطا کردیم، و در دودمان او نبوّت قرار دادیم و کتاب (آسمانی برای آنان فرستادیم) و در دنیا پاداش او را دادیـم، و وی در آخرت ار زمرۀ صالحان است.
این عطا فراوانی از فضـل و لطف خـدا است. در آن خشنودی یزدان سبحان در حقّ مردی جلوه‌گر می‌آید که خـلوص سـراپـای او را تشکیل داده است و وی را مجسّمه‌ای از اخلاص کرده است، آن مردی که طاغیان و یاغیان تصمیم گرفتند که او را با آتش بسوزانند و جـزغاله‌اش گـردانـند. ولی در میان آتش هـمه چـیز پیرامون او سرد و سالم، و مهر و عطوفت، و لطـف و نعمت گردد، به پاداش اخلاصی که ورزید.
*
سپس داستان لوط به دنبال داسـتان ابراهیم آغاز می‌گردد، پس از آن که او هـم بـا ابـراهیم بـه سـوی پروردگارش هجرت کرده بود. لوط و ابراهیم در فلات اردن فرود آمدند و سکونت گزیدند. بـعد از آن لوط خودش در میان قبیله‌ای از قبائل زندگی را ادامه داد که در سواحل بحرالمیّت یا دریاچۀ لوط در شهر سـدوم بسر می‌بردند. لوط از طریق دامادی و ادامۀ زندگی در میانشان فردی از ایشان گردید.
بعدها چنین شد که در میان این قوم انحراف جـنسی عجیبی شائع و پراکنده گردید. قـرآن مـی‌فرماید ایـن انحراف جنسی برای نخستین بار است کـه در تـاریخ بشریّت روی می‌دهد. انحراف جنسی، یـعنی ایـن کـه مردان با یکدیگر همجنس بازی کـنند و بـه یکـدیگر بگرایند، بجای این که مردان به زنان عشق ورزند و با آنان ازدواج نمایند، زنانی که خدا ایشان را برای مردان آفریده است، تا از دو جنس مخالف یگانهای سـرشتی ثمربخش پدید آیند و ادامۀ زندگی را با تـولید نسـل برابر سرشت مستمرّ در همۀ زنده‌ها تضمین کنند. زیرا خداوند زنده‌ها را به صورت زوجیّت آفـریده است و آنها را نر و ماده نموده است. انحراف جنسی همجنس بازی پیش از قوم لوط وجود نداشته است:
(وَلُوطًا إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَکُمْ بِهَا مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعَالَمِینَ (٢٨) أَئِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ وَتَقْطَعُونَ السَّبِیلَ وَتَأْتُونَ فِی نَادِیکُمُ الْمُنْکَرَ فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (٢٩) قَالَ رَبِّ انْصُرْنِی عَلَى الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ) (٣٠)
آیا شما با مردان آمیزش می‌کنید، و راه (تولید و تکبیر نسـل) را مــی‌بندید، و در بــاشکاه‌ها و مجالس خود (آشکارا و در میان جمع، بدون ترس و خوف از یزدان، و حــیا و شـرم از مـردمان) کـارهای زشت انــحام می‌دهید؟ (و دامن عصمت به گناه مـی‌آلائید؟!) پـاسخ قوم او جز این نبود که بگویند: اگر راست میگوئی، عذاب خدا را بر سر ما بیاور (و ما مردمان آلوده را امان مده! لوط از آستانۀ خدا کمک طلبید و) گفت: پروردگارا! مرا بر قوم تباه پیشه پیروز گردان.
از گفتگوی لوط با قوم خود پیدا است که فساد و تباهی با تمام اشکال و انواعی که دارد به میان آنان سـرایت کرده است و پخش گردیده است. ایشـان بـه انـحراف جنسی می‌گرائیدند و همجنس بازی می‌کردند به گونه‌ای که کسی در میان جهانیان ییش از ایشان همچون کـار زشت و پلشتی را نکرده است:
با مردان نزدیکی مـی‌نمودند و لواط مـی‌کردند. ایـن چنین عمل زشت و پلشتی دالّ بر انحراف کامل فطرت و تباهی گرفتن واقعی آن است. فطرت گاهی تباهی و فساد می‌گیرد با تجاوز و تعدّی از حدّ اعتدال و پاکی در نزدیکی با زن، و این هم گناه زشـتی و عـمل پـلشتی است، و لیکن باز هم در دائرة فطرت و منطق آن است. و لیکن چنان انحرافی، انحراف دیگـری است و به در آمدن از فطرف همۀ زنـده‌ها است. فسـاد پـذیرفتن و تباهی گرفتن ترکیب‌بند نفسانی و هم ترکیب‌بند اندامی است. خداوند لذّت نزدیکی زناشوئی میان مرد و زن را هماهنگ و همنوا با شاهراه بزرگ زندگی کرده است، و آن را مایۀ ادامۀ این خطّ سیر سترگ بـا زاد و ولد‌ی نموده است که از این نزدیکی زناشوئی نشأت می‌گیرد و پدیدار می‌آید. هستی هـر یک از مـرد و زن را بـه گونه‌ای ساخته است و آمـاده کـرده است کـه از ایـن نزدیکی زناشوئی لذّت ببرند، هم لذّت نـفسانی و هـم لذّت اندامی موافق بـا آن شـاهراه بزرگ زنـدگی، و هماهنگ با آن خـطّ سـیر سترگ ادامـۀ حیات. ولی نزدیکی انحرافی و همجنس بازی بدشگون هـیچ گـونه هدفی را برآورده نمی‌کند، و خدا فـطرت را بـه سـبب نبودن هدف از آن کار ننگین آمادۀ همچون گسـتره‌ای ننموده است، و فطرت را بدان گسیل نداشته است. اگر کسی در همجنس بازی لذّتی ببرد، بدین معنی است که او کارش بدانجا کشیده است که از خطّ سـیر فـطرت بیرون افتاده است و به ترک فـطرت گـفته است، و از انسانیّت مسخ شده است، مسخی که با خطّ سیر حیات مرتبط نمی‌باشد و نمی‌سازد!
آنـان راهـزنی مــی‌کردند و به دزدی در گـردنه‌ها می‌پرداختند، و اموال مـردم را غـارت مـی‌نمودند، و مسافران و راهگذران را به ترس و هراس می‌انداختند، و به مردان تجاوز می‌کردند و با زور با ایشـان لواط می‌نمودند. این کار گام بلندی در بزهکاری پیشین به سوی سلب آبرو و حیثیت و غارت مال و جان، و تباهی و فساد در زمین است.
در باشگاه‌ها و مجالس خود مرتکب زشتی و پلشتی می‌شدند. این عـمل زشت و پـلشت را آشکـارا و بـه شکل دسته جمعی انجام می‌دادند و بر انعام آن همرأی و متّفق بودند. یکی از دیگری شرم و حیا نمی‌کرد. این هم بالاترین درجۀ بـزهکاری و فـاحشه‌گـری است، و بیانگر فساد کامل فطرت، و افتخار به پستی و رذیلت تا بدان اندازه است که با آن امـیدی بـه خیر و صـلاح مردمان و اصلاً حال و مآل ایشان نیست!
داستان قوم لوط در اینجا مختصر و چکیده است. پیدا است که لوط در آغاز کار با ایشان امر به معروف و نهی از مکر داشته است، ولی آنـان بـر بـزهکاری و نابکاری خود اصرار ورزیده‌اند و پافشاری کـرده‌انـد. آن وقت بوده است که ایشان را از عذاب خدا ترسانده است، و با پسـتی و پـلشتی بزهکاریهای بز‌رگشان مبارزه و پیکار نموده است:
(فَمَا کَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلا أَنْ قَالُوا: ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ) (٢٩)
پـاسخ قوم او جز ایـن نـبود کـه بگویند: اگر راست میگوئی، عذاب خدا را بر سر ما بیاور (و مـا مـردمان آلوده را امان مده!).
این افتخار کردن و نازیدن به خود در برابر بـیم دادن آسـمان است! مـبارزه طلبی هـمراه با تکذیب است. گــریزی است کـه برگشتی از آن انـتظار نـمی‌رود. پیغمبرشان بهانه‌ای برای ایشان بر جای نگذاشت و عذر آیشان را خوا‌ست. چیزی جز این نماند که رو به سوی پروردگارش کند و مدد و یاری نهائی او را بطلبد:
(قَالَ: رَبِّ انْصُرْنِی عَلَى الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ) (٣٠)
(لوط از آستانۀ خدا کمک طلبید و) گفت: پروردگارا! مرا بر قوم تباه پیشه پیروز گردان.
در اینجا پرده بر دعا و درخواست لوط فرو می‌افتد، تا این پرده از پذیرش دعا و درخواست بالا رود و کـنار افتد. در راستای این راه فرشتگان موظّف می‌شوند که فرمان اجراء امر یزدان را به ابراهیم برسانند، و در ضمن اطّلاع دادن بدو، تولّد پسر صالح و شایسته‌ای را بدو مژده دهند که از همسرش به دنیا می‌آید، همسری که قبلا نازا بوده است:
(وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِیمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا إِنَّا مُهْلِکُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْیَةِ إِنَّ أَهْلَهَا کَانُوا ظَالِمِینَ (٣١) قَالَ إِنَّ فِیهَا لُوطًا قَالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیهَا لَنُنَجِّیَنَّهُ وَأَهْلَهُ إِلا امْرَأَتَهُ کَانَتْ مِنَ الْغَابِرِینَ) (٣٢)
هنگامی که فرستادگان (فرشتۀ) مـا بـه پــش ابـراهیم آمدند و (تولّد اسحاق و یعقوب را) نوید دادند و (ضمناً) افزودند که ما اهل این شهر را هلاک خواهیم کرد چرا که اهل آن سـتمگرند. ابراهـیم گفت: لوط در آن شهر است! گفتند: (نگران مباش) ما بهتر (از تو) می‌دانیم کـه چه کسانی در آن هستند. او را و خانواده و پیروانش را نـــجات خـواهـیم داد، مگر هـمسر او را که از جملۀ ماندگاران و نابودشوندگان خواهد بود.
این صحنه، صحنۀ فرشتگان با ابراهیم است. محتصر و چکیده در اینجا آمده است زیرا این صـحنه در ایـنجا مقصود اصلی نیست. در داستان ابراهیم گذشت که خدا بدو اسحاق و یــوب را عطا کرد. تولّد اسحاق موضوع مژده است. بدین خاطر در اینجا داستان مژده دادن به درازا نیامده است و مفصّل بیان نشده است. زیرا هدف به اتمام رساندن داستان لوط است. ذا بـیان گــردیده است که عبور فرشتگان از سرزمین ابرهیم و ملاقات با وی تنها برای مژده دادن بوده است و بس. آنگاه بدو از وظیفۀ مهمّی که دارند خبر می‌دهند و وظیفۀ اصلی خود را یادآور می شوند:
(إِنَّا مُهْلِکُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْیَةِ إِنَّ أَهْلَهَا کَانُوا ظَالِمِین) (٣١)
ما اهل این شهر را هلاک خواهیم کرد. چرا که اهـل آن ستمگرند.
رقّت قلب و رأفت سرشتی، ابراهیم را فـرا گـرفت. به فرشتگان گفت: در این شهر لوط هم سکونت دارد. او مرد صالحی است و شخص ظالمی نـیست! فـرشتگان مأمور بدو پاسخ دادند، پاسخی که بدو اطمینان بخشید کــه به لوط زیــانی نـمی‌رسانند و گزندی وارد نمی‌گردانند. برای او پرده از آگاهی خود از وظیفه‌ای که دارند برمی‌دارند و یادآور می‌شوند کـه کـار خود را می دانند و کاملاً به وظیفۀ اصلی آشنا هستند:
(قَالُوا نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیهَا لَنُنَجِّیَنَّهُ وَأَهْلَهُ إِلا امْرَأَتَهُ کَانَتْ مِنَ الْغَابِرِین) (٣٢)
گفتند: (نگران مباش) ما بهتر (از تو) مـی‌دانیم کـه چـه کسـانی در آن هسـتند. او را و خانواده و پـیروانش را نـجات خـواهـیم داد، مگر هـمسر او را که از جملۀ ماندگاران و نابودشوندگان خواهد بود.
زن لوط مردمان را دوست می‌داشت، در حالی که بـه بزهکاریها و انحرافهایشان معترف بود. ایـن هـم کـار شگفتی است.
روند قرآنی به صحنۀ سـوم مـی‌پردازد، صـحنه لوط، ان هنگام که فرشتگان به شکل نوجوانان زببا و بـا نمک درآمده بودند. لوط هم خلق و خوی قوم خود را می‌دانست. و متوجّه بود که چه بلائی در انـتظار ایـن مهمانان او است، بلائی کـه نـمی‌تواند آن را دفـع و برطرف سازد. دلش تنگ گردید و حضور ایشان در این شرائط و ظـروف نـابهنجار و سـخت، او را بدحال و آشفته کرد:
(وَلَمَّا أَنْ جَاءَتْ رُسُلُنَا لُوطًا سِیءَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا).
هنگامی که فرستادگان مـا پـیش لوط آمـدند، لوط بـه خاطر آنان سخت ناراحت و دلتنگ شد.
روند قرآنی در اینجا یـورش قـوم را بـه مـهمانان، و گفتـگوی لوط با ایشان را به اخـتصار بـیان مـی‌کند، گفتگوی با ایشان بدان هنگام که آنان در آتش بیماری همجنس بازی می‌سوزند و سرا پا هوا و هوس می‌گردند ... روند قرآنی به سوی پـایانه کـار حـرکت مـی‌کند. ناگهان فرشتگان لوط را از حـقیقت امـر خود مـطّلع مــی‌سازند، و وظـیفۀ مــهمّ خـود را بـه آگـاهی او می‌رسانند، بدان هنگام که او به همچون اندوهی گرفتار آمده است و در همچون تنگنائی گیر کرده است:
(وَقَالُوا لا تَخَفْ وَلا تَحْزَنْ إِنَّا مُنَجُّوکَ وَأَهْلَکَ إِلا امْرَأَتَکَ کَانَتْ مِنَ الْغَابِرِینَ (٣٣) إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلَى أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْیَةِ رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ) (٣٤)
(فرشتگان) گفتند: مترس و غمگین مـباش! مـا تـو را و خانواده و پیروان تو را نجات خواهیم داد مگر همسرت را که از مـاندگاران و نابود شوندگان خواهد بود. ما بـر اهل این شهر عذابـی از آسـمان پـه خاطر نافرمانی و فسق و فجورشان نازل خواهیم کرد.
این آیه صحنۀ نابودی و هلاکی را ترسیم مـی‌کند کـه گریبانگیر شهر و همگی اهالی شهر گردیده است - مگر لوط و اهل و عیال مؤمن و پیروان با ایـمان او کـه از نابودی و هلاک رسته‌اند - این نابودی و هلاک با نزول بارانها و سنگهای آلوده به گل بوده است. گمان می‌رود یک پدیدۀ آتشفشانی شهر را زیر و رو کـرده است و آن را در خود فرو برده است، و آن گاه بارانهائی بر آن شهر باریده است و سنگ باران آتشفشانی بر سر شهر و اهالی درگرفته است بارانها و سقوط سنگهائی که با آتشفشانیها همراه است.
هنوز که هنوز است آثار این ویرانی و نـابودی بـاقی است و از مـعجزه‌ها و نشـانه‌های وجود خـدا سـخن می‌گوید برای نسلهائی که خردمندانه بدان آثار بنگرند و دربارۀ آنها بیندیشند و به تدبّر و تفکّر بنشینند:
(وَلَقَدْ تَرَکْنَا مِنْهَا آیَةً بَیِّنَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ) (٣٥)
ما از آن شهر آثار نمایانی را بر جای گذاشتیم تـا درس عبرتی برای کسانی باشد که از روی خرد عمل می‌کنند. این سرنوشت طبیعی چـنین درخت نـاپاکـی است کـه تباهی پذیرفته است و گندیده است، و شایان میوه دادن و زنده ماندن نمانده است، و برای چیزی جز از ریشه کندن و تکّه تکّه نمودن نمی‌ارزد.
*
آنگاه اشاره‌ای به داستان شعیب و مدین می‌شود.
(وَإِلَى مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا فَقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَارْجُوا الْیَوْمَ الآخِرَ وَلا تَعْثَوْا فِی الأرْضِ مُفْسِدِینَ (٣٦) فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ) (٣٧)
(همچنین فرستادیم) شعیب را به سوی شهر مدین کـه خود از اهالی آنجا بـود. گفت: آی قوم مـن! خدای را پرستش کنید، و (سعادت) روز بازپسین را بخواهید، و در زمین اصلاً فساد و تباهی نکنید. او را تکذیب کردند و زلزله آنان را فرو گرفت و در خانه و کاشانۀ خود به رو در افتادند و مردند.
رو درافتادند و مردند.
ایــن اشـارهای است که وحدت دعوت را آشکار می‌سازد، و اصل عقیده را نمایان می‌گرداند:
(اعْبُدُوا اللَّهَ وَارْجُوا الْیَوْمَ الآخِرَ).
خدای را پرستش کنید، و (سـعادت) روز بازپسین را بخواهید.
پرستش خدای یگانه اصل بنبادین عقیده است. امید به روز بازپسین ضامن برگشت دادن از چیزی بـود کـه ایشان در این زندی دنیوی به دنبالش بودند، و آن به دست آوردن مادیّات حرام از راه کـاستن از پیمانه و ترازو، و راهزنی و غارت اموال مسافران و رهگذرانی بود که برای بازرگانی رفت و آمد می‌کردند، وکاستن از اشیاء مردمان و تباهی در زمـین، و گـردن کشی بـا انسانها و یاغیگری با ایشان بود.
روند قرآنی پایان کار ایشان را چکیده‌وار بیان می‌دارد: آنان سرانجام پـغمبرشان را تکذیب کردند، و هلاک و خانه خراب گردیدند، آن گونه که سنّت و قانون خدا در گرفتار کردن تکذیب کنندگان و بر باد دادن هستی ایشان است.
(فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِی دَارِهِمْ جَاثِمِینَ) (٣٧)
زلزله آنان را فرو گرفت و در خانه و کاشانۀ خود به رو در افتادند و مردند.
قبلاً سخن از زلزله‌ای رفت که شهر و دیار آنان را به تکان اندا‌خت، و به دنبال غرّشی که در همه جا پیچید و دلهایشان را از جای برد و ایشان را بیهوش نقش زمین کرد، و در خانه‌هایشان خشکیدند و از جنبش افـتادند، زلزله شدیدی در گرفت که شهر و دیارشان را به جولان درآورد!
*
اشاره‌ای نیز به هلاک شدن و نابود گردیدن عاد و ثمود می‌شود:
(وَعَادًا وَثَمُودَ وَقَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ مِنْ مَسَاکِنِهِمْ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَکَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ) (٣٨)
(ما قبائل) عاد و ثمود را (نیز بـه گناهاثشان گرفتیم و نـابودشان کـردیم) و خـانه و کـاشانۀ (ویـران شـدۀ) ایشان (سر راه مسـافرت شما است و) برای شما نمایان است، اهـریمن اعـمال (زشت و پـلشت) ایشـان را در نظرشان آراست و بدین وسیله ایشان را از راه (حقّ و حقیقت) بازداشت، در حالی که چشم بینا داشتند (و حقّ و باطل را در پرتو تبلیغ انبیاء از هم تشخیص می‌دادند). قوم عـاد در احـقاف سکونت داشتند که در جـنوب جزیرة العرب نزدیک حضرموت است. قوم ثمود هم در حجر می‌زیستند که در شـمال جـزیرة العرب نـزدیک وادی القری است. قوم عاد به وسیلۀ تـند باد سرد و سرکش و پر سر و صدای ویرانگری نابود شدند.[3] قوم ثمود هم با صدای شدید و وحشتناک صاعقه و امواج هراسناک زلزله نابود گـرد‌یدند.[4] منازل قـوم ثـمود برجای مـانده بـود و عربها آن خـانه‌های ویـران را مـی‌دیدند و در کـوچ زمسـتانی و تـابستانی از کـنار خرابه‌های مـنازلشان مـی‌گذشتند، و آثـار ویـرانـی را می‌دیدند، و مشاهده می‌کردند که چگونه بعد از عزّت و قدرت ویـران و خـراب گـردیده است و مـایۀ عبرت دیگران شده است.
این اشارۀ مختصر راز ضـلالت و گـمراهـی ایشـان را معلوم همگان می‌دارد، و همچون کاری راز ضلالت و گمراهی دیگران نیز می‌گردد.
(وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَکَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ) (٣٨)
اهریمن اعمال (زشت و پـلشت) ایشـان را در نطرشان آراست و بدین وسیله ایشان را از راه (حـقّ و حقیقت) بازداشت، در حالی که چشم بینا داشتند (و حقّ و باطل را در پرتو تبلیغ انبیاء از هم تشخیص می‌دادند).
آنان که خرد داشتند، و دلائل هدایت جـلو دیـدگانشان بود. ولی اهریمن ایشان را به دنبال خود کشید، و اعمال و افعالشان را در نظرشان آراست. از این سوراخ نمایان بــه ســوی ایشــان رفت، ســوراخ غـرورشان و خود بسندیشان، و شگفت‌زده شدن از اعمال و افعالی که می‌کردند، و سوراخ گول خوردنشان به وسیلۀ قدرت و قوّت و مال و متاعی که داشتند.
(فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ).
و بدین وسیله ایشان را از راه (حقّ و حقیقت) بازداشت. آنان را از راه هدایت یگانهای بازداشت که بـه ایـمان مـنتهی می‌شد. فـرصت را از ایشـان گـرفت و وقت مناسب آنان را هدر داد.
(وَکَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ) (٣٨)
در حالی که چشم بییا داشتند (و حقّ و باطل را در پرتو تبلیغ انبیاء از هم تشخیص می‌دادند).
می‌توانستند ببینند و تشخیص بـدهند. درک و شـعور داشتند و از عقل و خرد برخوردار بودند.
*
روند قرانی به قارون و فرعون و هامان هم اشـارهای کرده است.
(وَلَقَدْ جَاءَهُمْ مُوسَى بِالْبَیِّنَاتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الأرْضِ وَمَا کَانُوا سَابِقِینَ) (٣٩)
موسی با دلائل و براهین روشن به سراغ آنان رفت. امّا ایشان در زمین اسـتکبار و بـرتری جوئی کـردند، ولی نـتوانستند پـیشی گیرند (و از دست خدا بگریزند و خویشـن را از عذاب او برهانند).
قارون از قوم موسی بود. با ثروت و با دانشی که داشت بــدیشان سـتم کـرد و بـر آنان سرکشی نمود. پـند اندرزگویان دلسوز را نشنید کـه بـدو گـفتند نیـکی و نیـکوکاری کند، و میانه‌روی و اعتدال داشـته بـاشد، تواضع و فروتنی نماید و ستمگری و سرکشی نکند و فساد و تباهی نورزد. فرعون شخص طاغی و یاغی و ظالم و ستمگری بود. مرتکب زشت‌ترین و بزرگ‌ترین بزهکاریها می‌شد و به مردمان زور می‌گفت و ایشان را به سخره و بیگاری می‌گرفت، و آنان را دسته دسته و گروه گروه و پراکنده و جدای از یکـدیگر مـی‌کرد، و قلدرانه و ستمگرا‌نه پسران بنیاسرائیل را مـی‌کشت و دخترانشان را زنده می‌گذاشت. هامان وزیر فرعون بود، و او نیرنگها و دوز و کلکهای فرعون را ترتیب می‌داد و مکر و کیدشان را ردیف می‌کرد، و یار و یاور فرعون در کار ظلم و ستم و دستگیر کردن و به کیفر رساندن و تاخت بردن و یورش نمودن بود.
(وَلَقَدْ جَاءَهُمْ مُوسَى بِالْبَیِّنَاتِ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الأرْضِ).
موسی با دلائل و براهین روشن به سراغ آنان رفت، امّا ایشان در زمین استکبار و برتری جوئی کردند.
ثروت و قدرت و هو‌شیاری و زرنگی ایشان را محـوظ و مصون کرد. ایشان را محفوظ و مصون از دستگیری و به کیفر رساندن خدا ننمود، و آنان را از عذاب خـدا رها و گریزان نکرد. بلکه خدا ایشان را فراچنگ آورد و گرفتار عذاب و عقابشان کرد، همان گونه که خواهد آمد.
(وَمَا کَانُوا سَابِقِینَ) (٣٩)
ولی آنــان نــتوانسـتند پـیشی گیرند (و از دست خدا بگریزند و خویشتن را از عذاب او برهانند).
*
آنان که صاحب قدرت و قوّت و امـوال و دارائـی و اسباب و وسائل ماندن و چیره شدن بودند، خدا جملگی ایشان را گرفتار کرد و فرا چنگ آورد، پس از آن کـه ایشان مردمان را شکنـجه و گرفتار می‌کردند و مدّتهای مدید اذیّت و آزار می‌رساندند:
(فَکُلا أَخَذْنَا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنَا عَلَیْهِ حَاصِبًا وَمِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الأرْضَ وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنَا وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ) (٤٠)
ما هر یک از اینها را به گناهانشان گرفتیم: برای بعضی از ایشان طوفان هـمراه بـا سنگریزه حواله کردیم، و بــعضی از ایشـان را صدای (رعب‌انگیز صـاعقه‌ها و رمین‌لرزه‌ها) فرا گرفت، و بـرخی ار ایشـان را هــم بـه زمین فرو بردیم، و برخی دیگر را (در آب دریـا) غـرق کردیم. خداوند هرگز بدیشان ستم نکرده است و آنـان خودشان (با ارتکاب کفر و فسق و فـور) به خویشتن ستم کردند (و نتیجۀ آن را هم دیدند و چشیدند).
حاصب قوم عاد را فرا گرفت. حاصب باد تند و ویرانگر و سرد و پر سر و صدائی است که سنگریزه‌های زمین همراه با آن بـه هوا پـرتاب مـی‌شوند و بر مـردمان میافتند و ایشان را مـی‌کشند. قـوم ثـمود را صـدا‌ی صاعقه‌ها که با زمین لرزه در مرکز وقوع آن همراه است در برگرفت. خدا قارون و خانه و کاشانه‌اش را به زمین فرو برد. فرعون و هامان هم در دریا غرق شدند. همۀ آنان به کیفر ظلم و ستم خود گرفتار آمدند.
(وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلَکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ) (٤٠)
خـداونـد هرگز بـدیشان سـتم نکرده است و آنان خودشان (با ارتکاب کفر و فسق و فجور) به خویشتن ستم کردند (و نتیجۀ آن را هم دیدند و چشیدند(.
*
هم اینک که بر محلّهای نابودی سرکشان و ستمگران کافر ایستاده‌ا‌یم، و هم اینک که بر جایگاه نقش زمـین شدن و هلاک گردیدن بزهکاران و تباهی پیشگان طاغی و یاغی در طول قرنها و گذشت نسلها لنگر اندا‌خته‌ایم، و هم اینک کـه در سرآغـاز سـوره از فـتنه و بلا و آزمایش و آزمون و گـول زدن و فـریب دادن سـخن رانده‌ایم، الان روند قرآنـی دربـارۀ حققت نـیروهای دشمن و بدخواه در این جولانگاه مثلی می‌زند ... تنها یک نیروی واقعی و پایدار وجود دارد که نیروی ایزد دادار است و بس. همۀ نـیروهای جز آن مـتعلّق به آفریدگان است ناچیز و سست و ضعیف است. هر کس که بدان نیروها چنگ بزند یا پناه ببرد، او به عنکبوت ضعیفی می‌ماند که به لانه‌ای پناه می‌برد که از تارهای سست و ناچیز ساخته و پرداخته شده است. هم عنکبوت و هم لانه‌ای که بدان پناه می‌برد در ضـعف و سسـتی یکسان و برابرند:
(مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیَاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ (٤١) إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْءٍ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (٤٢) َتِلْکَ الأمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا یَعْقِلُهَا إِلا الْعَالِمُونَ) (٤٣)
کار کسانی که جز خدا (اشخاص و اصنام و اشیائی را به دوستی برگرفته‌اند، و از میان آفریدگان، برای خود) سرپرستانی برگزیده‌اند، همچون کار عنکبوت است که (برای حفظ خود از تـارهای نـاچیز) خانه‌ای برگزیده است (بدون دیوار و سقف و در و پیکری که وی را از گزند باد و باران و حوادث دیگر در امان دارد). بیگمان سست‌ترین خانه‌ها خانه و کاشانۀ عنکبوت است. اگر آنان از سستی معبودها و پایگاه‌هائی که غیر از خدا برگزیده‌اند باخبر بودند، به خوبی) می‌دانستند (که در اصل بر تار عنکبوت تکیه زده‌اند). خداوند از چیزهائی که بجز خدا به فریاد می‌خوانند آگاه است و او چیرۀ کار بجا است (و بر نابودی آنان توانـا است، ولی حکمتش ایجاب می‌کند که به مردمان فرصت کافی بـدهد و بــر همگان اتمام حجّت کند)، اینها مثالهائی هسـتند که مـا بـرای مــردم مـی‌زنیـم، و جز فرزانگان، آنها را فهم نمی‌کنند (و سوای خردمندان از آنها عبرت نمی گیرند و درس زندگی نمی آموزند).
این تصویر شگفتی و درسـتی از حقیفت نـیروها در گسترۀ جهان هستی است. حقیقتی است کـه مـردمان گاه گاهی از آن غافل مـی‌شوند، در نتیجه ارزیابی و سنجش ایشان دربارۀ هـمۀ مـعیارها و مـقیاسها بـد و نادرست مـی‌شود، و تـصور و انـدیشۀ آنان دربـارۀ جملگی ارتباطها و پیوندها تباهی مـی‌گیرد، و هـمگی معیارها و مقیاسهائی که در دسترس دارند نـقص و عیب پیدا می‌کند، و نمی‌دانند به کجا رو می‌کنند. نمی‌دانـند چه چیزی را باید برگیرند و چـه چـیزی را باید رهـا سازند.
بدین هنگام است که نیروی فرماندهی و سـلطه گـری ایشان را گول مـی‌زند، و گـمان میبرند که نـیروی فرماندهی و سلطه‌گری نیروی توانائی است کـه قـادر است در این زمین به کار بپردازد و کارا باشد. با شوق و علاقه و با ترس و هراس بدان نیرو رو می‌کنند و دفع بیمها و جلب خواستهای خود را از آن می‌خواهند، و در برابرش کرنش میبرند و فـروتنی مـی‌کنند، و از آن می‌ترسند و به هراس مـی‌افـتند، و خشـنودی آن را می خواهند و می‌جویند تا در سایۀ خشنود کـردن ان اذیّت و آزارش را از خودشان بازدارند، یـا حـمایت و حفاظت آن را برای خویشتن تضمین کنند!
نیروی اموال و دارائی ایشان را گول مـی‌زند. گـمان میبرند نـیروی امـوال و دارائـی نـیروی مسـلط بـو سرنوشت مردمان و بر سرنوشت زندگی است. بدان نیرو با شوق و عـلاقه و با نحس و هـراس نــزدیک می گردند، و می‌کوشند آن نیرو را به دست بیاورند تـا در سایۀ آن گردن بیفزایند و بر عمر خود خود بیفزایند و بر گردۀ مردمان سوار شوند و بر آنان چیره گردند، همان گونه که گمان می بردند!
نیروی دانش هم ایشان را گول می زند. گمان می برد که نیروی دانش منشأ توان و مـنشأ مـال است، و بـلـکه سرچشمۀ همۀ نیروهائی است که انسان دارندۀ آنها در سایۀ قدرتمند می شود و بیا و برو و بگسیر و ببند پیدا می کند. مردمان به نیروی دانش کرنش کنان و فروتنانه نزدیک می شوند، انگار که آنان بندگانی در محرابها هستند و به پرستش می ایستند!
این نیرویی ظاهری، مردمان را گول مـی‌زنند. ایـن نیروهائی که در دسترس افراد و در دسترس گروه‌ها و در دسترس دولتها است، مردمان را می‌فریبند. مردمان پیرامون این نیروها طواف می کنند و می گردند، و بر روی آنها فرو میافتند، بدان گونه که پروانه گرد چرا‌غ طواف می‌کند و می‌گردد، و خود را بر روی آتش فرو می اندازد!
مردمان نیروی یگانه ای را فراموش می کنند که سائر نیروهای کوچک را می آفریند، و مالک همۀ آنها است، و او است که همۀ آنها را عطا می کند، و آنها را رهنمون می شود و رهنمود می کند، و هر گونه که خود بخواهد راه می برد و به هر کجا که بخواهد روان می کند.
مردمان فراموش می کنند که پناه بردن به همچون نیروهائی، چه در دسترس افراد، و چه در دسترس گروه ها، و چه در دسترس دولتها باشد، بسان پناه بردن عنکبوت به لانۀ خود است... عنکبوت حشرۀ ضعیف و سست و ناتوانی است نه ساختار و ترکیب بند نرم و ضعیف آن به گونه ای است که او را بپاید و محافظت نماید، و نه خانۀ سست و ناچیز آن به گونه ای است که او را مصون و محفوظ سازد.
در گسترۀ جهان هستی، حمایت و حفاظت جز حمایت و حفاظت خدا، و پناه گاه و مـکان امنی جز پناه گاه و مکـان امنی جز پناه گاه و مکان امن خدا، و تکیه گاه و پشت و پناهی جز تکیه گاه و پشت و پشت و پناه خدا، وجود ندارد.
این همان حقیقت بزرگ و سترگی است که قـرآن به استقرار آن در دلهای گروه مؤمنان صدر اسلام عنایت فرموده است و توجّه داشته است و اهمّیّت داده است، و در پرتو آن ایشان نیرومندتر از هر نیروئی شدند که بر سر راه آنان ایستادند و رزمیدند و سدّها و مانعها ایجاد کردند. این گروه مؤمن پـیشتاز در سـایۀ آن حـقیقت بزرگ و سترگ بود کـه شکوه و عـظمت جـبّاران و زورگویان زمین را لگدمال کردند و سنگرها و دژها را درهم کوبیدند و خراب و ویران کردند.
این حقیقت بزرگ و سترگ، در هـر درونـی مسـتقرّ گردیده بود، و هر دلی را آباد کرده بود، و آمیزۀ خون شده بود، و همراه خون به رگها دویده بود. این حـقیت بزرگ و سترگ تنها واژه‌ای نمانده بود که به زبان گفته شود، و تنها به شکل قضیه‌ای درنیامده بود که نیاز بـه مجادله و مباحثه داشته باشد. بلکه این حقیقت بزرگ و سترگ، چیز بدیهی آشکار و مستقرّ در زوایـای درون گردیده بود، و جز آن چیز دیگری در پهنۀ حسّ و خیال به جولان درنمی‌آمد و بر صفحۀ دل نمی‌گذشت.
تنها نیروی خدا نیرو است و بس. تنها ولایت و حمایت خدا ولایت و حمایت است و بس. جدای از ولایت و حمایت خدا همۀ ولایتها و حمایتها سست و ناچیز است و تنۀ فرسوده و پوسیده‌ای بیش نیست، هر چند کـه بـه ظاهر برتری گیرد و قد برکشد و گنده و ستبر به نـظر آید، و بتواند قلدری و زورگوئی‌کند و طاغی و یاغی شود، و هر اندازه هم از وسائل و ابزار تاخت و تـاز و طغیان و عـیان و توبیخ و تـنبیه را در اختیار گـرفته باشد.
این نیروها نیروی عنکبوت است. نیروهائی که عنکبوت در اختیار دارد جز تارهای خودش نیست:
(وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ) (٤١)
بیگمان سست‌ترین خـانه‌ها خـانه و کاشانۀ عنکبوت است. اگر (آنان از سستی معبودها و پایگاه‌هائی سه غیر از خدا برگزیده‌اند باخبر بودند، به خوبی) می‌دانشـتند (که در اصل بر تار عنکبوت تکیه زده‌اند(.
یاران دعوتها، آن کسانی که مورد فتنه و بلا و شکنجه و آزار قرار می‌گیرند، و با تشویق و ترغیب وگـول و فریب رویاروی می‌شوند، شایسته است در برابر ایـن حقیقت بزرگ و سترگ بایستند، و لحظه‌ای هـم آن را فراموش نکنند، بدان هنگام که با نــیروهای گوناگون روبرو می‌گردند این نیرو بدیشان زیـان مـی‌رساند و می‌کوشد که خرد و خمیر و نابودشان گرداند. آن نـیرو ایشــان را از راه بـه در می‌برد و آواره و سرگردان می‌کند، و می‌کوشد آنان را بخرد و زرخرید خود کند ... همۀ این نیروها تارهای عنکوت هستند در برابر حساب و کتابی که خدا دارد، و برابر حـساب و کتابی که عقیده دارد، وقتی که عقیده صحیح باشد، و زمانی که حـقیقت نیروها شناخته شود، و ارزیابی و سنجش نیروها درست و بجا انجام بگیرد.
(إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْءٍ).
خداوند از چیزهائی که بجز خدا بـه فـریاد مـی‌خوانند آگاه است.
آنان کمک می‌طلبند و یاری می خواهند از اولیائی که بجز خدا بـرمی‌گیرند و بـرمی‌گزینند! خـدا حقیقت و ماهیّت این اولیاء را می‌داند. این حقیفت و ماهیّت همان است که در مثل پیشین به تصویر کشیده شده است ... عنکبوت است و به تارهای خود پناه می‌برد!
(وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) (٤٢)
او چیرۀ کاربجا است (و بر نـابودی آنـان تـوانـا است، ولی حکمتش ایجاب می‌کند که به مردمان فرصت کافی بدهد و بر همگان اتمام حجّت کند).
تنها خـدا است کـه چـیره و تـوانا است، وکـاربجا و گردانندۀ این هستی است.
(وَتِلْکَ الأمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا یَعْقِلُهَا إِلا الْعَالِمُونَ) (٤٣)
اینها مثالهائی هستند که ما برای مردم مـی‌زنیم، و جز فرزانگان، آنها را فهم نمی‌کنند (و سـوای خـردمندان از آنها عبرت نمی‌گیرند و درس زندگی نمی‌آموزند).
گروهی از مشرکانی که دلهایشان بسـته شـده است و خردهایشان قفل گردیده است، این گونه مثلها و مثالها را مـادۀ تـمسخر و وسیلۀ ریشـخند کـردند، و گـفتند: پروردگار محمّد از مگس و عنکبوت سخن مـی‌گوید. این تصـویر شگفت، عقل و شعور ایشـان را به تکـان نینداخت چون نمی‌فهمیدند و نمی‌دانستند:
(وَمَا یَعْقِلُهَا إِلا الْعَالِمُونَ) (٤٣)
جز فرزانگان، آنها را فهم نمی‌کنند (و سوای خردمندان از آنها عبرت نمی‌گیرند و درس زندگی نمی‌آموزند).
*
آنگاه روند قرآنی این حقیقت بزرگ و سترگ را بدان حق عظیم و کبیری پیوند می‌دهد که در طرح و پروژۀ سراسر این جهان هستی است، بدان گونه که شیوه قران در ربط و پیوند هر حقیقتی بدان حقّ عظیم و کبیر است:
(خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ) (٤٤)
این آیه به دنبال داستانهای ییغـمبران این گونه می‌آید، و پس از مـثلی ذکـر مـی‌گردد کـه حقیقت و مـاهیّت نیروهای موجود در گسترۀ هستی را به تـصویر می‌کشد. این آیه هماهنگ با این نیروها و مربوط بدانـها ذکـر می‌شود در سایۀ پیوند قابل ملاحظه‌ای که با آنها دارد، همان پیوندی که همۀ حقائق پراکنده در جهان با آن حقّ نهان در آفرینش آسمانها و زمین دارند. آن حقّی که آسمانها و زمین بدان استوار و پابرجا گردیده‌اند و بر آن پایدار و ماندگار مانده‌اند، در میان آن نظم و نظام دقیقی که تخلّف نمی‌کند کندی نمی‌پذیرد و اختلاف و تضادّ ندارد و برخی از ان با بـرم دیگــرش بـرخـورد نمی‌نماید و ناهماهنگ و ناهمگون نمی‌شود، زیرا چنین نظم و نظامی حقّ همآوا و همنـوائـی است و هـیچ گونه کجی و کژی در آن وجود ندارد!
(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ) (٤٤)
قطعاً در ایـن (آفـرینش زیـبا و بـجای کـائنات) نشـانۀ بزرگی برای ایمانداران است (تا با آن خالق جهان را بشناسند).
آن مؤمنانی که در برابر نشانه‌های خداشناسی جـهانی پراکنده در اینجا و آنجا و لابلا و زوایای سراسر هستی، دلهایشان می‌گشاید نشانه‌هائی که در هماهنگی جهان و در نظم و نظام آن دیده می‌شوند، و چشمها هر کجا را بنگرند آن نشانه‌های پراکنده در اطراف و اینان عالم را می‌بینند. مؤمنان کسانیند که آن نشانه‌ها را درک و فهم می‌کنند، زیرا آنان دارای چشمان باز و بـینش آگـاه و عقل و شعور بیدار و هوشیار برای دریـافت و درک و فهم هستند.
*
روند قرآنی در پایان ایـن مـرحـله، کتابی را کـه بـر محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم نازل گردیده است و همچنین نماز و ذکر و یاد خدا را با حـقّی پـیوند مـی‌دهد کـه در سـراسـر آسمانها و زمین موجود است، و از دیگر سو آنها را با زنجیرۀ دعوت به سوی خدا پیوند می دهد که از زمان نوح علیه السّلام تاکنون ادامه داشته است و حلقه‌های آن بـه یکدیگه متّصل بوده است:
(اتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ) (٤٥)
(ای پیغمبر!) بخوان آنچه را که از کتاب (آسمانی قرآن) به تو وحی شده است، و نماز را چنان کـه بـاید بـرپای دار. مسـلّماً نـماز (انسـان را) از گناهان بزرگ و از کارهای ناپسند (در نظر شرع) بازمی‌دارد، و قطعاً ذکر خدا و یاد الله (از هر حیز دیگری) والاتر و بزرگتر است، و خداوند می‌داند که شما چه کارهائی را انجام می‌دهید (و سزا و جزایتان را خواهد داد).
بخوان آنچه را که از کتاب آسمانی قرآن به تو وحـی شده است. چه این کتاب وسیلۀ تو برای دعوت، و برای نشان دادن آیت یزدانی همراه با دعوت، و برای اظهار حقّی است که مرتبط با حقّ نهان در آفرینش آسمانها و زمین است.
نماز را بـخوان، قطعاً نماز - وقتی کـه چنان کـه بـاید خــوانـده شـود - انسـان را از بـزهکاریها و زشـتیها بازمی‌دارد. زیرا نماز ارتباط با خـدا است، و شـخص نمازگزار شرم می‌کند و خجالت می‌کشد از این کـه با وجود اقامۀ نماز گناهان بزرگ و بزهکاریهای سترگ را انجام دهد، و گناهان بزرگ و بزهکاریهای سترگ را با نماز بیامیزد تا با بار گناهان و بزهکاریها به پیشـگاه خدا رود و حاضر ملاقات و رویاروئی با او شود. نماز پاکی و پاکیزگی و خلوص و اخلاص است، ناپاکی و پلشتی گناهان بزرگ و بزهکاریهای سترگ با آن هماهنگ و سازگار نمی‌باشد، و بار سـنگین آنـها با نـماز جور درنمی‌آید و به مقصد نمیرسد.
(من صلى صلاة لم تنهه عن الفحشاء والمنکر لم یزدد بها من الله إلا بعداً).[5]
کسی که نمازی را بـخواند و آن نـماز او را از ارتکـاب گناهان بزرگ (چون شرک و زنا)، و از انجام کارهای ناشایست (ناسازگار با فطرت و عقل سلیم) باز ندارد، با همچون نمازی جز بر دوری از خدا نـیفزوده است. چنین کسی چنان که باید نماز را اقـامه نکـرده است و بجای نیاورده است، بلکه فقط آن را خوانده است و اداء کرده است ... میان اقامه کردن و بجای آوردن نماز و میان خواندن و اداء‌کردن آن فرق زیادی است ... چـه نماز وقتی که اقامه می‌گردد و بـجای آورده مـی‌شود، ذکر و یاد خدا است.
(وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ).
و قطعاً ذکر خدا و یاد الله (از هر چیز دیگری) والاتـر و بزرگتر است.
والاتر و بزرگتر است به طور مطلق از هر گونه تلاش و کوششی و از هر گونه جذبه و کششی و والاتر و بزرگتر از هر گونه پرستشی و فروتنی و کرنشی است.
(وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ) (٤٥)
خدا می‌داند که شما چه کارهائی را انـجام مـی‌دهید (و سزا و جزایتان را خواهد داد).
هیچ چیزی بر خدا پنهان نمی‌ماند، و هیچ کاری بــر او مشتبه نمی‌شود، و شما به سوی او بـرمی‌گردید، و او سزا و جزای کارهائی را به شما خواهـد داد کـه انـجام می‌دهید و می‌کنید.
*
پایان جزء بیستم
به دنبال آن جزء بیست‌ویکم می‌آید
که با این فرمودۀ خداوند بزرگوار آغاز می‌گردد:
(وَلا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ).
[1] مراجعه شود به رعد/٨ (مترجم)
[2] واژۀ «ابراهیـم» در متن عربی فی ظلال القران «لوط» ذکر شده است و اشتباه است.(مترجم)
[3] نگا: فصلّت/16،و قمر/19و حاقّه/6.(مترجم)
[4] نگا:هود/67.(مترجم)
[5] ابن‌جریر آن را روایت کـرده است و گـفته است:عـلی بـرایـمان روایت کـرده است و اسماعیل پسر مسلم از حسن برایمان نقل‌کرده است و گفته است: پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم فرموده است ... آنگاه حدیث را ذکر کرده است...
