تفسیر سوره‌ی شعراء آیه‌ی 227-192

سوره‌ی شعراء آیه‌ی 227-192

(وَإِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٩٢) نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمِینُ (١٩٣) عَلَى قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ (١٩٤) بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ (١٩٥) وَإِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الأوَّلِینَ (١٩٦) أَوَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَمَاءُ بَنِی إِسْرَائِیلَ (١٩٧) وَلَوْ نَزَّلْنَاهُ عَلَى بَعْضِ الأعْجَمِینَ (١٩٨) فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ مَا کَانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ (١٩٩) کَذَلِکَ سَلَکْنَاهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ (٢٠٠) لا یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّى یَرَوْا الْعَذَابَ الألِیمَ (٢٠١) فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (٢٠٢) فَیَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ (٢٠٣) أَفَبِعَذَابِنَا یَسْتَعْجِلُونَ (٢٠٤) أَفَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْنَاهُمْ سِنِینَ (٢٠٥) ثُمَّ جَاءَهُمْ مَا کَانُوا یُوعَدُونَ (٢٠٦) مَا أَغْنَى عَنْهُمْ مَا کَانُوا یُمَتَّعُونَ (٢٠٧) وَمَا أَهْلَکْنَا مِنْ قَرْیَةٍ إِلا لَهَا مُنْذِرُونَ (٢٠٨) ذِکْرَى وَمَا کُنَّا ظَالِمِینَ (٢٠٩) وَمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیَاطِینُ (٢١٠) وَمَا یَنْبَغِی لَهُمْ وَمَا یَسْتَطِیعُونَ (٢١١) إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ (٢١٢) فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِینَ (٢١٣) وَأَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الأقْرَبِینَ (٢١٤) وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (٢١٥) فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ (٢١٦) وَتَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ (٢١٧) الَّذِی یَرَاکَ حِینَ تَقُومُ (٢١٨) وَتَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ (٢١٩) إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (٢٢٠) هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیَاطِینُ (٢٢١) تَنَزَّلُ عَلَى کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ (٢٢٢) یُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَکْثَرُهُمْ کَاذِبُونَ (٢٢٣) وَالشُّعَرَاءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ (٢٢٤) أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی کُلِّ وَادٍ یَهِیمُونَ (٢٢٥) وَأَنَّهُمْ یَقُولُونَ مَا لا یَفْعَلُونَ (٢٢٦) إِلا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیرًا وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ) (٢٢٧)

داستانها  به  پـایان  آمدند.  در  همۀ  آنها  سرگذشت  پبغمبران  و  پیغمبریها،  و  سرگذشت  تکذیب  و  روی‌گردانی‌،  و  سرگذشت  مبارزه  و  عذاب  است‌.

این  داستانها  پس  از  دیباچۀ  سوره  می‌آیند.  در  دیباچه  به  طور  خاصّ  سخن  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  مشرکان  قریش  است‌:

(لَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَفْسَکَ أَلا یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ (٣) إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِینَ (٤) وَمَا یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثٍ إِلا کَانُوا عَنْهُ مُعْرِضِینَ (٥) فَقَدْ کَذَّبُوا فَسَیَأْتِیهِمْ أَنْبَاءُ مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ) (٦)

انگار  می‌خواهی  از  غم  و  اندوه  این  که  آنان  ایمان  نمی آورند،  خویشتن  را  نابود  کنی‌؟‌!  اگر  مـا  بخواهیم  معجزه‌ای  از  آسمان  بـر  آنان  نازل  می‌نمـائیم  که  گردنهایشان  در  برابر  آن  (‌خم  گردد،  و  از  روی  اجبار  ایمان  آورند  و)  تسلیم  شوند.  (‌امّا  سنّت  خدا  و  حـمت  الله  مقتضی  اختیار  است‌،  و  ثواب  یا  عقاب  را  مترتّب  بر  آن  کرده  است‌)‌.  هیح  گونه  موعظه  و  اندرز  تازه‌ای  (‌از  قرآن‌)  برای  آنان  از  سوی  خداوند  رحمان  نمی‌آید،  مگر  این  که  ایشان  از  آن  روی  گردان  می‌شوند.  آنان  (‌آیات  قرآنی  را)  دروغ  می‌نامند،  و  هر  چه  زودتر  خبر  (‌مجازات‌)  چیزی  که  بدان  استهزاء  و  تمسخر  می‌کنند  بدیشان  خواهد  رسید  (‌و  کیفر  کمرشکن  و  دردناک  کار  خود  را  خواهند  دید). (شعراء/3-6)

سپس  داستانها  آورده  شده‌اند.  همۀ  داستانها  هم  نمونه‌هائی  ا‌ز  سرگذشت  اقوامی  است  که  خبر  مجازات  چیزی  که  بدان  استهزاء  و  تمسخر  کرده‌اند  بدیشان  خواهد  رسید  و  کیفر  کمرشکن  و  دردناک  ‌کـار  خود  را  خواهند  دید!

وقتی  که  داستانها  پایان  می‌گیرند،  روند  قرآنی  به  موضوع  اصلی  سوره  برمی‌گرد‌د  که  دیباچه  آن  را  در  بر  د‌ارد.  آن‌گاه  این  واپسین  پیرو  می‌آید،  و  از  قرآن  سخن  می‌گوید،  و  تأکید  می‌کند  که  قرآن  از  سوی  پـروردگار  جهانیان  نازل  می‌گردد.  از  جمله  این  داستانها  که  قرنها  از  آنها  گذشته‌اند،  قرآن  آنها  را  تذکّر  می‌دهد  و  جزو  قرآن  هستند.  این  واپسین  پیرو  اشاره  می‌کند  به  این  ‌که  علماء  بنی‌اسرائیل  با  اخبار  این  پیغمبر  آشنایند  و  قرآنی‌  را  می‌شناسند  که  با  او  به  ارمغان  آمده  است‌،  چـرا  که  در  کتاب‌های  خودشان  از  آن  سخن  رفته  است  و  مذکور  افتاده  است  امّا  مشرکان  با  دلائل  آشکار  سر  ستیز  دارند،  و  گمان  می‌برند  که  قرآن  سحر  یا  شعر  است‌.  اگر  قرآن  بر  یکی  از  غیرعربها  نازل  می‌شد که  عربی  صحبت  نمی‌کرد  و  او  قرآن  را  به  زبان  خودشان  برای  آنان  می‌خواند  بدان  ایمان  نمی‌آوردند.  زیرا  عناد  و  سرکشی  بود  که  مشرکان  را  ا‌ز  قرآن  به  دور  می‌داشت  نه  ضعف  د‌لیل  و  بر‌هان‌!  شیاطین  این  قرآن  را  بر  محمّد  صلّی الله علیه و آله و سلّم   نازل  نکرده‌انـد،  همان‌گونه  ‌که  اخبار  را  بر  کاهنان  نازل  می‌کنند.  این  قرآن  شعر  نیست‌.  چه  شعر  دارای  بـرنامۀ  ثابت  و  قوانین  استوار  خود  است‌.  شعراء  برابر  انفعالها  و  هواهای  خود  به  هر  راهی  پای  می‌گذارند،  و  در  فنون  و  انواع  شعر  بـی  هدف  چکامه  سرائی  می‌کنند.  قرآن  تنها  قرآن  است  و  از  سوی  یزدان  نازل  می‌گردد  برای  این  که  به  شما  تذکّری  دهد،  پیش  از  آن  که  به  عذاب  و  عقاب  ‌گرفتار  آ‌یند،  و  پیش  از  این‌ که  خبر  مجازات  چیزی  بدا‌نان  رسد  که  بدان  استهزاء  و  تمسخر  می‌کنند.

وَإِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٩٢) نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمِینُ (١٩٣) عَلَى قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ (١٩٤) بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ (١٩٥)

کسانی  که  ستم  می‏‎کنند  خواهند  دانست  که  بازگشتشان  به  کجا  و  سرنوشتشان  چگونه  است‌!!!.

*

این  (‌قرآن‌)  فرو  فرستادۀ  پروردگار  چهانیان  است  (‌و  همۀ  سرگذشتـهای  مذکور  در  آن  راست‌،  و  احکام  آن  تا  روز  قیامت  برجا  و  واجب  الاجرا  است‌)‌.  جبرئیل  آن  را  فرو  آورده  است  بر  قلب  تو،  تا  از  زمرۀ  بیم  دهندگان  باشی‌،  با  زبان  عربی  روشن  و  آشکاری‌.

روح  الامین‌،  جبرئیل علیه السّلام  است‌.  او  این  قرآن  را  از  سوی  خدا  بر  قلب  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  نازل  ‌کرده  است‌.  بر  چیزی  ‌که  آ‌ن  را  نازل‌  کرده  است  امین  است‌،  و  محافظ  و  نگاهبان  آ ن  است‌.  قرآن  را  بر  دل  ]‌و  نازل‌کرده  است  و  او  قرآن  را  مستقیماً  دریافت  داشته  است  و  آن  را  مستقیماً  حفظ  نموده  است‌.  جبرئیل  قرآن  را  بر  محمّد  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌نازل  کرده  است  تا  از  زمرۀ  بیم  دهندگان  ‌گردد،  آن  را  به  زبان  عربی  روشن  نازل  گردانده  است‌.  زبان  عربی  زبان  قوم  او  است‌،  زبانی  ‌که  با  آن  ایشان  را  دعوت  می‌کند،  و  قرآن  را  بر  ایشان  می‌خواند.  آنان  هم  اندازۀ  توان   بشری  را  در  گفتن  می‌دا‌نند،  و  درک  و  فهم  کنند  که  این  قرآن  از   جنس  کلام  انسان  نیست‌،  هر  چند که  به  زبان  ایشان  است‌.  می‌دانند  که  این  قرآن  با  نظم  و  نظام  و  با  معانی  و  مفاهـم  و  با  آوا  و  نوائی  ‌که  دارد،  بیانگر  این  است‌  کـه  قطعاً  از  چشمه‌ای  غیر  بشری  بـرآمـده  است  و  در  رسیده  است‌.

روند  قرآنی  آن‌گاه  از  این  دلیل  ذاتی  به  دیل  خارجی  دیگری  منتقل  می‌گردد:

(وَإِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الأوَّلِینَ (١٩٦) أَوَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَمَاءُ بَنِی إِسْرَائِیلَ) (١٩٧)

)وصف‌)  این  قرآن  در  کتابهای  پیشینیان  (‌از  قبیل  تورات  و  انجیل‌)  موجود  است‌.  آیا  همین  نشـانه  برای  (‌ایمان  آوردن‌)  ایشان  کافی  نیست  که  علمای  بنی‌اسرائیل  (‌به  خوبی‌)  از  آن  آگاهند؟!.

صفت  پیغمبری  که  قرآن  بر  او  نازل  می‌گردد  در  کتابهای  پیشینیان  آمده  است‌،  همان  گونه  که  اصول  عقیده‌ای  که  در  آن  است  در  کتاب‌های  ییشینیان  آمده  ا‌ست‌. از  این  جا  ا‌ست  ‌که  علمای  بنی‌اسرا‌ئیل  چشم  به  راه  همچون  رسالتی  بوده‌اند،  و  انتظار  همچون  پیغمبری  را  می‌کشیده‌اند،  و  احساس  می‌کرده‌اند  که  زمان  او  در  رسیده  است  و  بر  سرشان  سایه  کشیده  است‌،  و  یکی  برای  دیگری  بدین  امر  سخن  می‌گفت‌،  و  برای  همدیگر  روایت  مـی‌کردند،  همان  گونه  که  از  زبان  سلمان  فارسی‌،  و  از  زبان  عبدالله  پسر  سلام  رضی الله عنه  نقل  ‌گردیده  است‌،  و  اخبار  در  این  باره  نیز  ثابت  و  اطمینان  بخش  است‌.

مشرکان  تکبّر  و  ستیزه  جوئی  می‌کنند  تنها  برای  تکبّر  و  ستیزه‌جوئی‌،  نه  به  خاطر  ضعف  حجّت  و  قصور  دلیل‌.  اگر  شخص  غیرعربی‌  که  به  زبان  عربی  سخن  نمی‌گوید،  این  قرآن  را  برای  ایشان  می‌آورد  و  آن  را  به  صورت  قرآن  عربی  بر  آنان  می‌خواند،  بدان  ایمان  نـی‌آوردند،  و  بدان  باور  نمی‌داشتند  و  تصدیقش  نمی‌کردند،  و  اعتراف  و  اقرار  نمی‌نمودند  که  این  قرآن  بدو  وحـی  شـده  است‌،  حتّی  اگر  دلیلی  هم  در  دست  می‌داشت  که  با  آن  با  متکبّران  خودبزرگ ‌بین  رویاروی  می‌شد: 

(وَلَوْ نَزَّلْنَاهُ عَلَى بَعْضِ الأعْجَمِینَ (١٩٨) فَقَرَأَهُ عَلَیْهِمْ مَا کَانُوا بِهِ مُؤْمِنِینَ) (١٩٩)

و  اگر  قرآن  را  بر  یکی  از  غیر  عربها  نازل  می‌کردیم‌،  و  او  قرآن  را  برای  آنان  می‌خواند  (‌به  گونۀ  رسا  و  گویا  و  صحیح  و  زیبا)  به  آن  ایمان  نمی‌آوردند.

در  این  امر،  دلداری  و  غمزدائی  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   است‌،  و  سرکشی  و  خودبزرگ  ‌بینی  آنان  در  برابر  هر گونه  دلیلی  هم  به  تصویر  کشیده  می‌شود.  سپس  پیروی  بر  این  می‌آید  و  بیان  می‌دارد  که  تکذیب  ‌کردن  بر  این  قوم  نوشته  شده  است  و  همخو  و  همراه  ایشان  گردیده  است  به  سبب  سرکشی  و  خودبزرگ ‌بینی‌ای  ‌که  می‌ورزند.  این  کار  قطعی  و  حتمی‌  گردیده  است‌  که  این  قرآن  را  تکذیب  کنند.انگار  سرشت  دلهایشان  شده  است  و  دگرگون  نمی‌شود.  تا  وقتی  که  عذاب  به  سراغشان  می‌آید،  آنان  در  غفلت خـواهند  بود  و  به  خود  نمی‌آیند:

(کَذَلِکَ سَلَکْنَاهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ (٢٠٠) لا یُؤْمِنُونَ بِهِ حَتَّى یَرَوْا الْعَذَابَ الألِیمَ (٢٠١) فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ) (٢٠٢)

ما  این  گونه  قرآن  را  (‌با  بیانی  گویا  و  رسا،  و  به  شیوۀ  ساده  و  آسان‌،  توسّط  فـردی  از  خودشان‌)  به  دلهای  بزهکاران  وارد  می‌گردانیم  (‌و  فصاحت  و  بلاغت  و  اعجاز  آن  را  بدیشان  می‌فهمانیم‌.  امّا  ایشان‌،  به  سبب  دلهای  بیماری  که  دارند)  بدان  ایمان  نمی‌آورند،  تا  عذاب  دردناک  را  (‌و  مجازات  شدیدی  را  که  بدان  بیم  داده  شده  بودند)  می بینند. (‌امّا  چه  فایده  که  دیگر  ایمان  ایشان  پذیرفته  و  سودمند  نیست‌)‌.  عذاب‌،  ناگهان  گریبانگیر  ایشان  می‏‎گردد،  به  گونه‌ای  که  نمی‌فهمند (‌چگونه  و  از  کجا  سر رسیده  است(.

تعبیر  سخن  یک  تصویر  محسوسی  از  ملازمت  و  ماندگاری  ایشان  با  تکذیب  را  ترسیم  می‌کند،  و  گوید:  تکذیب  بدین  شکل  ملازم  ایشان  است‌،  شکل  ایمان  نیاوردن‌،  و  قرآن  را  تکذیب  نمودن‌.  بدین  شکـل  قرآن  را  در  دلهایشان  نظم  و  نظام  بخسیده‌ایم  و  آن  را  ساری  و  جاری  گردانده‌ایم‌.  قرآن  به  دلهایشان  فرو  نمی‌رود  مگر  این  ‌که  آن  را  تکذیب‌ کنند،  و  قرآن  بدین  شکل  در  دلهایشان  خواهد  ماند.

(حَتَّى یَرَوْا الْعَذَابَ الألِیمَ) (٢٠١)

تا  عذاب  دردناک  را  (‌و  مجازات  شدیدی  را  که  بدان  بیم  داده  شده  بودند)  می بینند.

(فَیَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ) (٢٠٢)

عذاب‌،  ناگهان  گریبانگیر  ایشان  می‏‎گردد،  به  گونه‌ای  که  نمی‌فهمند (‌چگونه  و  از  کجا  سر رسیده  است(.

برخی  از  آنان  عملاً  بر  این  وضع  و  حال  می‌مانند  تا  با  کشته  شدن  یا  مردن  به  درود  این  زمین  می‌گویند،  و  در  آن  دم  به  عذاب  دردناک  ‌گرفتار  می‌آیند  ...  تنها  در  این  لحظه  است  ‌که  بیدار  می‌گردند  و  از  غفلت  به   در  می آیند:

(فَیَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ) (٢٠٣)

‌(به  هنگام  نزول  عذاب  فریاد  برمی‌آورند)  و  می‌گویند:  آیا  به  ما  مهلتی  و  فرصتی  داده  می‌شود؟‌!  (‌آخر  اکنون  همه  چیز  را  می‌دانیم  و  سخت  پشـیمانیم  و  گوش  به  فرمانیم‌!  مگر  چنین  چیزی  ممکن  است‌؟‌!).

آیا  به  ما  تا  وقت  دیگری  فرصتی  و  مهلتی  داده  می‌شود،  تا  جبران‌  گذشته‌ها  کنیم  و  راه  صلاح  و  فلاح  درپیش  بگیریم‌؟‌!  هرگز! هرگز!  چنین  فرصتی  و  مهلتی  بدیشان  داده  نمی‌شود!

آنان  با  شتاب  فرا  رسیدن  عذاب  خـدا  را  درخواست  می‌کردند،  ولی  از  راه  تمسخر  و  بی شرمی.  گول  ‌کالاها  و  نعمتهائی  را  خورده  بودند  کـه  داشـتند  و  در  آن  غوطه  می‌خوردند.  این  کار  احساس  ایشان  را  کودن  می‌کرده‌  است‌،  و  آنان  را  به  گونه‌ای  درمی آورده  است ‌که  بد  می‌دیدند  از  میان  این  ‌کالاها  و  نعمتها  به  سـوی  عذاب  و  عقاب  بار  سفر  بربندند  و  بدان  بـیفتند  و  به  ‌کیفر  برسند.  کارشان  به  کار  ثروتمندان  و  صاحبان  نعمت  و  قدرت  می‌ماند  که  کم‌تر  به  دلهایشان  می‌گذرد  این  همه  ثروت  و  نعمت  پایان  بپذیرد  و  زوال  بگیرد. کم‌تر  تصوّر  می‌کنند  که  ثروت  و  نعمت  دگرگون  ‌گردد  و  تخت  و  بخت  واژگون  بشود.  روند  قرآنی  در  این  جا  از  این  غفلت  آنان  را  بیدار  می‌گردانـد،  و  وضع  و  حـالی  را  بـه  تصویر  می‌کشد  که  دارند  و  برآنند  در  آن  زمان  ‌که  عذابی  بدیشان  می‌رسد  که  با  شتاب  فرا  رسـیدن  آن  را  درخواست  می‌کردند:

(أَفَبِعَذَابِنَا یَسْتَعْجِلُونَ (٢٠٤) أَفَرَأَیْتَ إِنْ مَتَّعْنَاهُمْ سِنِینَ (٢٠٥) ثُمَّ جَاءَهُمْ مَا کَانُوا یُوعَدُونَ (٢٠٦) مَا أَغْنَى عَنْهُمْ مَا کَانُوا یُمَتَّعُونَ) (٢٠٧)

آیا درخواست  سرعت  گرفتن  و  جلو  افتادن  (‌نزول)‌ عذاب  ما  را  داشتند؟‌!  بگو  ببینیم،  اگر  ما  سالهای  دیگری  ایشان  را  (‌از  ایـن  زندگی  دنیا)  بهره‌مند  سـازیم  (‌و  بـا  خوشی  و  خرّمی  مدّت  دیگری  را  بسر  ببرند)‌،  سپس  عذابی  که  به  آنان  وعده  داده  می‌شود  دامنگیرشان  گردد،  این  تمتّع  و  بهره‌گیری  از  دنیا،  برای  آنان  چه  سودی  خواهد  داشت‌؟‌.

روند  قرآنی  تصویر  شتابگرانۀ  عذاب  درخواست  کردن  را  در  سوئی،  و  تحقّق  پیدا  کردن  و  فرا  رسیدن  موعد  عذاب  را  در  سوی  دیگری  قرار  مـی‌دهد  به  ناگاه  سالهای  خورداری  از  ثروت  و  نعمت  پایان  می‌پذیرد  و  از  میان  می‌رود  انگار  که  نبوده  است‌.  دیگر  ثروت  و  نعمت  و  قدرت  و  قوّت ‌کم‌ترین  سودی  بدیشان  نمی‌رساند،  و  عذابشان  را  تخفیف  نمی‌دهد  و  سبک  نمی‌گرداند.

-         در  حدیث  صحیح  آمده  است‌:

(یؤتى بالکافر فیغمس فی النار غمسة , ثم یقال له:هل رأیت خیرا قط ? هل رأیت نعیما قط ? فیقول:لا والله یا رب . ویؤتى بأشد الناس بؤسا کان فی الدنیا , فیصبغ فی الجنة صبغة , ثم یقال له:هل رأیت بؤسا قط ? فیقول:لا والله یا رب ...)

کافر  را  می‌آورند  و  او  را  یک  بار  به  آتش  فرو  می‌برند،  سپس  بدو  گفته  می‌شود:  آیا  هرگز  خوبی  و  خوشی  دیده‌ای‌؟  آیا  هرگز  نعمت  و  لذّت  دیده‌ای‌؟  خواهـد  گفت‌:  پروردگارا!  به  خدا  سوگند  نه‌!  کسی  را  می‌آورند  که  در  دنیا  فقیرترین  و  بیچاره‌ترین  مردمان  بوده  است‌،  او  را  یک  بار  به  بهشت  می‌برند.  سپس  بدو  گفته  می‌شود:  آیا  هرگز  فقر  و  بیچارگی  دیده‌ای‌؟  خواهد  گفت‌:  پروردگارا!  به  خدا  سوگند  نه‌!

آن  گاه  روند  قرآنی  مردمان  را  بیم  می‌دهد  که  ترساندن‌،  دیباچۀ  نابود  شدن  است‌،  و  مهربانی  خدا،  مقتضی  این  اسبت  که  شهری  و  دیاری  را  نابود  نسازد  مگر  این  که  به  آنجا  قبلًا  پیغمبری  را  بفرستد  و  او  ساکنان  آنجا  را   با  دلائل  ایمان  تذکّر  دهد  و  یادآوری  کند: 

(وَمَا أَهْلَکْنَا مِنْ قَرْیَةٍ إِلا لَهَا مُنْذِرُونَ (٢٠٨) ذِکْرَى وَمَا کُنَّا ظَالِمِینَ) (٢٠٩)

ما  اهل  هیج  شهر  و  دیاری  را  هلاک  نکرده‌ایم‌،  مگر  این  که  بیم  دهندگانی  (‌از  پیغمبران‌)  داشته‌اند  (‌و  قبلاً  بـه  میان  ایشان  رفته‌اند  و  به  اندرز  و  رهنمودشان  برخاسته‌اند  و  آنان  را  به  اوامر  و  نواهی  خدا  آشنا  ساخته‌اند)‌.  تا  متذکّر  شوند  و  بیدار  گردند.  ما  هرگز  ستمگر  نبوده‌ایم  (‌تا  پیش  از  ارسال  پیغمبران  و  اتمام  حجّت  بر  مردمان‌،  ایشان  را  عذاب  دهیم‌).

خداوند  عهد  و  پیمان  فطری  از  انسانها  گرفته  است  ‌که  او  را  به  یگانگی  بپرستند  و  تنها  برای  او  عبادت  بکنند.  فطرت  خود  به  خود  وجود  آفریدگار  یگانه  را  احساس  می‌کند  مادام ‌که  تباه  و  منحرف  نشده  باشد^[1]‌.  دلائل  ایمان  در  جهان  پخش  و  پراکنده  است  و  همۀ  آنها  بیانگر  وجود  آفریدگار  یگانه  هستند.  هرگاه  مردمان  عهد  و  پیمان  فطرت  را  فراموش  کرده‌اند،  و  از  دلائل  ایـمان  غافل  شده‌اند،  بیم  دهنده‌ای  آمده  است  و  آنان  را  به  چیزی  تذکّر  داده  است  و  یادآوری  کرده  است  که  آن  را  فراموش  نموده‌اند،  و  ایشان  را  بیدار  ساخته  است  و  متوجّه  چیزی  کرده  است  که  از  آن  غافل  مانده‌اند. 

آن را ابن‌کثیر در تفسیر خود ذکر کرده است و گـفته است‌: (‌از جـملۀ احادیث صحیح است‌).

رسالت  یادآوری  است  و  فراموش ‌کنندگان  را  یادآور  می‌شود  و تذکّر  می‌دهد  و  بیدارشان  و  هوشیارشان  می ‌گرداند.  این  هم  افزون  بر  دادگری  و  مهربانی  است‌. 

(وَمَا کُنَّا ظَالِمِینَ) (٢٠٩)

ما  هرگز  ستمگر  نبوده‌ایـم‌.

ما  هرگز  ستمگر  نبوده‌ایم  در  این‌  که  شهرها  و  نواحی  را  پس  از  تذکّر  و  یادآوری  با  عذاب  و  هلاک‌  کیفر  داده‌ایم  و  نابودشان  کرده‌ایم‌.  چه  عذاب  و  هلاک  ‌کیفر  برگشتن  از  خطّ  سیر  هدایت  و  دوری ‌گزیدن  از  برنامۀ  یقین  و  باور   است.

  *

سپس  روند  قرآنی  ‌گردش  و  چرخش  تازه‌ای  را  دربارۀ  قرآن  مجید  می‌آغازد:

(وَمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیَاطِینُ (٢١٠) وَمَا یَنْبَغِی لَهُمْ وَمَا یَسْتَطِیعُونَ (٢١١) إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ )(٢١٢)

این  قرآن  را  شیاطین  فرو  نیاورده‌اند  (‌و  بلکه  جبرئیل  آن  را  فرو  آورده  است‌.  اصلاً  این  کار)  ایشان  را  نسزد،  و  توانائی  (‌چنین  کاری  را)  ندارند. قطعاً  ایشان  از  گوش  فرا دادن  (‌به  فرشتگان  و  دریافت  پیام  آسمانی  از  ایشان)‌  محروم  و  برکنارند.

در  گردش  و  چرخش  پیشین‌،  روند  قرآنی  مقرّر  داشت  ‌که  قرآن  از  سوی  پروردگار  جهانیان  نازل  گردیده  است‌،  و  روح  الامین  جبرئیل  آن  را  فرود  آورده  است‌.  از  دروغ  نامیده  شدن  قرآن  توسط  مشرکان‌،  سخن  به  درازا  کشید،  و  از  شتاب  ورزیدن  ایشان  برای  نزول  عذابی  سخن  رفت  که  قرآن  آنان  را  بدان  بیم  می‌داد...  هان‌!  هم  اینک  یزدان  ادّعای  دیگر  آنان  را  نفی  می‌کند.  ایشان  ادّعاء  می‌کردند  که  شیاطین  قرآن  را  به  محمّد  صلّی الله علیه و آله و سلّم   الهام  می‌کنند،  بدان‌  گونه  ‌که  مطالب  دیگری  را  به  ‌کاهنان  الهام  می‌نمایند. کاهنان  به  گمان  خود  شیاطین  اخبار  غیبی  را  برایشان  می‌آورند،  و  اخبار  غیبی  را  می‌شنوند  و  به  گوش  ایشان  می‌رسانند.

شیاطین  را  نسزد  که  همچون  قرآنی  را  بیاورند.  شیاطین  را  نسزد  که  به  وحی  یزدان  گوش  فرا  دهند  و  قرآن  را  بشنوند  و  آن  را  بدو  برسانند.  بلکه  روح  الامین  قرآن  را  با  اجازۀ  پروردگار  جهانیان  نازل  می‌کند،  و  همچون  کاری  در  توان  شیاطین  نیست‌.

* 

روند  قرآنی  در  این  جا  رو  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌می‌کند  و  او  را  از  شرک  برحذر  می‌دارد  -  هر  چند  که  او  از  همه  کس  از  شرک  دورتر  است  -  این‌کار  بدان  خاطر  است  که  دیگران  خویشتن  را  نپایند  و  بسی  از  شرک  دوری  نمایند.  قرآن  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  موظّف  می‌کند  که  وابستگان  و  خویشان  نزدیک  خود  را  بترساند.  و  بدو  دستور  می‌دهد  برخدا  توکّل  نمـاید،  خدائی‌  که  پیوسته  او  را  می‌پاید  و  در  پناه  خود  می‌دارد:

(فَلا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِینَ (٢١٣) وَأَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الأقْرَبِینَ (٢١٤) وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (٢١٥) فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ (٢١٦) وَتَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ (٢١٧) الَّذِی یَرَاکَ حِینَ تَقُومُ (٢١٨) وَتَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ (٢١٩) إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٢٢٠)

بجز  خدا  معبودی  را  به  فریاد  مخوان  و  پرستش  مکن‌،  که  (‌اگر  چنین  کنی‌)  از  زمرۀ  عذاب  شوندگان  خواهی  بود.  خویشاوندان  نزدیک  خود  را  (‌از  شرک  و  مخالفت  با  فرمان  پروردگار)  بترسان  (‌و  آنان  را  به  سوی  توحید  و  دادگری  فراخوان‌)‌.  و  بال  (‌محبّت  و  موّدت‌)  خود  را  برای  مؤمنانی  که  از  تو  پپروی  می‌کنند  بگستران‌.  و  اگر  آنان  (‌که  خویشان  تو  می‌باشند)  از  فرمان  تو  سرکشی  کردند،  بگو:  من  از  کار  شما  بیزارم  (‌و  شما  را  دوست  نمی‌دارم‌)‌.  و  بر  خدای  چیره  و  مهربان  توکّل  کن‌،  آن  خدائی  که  تو  را  می‌بیند  بدان  گاه  که  (‌برای  نماز  تهجّد)  برمی‌خیزی  ،  و  (‌همچنین  می‌بیند)  حرکت  (‌قیام  و  رکوع  و  سجود  و  نشست  و  برخاست‌)  تو  را  در  میان  (‌صف  جماعت‌)  سجده  برندگان  چرا  که  او  بس  شنوا  و  آگاه  است.

وقتی‌  که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   با  عذاب  شوندگان  به  عذاب  تهدید  می‌گردد،  اگر  با  خدا  معبود  دیگری  را  فریاد  دارد  و  بپرستد  -  هر  چند  که  چنین  چیزی  محال  است‌،  ولی  فرض  می‌شود  اگر  چنین  شود  -  پس  حال  دیگران  چگونه  خواهد  بود  اگر  چنین  ‌کنند  و  چنین  روند؟  چگونه  دیگران  اگر  همچون  ادّعائی  بکنند،  از  عذاب  و  عقاب  نجات  ییدا  می‌کنند؟‌!  از  کسی  جانبداری  نمی‌شود.  عذاب  و  عقاب  حتّی  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  دور  نمی‌شود،  اگر  مرتکب  این  گناه  بزرگ  شود!

قرآن  بعد  از  بیم  دادن  خود  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   او  را  موظّف  به  بیم  دادن  وابستگان  و  خویشاوندان  خویش  می‌سازد،  تا  این  کار  درس  عبرتی  بری  دیگران  گـردد.  بیگانگان  متوجّه  شوند  که  حتّی  وابستگان  و  خویشاوندان  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   تهدید  به  عذاب  و  عقاب  می‌شوند  اگر  بر  شرک  بمانند  و  ایمان  نیاورند:

(وَأَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الأقْرَبِینَ) (٢١٤)

خویشاوندان  نزدیک  خود  را  (‌از  شرک  و  مخالفت  با  فرمان  پروردگار)  بترسان  (‌و  آنان  را  به  سوی  توحید  و  دادگری  فراخوان‌).

بخاری  و  مسلم  روایت  کرده اند و  گفته‌اند:  وقتی  ‌که  این  آ‌یه  نازل‌  گردید،  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   بالای‌  کوه  صفا  رفت  و  فریاد  برآورد:

(یا صباحاه !).

آهای  (‌مردمان‌!)  بامدادان  (‌تاخت  و  تاز  است‌،  بشتابید  و  خویشتن  را  از  دشمنان  بپائید!).

یکی  خودش  می‌آمد.  دیگری  کسی  را  می‌فرستاد  تا  ببیند  چه  خبر  است‌.  مردمان  در  خدمت  او  گرد  آمدند. 

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  فرمود:

(یا بنی عبد المطلب . یا بنی فهر . یا بنی لؤی . أرأیتم لو أخبرتکم أن خیلا بسفح الجبل ترید أن تغیر علیکم صدقتمونی ?)

ای  فرزندان  عبدالمطلب‌!  ای  فرزندان  فهر!  ای  فرزندان  لوی‌!  آیا  اگر  به  شما  خبر  دهم  که  لشکریانی  در  دامنۀ  کوه  هستثد  و  می‌خواهند  په  شما  حمله  کنند،  آیا  مرا  تصدیق  می‌کنید  و  راستگو  می‌دانید؟‌.

گفتند  :  بلی  ...  فرمود:

(فإنی نذیر لکم بین یدی عذاب شدید).

من  بیم  دهندۀ  شما  هستم‌.  رویاروی  من  عذاب  سختی  قرار  گرفته  است  (‌آن  اندازه  نزدیک  است  که  هـر  آن  به  انسان  برسد  .(

ابولهب ‌گفت:  از  همین  حالا  تا  غروب  مرگت  باد!  آیا  ما  را  برای  این  کار  دعوت  کرده‌ای  و  به  فریاد  خوانده‌ای؟! 

خداوند  نازل  فرمود:

(تبت یدا أبی لهب وتب . . .).

نابود  باد  ابولهب‌!  و  حتماً  هـم  نابود  می‌گردد. (‌مسد/1)

مسلم  با  اسنادی‌  که  د‌ارد  به  نقل  از  عائشه  رضی الله عنه  روایت  کرده  است  که  گفته  است‌:  وقتی  که (وأنذر عشیرتک الأقربین) نازل  شد،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم برخاست  و  فرمود:

(یا فاطمة ابنة محمد . یا صفیة ابنة عبد المطلب . یا بنی عبد المطلب . لا أملک لکم من الله شیئا . سلونی من مالی ماشئتم).

ای  فاطمه  دختر  محمّد!  ای  صفیه  دختر  عبدالمطلب‌!  ای  پسران  عبدالمطلب‌!  من  برای  شما  در  پیشگاه  خدا  نمی‌توانم  کاری  بکنم‌.  از  دارائیم  هر  چه  می‌خواهید  از  من  بخواهید.

مسلم  و  ترمذی  با  استناد  به  ابوهریره  روایت  کرده‌اند که  او  گفته  است‌:  هنگامی  که  این  آیه  نازل  ‌گردید،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌قریشیان  را  به  طور  عام  و  خاص  دعوت ‌کرد  و  فرمود:

(یا معشر قریش أنقذوا أنفسکم من النار . یا معشر بنی کعب أنقذوا أنفسکم یا فاطمة بنت محمد أنقذی نفسک من النار . فإنی والله لا أملک لکم من الله شیئا . إلا أن لکم رحما سأبلها ببلالها).

ای  گروه  قریش  خویشتن  را  از  آتش  برهانید.  ای  گروه  بنی  کعب  خویشتن  را  از  آتش  برهـانید.  ای  فاطمه  دختر  محمّد  خویشتن  را  از  آتش  برهان‌.  زیرا  مـن  به  خدا  سوگند  در  پیشگاه  خدا  برای  شما  نمی‌توانم  کاری  بکنم‌.  تنها  کاری  که  از  دست  من  ساخته  است  این  است  که  شما  صلۀ  رحمی  دارید  و  آن  را  چنان  که  باید  به  جای  خواهم  آورد.

این  احادیث  و  احادیث  دیگری  روشن  می‌نمایند  که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم چگونه  فرمان  یزدان  را  دریافت  ‌کرده  است‌،  و  چگونه  آن  را  به  خویشاوندان  و  نزدیکان  خود  رسانده  است  و  ابلاغ  فرموده  است‌،  و  از  کار  و  بار  ایشان  دست  شسته  ‌است‌،  و  آنان  را  دربارۀ  امور  آخرت  به  خدای  واگذار  نموده  است  و  سپرده  است‌،  و  برایشان  روشن  نموده  است  ‌که  خویشاوندی  آنان  با  او  سودی  به  حالشان  ندارد  هرگاه  عمل  ایشان  بدیشان  سود  نرساند.  بدیشان  اعلام  فرمود که  او  که  پیغمبر  خدا  است  برای  آنان  در  پیشگاه  خدا  نمی‌تواند  کاری  بکند...  اسلام  این  است‌،  کاملاً  روشن  و  آشکار  است‌.  اسلام  میان  خدا  و  بندگانش  واسطه‌گری  و  میانجیگری  را  نمی‌پذیرد،  حتّی  اگر  این  واسطه‌گـری  و  مـیانـگری  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  بزرگوار  آفریدگار  باشد.

یزدان  همچنین  برای  پیغمبرش  روشن  ‌گرداند  که  چگو‌نه  با  مؤمنانی  رفتار  کند  که  دعوت  خدا  را  تـوسّط  او  می‌پذیرند  و  بدا‌ن  گردن  می‌نهند:

(وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ) (٢١٥)

بال  (‌محبّت  و  مودّت‌)  خود  را  برای  مؤمنانی  که  از  تو  پیروی  می‏‎کنند  بگستران‌.

مراد  از  گستراندن  بال‌،  نرمخوئی  و  فروتنی  و  مهربانی  است  ‌که  به  صورت  محسوس  و  مجسّم  بیان‌  گردیده  است‌.  شکل  ‌گستراندن  بال  لطف  و  مهربانی  تشبیه  شده  است  به ‌کار  پرندگان  بدان‌ گاه  ‌که  می‌خواهند  فرود  آیند  و  بالهای  خود  را  پهن  می‌کنند  و  می‌گسترند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  نیز  در  طول  زندگی  خود  با  مؤمنان  چنین  بود.  اخلاق  او  قرآن  بود.  او  ترجمۀ  زندۀ  ‌کاملی  برای  قرآن  مجید  بود.

همچین  یزدان  برای  او  روشن  فرمود که  چگونه  با  سرکشان  رفتار  بکند  و  کار  و  بارشان  را  به  پروردگارشان  واگذار  نماید،  و  از  کارهائی  که  کنند  خویشتن  را  کنار  و  پاک  نماید:

(فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَرِیءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ) (٢١٦)

اگر  آنان  (‌کـه  خویشان  تو  می‌باشند)  از  فرمان  تو  سرکشی  کردند،  بگو:  من  از  کار  شما  بیزارم  (‌و  شـما  را  دوست  نمی‌دارم‌).

وضع  در  مکّه  این  چنین  بود،  پیش  از  این  ‌که  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  دستور  داده  شود  با  مشرکان  بـجنگد.

آن‌گاه  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم   ‌را  متوجّه  پروردگارش  می‌گرداند،  پروردگاری  ‌که  پیوسته  او  را  می‌پاید  و  درکنف  حمایت  و  رعایت  تنگاتنگ  خود  می‌دارد:

(وَتَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ (٢١٧) الَّذِی یَرَاکَ حِینَ تَقُومُ (٢١٨) وَتَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ (٢١٩) إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٢٢٠)

بر  خدای  چیره  و  مهربان  توکّل  کن‌،  آن  خدائی  که  تو  را  می‌بیند  بدان  گاه  که  (‌برای  نماز تهجّد)  برمی‌خیزی  ،  و  (‌همچنین  می‌بیند)  حرکت  (‌قیام  و  رکوع  و  سجود  و  نشست  و  برخاست‌)  تو  را  در  میان  (‌صف  جماعت‌)  سجده  برندگان،  چرا  که  آو  بس  شنوا  و  آگاه  است‌.

ایشان  را  رها  کن  و  به  سرکشی  خـودشان  بسپار.  از  اعمالشان  بیزاری  جوی،  و  رو  به  پروردگار  خود  کن  و  بر  او  تکیه  کن‌.  در  همۀ  ‌کارهایت  از  او  یاری  بخواه‌،  و  مدد  بجوی‌.  قرآن  یزدان  سبحان  را  در  این  سوره  با  دو  صفت  مکرّر  توصیف  می‌کند  که  عزّت  و  رحمت  است‌.  سپس  به  دل  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  احساس  انس  و  الفت  و  نـزدیکی  و  قربت  می‌اندازد.  پروردگارش  او  را  در  حال  ایستادن  انفرادی  برای  نماز  می‌بیند،  و  او  را  در  صفهای  نماز  جماعت ‌که  همگان  به  سجده  افتاده‌اند  هم  می‏‎بیند.  او  را  یگانه  و  تنها  می‏‎بیند،  و  او  را  در  میان  جمع  نمازگزاران  هم  می بیند،  بدان‌گاه  ‌که  به  سر  و  سامان  دادن  و  نظم  و  نظام  بخشیدن  و  امامت  آنان  می‌پرد‌ازد،  و  بدان‌گاه  ‌که  در  میانشان  می‌آید  و  می‌رود.  حرکات  و  سکنات  او  را  می‌بیند.  خطراتی  که  بر  دلش  می‌گذرد،  و  دعاهائی ‌که  بر  زبانش  می‌رود،  خدا  یکسان  همۀ   آنها  را  می‌شنود:

(إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ) (٢٢٠)

او  بس  شنوا  و  آگاه  است‌.

در  تعبیر  سخن  بدین  شیوه  و  بدین ‌گونه‌،  انس  و ا‌لفتی  با  رعایت  و  عنایت  و  قرب  و  منزلت  و  ملاحظه  و  مشاهده  است‌.  بدین  منوال  و  بر  این  روال  پیغمبر  صلّی الله ععلیه و آله و سلّم  احساس  می‌کرد  که  درکنف  حمایت  پروردگارش‌،  و  در  جوار  و  قرب  آفریدگارش  است‌.  او  در  فضای  این  انس  و  الفت  آسمانی  می‌زیست‌.

*

واپسین  چرخش  و  گردش  در  سوره‌  آن  هم  پیرامون  قرآن  است‌.  چرخش  و   گردش  نخستین  تأکید  شد  که  قرآ‌ن  از  سوی  پروردگار  جهانیان  نازل  گر‌دیده  است  و  روح‌الامین  آن  را  با  خود  به  زمین  آورده  است‌.  در  دومین  چرخش  و  گردش  نفی  شد  این ‌که  شیاطین  آن  را  نازل  کرده  باشند. این  بار  هم  مقرّر  می‌شود  که  شیاطین  پیش  افرادی  همچون  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌نازل  نمی‌شوند.  و  در  امانت  و  صدق  و  صلاح  بـرنامۀ  او  دخـالت  نمی‌توانند  بکنند.  بلکه  شیاطین  به  پـیش  دروغگویان  بزهکار  و  کاهنان  گمراهی  می‌روند  که  پیامهای  شیاطین  را  دریافت  می‌کنند  و  آنها  را  با  بزرگ  نمائی  و  بیم  دادن  و  به  هراس  افکندن  پخش  می‌کنند  و  اشاعه  می‌دهند: 

(هَلْ أُنَبِّئُکُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیَاطِینُ (٢٢١) تَنَزَّلُ عَلَى کُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ (٢٢٢) یُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَکْثَرُهُمْ کَاذِبُونَ) (٢٢٣)

آیا  به  شـما  خبر  بدهم  شیاطین  بر  چه  کسی  نازل  می‌شوند  (‌و  القاء  وسوسه  می‌کنند؟‌)  بر  کسانی  نازل  می‌گردند  که  کذّاب  و  بس  گناهکار  باشند.  (‌چرا  که  کاهنان  و  غیبگویان  دروغزن  و  پلشت  می‌باشند.  به  شیاطین‌)  گوش  فرا  می‌دهند  و  بیشترشان  دروغگویند  (‌و  از  پیش  خود  چیزهائی  بـه  هم  می‌بافند).

در  میان  عربها  کاهنان  و  غیبگویانی  بودند. آنان  گمان  می‌بردند  که  جنّیان  اخبار  را  برایشان  می‌آورند.  مردمان  بدیشان  پناه  می‌بردند  و  به  غیبگوئیهایشان  باور  و  اعتماد  می‌کردند.  اکثر  آنان  دروغزن  بودند.  بـاور  بدیشان‌،  راه  افتادن  به  دنبال  گمانها  و  دروغها  بود.  بـه  هر حال  ‌کاهنان  و  غیبگویان  به  سوی  هدایت  نمی‌خواندند  و  راهیاب  نمی‌کردند،  و  دیگران  را  به  تقوا  و  پرهیزگاری  دستور  نمی‌دادند،  و  به  سوی  ایمان  دعوت  نمی‌کردند.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم   از  زمرۀ  ایشان  نبوده  است‌،  چون  مردمان  را  با  این  قران  به  راه  راست  و  استوار  دعوت  می‌فرموده  است‌.

گاهی  دربارۀ  قرآن  می‌گفتند:  قـرآن  شعر  است‌.  گاهی  دربارۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌گفتند:  او  شاعر  است‌.  ایشان  سرگردان  بودند  و  نمی‌دانستند  چگونه  با  سخنی  رویاروی  شـوند  که  همانند  و  همسانی  بری  آن  نمی‌شناسند،  سخنی‌  که  به  دلهای  مردمان  فرو  می‌رود  و  بر  دلها  می‌نشیند،  و  احساسات  ایشان  را  تکان  می‌دهد،  و  بر  ارادۀ  آنان  غلبه  می‌کند  از  جائی  و  به  ‌گونه ای  ‌که  نمی‌توانند  آن  را  برگردانند.

قرآن  آمده  است  و  در  این  سوره  برای  ایشان  بیان  داشته  است  که  از  اساس  برنامۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  و  برنامۀ  قرآن‌،  جدای  از  برنامۀ  شعراء  و  برنامۀ  شعر  ا‌ست‌.  این  قرآ‌ن  بر  راستای  راه  روشنی  استوار  می‌ماند  و  به  پیش  می‌رود،  و  مردمان  را  به  سوی  هـدف  مشخّص  و  معینّی  فرامی‌خواند،  و  در  راه  راست  به  سـوی  این  هدف  مشخّص  و  معیّن  سیر  و  حرکت  می‌کند.  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  امروز  چیزی  نمی‌گوید  که  فردا  آن  را  نفی  و  نقض  گرداند،  و  از  هواها  و  انفعالهای  دگرگون  شونده  و  متغیر  پیروی  نمی‌کند.  بلکه  او  بـر  دعوت  آسمانی  پـای  می‌فشارد،  و  بر  عقیدۀ  الهی  ماندگار  می‌ماند،  و  برابر  برنامۀ  راست  و  درستی  به  پیش  می‌رود‌،  و  راهی  را  می  سپرد که  ‌کجی  و  کژی  و  پیچ  و  خمی  در  آن  نیست‌.  ولی  شعراء  چنین  نیستند.  شـعراء  اسیران  انفعالها  و  عاطفه‌های  دگـرگون  شـونده  و  متغیرند.  احساساتشان  بر  آنان  فرمانروائی  می‌کند،  و  ایشان  را  به  تعبیر  از  آن  انفعالها  و  عاطفه‌ها  می‌راند،  هر گونه ‌که  بوده  و  باشند.  چیزی  را  در  لحظه‌ای  سیاه  می‌بینند  و  در  لحظۀ  دیگری  آن  را  سفید  مـی‌یابند!  خشنود  می‌گردند  سخنی  می‌گویند،  و  خشمگین  می‌گردند  سخن  دیگری  را  بـیان  می‌دارند.  گذشته  ا‌ز  اینها  شعراء  دا‌رای  مزاجهائی  هستند  که  بر  حال  و  احوالی  پایدار  و  ماندگار  نمی‌مانند!

گذشته  از  اینها،  شعراء  دنیاهائی  از  وهـم  و  گمان  را  می‌آفرینند  و  در  آن  دنیاهای  انگاره‌ای  زندگی  می‌کنند.  کارها  و  نتیجه‌هائی  را  در  جهان  خیال  می‌انگارند،  و  آن  گاه  کارها  و  نتیجه ها  را  حقیقت  واقعی  می‌پندارند  و  از  آنها  متأثّر  می‌شوند.  این  است ‌که  اهتمام  و  توجّهشان  به  واقعیّت  چیزها  کم  می‌گردد،  زیرا  آنان  در  جهان  خیال  خود  واقعیّت  دیگری  را  می‌آفرینند  و  مطابق  آن  می‌زیند!

ولی‌  کسی‌  که  دارای  دعوت  مقرّر  و  معیّن  است  چنین  نیست‌،  آن  صاحب  دعوتی‌  که  می‌خواهد  دعوت  مقرّر  و  معیّن  خویش  را  در  جهان  واقعیّت  و  در  جهان  مردمان  تحقّق  بخشد  و  پیاده   کند.  زیرا  صـاحب  دعوت  دارای  هدفی  و  برنامه‌ای  و  راهی  است‌. او  در  راه  خود  برابر  برنامۀ  خویش  به  سوی  هدف  خویشتن  می‌رود،  با  چشمان  بازی‌،  و  با  دل  هوشیاری‌،  و  با  خرد  بیداری.  به  وهم  و  گمان  خشنود  نمی‌شود،  و  با  رویاها  نمی‌زید،  و  به  خوابهای  شیرین  بسنده  نمی‌کند،  بدان‌ گونه  ‌که  تبدیل  به  واقعیّت  در  جهان  مردمان  گردد.

برنامۀ  پیغمبر  برنامۀ  شعراء  مختلف  و  متفاوت  است‌.  در  این  باره  شکّ  و  شبهه‌ای  نیست‌،  چه  کار  روشن  و  آشکار  است‌:

(وَالشُّعَرَاءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ (٢٢٤) أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی کُلِّ وَادٍ یَهِیمُونَ (٢٢٥) وَأَنَّهُمْ یَقُولُونَ مَا لا یَفْعَلُونَ )(٢٢٦)

سرگشتگان  و  گمراهان  از  شعراء  پیروی  می‌کنند.  مگر  نمی‌بینی  که  آنان  به  هر  راهی  بی‌هدف  پا  می‏‎گذارند  (‌و  غرق  تخیّلات  و  تشبیهات  شاعرانۀ  خـویش  بوده  و  در  بند  منطق  و  استدلال  نمی‌باشند؟‌)  و  این  که  ایشان  چیزهائی  می‏‎گویند  که  خودشان  انجام  نمی‌دهند  و  بدانها  عمل  نمی‌کنند.

شعراء  از  مزاج  و  از  خواست  دل  پیروی  می‌کنند،  بدین  خاطر  گمراهان  و  سرگشتگان  و  شیفتگان  خواستهای  دل  از  ایشان  پیروی  می‌نمایند،  آن  کسانی  نه  برنامه‌ای  دارند  و  نه  هدفی‌.

شعراء  به  هر  راهی  از  راه‌های  احساس  و  تصوّر  و  گفتار  پای  می‌گذارند،  برابر  انفعالی  که  در  لحظه‌ای  از  لحظات  بر  اثر  فشار  مؤثّری  از  مؤثّرها  بر  آنان  چیره  می‌شود  و  غلبه  پیدا  می کند..

شعراء  چیزهائی  می‌گویند  که  خودشان  بدانها  عمل  نمی‌کنند.  زیرا  آنان  در  جهانهائی  زنـدگی  می‌کنند  که   آفریده  و  پروردۀ  خیالبافیها  و  احساسهای  خودشان  است‌،  و  آن  جهانها  را  بر  واقعیّت  زندگی  ترجیح  می‌دهند،  واقعیّتی  که  از  آن  خوششان  نمی‌آید!  بدین  جهت  چیزهای  زیادی  را  می‌گویند  و  بدانها  عمل  نمی‌کنند،  چون  با  آنها  در  آن  جهانهای  انگاره‌ای  زیسته‌اند،  و  آن  جهانها  نه  واقعیتّی  و  نه  حقیقتی  در  دنیای  دیدنی  مردمان  دارد!

سرشت  اسلام  -  اسلامی که  برنامۀ  ‌کامل  زندگی  است  و  آماده  اجراء  در  واقعیّت  حیات  است‌،  و  حرکت  سترگی  در  دلها  و  درونهای  نهان  و  پنهان‌،  و  در  اوضاع  و  احوال  آشکار  و  پیدا  است  -  با  سرشت  شعراء  بدان گونه  ‌که  انسانها  آن  را  شناخته‌اند،  اغلب  سر  سازگاری  ندارد.  زیرا  شاعر  خوابهای  شیرینی  را  در  ذهن  خود  ترتیب  می‌دهد  و  بدانها  بسنده  می‌کند.  ولی  اسلام  می‌خواهد  خواب‏های  شیرین  را  پیاده  ‌کند  و  تحقّق  بخشد  و  در  راه  پیاده  ‌کردن  و  تحقّق  بخشیدن  آنها  به  کار  و  تلاش  می‌ایستد،  و  احساسات  و  عـواطف  را  جملگی  تغییر  می‌دهد،  تا  در  جهان  واقع‌،  آن  نمونۀ  والا  را  تحقّق  بخشند  و  پیاده  کنند.

اسلام  از  مردمان  می‌خواهد  با  حقائق  واقعیّت  رویاروی  شوند،  و  از  آن  حقائق  نگریزند  و  به  جهان  خیالبافیهای  سرگردان‌  کننده  پناه  نبرند.  اگر  حقائق  واقعیت  مورد  پسند  ایشان  نبود  و  با  مذاق  ایشان  نساخت‌،  و  با  برنامه‌ای  ‌که  اسلام  آنان  را  بدان  وادار  می‌کند  سر  سازگاری  نداشت‌،  اسلام  ایشان  را  به  تغییر  آن  حـقائق‌،  و  پیاده‌کردن  برنامه‌ای  تشویق  و ترغیب  می‌کند  که  می‌خواهد  و  اراده  می نماید.

بدین  خاطر  دیگر  اثری  از  خوابها  و  رویاهای  شـیرین  خیال  انگیزی  نیست‌  که  بال  و  پر  گیرند  و  نیروی  انسانها  را  هرز  می‌برند  و  هدر  می‌دهند.  چه  اسلام  نیروی  انسانها  را  در  راه  پیاده  کردن  خوابها  و  رویاهای  والا،  برابر  برنامۀ  بزرگ  و  سترگی  که  دارد،  به  کار  می‌گیرد.

با  وجود  همۀ  این  چیزها،  اسلام  با  شعر  و  هنر  به  خـاطر  شعر  و  هنر  بودن  نمی‌رزمد  و  سر  ستیز  ندارد،  همان  ‌گونه  که  از  ظاهر  واژه‌ها  درک  و  فـهم  می‌شود.  بلکه  با  برنامه‌ای  می‌رزمد  و  بر  ستیز  دارد  که  شعر  و  هنر  برآن  بوده  است  و  بر  آن  رفته  است‌.  یعنی  برنامۀ  هواها  و  انفعالهائی  ‌که  هیچ  گونه  قانون  و  ضابطه‌ای  برای  خود  ندارد،  و  برنامۀ  خوابها  و  رویاهای  خیالبافانة  سرگردان  کننده‌ای  که  صاحبان  خود  را  از  پیاده  نمودن  و  تحقّق  بخشـیدن  آنها  باز  می‌دارد.  ولی  زمانی  ‌که  روح  بر  برنامه  اسلامی  مستقرّ  شود،  و  با  تأثیرها  و  انگیزه‌های  اسلامی  در  قالب  شعر  و  هنر  پخته  و  رسیده  شو‌د،  و  در  همان  وقت  برای  پیاده‌  کردن  و  تحقّق  بخشیدن  این  احساسها  و  عاطفه‌های  والا  و  گرانبها  در  دنیای  واقعیّت  بـه  کار  و  تلاش  پردازد،  و  روح  تنها  به  آفرینش  جهانهای  خیالی  بسنده  نکند  و  در  آن  نزید،  و  به  ترک  واقعیّت  زندگی  نگوید  تا  زندگی  به  صورت  زشت  و  پلشت  و  آلوده  و  عقب  ماندۀ  خود  بماند  و  مردمان  را  در  گنداب  خود  مستغرق  کرداند...

زمانی که  روح  برنامۀ  ثابتی  داشته  باشد  و  به  سوی  هدف  اسلامی  رهسپار  شود...  زمانی  که  روح  به  دنیا  بنگرد  و  آن  را  از  دیدگاه  اسلام  ببیند،  و  در  پرتو  اسلام  به  زندگی  بنگرد،  و  آن‌گاه  از  اینها  به  صورت  شعر  و  هنر  تعبیر  کند...  زمانی  که  روح  این  چنین  باشد  و  بشود،‌ اسلام  شعر  را  دشمن  نمی‌دارد،  و  با  هنر  نمی‌جنگد  و  سر  مبارزه  ندارد،  چنان‌ که  از  ظاهر  واژگان  برمی‌آید.  قرآن  دلها  و  خردها  را  متوجّه  زبیائیهای  این  جهان  کرده  است‌،  و  دلها  و  خردها  را  به  پژوهش  و  نگرش  زوایا  و  خفایای  درون  نفس  بشری  ترغیب  و  تشویق  نموده  است‌.  هم  این  و  هم  آن‌،  مادۀ  شعر  و  خمیر مایۀ  هنر  است‌.  در  توقّفهائی  ‌که  هرگز  شعر  در  شفافیت  و  توجّه  خود  گذرش  بدان  زیبائیها  و  بدان  دلربائیها  نیفتاده  است  و  لحظه‌هائی  درکنار  آنها  نیارمیده  است‌.

بدین  جهت  قرآن  از  آن  وصف  عام  شعراء‌،  ‌کسانی  را  مستثنی  می‌کند:

(إِلا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیرًا وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا).

مگر  شاعرانی  که  مؤمن  هستند  و  کارهای  شایسته  و  بایسته  می‌کنند  و  بسیار  خدا  را  یاد  می‌نمایند  (‌و  اشعارشان  مردم  را  به  یاد  خدا  می‌اندازد)  و  هنگامی  که  مورد  ستم  قرار  می‏‎گیرند  (‌با  این  ذوق  خویش  خود  را  و  سائر  مؤمنان  را)  یـاری  میدهند.

اینان  در  دائرۀ  آن  وصف  عام  قرار  نمی‌گیرند.  همچون  کسانی‌،  ایمان  آورده‌اند  و  دلهایشان  از  عقیده  لبریز  و  مالامال  شده  است‌،  و  زندگانیشان  بر  برنامۀ  اسلامی  ثابت  و  استوار گردیده  است‌.  و  کارهای  شایسته  و  بایسته ‌کرده‌اند  و  نیروها  و  توانهایشان  به  خطّ  سیر  کارهای  خوب  و  زیبا  افتاده  است  و  جـهت  پیدا  کرده  است‌،  و  به  تـصوّرها  و  رویاها  بسنده  ننموده‌اند،  و  هنگامی  ‌که  مورد  ستم  قرار  گرفته‌اند  خود  را  و  مؤمنان  را  یاری  داده‌اند  و  به  مبارزۀ  سراپا  شوری  پرداخته‌اند  و  تمام  تاب  و  توان  خویش  را  به  ‌کار  برده‌اند  تا  حقّ  را  یاری  دهند،  حقیّ  که  بدان  گرد‌ن  نهاده‌اند.

از  جملۀ  این  شعراء  کسانی  بوده‌اند  که  از  عقیده  و  از  صاحب  عقیده  در  گیرو  دار  پیکار  با  شرک  و  مشرکین  در  خود  روزگار  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  دفاع  کرده‌اند  و  به  مبارزه  پرداخته‌اند.  از  قبیل‌:  حسّان  پسر  ثابت‌،  کعب  پسر  مالک‌،  عبدالله  پسر  رواحه  -  رضی  الله  عنهم  -‌که  از  شعراء  انصار  بودند.  کسان  دیگری  هم  بودند،  مثل  عبدالله  پسر  زبعری  ،  و  ابوسفیان  پسر  حارث  پسر  عبدالمطلب  ‌که  در  زمان  جاهلیّت  خود  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  را  هجو  می‌کردند.  ولی  زمانی  که  اسلام  را  پذیرفتند،  اسلام  را  به ‌گونۀ  زیبائی  به  راه  بردند،  و  پیغمبر  خدا  را  مدح  کردند  و  از  اسلام  دفاع  نمودند.

در  حدیث  صحیح  آمده  است ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  به  حسّان  فرمود: 

(اهجهم - أو قال هاجهم - وجبریل معک).

هجوشان  کن‌-  یا  فرمود: به  هجوشان  پاسخ  بده  جبرئیل  با  تو  است‌.

عبدالرّحمن  پسر  کعب  از  پدرش  روایت‌  کرده  است‌  که  او  به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  عرض  کرد:  خداوند  بزرگوار  دربارۀ  شعراء  نازل  فرموده  است  آنچه  را  که  نازل  فرموده  است‌.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  فرمود:

(إن المؤمن یجاهد بسیفه ولسانه والذی نفسی بیده لکأن ما ترمونهم به نضح النبل).

مؤمن  با  شمشیرش  و  با  زبانش  جهاد  می‌کند.  سوگند  به  خدائی  که  جان  مـن  در  دست  قدرت  او  است‌،  انکار  واژه‌هائی  که  با  آنها  مشرکان  را  هجو  می‌کنید،  تیرهائی  است  که  به  سوی  دشمنان  پرتاب  می‌کنید.  (‌امام  احمد  آن  را  روایت  کرده  است‌).

گونه‌هائی‌  که  شعر  اسلامی  و  فنّ  اسلامی  در  قالب  آنها  تحقّق  می‌پذیرد  و  پیاده  می‌گردد  فراوان  است‌،‌  گذشته  از  این  شکلی  ‌که  طبق  مقتضیات  خود  به  وجود  آمده  است‌.  شعر  یا  هنر  را  این  بس  که  از  جهان‌بینی  اسلامی  دربارۀ  زندگی  در  زاویه‌ای  از  زوایای  آن  باشد،  تا  شعر  یا  هنری  باشد  که  اسلام  آن  را  می‌پسندد.

لازم  نیست‌  که  شعر  یا  هنر  برای  دفاع  یا  تشویق  و  ترغیب  باشد،  یا  برای  دعوت  مستقیم  به  اسلام‌،  یا  تمجید  و  تعریف  اسلام‌،  یا  مدح  و  ثنای  روزهای  پیروزی  و  روزهای  خوب  اسلام‌،  و  یا  تعریف  و  تمجید  مـردان  و  زنان  مسلمان  باشد،  تا  در  راستای  این  موضوعات  شعر  یا  هنر  اسلامی  شود.  نگاهی  به  گـذشت  شب  و  دمیدن  بامدادان  وقتی  که  آمیزۀ  احساس  مسلمانی  می‌گردد  که  این  صحنه‌ها  را  در  آئینه  ذهن  خود  به  خدا  مرتبط  می‌سازد،  شعر  اسلامی  صرف  می‌شود.  لحظه‌ای  که  دل  پرتو  انداز  می‌شود  و  نور  الهی  بدان  می‌تابد، ‌و  لحظه‌ای  که  دل  با  خدا  ارتباط  پیدا  می کند،  یا دل  با  این  جهانی ‌که  یزدان  آن  را  از  نیستی  به  هستی  آورده  است  و  آن  را  آراسته  و  پیراسته  ‌کرده  است  تماس  می‌گیرد،  کافی  است  که  شعر  یا  هنری  را  بیافریند  که  مورد  پسند  اسلام  باشد.  دو  راهه  جدائی  شعر  و  هنر  اسلامی  از  شعر  و  هنر  غیراسلامی  این  است  که  اسلام  جهان‌بینی  ویژه‌ای  برای  زندگی‌،  و  برای  ارتباطها  و  پیوندهای  زندگی  دارد.  هر  شعر  یا  هر  هنری  ‌که  از  این  جهان بینی  خیزد،  شعر  یـا  هنری  است‌،‌  که  اسلام  آن  را  می‌پسندد.

*

این  سوره  با  این  تهدید  مختصر  و  مخفی  خاتمه  می‌پذیرد:

(وَسَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ) (٢٢٧)

کسانی  که  ستم  می‌کنند  خواهند  داثست  کـه  بازگشتشان  به  کجا  و  سرنوشتشان  چگونه  است‌!!!.

سوره‌ای  پایان  می‌گیرد  که  مشتمل  بر  سرکشی  مشرکان  و  خودبزرگ ‌بینی  ایشان‌،  و  بیشرمی  آنان  در  برابر  تهدید،  و  با  شتاب  عذاب  را  خواستن  است‌،  همان‌  گونه  که  به  نابودی  تکذیب ‌کنندکان  در  طول  رسالتها  و  قرنها  اشارت  دارد.

سوره  با  این  تهدید  هراسناک  به  پایان  می‌آید،  تهدید  هراسناکی  ‌که  موضوع  سوره  را  خلاصه  می‌کند،  و  انگار  واپسین  آهنگ  هراس  ‌انگـیزی  است  کـه  به  شکلهای  گوناگون‌،  جلوه‌گر  می‌شود  و  بر  پردۀ  خیال  به  نمایش  و  صدا  و  فریاد  درمی‌آید،  و  هستی  ستمکاران  را  سخت  به  لرزه  و  تکان  می‌اندازد.

*

---

^[1]  مـراجعه شود به تفسیر آیۀ  ١٧ سورۀ اعراف در جزء نهـم صفحه 206.