رهنمودهای سوره‌ی حجر

فی ظلال القرآن

جزء چهاردهم

سوره حجر و سوره نحل

رهنمودهای سوره‌ی حجر

سوره‌ء ‌حجر مکی و ٩٧ آیه است.

این سوره به طورکلی مکی است‌. پس از سوره یوسف نازل گردیده است‌، در دوره سخت دشواری‌، در فاصله زمانی «‌عام‌الحزن‌» و سال هجرت ... دوره‌ای که از سرشت و شرائط و ظروف و سیماها و نشانه‌های آن قبلا در دیباچه سوره یونس و در دیباچه سوره هود و در دیباچه سوره یوسف‌، به اندازه کافی سخن‌گفتیم‌. این سوره دارای قالب این دوره و نیازمندیها و مقتضیات جنبشی آن است ... با واقعیت این دوره رویاروئی انقلابی دارد، و پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) و جماعت مسلمان همراه او را واقعی و مستقیم رهنمود می‌کند، و با تکذیب‌کنندگان جهاد بزرگی را می‌آغازد، همان‌گونه که سرشت و کار این قرآن است‌.

از آنجاکه حرکت دعوت تقریبا در این دوره راکد ماند، به سبب موضعگیری‌کینه‌توزانه قریش در برابر دعوت و پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) وگروه مومنانی که در خدمت او بودند، چراکه قریش نسبت به پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) جسارتی پیدا کردند که در روزگار حیات ابوطالب جرات همچون جسارتی را درباره او نداشتند، و بر تمسخر دعوت بیش از پیش افزودند، و اذیت و آزار اصحاب را شدت بخشیدند، بدین لحاظ قرآن مجید در این دوره مشرکان تکذیب‌کننده را تهدید می‌کند، و ایشان را بیم می‌دهد، و محل نقش زمین شدن تکذیب‌کنندگان پیشین و سرنوشت ایشان را عرضه می‌دارد، و برای پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) پرده از علت تکذیب و دشمنانگی آنان برمی‌دارد. قرآن مجید علت دشمنانگی قریش را شخص پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) و حقی نمی‌داندکه با خود به ارمغان آورده است‌. بلکه علت دشمنانگی ایشان را کینه‌توزی و سرکشی می‌داند و معتقد است‌که آیه‌های روشن با وجود آن بیفائده و بیسود می‌ماند. بدین جهت قرآن مجید پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) را دلداری می‌دهد و با او همدردی می‌کند، و او را به پافشاری بر حقی رهنمود می‌کند که با خود دارد. و از او می‌خواهد با تمام توان حق را رو در روی با شرک و مشرکان اعلان نماید، و در برابرکندی پذیرش دعوت‌، و وحشت‌گوشه‌گیری‌، و طول راه‌، شکیبائی کند.

از اینجا است‌که این سوره در رویکرد و در موضوع و در سیماها و نشانه‌های خود با سائر سوره‌هائی همگام می‌شودکه در این دوره نازل گردیده‌اند، و همچون سائر سوره‌های مکی با مقتضیات و نیازمندیهای جنبشی این دوره همخوانی دارد. نیازمندیهائی که سرچشمه می‌گیرد از جنبش گروه مسلمان برای پیشبرد عقیده اسلامی خود، و پیکار با جاهلیت عربی موجود در این دوره از زمان‌، با تمام شرائط و ظروفی که واقعیت زندگی می‌طلبیده است‌.

بدین لحاظ این سوره با نیازمندیهای جنبش اسلامی و مقتضیات آن روبرو می‌گردد، هر زمان که همچون دوره‌ای تکرارگردد، درست بدان شکل که در این زمان جنبش اسلامی هم اینک با آن روبرو است‌.

ما بر این نشانه در این قرآن تاکید می‌ورزیم ... نشانه واقعیت جنبشی ... زیرا این نشانه به نظر ما کلید سازش با این قرآن‌، و فهم و اطلاع از آن‌، و درک مقاصد و اهداف آن است.

لازم است با اوضاع و احوال و شرائط و ظروف و نیازها و مقتضیات واقعی و عملی‌ای زیست و بودکه در زمان نزول نص قرآنی وجود داشته است ... این امر ضروری است برای درک و فهم رویکرد نص وگستره مدلولها و مفهومهای آن‌، و مشاهده سرزندگی آن بدان هنگام که در محیط زنده‌ای دست‌اندرکار سازندگی است‌، و با یک حالت واقعی روبروگردیده است‌، و با زنده‌هائی رویاروی شده است که به نفع یا بر ضد آن در جنبش و تلاش هستند. برا‌ی آشنائی با احکام فقه نص و چشش آن همچون بینشی ضروری است‌. همچنین برای سود بردن از رهنمودهای نص نیز ضروری است هر زمان‌که آن شرائط و ظروف در دوره‌ای از ادوار تاریخی آ‌ینده تکرارگردد، به‌ویژه در شرائط و ظروفی‌که امروزه با آن روبرو هستیم و حال این‌که دعوت اسلامی را از نو می‌آغازیم‌.

ما این سخن را می‌گوئیم‌، در حالی‌که یقین داریم این چنین نظر و بینشی را ندارند مگرکسانی‌که عملا با این آئین در رویاروئی جاهلیت‌کنونی می‌جنبند و می‌رزمند، و بدین خاطر با اوضاع و احوال و شرائط و ظروف و رخدادهائی روبرو می‌گردندکه صاحب دعوت نخستین -‌صلوات الله و سلامه‌علیه - و گروه مسلمانان همراه او با آن رویاروی می‌گردیدند ... از قبیل‌: رویگردانی و پشت‌کردن بدین آئین در حقیقت بزرگ فراگیری‌که داشت‌، حقیقتی‌که تحقق پیدا نمی‌کند مگر باکرنش بردن و پرستش‌کردن‌کامل خداوند یگانه در هرکاری ازکارهای اعتقادی و اخلاقی و بندگی و اقتصادی و اجتماعی زندگی ... و هچنین روبرو می‌گردند با اذیت و آزار و بیرون راندن از خانه و کاشانه‌، و شکنجه وکشتاری‌که آن‌گروه برگزیده پیشین -‌در راه خدا -‌دچار آن می‌گردیدند.

کسانی‌که این آئین را به دست می‌گیرند و با آن به پیکارجاهلیت می‌نشینند، و با آن با همان چیزهائی رویاروی می‌شوند و می‌رزمندکه جماعت مسلمانان نخستین با آن‌ چیز‌ها رویاروی می‌شدندومی‌رزمیدند ... اینان بلی تنها اینان همچون نطریه و بینشی را خواهند داشت ... و تنها اینانندکه این قرآن را درک و فم می‌کنند، و باگستره حقیقی مدلولها و مفهومهای نصوص قرآن آشنائی پیدا می‌نمایند، بدان‌گونه‌که قبلا گفتیم ... و تنها اینانند که می‌توانند در رویاروئی زندگی پو‌یائی‌که از پویش بازنمی‌ایستد، فقه انقلابی و جنبشی را استنباط‌کنند که فقه اوراق از آن بی‏نیاز نیست‌.

به مناسبت اشاره به فقه انقلابی و جنبشی‌، می‌خواهیم بگوئبم فقه مطلوبی‌که امروزه باید در دوره‌کنونی استنباط شود فقهی است‌که با انقلاب و جنبشی همگام و همآوا است‌که برای‌رویاروئی با جاهلیت فراگیر لازم و واجب است‌، انقلاب و جنبشی‌که هدفش بیرون آوردن مردمان از تاریکیها به سوی نور، و از جاهلیت به سوی اسلام‌، و ازکرنش بردن و پرستش‌کردن بندگان به سوی‌کرنش بردن و پرستش‌کردن یزدان است‌، همان‌گونه‌که انقلاب و جنبش نخستین در روزگار محمد (صلی الله علیه و سلم) با جاهلیت‌عرب با همچون تلاش و کوششی رویاروی‌گردید، پیش از این‌که دولت اسلامی در مدینه بر‌پا و برجاگردد، و اسلام سلطه و قدرتی بر زمین و بر ملتی از مردمان داشته باشد.

ما امروز در همگون چنین موضعی نه در همسان چنین موصعی هستیم‌، و آن به خاطر اختلافی است‌که برخی از شرایط و ظروف خارجی پیداکرده است ... ما امروزه در رویاروئی با جاهلیت فراگیری‌، دعوت نوینی را به سوی اسلام آغازکرده‌ایم ... ولیکن شرائط و ظروف و نیازمندیها و مقتضیات واقعی انقلاب و جنبش ما فرق بسیاری دارد ... این فرق «‌اجتهاد» تازه‌ای را در «‌فقه انقلاب و جنبش‌» می‏طلبد، اجتهادی‌که میان سوابق تاریخی انقلاب و جنبش اسلامی نخستین‌، و میان سرشت دوره‌کنونی و مقتضیات دگرگون آن‌،‌کم و بیش سازش دهد.

این نوع فقه است‌که انقلاب و جنبش تازه اسلامی بدان نیازمند است ... ولی فقه ویژه نظم و نظام دولت‌، و قوانین و شرائع جامعه منظم و مستقر، اینک وقت آن فرانرسیده است ... چه امروزه یک دولت اسلامی و یک جامعه اسلای در سراسرکره زمین وجود نداردکه در آن برابر شریعت یزدان و فقه اسلامی رفتار شود!.. این نوع فقه در وقت خود فرامی‌رسد، و احکام آن به اندازه جامعه مسلمانی‌که تشکل می‌گردد شرح و بسط داده می‌شود، و با شرائط و ظروف واقعیتی روبرو خواهد شدکه آن جامعه را در آن زمان احاطه می‌کند.

قطعا فقه اسلا‌می در خلا پدیدار نمی‌گردد، و دانه‌های آن در هوا نمی‌روید.

*

به تکمیل سخن از موضوعهای این سوره برمی‌گردیم‌: محور نخستین این سوره‌، نشان دادن سرشت کسانی است که این آئین را تکذیب می‌کنند. از انگیزه‌های اصلی تکذیب‌کنندگان در امر تکذیب سخن می‌گوید، و سرنوشت وحشتناک و هراس‌انگیری را به تصویر می‌کشد که در انتظار تکذیب‌کنندگان است ... روند قرآنی در چندگردش و چرخش پیرامون این محور دور می‌زند، گردشها و چرخشهائی که موضوع و جو‌لانگاه گوناگونی دارند، ولی همه آنها بدان محور اصلی برمی‌گردند، چه در آن داستان‌، و چه در صحنه‌های جهانی‌، و چه در صحنه‌های قیامت‌، و چه در رهنمودها و پیروهائی‌که بر داستانها پیشی می‌گیرند یا در لابلای آن و یا در آخر آن می‌آیند.

سوره رعد فضای سوره انعام را به یاد می‌آورد، و این سوره که سوره حجر است فضای سوره اعراف را به یاد می‌آورد. سر‌آغاز سوره اعراف تهدید کردن و بیم دادن بود، و روند آن جملگی مصداق تهدیدکردن و بیم دادن را داشت‌. در اینجا نیزکه سوره حجر است سرآغاز و سرانجام همگون است‌، با اندک اختلافی‌که در مزه و چششی که دارد.

بیم دادن و تهدیدکردن در سرآغاز سوره اعراف صریح و آشکار است‌:

(کتاب انزل الیک فلایکن فی صدرک حرج منه، لتنذر به و ذکری للمومنین‌. اتبعوا ما انزل الیکم من‌ربکم و لا تتبعوا من‌دونه اولیاء‌، قلیلا ما تذکرون‌. وکم من قریه اهلکناها فجاء‌ها باسنا بیاتا او هم قائلون‌. فما کان دعواهم اذ جاء‌هم باسنا الّا ان قالوا: اناکنا ظالمین...).

(‌این قرآن‌) کتابی است که از (‌سوی یزدان جهان‌) بر تو نازل شده است و نباید از ناحیه آ‌ن هیچ‌گونه نگرانی و ناراحتی به خود راه دهی‌. (‌نه نگرانی از ناحیه بار سنگین رسالتی که بر دوش داری و نه از جانب عکس‌العملهائی که دشمنان سرسخت در برابر آن نشان می‌دهند، و نه از سوی نتیجه و برداشتی که از تبلیغ این رسالت انتظار می‌رود. چرا که هدف از نزول این قرآن این است‌) که بدان (‌کافران را از عواقب شوم افکار و اعمالشان‌) بترسانی‌، و مومنان را پند و اندرز دهی‌. از چیزی پیروی کنید که از سوی پروردگارتان بر شما نازل شده است‌، و جز خدا از اولیاء و سرپرستان دیگری پیروی مکنید (‌و فرمان مپذیرید)‌. کمتر متوجه (‌اوامر و نواهی خدا) هستید (‌و کمتر پند می‌گیرید) چه بسیار شهرها و آبادیهائی که آنها را (‌به سبب گناهان فراوان ساکنان آنجاها) ویران کرده‌ایم و عذاب ما مردمان آنجاها را در بر گرفته است‌، در شبانگاهان (‌که در خواب ناز بوده‌اند، مانند قوم لوط ) یا در چاشتگاهان که به استراحت پرداخته‌اند، (‌مانند قوم شعیب‌)‌. در آن موقع که عذاب ما به سراغ ایشان آمده است‌، دعا و استغاثه‌ای جز این نداشته‌اند که گفته‌اند: واقعا ما ستمکار بوده‌ایم (‌و با دست خود بر خود ستم کرده‌ایم و هم اینک پشیمانیم و چشم به راه عفو یزدانیم‌! امّا بدین هنگام پشیمانی را چه سود؟‌!).   (اعراف/2-5)

سپس در سوره اعراف داستان آدم و ابلیس ذکر می‌شود، و روند قرآنی آن داستان را پیگیری می‌کند تا بدانجاکه زندگی دنیا به پایان می‌رسد، و همگان به سوی پروردگارشان برمی‌گردند، و مصداق بیم دادن و تهدید کردن را می‌یابند ... به دنبال‌ داستان نشان دادن برخی از صحنه‌های جهان ذکر می‌گردد، و در آن از آسمانها و زمین‌، شب و روز، خورشید و ماه‌، ستارگانی که به فرمان یزدان مسخر و به سود مردمان درگشت و گذارند، و از بادها و ابرها و آبها و میوه‌ها ... سخن می‌رود ... به دنبال نشان دادن آن صحنه‌ها داستانهای قوم نوح و هود و صالح و لوط و شعیب و موسی می‌آیدکه همه و همه بیم دادن و تهدیدکردن را تصدیق می‌کنند.

در اینجا در سرآغاز سوره حجر نیز بیم دادن و تهدید کردن قرار می‌گیرد، ولیکن آمیخته با سایه‌ای از ترساندن و پیچیدگی‌ای‌که بر فضای سوره هراس می‌افزاید، و انتظار وقوع فرجام‌کار را بیشتر می‌نماید:

(رُبَمَا یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کَانُوا مُسْلِمِینَ . ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَیَتَمَتَّعُوا وَیُلْهِهِمُ الأمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ . وَمَا أَهْلَکْنَا مِنْ قَرْیَةٍ إِلا وَلَهَا کِتَابٌ مَعْلُومٌ . مَا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا یَسْتَأْخِرُونَ).

بارها و بارها کافران (‌در دنیای دیگر) آرزو می‌کنند که کاش‌! (‌در این جهان‌) مسلمان می‌بودند (‌و فرموده‌های خدا و رهنمودهای انبیاء را گردن می‌نهادند)‌. بگذار بخورند و بهره‌ور شوند و آرزو آنان را غافل سازد. بالاخره خواهند دانست (‌که چه کار بدی کرده‌اند این که تنها به دنیا پرداخته‌اند و آخرت را فراموش نموده‌اند)‌. ما هیچ شهر و روستائی را نابود نکرده‌ایم مگر (‌پس از انقضای‌) مدت معینی (‌که‌) داشته است‌. هیچ ملتی بر (‌مدت معین و سررسید) اجل خود پیشی نمی‏‎گیرد و از آن عقب نمی‌افتد.         (حجر/2-5)

آن‌گاه روند قرآنی برخی از صحنه‌های جهان را عرضه می‌دارد: آسمان و بروج فلکی، زمین‌گسترده وکوه‌های پابرجای آن‌،‌گیاهان و درختان با نظم و نظام شگرف و اندازه و حساب وکتاب دقیق‌، بادهای تلقیح‌کننده‌، آب و آبیاری‌، زندگی و مرگ، و قیامت وگردهمآئی همگان در آن ... اینها به دنبال داستان آدم و ابلیس ذکر می‌شوند، داستانی که با سرنوشت دنباله‌روان ابلیس و سرنوشت مومنان به پایان می‌آید ... بدین خاطر اشاره‌هائی به داستانهای ابراهیم و لوط و شعیب و صالح می‌شود، و در آنها هدف اصلی ذکر سرنوشت تکذیب‌کنندگان‌، و مورد ملاحظه قرار دادن این است‌که مشرکان آثار فرسوده و فروتپیده همچون اقوامی را می‌دیده اند و با آنها آشنا بوده‌اند، چراکه ازکنار آنها در راه خود به شام می‌گذشته‌اند و خرابه‌ها و ویرانه‌های خانه وکاشانه ایشان را مشاهده می‌کرده‌اند.

لذا محور هردو سوره یکسان است‌، ولی شخصیت هریک از دو سوره جدای از دیگری است‌. آهنگهای دو سوره همگون است ولی همسان نیست‌، همان‌گونه‌که عادت قرآن مجید در موضوعهای یگانه است‌که به شیوه‌های‌گوناگون از آنها سخن می‌گوید، شیوه‌هائی‌که مختلف و متشابه هستند، ولی هرگز تکراری و مثل هم نمی‌باشند!

می‌توان روند سوره را دراینجا به پنج جو‌لانگاه‌، یا به پنج بند تقسیم‌کرد. هر جولانگاه یا بندی از آنها موضوعی یا بخشی را دربر می‌گیرد:

جولانگاه نخستین ازسنت و قانون خدا سخن می‌گوید، سنت و قانونی‌که در رسالت و ایمان و تکذیب بدان، تخلف‌ناپذیر است‌. این جولانگاه با چنان بیم دادن و تهدیدکردنی می‌آغازدکه ترساندن و به هو‌ل و هراس انداختن آن را در خود ییچیده است‌:

(رُبَمَا یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کَانُوا مُسْلِمِینَ. ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَیَتَمَتَّعُوا وَیُلْهِهِمُ الأمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ).

بارها و بارها کافران (‌در دنیای دیگر) آرزو می‌کنند که کاش‌! (‌در این جهان‌) مسلمان می‌بودند (‌و فرموده‌های خدا و رهنمودهای انبیاء را گردن می‌نهادند)‌. بگذار بخورند و بهره‌ور شوند و آرزو آنان را غافل سازد. بالاخره خواهند دانست (‌که چه کار بدی کرده‌اند این که تنها به دنیا پرداخته‌اند و آخرت را فراموش نموده‌اند)‌.   (حجر/2-3)

جولانگاه نخستین با این سخن به پایان می‌آیدکه تکذیب‌کنندگان براثرکینه‌توزی به تکذیب می‌پردازند نه بدان خاطرکه در دلائل ایمان‌، نقص وکم وکاست است‌:

(وَلَوْ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَابًا مِنَ السَّمَاءِ فَظَلُّوا فِیهِ یَعْرُجُونَ . لَقَالُوا إِنَّمَا سُکِّرَتْ أَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ ).

اگر (‌به فرض‌) دری از آسمان به روی آنان بگشائیم و ایشان از آنجا شروع به بالا رفتن کنند (‌و فرشتگان و شگفتیهای جهان بالا را با چشم خود ببینند)‌. بی‏گمان خواهند گفت‌: حتماً ما را چشم‌بندی کرده‌اند (‌و آنچه می‌بینیم ابدا واقعیت ندارد!) و بلکه ما را جادو نموده‌اند (‌این است که چیزها را عوضی می‌بینیم‌)‌. (‌حجر/14-15)

آنان همه از یک قماش و در یک سطح هستند:

(وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ فِی شِیَعِ الأوَّلِینَ . وَمَا یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ . کَذَلِکَ نَسْلُکُهُ فِی قُلُوبِ الْمُجْرِمِینَ . لا یُؤْمِنُونَ بِهِ وَقَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الأوَّلِینَ).

ما پیش از تو (‌پیغمبرانی را) به میان گروه‌ها و دسته‌های پیشین روانه کرده‌ایم‌. هیچ فرستاده‌ای به پیش ایشان نمی‌آمد مگر این که او را مسخره می‏‎کردند (‌همان‌گونه که هم اینک باطلگرایان تو را مسخره می‌دارند)‌. ما این‌گونه قرآن را به دلهای بزهکاران داخل می‌گردانیم (‌و از حق آنان را می‌آگاهانیم‌، تا برایشان اتمام حجت شود)‌. آنان بدان ایمان نمی‌آورند (‌چون در شهوات غوطه‌ورند و باطلگرایند نه حقگرا) و شیوه اقوام پپشین هم بر این بوده است‌.   (حجر/10-13)

جولانگاه دوم برخی از نشانه‌های خداشناسی را در جهان بیان می‌دارد. نشانه‌ها را در آسمان و در زمین و میان آن دو نشان می‌دهدکه هریک از آنها دارای حکمتی است و به اندازه لازم ساخته شده است‌:

(وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِی السَّمَاءِ بُرُوجًا وَزَیَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِینَ . وَحَفِظْنَاهَا مِنْ کُلِّ شَیْطَانٍ رَجِیمٍ . إِلا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ مُبِینٌ . وَالأرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَیْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ وَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْزُونٍ . وَجَعَلْنَا لَکُمْ فِیهَا مَعَایِشَ وَمَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرَازِقِینَ . وَإِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ . وَأَرْسَلْنَا الرِّیَاحَ لَوَاقِحَ فَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَسْقَیْنَاکُمُوهُ وَمَا أَنْتُمْ لَهُ بِخَازِنِینَ ).

ما در آسمان برجهای نجومی پدید آورده‌ایم (‌که تقویم مجسم جهان و بیانگر نظام شگرف و حساب دقیق آن است‌) و آن را برای بینندگان آراسته‌ایم (‌تا از این منظره زیبای بالا به قدرت آفریدگار تعالی پی ببرند)‌. و آسمان را (‌از دستبرد و دسترسی‌) هر اهریمن ملعون و مطرودی محفوظ و مصون داشته‌ایم‌. و امّا هرکه از آنها دزدکی گوش فرادارد، آذرخش روشنی به سراغ او می‌رود. ما زمین را گسترانیده‌ایم و در زمین کوه‌های استوار و پابرجائی را پدید آورده‌ایم‌، و همه چیز را به گونه سنجیده و هماهنگ و در اندازه‌های متناسب و مشخص در آن ایجاد کرده‌ایم‌. و در آن اسباب زندگی و مایه ماندگاری شما و کسانی را آفریده‌ایم که نمی‌توانید روزی‌رسان ایشان باشید و چیزی وجود ندارد مگر این که گنجینه‌های آن در پیش ما است و جز به اندازه معین و مشخصی (‌که حکمت ما اقتضاء کند) آن را فرو نمی‌فرستیم‌. و بادها را برای تلقیح (‌ابرها و بارور ساختن آنها) به وزیدن می‌اندازیم و به دنبال آن از (‌ابرهای بهم پیوسته و تلقیح شده‌) آسمان آب می‌بارانیم و شما را بدان سیراب می‌گردانیم (‌و آن‌گاه به شکل برف و یخ و چشمه‌ها و رودخانه‌ها و دریاها و اقیانوسها در زمین جمع‌آوری و اندوخته‌اش می‌نمائیم‌، و دوباره آن را تبخیر و به جو زمین می‌بریم و سپس به زمین برمی‌گردانیم‌) و شما توانائی اندوختن (‌و نگهداری‌) آن را (‌بدین‌گونه در فضا و زمین‌) ندارید .   (حجر/16-22)

برگشت هر چیزی و هرکسی در وقت معلوم و معین‌، به سوی خدا است‌:

(وَإِنَّا لَنَحْنُ نُحْیِی وَنُمِیتُ وَنَحْنُ الْوَارِثُونَ. وَلَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِینَ مِنْکُمْ وَلَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِینَ. وَإِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَحْشُرُهُمْ إِنَّهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ.).

و مائیم که زنده می‌گردانیم و می‌میرانیم (‌و باقی بوده‌) و وارث (‌جهان‌) می‌باشیم‌. و ما هم‌پیشینیان شما را می‌دانیم و هم‌پسینیان شما را، (‌و می‌دانیم که کی بوده‌اند و جه کرده‌اند، و کی خواهند بود و چه خواهند.    (حجر/23-25)

جولانگاه سوم داستان بشریت‌، و اصل هدایت و ضلالت سرشته در ترکیب‌بند وجود انسانها، و اسباب و علل هدایت و ضلالت‌، و سرانجام‌گمراهان و راهیافتگان را عرضه میدارد. داستان بشریت آغاز می‌گردد با آفرینش آدم ازگل خشکیده فراهم آمده از گل تیره شده‌گندیده‌ای‌که نفخه‌ای از روح متعلق به خدا درآن دمیده می‌شود وجان به پیکرش می‌رود. بعد از آن درباره غرور و خودخواهی ابلیس و تکبر او سخن‌گفته می‌شود و بیان می‌گرددکه ابلیس دوستی و سرپرستی‌گمراهان را دارد نه مومنان مخلص یزدان را. جولانگاه چهارم د‌رباره جایگاه هائی است‌که گذشتگان قوم لوط و شعیب و صالح در آنجاها نقش زمین شده‌اند. این جولانگاه با این فرموده خدا آغاز می‌شود:

(نَبِّئْ عِبَادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ. وَأَنَّ عَذَابِی هُوَ الْعَذَابُ الألِیمُ).

(‌ای پیغمبر!) بندگان مرا آگاه کن که من دارای گذشت زیاد و مهر فراوان هستم (‌در حق کسانی که توبه کنند و ایمان بیاورند و کار نیک انجام بدهند)‌. و این که عذاب من (‌در حق سرکشان بی‌ایمان‌) عذاب بسیار دردناکی است (‌و عذابهای دیگر در برابرش عذاب نیست‌)‌.   (حجر/49-50)

آن‌گاه داستانها پیاپی یکدیگر می‌آید، و رحمت خدا با ابراهیم و لوط را جلوه‌گر می‌نماید، و از عذابی سخن می‌رودکه‌گریبانگر اقوام لوط و شعیب و صالح شده است ... این عذاب در این داستانها برای قریش از جایگاه‌های اقوامی سخن گفته می‌شود که نقش زمین گردیده‌اند و قریشیان در راه خود به شام از سرزمین آنان می‌گذرند و ویرانه‌ها و خرابه‌های برجای مانده ایشان را می‌نگرند:

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ . وَإِنَّهَا لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ)‌.

بی‏گمان در این (‌بلائی که بر سر قوم لوط آمد) نشانه‌هائی برای افراد هوشمند موجود است (‌که از این آثار می‌توانند عمق واقعه را دریاببد و بدانند که هر گروه فاسد دیگری دستخوش چنین بلائی می‌گردد)‌. این آثار بر سر راه (‌کاروانیان و مسافران است و خرابه‌های آن‌) برجا است‌.      (‌حجر/75-76)

جولانگاه پنجم‌که واپسین جولانگاه است پرده از حقی به‌کنار می‌زندکه نهان در آفرینش آسمانها و زمین است و تا دامنه قیامت برجا است‌. آن‌گاه از ثواب و عقاب سخن می‌رود، ثواب و عقابی‌که با دعوت پیغمبر (صلی الله علیه و سلم) پیوند می‌خورد ... حقی‌که در آفرینش آسمانها و زمین نهان است‌، بزرگ‌ترین حق است و جهان را و سرآغاز و سرانجام انسان را فرامی‌گیرد:

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ . وَإِنَّهَا لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ . إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ).

ما آسمانها و زمین و آنچه در میان آن دو است جز به حق نیافریده‌ایم‌. (‌تمام هستی دارای هدف و حکمت است‌، و بر مدار حق و حقیقت می‏‎گردد، و لذا با فساد سر سازگاری ندارد، و فاسدان دیر یا زود به سزای خود می‌رسند، و همچون قوم لوط و ثمود از صحنه پرنظم و نظام آفرینش به کناری پرت می‌گردند)‌. و بی‏گمان روز رستاخیز فرامی‌رسد (‌و تباهکاران علاوه از مکافات دنیوی‌، به عذاب و عقاب سخت اخروی گرفتار می‌کردند) پس (‌ای بیغمبر!) گذشت زیبائی داشته باش (‌و بزرگوارانه و حکیمانه به دعوت خود ادامه بده و در برابر اذیت و آزار کفار شکیبائی کن‌)‌. بی‏گمان پروردگار تو آفریدگار بسیار آگاهی است‌. (‌پس کار خود را بدو واگذار و باک از این و از آن مدار ای پیغمبر!) ما هفت (‌آیه‌) به تو داده‌ایم که (‌سوره فاتحه را تشکیل می‌دهند و در هر نمازی‌) تکرار می‌گردند (‌و از منزلت خاصی برخوردارند و وسیله دعا و ثنا و طلب هدایت از خدایند) و همه قرآن بزرگ را به تو عطاء نموده‌ایم (‌که معجزه جاویدان یزدان و مایه تاب و توان مسلمان است‌)‌.

تا آخر سوره ...

*