تفسیر سوره‌ی نور آیه‌ی 64-58

سوره‌ی نور آیه‌ی 64-58

 (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنْکُمُ الَّذِینَ مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ وَالَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْکُمْ ثَلاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلاةِ الْفَجْرِ وَحِینَ تَضَعُونَ ثِیَابَکُمْ مِنَ الظَّهِیرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلاةِ الْعِشَاءِ ثَلاثُ عَوْرَاتٍ لَکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ وَلا عَلَیْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَیْکُمْ بَعْضُکُمْ عَلَى بَعْضٍ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (٥٨) وَإِذَا بَلَغَ الأطْفَالُ مِنْکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَأْذِنُوا کَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (٥٩) وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللاتِی لا یَرْجُونَ نِکَاحًا فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیَابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِینَةٍ وَأَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (٦٠) لَیْسَ عَلَى الأعْمَى حَرَجٌ وَلا عَلَى الأعْرَجِ حَرَجٌ وَلا عَلَى الْمَرِیضِ حَرَجٌ وَلا عَلَى أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبَائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهَاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ إِخْوَانِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخَوَاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمَامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمَّاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوَالِکُمْ أَوْ بُیُوتِ خَالاتِکُمْ أَوْ مَا مَلَکْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِیقِکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمِیعًا أَوْ أَشْتَاتًا فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُیُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَکَةً طَیِّبَةً کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (٦١) إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا کَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّى یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولَئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٦٢) لا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعَاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضًا قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِوَاذًا فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (٦٣) أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ قَدْ یَعْلَمُ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَیَوْمَ یُرْجَعُونَ إِلَیْهِ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٦٤)

اسلام  برنامۀ ‌کامل  زندگی  است‌.  اسلام  زندگی  انسان  را  در  همۀ  مراحل  و  مراتب  زندگی  نظم  و  نظام  می‌بخشد،  و  ارتباطها  و  تماسهای  زندگی‌،  و  همۀ  حرکات و  سکنات  زندگی  را  سر  و  سامان  می‌بخشد:  بدین  جهت  اسلام  عهده‌دار  بیان  آداب  و  رسوم  کوچک  زندگی  می‌گردد،  همان ‌گونه  که  عهده‌دار  بیان  وظائف  و  تکالیف  همگانی  بزرگ  می‌شود،  و  میان  همۀ  آنها  همآوائی  و  هماهنگی  برقرار  می‌سازد،  و  در  پایان  همۀ  آنـها  را  رو  بـه  خـدا  می‌کند  و  به  سوی  خدا  جهت  می‌دهد.

این  سوره  نمونه‌ای  از  آن  همآوائی  و  هماهنگی  است‌.  بیان  برخی  از  حدّها  و کیفرها  را  دربر دارد  و  درکنار  اجازۀ  ورود  به  خانه‌ها  از  آنها  صحبت  می‌دارد.  در  جوار  آن  نیز گشت  و گذار  و گردش  و  چـرخش  بزرگ  و  سترگی  را  در  جولانگاه‌های  هستی  مـی‌آغازد.  آن گاه  روند  سوره  برمی‌گردد  و  از  حسن  ادب  مسلمانان  در  داوری  بردن  به  پیشگاه  خدا  و  پیغمبرش‌،  و  از  سوء  ادب  منافقان  در  این  باره‌،  سخن  مـی‌گوید.  درکنار  آن  از  وعدۀ  راستین  خدا  به  مؤمنان  درباره  خلافت  بخـشیدن  و  جایگزین‌ کردن  آنان‌،  و  امن  و  امان  و  مکانت  و  منزلت  بخشیدن  بدیشان  صحبت  می‌شود.  هان‌!  هم  اینک  در  این  درس‌،  روند  قرآنی  به  ذکر  آداب  و  رسـوم  اجازه  خواستن  در  داخل  خانه‌ها  برمی‌گردد.  این  هم  درکـنار  اجازه  خواستن  از  مجلس  ییغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  به  میان  می‌آید  و  از  آن  سخن  می‌رود.  اسلام  ارتباط  دید  و  بـازدید  و  نحوۀ  طعام  و  خوراک  خوردن  خویشاوندان  و  دوستان  را  نظم  و  نظام  می‏بخشد.  همراه  با  آن  ادب  لازم  داشتن  در  گفتگوی  با  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم  را  تعلیم  می‌دهد،  و  از  دعای  او  صحبت  می‌کند  ...  همۀ  اینها  آداب  و  رسومی  است ‌که  گروه  مسلمانان  بدانها  چنگ  می‌زنند،  و  روابط  ایشان  بر  مبنای  آنها  نظم  و  نظام  می‌پذیرد.  قرآن  گروه  مسلمانان  را  در  جولانگاه‌های  بزرگ  و  کوچک  بدون  هیچ گو‌نه  تفاوتی  تربیت  می‌کند  و  آموزش  می‌دهد.

*

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنْکُمُ الَّذِینَ مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ وَالَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْکُمْ ثَلاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلاةِ الْفَجْرِ وَحِینَ تَضَعُونَ ثِیَابَکُمْ مِنَ الظَّهِیرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلاةِ الْعِشَاءِ ثَلاثُ عَوْرَاتٍ لَکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ وَلا عَلَیْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَیْکُمْ بَعْضُکُمْ عَلَى بَعْضٍ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) (٥٨)

ای  کسانی  که  ایمان  آورده‌اید!  باید  بردگان  شما  و  هچنین  کودکانتان  که  په  حدّ  بلوغ  نرسیده‌اند  (‌ولی  مسائل  حنسی  و  عورت  و  غـیر آن  را  تمیز  و  تشخیص  می‌دهند،  به  هنگام  ورود  به  اطاقهای  خواب  مـردان  و  همسران‌)  در  سه  وقت  اجازه  بگیرند:  پیش  از  نماز  صبح‌،  و  در  نیمروز  هنگامی  که  لبـاسهای  (‌مـعمولی‌)  خـود  را  درمی‌آورید،  و  بعد  از  نماز  عشاء‌.  (‌این  اوقات‌)  سه  وقت  (‌ویژۀ  خلوت  و  آشکار  شدن‌)  عورت  شما  است‌.  بعد  از  این  سه  وقت  پر  شما  و  آنان  گناهی  نیست  بدون  اجازه  وارد  شوند.  (‌آنان  خدمتکاران  و  کوچکان  شما  هستند  و  مشکل  است  هر  بار  در  سائر  اوقات  اجازه  بگیرند)‌.  ایشان  دور  و  بر  شما  در  رفت  و  آمدند  و  شما  نیز  دور  و  بر  ایشـان  در  رفت  و  آمدید  (‌و  با  صفا  و  صمیمیّت  خانوادگی  به  یکدیگر  خدمت  می‌نمائید)‌.  این  گونه  (‌صریح  و  روشن‌)  خداوند  آیه‌ها  را  برای  شما  توضیح  و  تبیین  می‏‎کند  (‌تا  خویشتن  را  در  پرتو  احکام  قرآنی‌،  متأدّب  به  اخلاق  اسلامی  کنید)‌.  و  خداوند  بس  آگاه  و  کاربجا  است‌. 

در  این  سوره‌،  احکام  اجازه  خواستن  برا‌ی  ورود  به  منازل  گذشت‌.  در  اینجا  احکام  اجازه  خواستن  در  داخل  خانه‌ها  را  بیان  می‌دارد.

خدمتگزاران  برده‌،  و کودکانی  که  به  حدّ  بلوغ  نرسیده‌اند  ولی  مسـائل  جـنسی  وعـورت  وغیر آن  را  تمییز و  تشخیص  می‌دهند،  بدون  اجازه  وارد  می‌گردند،  مگر  در  سه  وقت ‌که  معمولاً  در  آن  اوقات  عورت  پیدا  می‌شود.  در  این  سه  موقع  آنان  باید  اجازه  بگیرند.  این  اوقات  عبارتند  از:  زمان  پیش  از  نماز  صبح  که  چه‌بسا  ا‌نسانها  جامه‌های  خوا‌ب  به  تن  دا‌رند  یا  آنها  را  عوض  می‌نمایند  و  لباسهای  بیرون  آ‌مدن  ا‌ز  اطاقهای  خواب  را  بـه  تن  می‌کنند.  و  زمان  چاشتگاه که  به  خواب  نیمروز  یا  قیلوله  می‌پردازند،  و  جامه‌های  خـواب  را  برای  آسایش  و  استراحت  می‌پوشند.  و  زمان  بـعد  از  نماز  عشـاء  که  لباسهای  معمولی  را  از  تن  به  در  می‌آورند  و  جامه‌های  شب  را  می پوشند.

روند  قرآنی  این  اوقات  را  «‌عورات‌:  شرمگاه‌ها»)  نامیده  ا‌ست  بدا‌ن  جهت ‌که  شرمگاه‌ها  در  آنها  پیدا  می‌گردد.  در  این  اوقات  سه‌گانه  قطعاً  باید  خدمتگاران‌،  و کودکان  تشخیص ‌دهنده‌ای  که  بالغ  نگردیده‌اند،  اجازه  بگیرند،  تا  چشمانشان  به  شرمگاه‌های  اهالی  خانواده  خود  نیفتد.  این  هم  آداب  و  رسومی  که  بیشتر  مردمان  در  زندگی  خانوادگی  خود  آنها  را  فراموش  مـی‌کنند،  و  تأثیرات  روانی  و  عصبی  و  اخلاقی  آنها  را  نـاچیز  و  حقیر  می‌گیرند،  وگـمان  مـی‌برند کـه  خدمتکاران  به  شرمگاه‌های  سرورا‌ن  نگاه  نمی‌کنند!  و کوچکانی  که  هنوز  به  سنّ  بلوغ  نرسبده‌اند  متوجّه  هــچون  مناظری  نمی‌شوند! در  صورتی‌ که  روانشناسان  امروز  -  پس از  پیشرفت  علوم  روانشناسی  -  می‌گویند کـه  برخی  از  صحنه‌هائی  که  چشمان  کـودکان  در  کوچکی  بدانها  می‌افتد،  در  سراسر  زندگانی  ایشان  تاثیر  می‌گذارد،  و  چه‌بسا  آنان  را  به  بیماریهای  روانی  و  عصبی  مبتلا  می‌سازد که بهبودی  آنها  دشوار  خواهد  بود.

خداوند  بس  دانا  و  بس  آگاه  مؤمنان  را  با  همچون  آداب  و  رسومی  تربیت  و  پرورده  می‌کند.  خداوند  می‌خواهد  ملّتی  را  پدیدار  و  نمودار کند که  دارای  اعصاب  سالـم‌،  و  سینه‌های  سالم‌،  و  دریافتها  و  بینشهای  پاک‌،  و  دلهای  تمییز،  و  اندیشه‌ها  و  تصوّرهای  پاکیزه  باشند.

این  اوقات  سه‌گانه  را  اختصاص  بخشیده  است  و  اوقات  دیگری  را  جزو  آنها  نشمرده  است‌،  حون  گمان‌ کشف  عورت  در  این  اوقات  سه  گانه  می‌رود.  اجازه  خواستن  خدمتکاران  و کوچکان  را  در  هر  زمانی  نخواسته  است‌،  چون  تولید  مشکل  می‌کند.  خدمتکاران  و کوچکان  بسیار  به  پیش  اهالی  خانواده  می‌آیند  و  می‌روند،  چون  سن  و  سالشان ‌کم  است  یا  به ‌کار  و  خدمت  مشغولند: 

(طَوَّافُونَ عَلَیْکُمْ بَعْضُکُمْ عَلَى بَعْضٍ).

ایشان  دور  و  بر  شما  در  رفت  و  آمدند  و  شما  نیز  دور  و  بر  ایشان  در  رفت  و  آمدید  (‌و  بـا  صفا  و  صمیمیت  خانوادگی  به  یکدیگر  خدمت  می‌نمائید(.

بدین  وسیله  روند  قرآنی  حرص  و  جوش  بر  پیدا  نشدن  شرمگاه‌ها،  و  از  بین  بردن  فشار  و  دشواری  را  جمع  می‌آورد،  فشار  و  دشواری‌ای  که  پدید  می‌آمد  اگر  بر  خدمتکاران  و  بر کوچکان  واجب  می‌کرد  همیشه  اجازه  بگیرند،  چنان ‌که  بر  بزرگان  واجب  فرموده  است‌.

ولی  زمانی‌ که ‌کوچکان  به  سنّ  بلوغ  رسیدند،  آنان  حکم  بیگانگان  را  پیدا  می‌کنند،  بیگانگانی ‌که  واجب  است  در  هر  زمانی  اجازه  بگیرند،  برابر  نصّ  عامی ‌که  آیۀ  اجازه  خواستن  آن  را  بیان  داشت‌.

روند  قرآنی  با  این  فرمودة  خدا  بر  آیه  پیرو می زند:

(وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ )(٥٨)

خدوند  بس  آگاه  و  کاربجـا  است‌.

این  پیرو  بدان  خاطر  است ‌که  مقام‌،  مقام  آگاهی  یزدان  از  نفسهای  مردمان‌،  و  اطّلاع  از  آداب  و  رسومی  است‌ که  نفسهای  مردمان  را  اصلاح  می‌کند؛  و  مقام‌،  مقام  حکمت  و کار  بجائی  در  چاره‌سازی  نفسها  و  دلها  نیز  می‌باشد. 

* 

قبلاً  فرمان  پنهان  داشتن  زینت  و  جمال  زنان  نیز گذشت  تا  جلو  برانگیختن  فتنه‌ها  و  تـحریک  شهوات ‌گرفته  شود.  در  اینجا  روند  قرآنی  برمی‏گردد  و  از  میان  زنان‌،  خانمهائی  را  مستثنی  می‌کند که  پیر  و  فرتوت  شده‌اند  و  میل  زناشوئی  و  رغبت  به  معاشرت  با  مردان  در  ایشان نمانده  است‌،  و  اندامهایشان  جاذبۀ  جنسی  را  از  دست  داده  است  و  فتنه  و  بلا  به  پا  نمی‌کند  و  شهوات  را  برنمی‌انگزد:

(وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللاتِی لا یَرْجُونَ نِکَاحًا فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیَابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِینَةٍ وَأَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٦٠)

زنان  از  کار  افتاده‌ای  که  (‌به  سنّ  و  سال  نازائی  رسیده‌اند و بر اثر  سالخوردگی  جاذبۀ  جنسی  را  کاملاً  از  دست  داده‌اند  و)  میل  به  ازدواج  (‌با  مردان‌،  و  مردان  نیز  رغبت  به  ازدواج  با  آنان  را)  ندارند،  اگر  لباسهای  (‌حفظ  حجاب  مذکور  در  سورۀ  نور  آیۀ  ٣١،  و  سورۀ  احزاب  آیۀ  ٥٩)  خود  را  از  تن  به  در  آورند  (‌و  با  جامه‌های  معمولی  با  دیگران  معاشرت  کنند)  گناهی  بر  آنان  نیست  (‌چرا  که  به  علّت  فرتوت  بودن  و  کهنسال  شدن‌،  همچون  دختران  نابالغ  کشته‌اند)  در  صورتی  که  (‌هدف  آنان  خودآرائی  و  نمایش  وسـائل  آرایش  در  برابر  مـردم  نبوده  و  به  بهانۀ  برداشتن  لباس  حجاب‌)  زینت  را  نشان  ندهند.  (‌با  همۀ  این  احوال‌،  چون  پیران  سرمشق  جوانان  هســتند)  اگر  عفّت  را  رعایت  کنند  (‌و  خویشتن  را  بپوشانند)  برای  ایشان  بهتر  است‌،  و  خداوند  شنوا  و  دانا  است  (‌و  لذا  آنچه  را  می‏‎گویند  می‌شنود،  و  آنچه  را  در  دل  دارند  و  در  سر  می‌پرورانند  می‌داند).

گناهی  بر  این  چنین  زنان  پیر  و  فرتوتی  نیست  اگر  جامه‌های  رویین  را  بیرون  بیاورند،  بدان  شرط  که  شرمگاه‌هایشان  پیدا  نشـود  و  زینت  و  جمال  خود  را  ننمایانند،  یعنی  قصد  جلوه‌گری  و  خودنمائی  نـداشته  باشند.  برای  همـون  زنانی  بهتر  این  است ‌که  با جامه‌های  رویین‌ گشاد  خود  را بپوشند.  این  امر  عفّت  پیشه ‌کردن  نامیده  شده  است‌.  چون  ایـن  کار  موجب  پاکدامنی  و  ترجیح  عفّت  است‌.  نباید  فراموش  کرد که  میان  خارج  شدن  از حشمت  و  خودآرائی  و  نشان  دادن  زینت  و  جمال‌،  و  میان  فتنه  و  آشوب  ارتباط‌،  و  مـیان  رعایب  حجاب  و  میان  عفّت  پیوند  است  ...  این  هم  برابر  نظریّۀ  اسلام  است‌،  نظریّه‌ای  که  می‌گوید  بهترین  راه  حفظ  عفّت  و  رعایت  پاکدامنی‌،  کم‌ کردن  فرصتهای  گمراهی‌،  و  سدّ  و  مانع  ا‌یجاد کردن  میان  محرّکها  و  میان  مردمان  !ست‌.

(وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) (٦٠)

خدا  شنوا  و  دانا  است‌.

خداوند  می‌شنود  و  می‌داند.  بر  آنچه  زبان  مـی‌گوید  اطّلاع  پیدا  می‌کند،  و  آگاهی  دارد  از  آنچه  بر  دل  می‌گذرد.  در  اینجا کار  مربوط  به  نیّت  و  حسّاسیّت  دل  و  درون  است‌.

*

سپس  روند  قرآنی  در  نظم  و  نظام  بخشیدن  ارتباطها  و  رفت  و  آمـدهای  خویشاوندان  و  دوستان  بـه  پیش  می‌رود:

(لَیْسَ عَلَى الأعْمَى حَرَجٌ وَلا عَلَى الأعْرَجِ حَرَجٌ وَلا عَلَى الْمَرِیضِ حَرَجٌ وَلا عَلَى أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبَائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهَاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ إِخْوَانِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخَوَاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمَامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمَّاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوَالِکُمْ أَوْ بُیُوتِ خَالاتِکُمْ أَوْ مَا مَلَکْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِیقِکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمِیعًا أَوْ أَشْتَاتًا فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُیُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَکَةً طَیِّبَةً کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (٦١)

بر  (‌اشخاص  صاحب  عذر  چون‌)  کور  و  لنگ  و  بیمار،  و  بر  خود  شما  (‌تندرستان‌)  گناهی  نیست  که  در  خانه‌های  (‌فرزندان‌)  خودتان‌،  یا  خانه‌های  پدران‌،  مادران‌،  برادران‌،  خواهران‌،  عموها،  عمّه‌ها،  دائیها،  و  خاله‌های  خود،  و  یا  خانه‌های  دوستانتان  غذا  بخورید.  همحنین  بر  شما  گناهی  نیست  که  به  طور  دسته ‌جمعی  و  یا  جداگانه  خوراک  تناول  نمائید.  هر  وقت  داخل  خانه‌هائی  شدید  بر  همدیگر  سلام  کنید،  سلام  پربرکت  (‌و  لبریز  از  خیر  و  ثواب  فراوان‌،  و  تقویت‌کنندۀ   پیوند  موجود  میان  دلهای  مردمان‌،  و  درود)  پاکی  که  به  فرمـان  خدا  مقرّر  است  (‌و  موجب  صفا  و  صمیمیّت  می‌گردد)‌.  این  گونه  (‌کافی  و  وافی  و  واضح‌)  خداوند  آیه‌ها(‌ی  احکام  محکمه  و  شرائـع  مبرمۀ  خود)  را  برایتان  توضیح  می‌دهد  و  تبیین  می‌کند  تا  این  که  (‌بیندیشید  و  در  پرتو  خرد،  احکام  و  مـواعظ  مندرج  در  آیات  را)  بفهمید  (‌و  بدانها  عمل  کنید(.

روایت  شده  است  که  مردمان  در  این  خانه‌های  ذکر  شده  -  بدون  درخواست  کردن  اجازه  -  غذا  می‌خوردند،  و  گورها  و  لنگها  و  بیماران  فقیر  را  با  خود  می‌بردند  تا  بدیشان  خوراک  دهند  ...  مردمان  در  خوراک  دادن  ایشان  به  تنگ  آمدند،  و  اینان  نیز  از  رفتن  با  ایشان  بدون  دعوت  قبلی  صاحبان  خانه‌ها  یا  بدون  اجازه‌،  رنج  می‏بردند.  این  کار  وقتی  بود که  این  آیه  نازل  گردید: 

(و لا تأکلوا أموالکم بینکم بالباطل).

اموال  خودتان  را  به  باطل  (‌و  ناحق‌،  همچون  رشوه  و  ربا  و  غصب  و  دزدی  و ... )  در  میان  خود  نخورید.   (‌بقره/188) 

حسّاسیّت  ایشان  تیز  بود.  همیشه  خود  را  برحذر  می‌داشتند  از  این‌ که  به  چیزی  بیفتند که  خدا  از  آن  نهی  فرموده  است‌،  و  حتّی  مواظب  بودند  دورادور  نیز  به  چیز  حرام  اشاره  داشته  باشند  و  بگرایند.  ‌ین  بود که  خدا  ا‌ین  ایه  را  نازل ‌کرد،  و  مانع  را  از  سر  راه  کور  و  بیمار  و  لنگ‌،  و  از  سر  راه  خویشاوندی  برداشت‌ که  نتواند  در  خانۀ  خویشاوند  خود  غذا  بخورد،  و  نیازمندان  همچون  این  افراد  را  با  خود  به  خانۀ  آن  خویشاوند  ببرد.  این  بخش  هم  مشروط  بر  آن  است ‌که  صاحب  خانه  ناراحت  نشود  و  این‌ کار  را  بپذیرد  و  از  آن  زیان  و  ضرر  نبیند.  این  عمل  مبنی  بر  قاعدۀ  عامی  است‌ که  می‌گوید:

(لا ضرر ولا ضرار).

نه  زیان  باید  رساند  و  نه  زیان  باید  دید.

و  با  استناد  به  این  فرموده‌:

 (لا یحل مال امرى ء مسلم إلا بطیب نفس).^[1]

مال  شخص  مسلمانی  (‌برای  کسی‌)  حلال  نیست  مکر  با  طیب  خاطر.

از  سوی  دیگر  این  آیه‌،  آیۀ  تشریع  و  قانونگذار  است‌.  ما  در  آن  دقّت  اداء  واژگانی  و  ترتیب  موضوعی‌،  و  ساختاری  را  ملاحظه  می‌کنیم‌ که  جائی  برای  شکّ  و  تردید  و  پیچیدگی  و  نارسائی  باقی  نمی‌گذارد.  همچنین  در  این  آیه  ترتیب  خویشاوندان  را  می‌یابیم‌.  چه  این  آیه  از  خانه‌های  فرزندان  و  شوهران  می‌آغازد  ولی  ایشان  را  برنمی‌شمارد.  بلکه آیۀ  می‌گوید:

(مِنْ بُیُوتِکُمْ).

در  خانه‌های  خودتان‌.

تحت  این  اشاره  خانه‌های  پسران  و  خانه‌های  شوهران  قرار  می‌گیرد.  چه  خانۀ  پسر  خانۀ  پدرش  بشمار  می‌آید،  و  خانه  شوهر  خانۀ  همسر  نیز  می‏‎باشد.  پس  از  آن  به  ترتیب  خانه‌های  شوهران‌،  همسران‌،  پدران‌،  مادران‌،  برادران،  خواهران‌،  عموها،  عمّه‌ها،  دائیها،  خاله‌ها،  و  ...  ذکر  می‌شود.  به  این  خویشاوندیها  گنجور  و  نگاهبان  دارائی  شخص  افزوده  می‌شود.  او  هم  می‌تواند  منصفانه  و  معمولی  از  خانه‌هائی  بخورد که ‌کلیدهای  آنها  را  در  دست  دارد،  ولی  نباید  بیش  از  حدّ  نیاز  خوراک  خود  بخورد.  بدین  خانه‌ها،  خانه‌های  دوستان  ملحق  می‌گردد،  تا  رابطۀ  دوستان  به  رابطه  خویشاوندان  بپیوندد،  زمانی  که  اذّیت  و  آزاری  و  ضرر  و  زیـانی  در  میان  نباشد.  دوستان  خوشحال  می‌شوند که  در  خانه‌های  دوستان  ـود  بدون  اجازه  از  خوراک  ایشان  بخورند.

روند  قراآ‌نی  وقتی ‌که  از  ذکر  خانه‌هائی  می‌پردازد که  خوردن  از  خوراک  آنها  جائز  است‌،  روشن  می دارد  حالتی  را که  بدان گونه  می‌توان  خوراک  خورد:  . 

(لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمِیعًا أَوْ أَشْتَاتًا ).

بر شما  گناهی نیست  که به  طور  دسته  جمعی  و یا  جداگانه  خوراک  تناول  نمائید.

عادت  برخیها در جاهلیت  چنین  بودکه  به  طور  فردی  خوراک  نخورند  و  تنهائی  بر  سفره  ننشینند.  اگر کسانی  را  نمی‌یافتند که  با  ایشان  بر  سر  سفره  بنشینند  و  با  ایشان  دمخـور  شوند،  از  خوردن  دست  می‌کشیدند  و  لب  بـه  طعام  نمی‌زدند!  یزدان  این  سختگیری  توانفرسا  و  رنج‌افزا  را  از  مردمان  برطرف  فرمود،  و کار  را  به  سادگی  خود  برگرداند،  وگره  و  تکلّف  را  از  آن  دور کرد،  و  آزاد  فرمود که  تنهائی  یا گروهی  خوراک  بخورند،  و  تغذیۀ  انفرادی  یا  اجتماعی  را  مباح  اعلام  نمود.

پس  از  این‌ که  روند  قرآنی  حالتی  را  به پایان  می‌برد که  بدان‌ گو‌نه  باید  طعام  خوردن  صورت  بگیرد،  به  آداب  و  رسوم  وارد  شدن  به  خانه‌هائی  می‌پردازد  که  در  آنجاها  خوراک  خورده  می‌شود:

(فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُیُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَکَةً طَیِّبَةً).

هر  وقت  داخل  خانه‌هائی  شدید  بر  همدیگر  سلام  کنید،  سلام  پر برکت  (‌و  لبریز  از  خیر  و  ثواب  فراوان‌،  و  تقویت‌کنندۀ  پیوند  موجود  میان  دلهای  مردمان‌،  و  درود)  پاکی  که  به  فرمان  خدا  مقرّر  است  (‌و  موجب  صفا  و  صمیمیّت  می‌گردد(.

این  هم  تعبیر  زیبا  و  دل‌انگیزی  است  دربارۀ  نیروی  رابطه  موجود  در  میان  افراد  مذکور  در  آیه‌.  کسی ‌که  از  آنان  سلام  کند  بر  خویشاوند  خود  یا  دوست  خود،  در اصل  بر  خوشتن  سلام  می‌کند.  سلام  و  درودی‌ کـه  می‌دهد،  سلام  و  درودی  است  از  سوی  خدا.  آن  رحمتی  را  دربر  دارد که  نسیم  آن  از  آستانۀ  قدس  الهی  می‌وزد،  و  آن  عطری‌ که  به ‌مشام  می‌رسد  از گل  بوستان  خداوندی  است‌.  میان  ایشان  پیوند  محکمی  برقرار  می‌سازد  که  اصلاً گسیختن  ندارد.بدین  منوال  و  بر  این  روال  میان  دلهای  مؤمنان  و  پروردگارشان  در  هر کار کوچ  و  بزرگی  ارتباط  برقرار  می‌سازد.

(کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (٦١)

این  گونه  (‌کافی  و  وافی  و  واضح‌)  خداوند  آیه‌ها(‌ی  احکام  مــکمه  و  شرائع  مبرمۀ  خود)  را  برایتان  توضیح  می‌دهد  و  تبیین  می‌کند  تا  این  که  (‌بییدیشید  و  در  پرتو  خرد،  احکام  و  مواعظ  مندرج  در  آیات  را)  بفهمید  (‌و  بدانها  عمل  کنید(.

حکمت  و  فلسفه  و  تقدیر  و  تعبیری  را  درک  و  فهم  می‌کنید که  در  برنامۀ  الهی  است‌.

*

روند  قرآنی  از  نـظم  و  نظام  بخشیدن  روابط  خویشاوندان  و  دوستان  منتقل  می‌شود  به  نظم  و  نظام  بخشیدن  به  روابط  اهالی  خانوادۀ  بزرگ،  خـانوادۀ  مسلمانان  ...  سخن  از  رئیس  و  سردار  ایشان  محمّد  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  مـی‌زند،  و  به  آداب  و  رسوم  مسلمانان  در  مجلس  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  می‌پردازد:

(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا کَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّى یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولَئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (٦٢) لا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعَاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضًا قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِوَاذًا فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (٦٣) أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ قَدْ یَعْلَمُ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَیَوْمَ یُرْجَعُونَ إِلَیْهِ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٦٤)

مؤمنان  واقعی  کسانی  هستن  که  به  خدا  و  پیغمبرش  ایمان  دارند  و  هنگامی  که  در  کار  مهمّی  (‌چون  جهاد)  با  او  باشند،  بدون  اجازۀ  وی  (‌به  جائی‌)  نمی‌روند،  (‌و  تک  و  تنها  رهایش  نمی‌کنند)‌.  کسانی  که  از  تو  اجازه  می‏‎گیرند  آنان  واقعاً  به  خدا  و  پیغمبرش  ایمان  دارند.  پس  هرگاه  از  تو  برای  انجام  بعضی  از  کارهای  خود  اجازه  خواستند،  به  هرکس  از  ایشان  که  می‌خواهی  (‌و  صلاح  می‌بینی‌)  اجازه  بده‌،  و  از  خدا  برای  آنان  آمرزش  بخواه‌.  بی‏گمان  خدا  بخشایشگر  و  مهربان  است  (‌و  با  مغفرت  و  رحمت  خود،  اجازه  خواستن  و  به  دنبال  مصالح  خویش  رفتن  ایشان  را  که  نوعی  قصور  در  چنین  اوقات  بشمار  است  می‌بخشد.  ای  مومنان‌!)  دعوت  پیغمبر  را  در  میان خویش  (‌برای  اجتماع  و  شرکت  در  کارهای  مهم‌ّ)  همسان  دعوت  برخی  از  خود  بشمار  نیاورید  (‌چرا  که  فرمانش  فرمان  خدا  و  دعوتش  دعوت  پروردگار  است‌)‌.  خداوند  آگاه  از  کسانی  است  که  در  میان  شما  خویشتن  را  می‌دزدند  و  پشت  سر  دیگران  خود  را  پنهان  می‌دارند  (‌تا  پیغمبر  آنان  را  نبیند  و  از  انصراف  و  گریز  ایشان  نپرسد  و  کاری  بدانان  حواله  نکند)‌.  آنان  که  با  فرمان  او  مخالفت  می‏‎کنند،  باید  از  این  بترسند  که  بلائی  (‌در  برابر  عصیانی  که  می‌ورزنذ)  گریبانگیرشان  گردد،  یا  این  که  عذاب  دردناکی  دچارشان  شود  (‌اعم  از  قحطی  و  زلزله  و  دیگر  مصائب  دنیوی‌،  و  دوزخ  و  دیگر  شکنجه‌های  اخروی‌)‌.  هان‌!  (‌ای  مردمان‌!)  آنچه  در  آسمانها  و  زمین  است  متعلّق  به  خدا  است‌.  او  آگاه  است  از  آنچه  شما  (‌هم  اینک‌)  بر  آن  هستید  (‌و  چه  نوع  عقیده  و  هدف  و  روشـی  دارید)  و  آگاه  است  از  آن  روزی  که  انسانها  در  آن  بـه  سوی  او  باز می‌گردند،  و  ایشان  را  از  اعمالی  که  انجام  داده‌اند  آگاه  می‌سازد  (‌و  جزا  و  سزا  و  پاداش  و  پادافره  کردار  و  رفتار  و  گفتارشان  را  می‌دهد)  و  خداوند  از  هر  چیزی  آگاه  است  (‌و  احوال  و  اوضاع  و  مـوافقت  و  مخالفت  و  اخلاص  و  نقاق  کسی  بر  او  پنهان  نمی‌ماند)‌.  ابن‌اسحا‌ق  درباره  نزول  این  آیات  روایت  کرده  است‌:  هنگامیکه  قریشیان  و  احزاب  برای  جنگ  خندق  جمع  گردیدند،  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم   همایش  ایشان  را  شنید  و  دانست‌ که  برای  چه  چیزی گرد  هم  آمده‌اند  و  دست  به  دست  یکدیگ  داده‌اند.  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم  دستور  فرمود  پیرامون  مدینه  خندقی  را  بکنند.  خود  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم   برای  تشویق  مسلمانان  به  پاداش  کار،  مشغول  کندن  گردید  و  شخصاً  به کار  پرداخت‌.  مسلمانان  با  او  در کار  خندق  زدن  شرکت  ورزیدند.  او  ییوسته ‌کار  می‌کرد  و  مسلمانان  پیوسته ‌کار  می‌کردند.  کسانی  از  منافقان  کندی  و  تنبلی  می‌نمودند  و  آن گونه ‌که  باید  و  شاید  با  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم   و  مسلمانان ‌کار  نـمی‌کردند،  و  خود  را  به  بهانۀ ‌کارهای  جـزئی  ونـاچیز  از  عمل  خندق  پنهان  می‌داشتند.  بدون  اطّلاع  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم   و  بدون  اجا‌زۀ  او  خود  را  می‌دزدیدند  و  به  پیش  اهل  و  عیال  خود  برمی‌گشتند.  کسی که  از  مسـلمانان  کـار  واجبی  برایش  ییش  می‌آمد  و  می‏‎بایست  حتماً  بدان  اقدام  نماید،  آن‌ کار  را  به  پیغمبر  عـرض  می‌کرد  و  ا‌حازة  مرخّصی  می خواست‌.  پیغمبر  بدو  احازه  می‌فرمود  هر  وقت ‌کار  خود  را  انجام  می‌داد  دوباره  برمی گشت  و  به  کار کندن  و کاویدن  می‌پرداخت‌،  بدان  ا‌مید که ‌کار  خیری  را کرده  باشد  و  اجر  و  پاداشی  در  ییشگاه  خدا  داشته  باشد.  خداوند  بزرگوار  دربارۀ  این  چنین  مؤمنانی  نازل  فرمود:

(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ...).مؤمنان  واقعی  کسانی‌ هستند  که  ....  تا  آخر...

آن‌گاه  خداوند  بزرگوار  دربارۀ  آن  منافقانی‌ که  خود  را  از  کار  می‌دزدیدند،  و  بدون  اجازۀ پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌می‌رفتند،  نازل  فرمود:

(لا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ...).

دعوت  پیغمبر  را  در  میان  خویــش  همسان  دعوت  برخی  از  برخی  از  خود  .‌..  تا  آخر  ...

سبب  نزول  این  آیات  هرچه  باشد،  این  آیات  متضمّن  آداب  و  رسوم  روحانی  و  سازماندهی ‌گروه  مسلمانان  و  رهبر  و  سردار  خودشان  است‌.  آداب  و  رسومی که‌ کار  مـردمان  رو  به را‌ه  نمی‌گردد  و  راست  و  درست  درنمی‌آید  مگر  زمانی‌ که  این  آداب  و  رسوم  از  احساسات  و  عواطف  ایشان  و  از  ژرفاهای  درونشان  برجوشد  و  برخیزد،  و  آن‌ گاه  در  زندگانی  ایشان  مستقرّ  گردد  و آداب  و  رسومی  شود که  از  آن  پیروی ‌کردد،  و  به  شکل  قوانین  و  مقررّاتی  درآید که  اجراء  شود.  در  غیر  این  صورت  هرج  و  مرجی  خواهد  شد که  حدود  و  ثغوری  نمی‌شناسد:

(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ).

مؤمنان  واقعی  کسانی  هستند  که  به  خـدا  و  پیغمبرش  ایمان  دارند.

مؤمنان کسانی  نیستند که  به  زبان  می گوید که  مؤمن  هستند،  ولی  مفهوم  و  مـدلول ‌گفتار  خود  را  پیاده  نمی‌کنند  و  تحقّق  نمی‌بخشند،  و  از  خـدا  و  پیغمبرش  اطاعت نمی‌نمایند.

(وَإِذَا کَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّى یَسْتَأْذِنُوهُ).

وهنکامی  که  در  کار مهمّی  (‌چون  جهاد)  با  او  باشند،  بدون  اجازۀ وی  (‌به  جائی‌)  نمی‌روند  (‌و  تک  و  تنها  رهایش  نمی‌کنند(.

«امر جامع » ‌کار  مهمّ ‌که  مقتضی  اشتراک  همگان  است‌.  هـگان  در آن  برای  رایزنی  و  نظرخواهی یا  برای  جنگ  یا  کاری  از کارهای  عمـومی  گرد  می‌آیند.  مؤمنان  نمی‌روند    وقتی که  از  پیشوای  خود  ا‌جازه  بگیرند،  تا کار به  هرج  و  مرج  نکشد،  و  از وقار و نظام  خالی نگردد.

این  چنین کسانی ‌که  ا‌ز  همچون  ا‌یمـانی  برخوردا‌رند،  و  همچو‌ن  ادبی  را  مراعات  مـی‌دارند،  اجازۀ  رفتن  نمی‌خواهند  مگر  آن‌ که  مضطرّ  و  درمانده  باشند.  آنـان  سنگری  را  از  ایمانشان  و  ا‌ز  ادبشان  دارند که  آنان  را  می‌پاید  و  نمی‌گذارد  از  امر  جامع  وکار  عـامی  دست  بکشند که  خاطر  همگان   را  به  خود  مشغول  می‌دارد‌،  و  همایش  دسته  جمعی  را  خواستار  ا‌ست  ...  با  وجود  ا‌ین‌،  قرآن  رأ‌ی  و  نظر  را  به  اجازه  یـا  عدم  اجازۀ  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم   رئیس  مردمان  وا می‌گذارد ،‌ گذشته  از  این  که  بدو  آزادی  اجازه  دادن  می‌دهد:

(فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ ).

هر گاه  از  تو  برای  انجام  بعضی  از  کارهای  خود  اجازه  خواستند،  به  هرکس  از  ایشان  که  می‌خواهی  (‌و  صلاح  می‌بینی‌)  اجازه  بده‌.

خدا  قبلاً پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ‌را در برابر اجازه  دادن  به  منافقان  سرزنش ‌کرده  و  فرموده  بود:

(عفا الله عنک ! لم أذنت لهم حتى یتبین لک الذین صدقوا وتعلم الکاذبین)

خدا  تو  را  بیامرزاد!  چرا  به  آنان  اجازه  دادی  (‌که  از  جهاد  بازمانند  و  با  شما  خارج  نشوند)  پیش  از  آن  که  برای  تو  روشن  گردد  که  ایشان  (‌در  عذرهائی  که  می‌آورنذ)  راستگویید  و  یا  بدانی  که  چه  کسانی  دروغگویند.  (توبه /‌٤٣ .) 

خدا  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  آزادی  رأی  می‌دهد،  اگر  خواست  اجازه  بدهد،  و  اگر  خواست  اجازه  ندهد.  در  اینجا  مشکل  عدم  اختیار  اجازه  را  برطرف  می‌فرماید.  چه ‌بسا  در  آنجا  ضرورتی  بوده  است  و  عدم  اختیار  اجازه  را  ایجاب  می‌کرده  است‌.  آنچه  می‌ماند  آزادی  سنجش  و  تشخیص  مصلحت  است‌ که  به  پیشوای  مسلمانان  واگذار  است‌.  او  است ‌که  مصلحت  می‌داندکه  فلانی  بماند  یا  برگردد  و  بر‌ود.  سخن  او  دربارۀ  این  مسالۀ  ساماندهی  و  سازماندهی  معتبر  است  و  هر گونه ‌که  صلاح  بداند  قضیّه  را  به  پایان  می‏‎برد.

با  وجود  این‌،  اشاره  می‌فرماید  که  بر  ضرورت  غالب  آمدن‌،  و  برنگشتن  و  نرفتن  بهتر  است‌.  اجازه  خواستن  و  رفتن‌،  قصور  بوده‌،  و  مقتضی  استغفار  و  طلب  آمرزش  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  برای  افرادی  است‌ که  عـذر  تـقصیر   می آورند:

(واستغفر لهم الله . إن الله غفور رحیم).

و  از  خدا  برای  آنان  آمرزش  بـخو!ه‌.  بی‏گمان  خـدا  بخشایشگر  و  مهربان  است  (‌و  با  مغفرت  و  رحمت  خود،  اجازه  خواستن  و  په  دنبال  مصالح  حویش  رفتن  ایشان  را  که  نوعی  قصور  در  چنین  اوقـات  بشمار  است  می‌ بخشد).

بدین  و‌سیله  دل  و  درون  مؤمن  را  مقیّد  مـی‌سازد،  و  مؤمن  مادام  که  بتواند  بر  عذری  که  بدو  اجازۀ  رفتن  می‌دهد  غالب  آید،  درخوا‌ست  اجازۀ  رفتن  نمی‌کند.

روند  قرآنی  آن  وقت  رو  می‌کند  به  لزوم  احترام‌ گذا‌شتن  به  پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم   به  هنگام  اجازه  خواستن‌،  و  در  همۀ  احوال  و  اوضاع  دیگر.  نباید  او  را  به  نام  خودش  مخاطب  قرار  داد  و گفت‌:  ای  محمّد!  یا  نباید  او  را  با کنیه  فریاد  زد  و  گفت‌:  ای  ابوالقاسم‌!  بدان ‌گـونه  که  مسـلمانان  همدیگر  را  به  نام  یا  با کنیه  مخاطب  قـرار  می‌دهند  و  فریاد  می‌زنند.  بلکه  باید  با  احترامی  که  خدا  برای  او  قائل  شده  است‌،  وی  را  خواند  و گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا!  ا‌ی  فرستادۀ  خدا!

(لا تجعلوا دعاء الرسول بینکم کدعاء بعضکم بعضا). .

) ای مؤمنان‌!)  دعوت  پیغمبر  را  در  میان  خویش  (‌برای  اجتماع  و  شرکت  در  کارهای  مهمّ‌)  همسان  دعوت  برخی  ار  خود  بشمار  بیاورید  (‌چرا  که  فرمانش  فرمان  خدا  و  دعوتش  دعوت  پروردگار  است‌(.

لازم  است  دلها  از  احترام  و  بـزرگداشت  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم  لبریز  شود،  تا  دلها  هر  واژه‌ای  و  هر  سخنی  و  هر  رهنمودی  از  واژه‌ها  و  سخنها  و  رهنمودهای  او  را  مهمّ  و  عظیم  بـشمارد  و  با  احترام  تلقی ‌کند.  این  هم  یک  نگرش  ضروری  است‌.  چه  لازم  است  مربّی  دارای  وقار  باشد،  و  رهبر  و  پیشوا  دارای  هیبت  و  حشمت  باشد.  فرق  است  میان  این‌ که  مربّی  و  رهبر  و  پیشوا  دارای  وقار  و  هیبت  و  حشمت  باشند،  و  میان  این ‌که  آنان  متواضع  و  آرام  بوده  و  نرمش  داشته  بـاشند،  و  در نتیجه  دیگران  فراموش  بکنند که  او  مربّی  و  رهبر  و  پیشوا‌ی  ایشان  است  و  ا‌و  را  صدا  بزنند  بدان‌ گونه ‌که  همدیگر  را  صـدا  می‌زنند  ...  لازم  است  منزلت  و  مکانت  مربّی  و  رهبر  و  پیشوا  در  دل  و  درون‌ کسانی  محفوظ  و  مصون  بماندکه  ایشان  را  تربیت  و  رهبری  و  پیشوائی  می‌کنند،  تا  بدین  وسیله  در  ژرفای  درونشان  بزرگی  و  سترگی  مربّی  و  رهبر  و  پیشوا  در  اوج  خود  بماند،  و  مردمان  شرم  و  حیا  بکنند  از  این که  از  حدود  و  ثغور  احترام  و  تعظیم  ایشان  کوتاهی  و  تخطّی  نمایند.

سپس  روند  قرآنی  منافقانی  را  برحذر  مـی‌دا‌رد  و  بیم  می‌دهد که  خود  را  می‌دزدند  و  بدون  اجازه  می‌روند،  و  برخی  به  برخی  پناه  می برند،  و  بعضی  با  بعضی  سازش  می‌کنند  ...  چشم  خدا  ایشان  را  می‌پاید  و  می‌بیند  اگر  هم  چشم  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله و سلّم  ایشان  را  نپاید  و  نبیند:

(قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِوَاذًا).

خداوند  آگاه  از  کسانی  است  که  در  میان  شما  خویشتن  را  می‌دزدند  و  پشت  سر  دیگران  خود  را  پنهان  می‌دارند  (‌تا  پیغمبر  آنان  را  نبیند  و  از  انـصراف  و  گریز  ایشان  نپرسد  و  کاری  بدانان  حواله  نکند(.

این  تعبیر،  تعبیری  است  که  حرکت  جای  خالی  کردن  و  خود  را  دزدیدن  و  با  پرهیز  و  حذر  از  مجلس  در  رفتن  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  ترسوئی  رویاروئی  در  آن  مجسّم  و  برجسته‌،  پدیدار  و  نمودار  می‌شود،  و  خواری  حرکت  و  احساس  همزمان  و  همگام  با  آن‌،  در  درونها  جلوه‌گر  و  آشکار  می‌گردد:

(فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ) (٦٣)

آنان  که  با  فرمان  او  مخالفت  می‌کنند،  باید  از  این  بترسند  کـه  بلائی  (‌در  بـرابـر  عصیانی  کـه  می‌ورزند)  گریبانگیرشان  گردد،  یـا  این  کـه  عذاب  دردناکی  دچارشان  شود  (‌اعم  از  قحطی  و  زلزله  و  دیگر  مصائب  دنیوی‌،  و  دوزخ  و  دیگر  شکنجه‌های  آخروی‌(.

تهدید  و  بیم  هراس ‌انگیزی  است‌.  برحذر  داشتن  بیمناکی  است  ...  پس  آنان‌ که  با  فرمان  او  مخالفت  می‌کنند،  و  از  برنامه‌ای  غیر  از  برنامۀ  او  پیروی  می‌کنند،  و  خویشتن  را  از  صف  مسلمانان  برای  سود  بردن  یا  از  زیان  دور  نگاهداشتن  می‌دزدند،  باید  بترسند  و  بر حذر  باشند  از  این‌ که  فتنه  و  بلائی  بدیشان  برسد که  معیارها  و  مقیاسها  در  آن  پریشان  شود  و  به  هم  بخورد،  و  ظم  و  نظامها  در  آن  مختل‌ّ گردد.  درنتیجه  حقّ  با  باطل  بیامیزد،  و  پاک  آمیزۀ  ناپاک  بشود،  و  امور  و  شؤون  مردمان  و  زندگی  ایشان  تباهی ‌گیرد،  و کسی  بر  خود  ایمن  نگردد،  کسی  در  حدّ  و  مرز  خویش  نماند،  و  در  آن  خوب  از  بد  جدا  و  متمایز  نشود  ...  این  چـنین  دوره‌ای  از  زمان‌،  دورۀ  بدبخت  همگان  خواهد  بود:

(أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ) (٦٣)

یا  این  که  عذاب  دردناکی  دچارشان  شود.

عذاب  دردناکی  در  دنیا  یـا  در  آخـرت  گریبانگیرشان  گردد،  به  عنوان‌ کیفر  مخالفت  از  فرمان  خدا، و  مخالفت  با  برنامه‌ای ‌که  خدا  آن  را  برای  زندگی  می‌پسندد  و  از  آن  خشنود  است‌.

این  تهدید  و  بیم  به  پایان  می‌آید.  همراه  با  آن  همۀ  سوره  پایان  می ‌پذیرد  با  توجّه  دادن  دلهای  با  ایمان  و  دلهای  منحرف  به  این ‌که  خدا  مطّلع  بر  آنها  است‌،  و  مراقب  اعمال  آنها  است‌.  مطّلع  و  آگاه  از  هر  آن  چیزی  است ‌که  دلها  در  ژرفاهای  خود  نهان  و  پنهان  می‌دارند.

(أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ قَدْ یَعْلَمُ مَا أَنْتُمْ عَلَیْهِ وَیَوْمَ یُرْجَعُونَ إِلَیْهِ فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ) (٦٤)

هـان‌!  (‌ای  مردمان‌!)  آثحه  در  آسمانها  و  زمین  است  متعلّق  به  خدا  است‌.  او  آگاه  است  از  آنچه  شما  (‌هـم  اینک‌)  بر  آن  هستید  (‌و  چه  نوع  عقیده  و  هدف  و  روشی  دارید)  و  آگاه  است  از  آن  روزی  که  انسانها  در  آن  به  سوی  او  باز می‌گردند،  و  ایشان  را  ار  اعمالی  که  انجام  داده‌اند  آگاه  می‌سازد  (‌و  جزا  و  سزا  و  پاداش  و  پادافره  کردار  و  رفتار  و  گفتارشان  را  می‌دهد)  و  خداونـد  از  هر  چیزی  آگاه  است  (‌و  احوال  و  اوضاع  و  موافقت  و  مخالفت  و  اخلاص  و  نفاق  کسی  بر  او  پنهان  نمی‌ماند).

*

بدین‌گونه  با  متوجّه ‌کردن  دلها  و  چشمها  به  خدا،  و  با  یادآوری  ترس  و  هراس  و  تقوا  و  پرهیـزگاری  بدانها،  این  سوره  به  پایان  می‌آید.  این  هم  واپسین  ضمانت‌،  و  پاسبان  واقعی  اوامر  و  نواهی  است‌.  این  هـم  اخلاق  و  آدابی  است ‌که  یزدان  جهان  در  این  سـوره  آنـها  را  بر  مردمان  واجپ  فرموده  است‌،  و  هـمۀ  آنها  را  یکسان  و  برابر  نموده  است‌.

*

پایان جزء هیجدهم

به  دنبال  آن  جزء  نوزدهم  قرار گرفته  است ‌که  با  سوره  فرقان  آغاز  می‌گردد.^[2]

---

^[1] شافعی آن را روایت‌ کرده است‌، و در یکی از دو گفتار خود راجع‌ به مکاتبۀ با برده‌، بدان استناد  نموده است‌.

^[2] جزء هیجدهم قرآن بـا یک چـهارم سورۀ فرقان (‌آیۀ 20) به پایان می‌آید. و لیکن چون سورۀ فـرقان  دارای وحدت موضوع است‌، ترجیح دادم جرء هیجدهم را در اینجا به پایان ببرم تا سورۀ فرقان با  توفیق یزدان در جزء نوزدهم به تمام و کمال ذکر شود.