تفسیر سوره‌ی شعراء آیه‌ی 140-123

سوره‌ی شعراء آیه‌ی 140-123

کَذَّبَتْ عَادٌ الْمُرْسَلِینَ (١٢٣) إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَلا تَتَّقُونَ (١٢٤) إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ (١٢٥) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٢٦) وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٢٧) أَتَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَةً تَعْبَثُونَ (١٢٨) وَتَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ (١٢٩) وَإِذَا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبَّارِینَ (١٣٠) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٣١) وَاتَّقُوا الَّذِی أَمَدَّکُمْ بِمَا تَعْلَمُونَ (١٣٢) أَمَدَّکُمْ بِأَنْعَامٍ وَبَنِینَ (١٣٣) وَجَنَّاتٍ وَعُیُونٍ (١٣٤) إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ (١٣٥) قَالُوا سَوَاءٌ عَلَیْنَا أَوَعَظْتَ أَمْ لَمْ تَکُنْ مِنَ الْوَاعِظِینَ (١٣٦) إِنْ هَذَا إِلا خُلُقُ الأوَّلِینَ (١٣٧) وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ (١٣٨) فَکَذَّبُوهُ فَأَهْلَکْنَاهُمْ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ (١٣٩) وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ (١٤٠)

قوم  هود  در  احقاف  می زیستند.  احقاف  کوه‌های  شنی  نزدیک  به  حضر موت  است‌  که  ناحیه‌ای  از  نواحی  یمن  است‌.  پس  از  قوم  نوح  بر  سرکار  آمدند.  آنان  پس  از  دوره‌ای  ‌که  طوفان  درگرفت  و  روی  زمین  را  از  ناپاکان  سرکش  طاغی  و  یاغی  شست‌،  دلهای  ‌کجی  را  پیداکردند  و  به  ‌کژ  راهه  افتادند.

این  داستان  در  سورۀ  ‌«‌اعراف‌»  و  در  سورۀ  «‌‌هود»  به  صورت  مفصّل  آمده  است‌.  سورۀ  «‌مؤمنون‌»  بدون  ذکر  نامی  از  هود  و  عاد  آمده  است‌.  از  دو  سوی  داستان  در  اینجا  به  طور  مختصر  سخن  به  میان  می‌آید:  یک  سوی  آن  دعوت  هود  از  قوم  خود،  و  سوی  دیگر  آن  فرجامی  است  که  تکذیب  کنندگان  ایشان  بدان  می‌رسند.  این  داستان  هم  همان ‌گونه  آغاز  می‌شود  که  داستان  قوم  نوح  آغاز  می‌گردد:

کَذَّبَتْ عَادٌ الْمُرْسَلِینَ (١٢٣) إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَلا تَتَّقُونَ (١٢٤) إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ (١٢٥) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٢٦) وَمَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلا عَلَى رَبِّ الْعَالَمِینَ (١٢٧)

قوم  عاد  پیغمبران ‌(‌خدا)  را  تکذیب کردند  (‌و  دروغگو  نامیدند)‌. بدان گاه  که  برادرشان  هود  بدیشان  گفت:  هان‌!  تقوا  پیشه  کنید  (‌و  پرهیزکار  باشید،  و  از  عذاب  خدا  بپرهیزید)  من  پیغمبر  امینی  بـرای  شما  هستم‌.  از  خدا  بترسید  و  از  من  اطاعت  کنید.  من  هیچ  اجر  و  پاداشی  در  برابر  این  دعوت  از  شما  نمی‌طلبم‌.  اجر  و  پاداش  من  جز  بر  پروردگار  جهانیان  نمی‌باشد.

این  سخن  یگانه‌ای  ‌که  هر  پیغمبری  آن  را  می‌گوید:  دعوت  به  تقوا  و  ترس  از  خدا،  و  اطاعت  از  پیغمبر  او،  و  اعلان  خودداری  از  دریافت  مادیات  و  اموالی  که  مردمان  دارند،  و  خود  را  بالاتر  از  ارزشهای  زوال  پذیر  زمین‌  گرفتن‌،  و  چشم  طمع  دوختن  به  پاداش  و  مزد  فراوان  و  ارزشمندی  که  در  پیشگاه  خدا  دارند.

آن  گاه  چیز  ویژه‌ای  افزوده  می‌شود  که  اختصاص  به  این  قوم  و  کارهای  ایشان  دارد.  خوشگذرانی  و  زیاده  روی  در  ساختمان  سازیها  و  کاخ  نشینیها  تنها  محض  نازیدن  و  لاف  زدن  به  قدرت  مادی  داشتن‌،  و  اعلان  ثروت  و  د‌ارائی  کردن‌،  و  مسابقه  دادن  در  جمع‌ آوری  هر  چه  بیشتر  اموال‌،  و  بالابردن  ساختمانها  و کاخهای  مجلّل‌،  و  غیره  را  بر  ایشان  زشت  می‌شمرد.  افزون  بر  این  بر  آنان  زشت  می‌شمرد که  از  داشتن  مقام  و  منزلت  دنیوی  ،  در  اختیار  گرفتن  قدرتها  و  نیروها،  مست  و  مغرور  می‌شوند،  و  از  تقوا  و  ترس  از  خدا  غافل  می‌گردند،  و  فراموش  می‌کنند  که  یزدان  ایشان  را  می‌پاید  و  بر  رفتار  و کردارشان  نظارت  می‌نماید:

أَتَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَةً تَعْبَثُونَ (١٢٨) وَتَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ (١٢٩)

آیا  شما  بالای  هر  بلندی  و  مکان  مرتفعی  کاخ  سر  به  فلک  کشیده‌ای  می‌سازید  و (‌در  آن‌)  به  خوشگذرانی  و  کارهای  بیهوده  می‌پردازید؟  و  دژها  و  قلعه‌هائی  می‌سازید  که  انگار  جاودانه  می‌مانید؟‌.

«‌ریع‌»  مکان  مرتفع  و  بلند  زمین  است‌.  چنین  پیدا  است  که  آنان  بالای  بلندیها  ساختمانهائی  را  می‌ساختند  که  از  دور  همچون  نشانه‌ای  به  نطر  می‌آمد  و  علامتی  محسوب  می‌شد.  مرادشان  فخرفروشی  و  نازش  و  سر  را  بالا  گرفتن  و  شق  و  رق  ایستادن  به  سبب  داشتن  قدرت  و  مهارت  بود.  این  است‌  که  یزدان  آن  را  بیهوده‌  کاری  و  خوشگذرانی  می‌نامد.  اگر  این  بناها  و  کاخها  را  در  بلندیها  برای  رهنمون  مسافران  و  آشنائی  آنان  با  مسیر  راه‌ها  می‌ساختند،  یزدان  بدیشان  نمی‌فرمود:  «‌تعبثون‌: کارهای  بیهوده‌،  و  خوشگذرانی  می‌کنید»‌...  این  امر  انسان  را  رهنمود  می‌کند  به  این‌ که  انسان ‌کوشش  و  پویش  خود  را،  و  مهارت  و  وارستگی  خود  را،  و  اموال  و  دا‌را‌ئی  خود  را  در  را‌ه  چیزی  خرج  و  صرف  ‌کند  که  ضروری  و  مفید  است‌،  نه  در  راه  خوشگذرانی  و  آرایش  و  پیرایش  و  نه  تنها  به  خاطر  نشان  دادن  برجستگی  و  وارستگی  واستادی  و  هنرنمائی  خود  و  بس‌.

از  این  فرمودۀ  یزدان  جهان‌:

(وَتَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُونَ) (١٢٩)

و  دژهـا  و  قلعه‌هائی  می‌سازید  که  انگار  جاودانه  می‌مانید .

پیدا  است  که  قوم  عاد  از  لحاظ  تمدّن  صنعتی  به  جائی  رسیده  است  ‌که  شایان  ذکر  است‌.  تا  آنجا  که  کارگاه‌هائی  برای  تراشیدن  کوه‌ها  و  سـاختن  کاخها  می‌سازد،  و  نشانه‌هائی  ‌که  بر  بلندیها  ترتیب  می‌دهد،  و  حتّی  به  اندیشۀ  این  قوم  خطور  می‌کند  که  این  کارگاه‌ها  و  کاخهائی  که  به  وسیلۀ  آنها  می‌سازند  برای  حفظ  ایشان  از  مرگ  کافی  است‌،  و  برای  حفاظت  و  حمایت  ایشان  از  تأثیرات  جوّی  و  از  ایلغارهای  دشمنان  بسنده  است‌.  هود  به  زشت  شمردن  ‌کارهائی‌  که  قوم  ا‌و  می‌کنند  ادامه  می‌دهد  و  به  پیش  میرود:

(وَإِذَا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبَّارِینَ) (١٣٠)

و  هنگامی  که  مجازات  می‌کنید،  از  حدّ  تجاوز  می‌کنید،  و  همـچون  ستمگران  و  سـرکشان  کیفر  می‌دهید  (‌و  در  برابر  کمترین  جرم‌،  سنگین‌ترین  جریمه  و  سـزا  روا  می‌دارید  و  عدالت  و  ترحّمی  ندارید(.

آنان  سرکشان  و  سنگین  دلان  هستند.  وقتی ‌که  یورش  می‌برند  قدرت  نمائی  و  زورگوئی  می‌کنند.  در  تاخت  و  تاز  خود  از  سنگین  دلی  خودداری  نمی‌کنند،  همان‌گونه  که  کار  قلدران  زورمدار  است  که  خویشتن  را  با  نیروی  مادی‌ای  ‌که  در  دسترس  دارند  چیره  و  والا  ببینند.

در  اینجا  روند  قرآنی  ایشان  را  به  تقوا  و  پرهیز  از  خشم  و  عذاب  خدا،  و  اطاعت  از  پیغمبر  او  برمی‌گرداند،  تا  ایشان  را  از  این  درشتی  تازندۀ   قلدرانۀ  زورمدار  باز  دارد  و  جلو  ایشان  را  بگیرد.  ـسزاوار  ایشان  بود  که  متذکّر  شوند  و  پند  گیرند  و  سپاسگزار  الطاف  الهی  باشند  و  شکر  نعمتهای  او  را  به  جای  آورند،  و  بترسند  از  این  که  یزدا‌ن  چیزهائی  را  از  ایشان  باز  پس‌  گیرد  که  بدیشان  عطاء  فرموده  است‌،  و  در  برابر  زیاده‌روی  در  بیهوه  کاری  و  تاخت  و  تاز  و  سـرمستی  ناپسندیده  آنان  را  عقاب  و  عذاب  بدهد:

فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِیعُونِ (١٣١) وَاتَّقُوا الَّذِی أَمَدَّکُمْ بِمَا تَعْلَمُونَ (١٣٢) أَمَدَّکُمْ بِأَنْعَامٍ وَبَنِینَ (١٣٣) وَجَنَّاتٍ وَعُیُونٍ (١٣٤) إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ (١٣٥)

از  (خشم)‌ خدائی  بپرهیزید  که  شما  را  با  نعمتهائی  که  می‌دانید  یاری  داده  است‌.  شما  را  یاری  داده  است  با  ‌(اعطاء‌)  چهارپایان  و  پسران‌،  و  با  باغها  و  چشمه‌ها   من می‌ترسم  عذاب  روز  بزرگ  (‌قیامت‌)  گریبانگیر  شما  شود.

بدین  منوال  ایشان  را  به  نعمت  دهنده  و  خود  نعمت  به  اختصار  تذکّر  می‌دهد.

اول  با  این  سخن‌:

(أَمَدَّکُم بِمَا تَعْلَمُونَ).

شما  را  با  نعمتهائی  که  می‌دانید  یاری  داده  است‌.

این  نعمتها  آماده‌اند  و  در  دسترسشان  است‌.  آنها  را  می‌شناسند  و  در  آنها  روزگار  بسر  می‌برند  و  می‌زیند. 

سپـس  تا  اندازه‌ای  شرح  و  بسط  می‌دهد:

(أَمَدَّکُم بِأَنْعَامٍ وَبَنِینَ (133) وَجَنَّاتٍ وَعُیُونٍ) (134)

شما  را  یاری  داده  است  با  (‌اعطاء‌)  چهارپایان  و  پسران‌،  و  با  باغها  و  چشمه‌ها.

اینها  هم  نعمتهای  مشهور  آن  روزگار  بودند،  و  آ‌نها  نعمتند  در  هر  روزی  و  روزگاری  ...  آن‌گاه  ایشان  را  از  عذاب  روزی  بزرگ  می‌ترساند،  و  به  شکل  دلسوزی  با  ایشان  و  ترس  بـر  ایشان  از  آن  عذاب  برحذرشان  می گرداند.  چه  او  برادر  ایشان  و  فردی  از  خودشان  است‌.  او  آزمند  است  بر  این  ‌که  عذاب  آن  روزی‌  که  شکّ  و  تردیدی  در  وقوع  آن  نیست‌ گریبانگیر  ایشان  نشود.  ولیکن  این  یادآوری  و  این  بیم  دادن‌،  به  ژرفاهای  دلهای  خشک  و  سخت  و  خشن  فرو  نمی‌رود.  کارشان  پافشاری  بر  زشتکاری‌،  و  دشمنانگی  با  حقّ  و  حقیقت‌،  و  بی‌حیائی  و  بیشرمی  است‌:

(قَالُوا سَوَاء عَلَیْنَا أَوَعَظْتَ أَمْ لَمْ تَکُن مِّنَ الْوَاعِظِینَ) (136)

آنان  (‌به  هود  پاسخ  دادند  و )  گفتند:  برای  ما  تفاوت  نمی‌کند  چه  ما  را  اندرز  بدهی  یا  ندهی‌!  (‌بیهوده  خود  را  خسته  مکن  و  ما  را  درد  سر  مده‌(.

برایمان  مهمّ  ‌نیست  ما  را  پند  بدهی  یا  اصلاً  پند  ندهی  و  از  جمله  پند  دهندگان  نباشی‌!  در  این  تعبیر  توهین  و  تحقیر  و  بی‌شرمی  و  جفاپیشگی  پیدا  و  هویدا  است‌.  به  دنبال  آن  سخنی  می‌آید  که  به  جمود  فکری  و  واپسگرائی  و  تکیه  بر  تقلد  اشاره می‌نماید:

(إِنْ هَذَا إِلا خُلُقُ الأوَّلِینَ (١٣٧) وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ) (١٣٨)

این  (‌چیرهائی  که  به  هـم  بافته‌ای  و  به  ما  خواهی  گفت‌)  جز  شیوه  و  عادت  پیشینیان  نیست  (‌آنانی  که  در  گذشته  خود  را  پیغمبر  نامیده‌اند  و  دروغهائی  را  به  گذشتگان  تحویل  داده‌اند  و  ادّعاهـائی  همچون  ادّعای  تو  داشته‌اند)‌...  و  ما  (‌نه  در  این  جهان  و  نه  در  آن  جهان (عذاب  داده  نمی‌شویم‌.

دلیل  ایشان  بر  آنچه  هستند،  و  دلیل  ایشان  در  برابر  چیزی  ‌که  از  هود  نمی‌پذیرند  و  نمی‌پسندند  ،  این  است  که  این  شیوه  و  رفتار  پیشینیان  و  برنامۀ  کار  آنان  بوده  است‌.  ایشان  هم  برابر  برنامۀ  پیشینیان  حرکت  می‌کنند  و  راه  می‌روند!  گذشته  از  این‌،  آنان  احتمال  وقوع  عذاب  در  برابر  خلق  و  خوی  پیشینیان  را  بعید  می‌دانند  و  نفی  می‌کنند!

(وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ) (١٣٨)

و  ما  (‌نه  در  این  جهان  و  نه  در  آن  جهان‌)  عذاب  داده  نمی‌شویم‌.

روند  قرآنی  در  اینجا  به  تفصیل  از  ستیزه‌گریها  و  درگـریهای  ایشان  با  پیغمبرشان‌،  و  از  مجادلۀ  آنان  با  او،  سخن  نمی‌گوید  و  بیش  از  این  به  صحبت  ادامه  نمی‌دهد  و  بلکه  تند  و  سریع  بدان  پایان  می‌بخشد:

(فَکَذَّبُوهُ فَأَهْلَکْنَاهُمْ).

قوم  عاد،  هود  را  دروغگو  نامیدند  (‌و  رسالتش  را  نپذیرفتند)  و  ما  هم  نابودشان  کردیم‌.^[1]

در  دو  واژه  کار  به  پایان  می‌آید،‌  و  بساط  قوم  زورگو  و  زورمدار  عاد  درهم‌  پیچیده  ‌می‌شود،  و  کارخانه‌ها  و  کارگاه‌هائی  که  داشتند  ویران  و  نابود  می‌گردد،  و  نعمتهایشان  درهم  نوردیده  می‌شود  و  چهارپایان  و  فرزندان  و  باغها  و  چشمه‌هایشان  می‌میرند  و  چیده  می‌گردند!

چه  ملّتهای  فراوانی‌  که  بعد  از  عاد  آمده‌اند  و  بدین  روال  و  بر  این  منوال  اندیشیده‌اند،  و  همچون  غرور  و  کبریائی  به  خود  گرفته‌اند،  و  هر  زمان  ‌که  در  تمدّن  پیش  رفته‌اند  و  اوج  گرفته‌اند  از  خدا  دور  شده‌اند،  و  گمان  برده‌اند  که  انسانها  دیگر  از  خدا  بی‌نیاز  گردیده‌اند!!!  این  سرمستی  و  این  خود  فرامـوشی  وقتی  بیشتر  و  بیشتر  پدیدار  گردیده  است  و  مایۀ  لاف  و  گزاف  فراوان  ایشـان  شده  است  که  دیده‌اند  وسائل  و  ابزار  نابودی  دیگران  را  دارند  و  به‌کار  می‌آرند،  و  خویشش  را  می‌پایند  و  از  دست  دشمنان  خود  را  محافظت  می‌نمایند  ...  امّا  بعد  از  آن‌،  روزها  و  شبها   گذشته  است‌،  و  ناگهان  عذاب  از  بالا  و  پائین  به  سویشان  تاخته  است  و  از  هر  سو  ایشان  را  در  برگرفته  است  و  بزم  و  بساط  پوشالی  آنان  را  جمع  نموده  است.

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ (١٣٩) (وَإِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ) (١٤٠)

در  این  (‌سرگذشت  قوم  عاد)  عبرتی  است  (‌برای  کسانی  که  بخواهند  از  سرنوشت  دیگران،  درسی  و  پندی  بیـاموزند)‌.  اکثر  قوم  عاد  ایمان  نیـاوردند  (‌و  راه  کفر  در  پیش  گرفتند  و  نتیجۀ  آن  را  دیدند)‌.  بیگمان  پروردگار  تو  چیره  و  توانا  (‌بر  درهم  شکستن  جبّاران  ستمکار)  و  مهربان  (‌در  حقّ  ضعیفان  دیندار)  است‌.

---

^[1] مراد از  آیات ١٣٧ و ١٣٨ این است اعمالی که آنان مرتکب می‌شدند، از قبیل بت‌پرستی  و  ساختن قصرها و قلعه‌های سر به فلک کشیده بر نقاط مرتفع، و خشونت و مجازات رساندن  و  کیفر  دادن‌،  همان چیزهائی است‌ که پپشینیان انجام می‌داده‌اند و مطلب قابل ایرادی  نمی‌باشد. و ...(مترجم)