تفسیر سوره‌ی یوسف آیه‌ی 101-80

سوره‌ی یوسف آیه‌ی 101-80

فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا قَالَ کَبِیرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَبَاکُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَیْکُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ وَمِنْ قَبْلُ مَا فَرَّطْتُمْ فِی یُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ الأرْضَ حَتَّى یَأْذَنَ لِی أَبِی أَوْ یَحْکُمَ اللَّهُ لِی وَهُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ (٨٠) ارْجِعُوا إِلَى أَبِیکُمْ فَقُولُوا یَا أَبَانَا إِنَّ ابْنَکَ سَرَقَ وَمَا شَهِدْنَا إِلا بِمَا عَلِمْنَا وَمَا کُنَّا لِلْغَیْبِ حَافِظِینَ (٨١) وَاسْأَلِ الْقَرْیَةَ الَّتِی کُنَّا فِیهَا وَالْعِیرَ الَّتِی أَقْبَلْنَا فِیهَا وَإِنَّا لَصَادِقُونَ (٨٢) قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ عَسَى اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ (٨٣) وَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ یَا أَسَفَى عَلَى یُوسُفَ وَابْیَضَّتْ عَیْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ کَظِیمٌ (٨٤) قَالُوا تَاللَّهِ تَفْتَأُ تَذْکُرُ یُوسُفَ حَتَّى تَکُونَ حَرَضًا أَوْ تَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ (٨٥) قَالَ إِنَّمَا أَشْکُو بَثِّی وَحُزْنِی إِلَى اللَّهِ وَأَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ (٨٦) یَا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخِیهِ وَلا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْئَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ (٨٧) فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَیْهِ قَالُوا یَا أَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَیْنَا إِنَّ اللَّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ (٨٨) قَالَ هَلْ عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَأَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ جَاهِلُونَ (٨٩) قَالُوا أَئِنَّکَ لأنْتَ یُوسُفُ قَالَ أَنَا یُوسُفُ وَهَذَا أَخِی قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَیَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ (٩٠) قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللَّهُ عَلَیْنَا وَإِنْ کُنَّا لَخَاطِئِینَ (٩١) قَالَ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ (٩٢) اذْهَبُوا بِقَمِیصِی هَذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیرًا وَأْتُونِی بِأَهْلِکُمْ أَجْمَعِینَ (٩٣) وَلَمَّا فَصَلَتِ الْعِیرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّی لأجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْلا أَنْ تُفَنِّدُونِ (٩٤) قَالُوا تَاللَّهِ إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ (٩٥) فَلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِیرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیرًا قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ (٩٦) قَالُوا یَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا کُنَّا خَاطِئِینَ (٩٧) قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (٩٨) فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى یُوسُفَ آوَى إِلَیْهِ أَبَوَیْهِ وَقَالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِینَ (٩٩) وَرَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ یَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّی حَقًّا وَقَدْ أَحْسَنَ بِی إِذْ أَخْرَجَنِی مِنَ السِّجْنِ وَجَاءَ بِکُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطَانُ بَیْنِی وَبَیْنَ إِخْوَتِی إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِمَا یَشَاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ (١٠٠) رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَعَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِی مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ (١٠١)

برادران  یوسف  از  تلاش  برای  نجات  برادر کو‌چک  خود  ناامید گردیدند.  از  پیش  یوسف بر گشتند،  و  مجلسی  را  ترتیب  دادند  و  در  آن  به  رایزنی  نشستند.  آنان  در  این  صحنه  به  پچ‌پچ‌کردن  و  درگوشی‌گفتن  سرگرم  هستند.  روند  قرآنی  همه  سخنهای  ایشان  را  ذکر  نمی‌کند.  بلکه  واپسین  بخش  آن  سخنان  را  ثبت  وضبط  می‌کند،  و  پرده  ازکاری  برمی‌داردکه  بدان  رسیده‌اند  و  بر  انجام  آن  تصمیم  گرفته‌اند:

(فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا قَالَ کَبِیرُهُمْ أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَبَاکُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَیْکُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ وَمِنْ قَبْلُ مَا فَرَّطْتُمْ فِی یُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ الأرْضَ حَتَّى یَأْذَنَ لِی أَبِی أَوْ یَحْکُمَ اللَّهُ لِی وَهُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ ارْجِعُوا إِلَى أَبِیکُمْ فَقُولُوا یَا أَبَانَا إِنَّ ابْنَکَ سَرَقَ وَمَا شَهِدْنَا إِلا بِمَا عَلِمْنَا وَمَا کُنَّا لِلْغَیْبِ حَافِظِینَوَاسْأَلِ الْقَرْیَةَ الَّتِی کُنَّا فِیهَا وَالْعِیرَ الَّتِی أَقْبَلْنَا فِیهَا وَإِنَّا لَصَادِقُونَ )

هنگامی  که  (‌از  آزادی  بنیامین‌)  کاملا  ناامید  شدند،  به  کناری  رفتند  و  با  یکدیگر  نهانی  به  گفتگو  و  رایزنی  پرداختند.  بزرگ  آنان  گفت‌:  مگر  نمی‌دانید  که  پدرتان  از  شما  پیمان  موکد  با  سوگند  به  خدا  گرفته  است  (‌که  برادرتان  را  سالم  بدو  برگردانید؟‌)  و  (‌به  یاد  ندارید  که‌)  پیش  از  این  درباره  یوسف  کوتاهی  کرده‌اید؟  پس  (‌به  چه  روئی  اکنون  به  سوی  او  برگردیم‌؟‌!)‌.  من  از  سرزمین  (‌مصر)  حرکت  نمی‌کنم  تا  پدرم  به  من  اجازه  (‌خروج  از  آن  و  برگشت  به  کنعان  را)  ندهد،  یا  خدا  در  حق  من  داوری  نکند  و  فرمان  نراند  (‌و  با  مرگ  من  یا  آزادی  بنیامین‌،  کار  را  یکسره  نسازد)  و  او  بهترین  داور  و  فرمانده  است  (‌و  جز  به  حق  فرمان  نراند  و  جز  به  عدل  داوری  نکند)‌.  شما  به  پیش  پدرتان  برگردید  و  بگوئید:  ای  پدر!  پسرت  دزدی  کرده  است  (‌و  در  برابر  آن  بنده  گردیده  است  و  به  اسارت  رفته  است‌)  و  گواهی  نمی‌دهیم  مگر  به  آنچه  (‌از  دزدی  بنیامین  با  چشم  خود  دیده‌ایم  و  بر  آن‌)  مطلع  شده‌ایم‌،  و  ما  (‌در  آن  هنگام  که  با  تو  پیمان  بسته‌ایم  نمی‌دانستیم  که  او  دزدی  می‌کند.  چرا  که‌)  از  غیب  خبر  نداشته‌ایم  (‌و  راز  نهان  در  پشت  پرده  غیب  جهان  را  جز  یزدان  نمی‌داند)‌.  و  از  (‌اهالی‌)  شهری  که  ما  در  آن  بوده‌ایم  (‌که  مصر  است‌)  و  از  کاروانی  که  با  آن  (‌به  کنعان‌)  برگشته‌ایم  بپرس  (‌تا  بیگناهی  ما  برای  تو  ثابت  شود)  و  ما  تاکید  می‌کنیم  که  راستگوئیم  (‌و  جز  حقیقت  نمی‏‎گوئیم).

بزرگ  آنان  بدیشان  پیمانی  را  تذکر  داد  که  از  ایشان  گرفته  شده  بود.  همچنین  به  یادشان  انداخت  کوتاهی  و  قصوری  راکه  قبلا  در  حق  یوسف‌کرده  بودند.  این  را  با  آن  مقرون  و  همراه  می‌سازد.  سپس  تصمیم  قاطعانه  خود  را  بر  آنها  مترتب  می‌کند  و  می‌گوید:  از  مصر  حرکت   نمی‌کند،  و  با  پدرش  روبرو  نمی‌شود،  مگر  این‌که  پدرش  بدو  اجازه  دهد!،  یا  یزدان  درباره  او  فرمان  براند  و  حکم  صادرکند،  تا  او  هم  در  برابرش‌کرنش  برد  و  برگردد  و  برود.

امّا  آنان  چه‌کارکنند؟  از  ایشان  خواست  به  پیش  پدرشان  برگردند  و  بدو  آشکارا  خبر  دهندکه  پسرش  دزدی  کرده  است‌،  و  در  برابر  دزدی  گرفتار  آمده  است‌.  این  است  چیزی‌که  از  آن  اطلاع  پیداکرده‌اند  و  دیده‌اند.  اگر  او  بیگناه  است  کار  و  بارش  فراتر  از  ظاهر  امری  است‌که  دیده‌اند  وگواه  بر  آن  بوده‌اند.  آنان  از  غیب  چیزی  نمی‌دانند  و  موظف  به  آگاهی  از  آن  هم  نیستند.

ایشان‌که  انتظار  نداشتند  روی  دهد  آنچه  روی  داده  است‌،  و  این  چیز  هم  نسبت  بدیشان  غیب  بوده  است‌،  و  آنان  آگاه  از  غیب  نهان  در  پس  پرده  جهان  نمی‏‎باشند.  اگر  پدر  درباره  سخنانشان  شک  و  تردید  دارد،  از  اهالی  شهری  -‌که  پایتخت  مصر  است  -‌بپرسد  وکسب  خبر  کند،  شهری‌که  در  آنجا  بوده‌اند  -‌ قریه  به  شهر  بزرگی  گفته  می‌شود  - ‌و  از  قافله  وکاروانی  سوال‌کندکه  در  آن  بوده  و  با  ایشان  سفرکرده‌اند  و  به  مصر  رفته‌اند.  چه  آنان  تنها  نبوده‌اند،  بلکه  قافله‌ها  وکاروانهای  فراوانی  به  سوی  مصر  بار  سفر  بربسته‌اند  تا  در  سالهای  قحطی  آذوقه  و  غلات  از  آنجا  بیاورند.

روند  قرآنی  راه  را  درهم  می‌پیچد  و  درهم  می‌نورد‌د،  تا  بدانجاکه  ایشان  را  جلو  پدر  بالا  زده  نگاه  می‌دارد.  خبر  دردناک‌کشنده  را  بدو  می‌دهند.  از  او  جز  پاسخ‌کوتاه  و  سریع  و  سوزناک  ودردآوری  را  نمی‌شنویم‌.  ولیکن  در  فراسوی  آن‌،  امیدی  نهفته  است‌،  امیدی‌که  به  خدا  دارد  و  هنوز  نگسیخته  است‌.  امیدوار  است‌که  خدا  دو  فرزندش‌،  یا  سه  فرزندش  را  بدو  برگرداند.  دو  نفر  به  سه  نفر  تبدیل  شده‌اند،  چراکه  براد‌ر  بزرگ  هم  بدیشان  پیوسته  است  و  قسم  بادکرده  است‌که  از  مصر  تکان  نخورد  و  بیرون  نرود  تا  خدا  راجع  بدو  فرمان  صادر  نکند  و  داوری  نفرماید.  امید  شگفتی  است‌که  در  آن  دل  بلا  زده  رنجور  برجای  است‌:

(قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ عَسَى اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ)  .

 بقیه  برادران  به  کنعان  برگشتند  و  پدرشان  را  از  ماجرا  باخبر  کردند  و  او)  گفت‌:  بلکه  نفس  (‌امّاره‌)  کار  زشتی  را  در  نظرتان  آراسته  است  (‌و  شما  را  دچار  آن  کرده  است‌.  این  کار  شما،  و  امّا  کار  من‌)  صبر  جمیل  است‌،  (‌صبری  که  جزع  و  فزع‌،  زیبائی  آن  را  نیالاید،  وناشکری  و  ناسپاسی‌،  اجر  ان  را  نزداید  و  به  گناه  تبدیل  ننماید)‌.  امید  است  که  خداوند  همه  آنان  را  به  من  بازگرداند.  بی‏گمان  او  کاملا  آگاه  (‌از  حال  من  و  حال  ایشان  بوده  و)  دارای  حکمت  بالغه  است  و  کارهایش  از  روی  حساب  و  فلسفه ا‌ست ‌.

« بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ “.

 بلکه  نفس  (‌امّاره‌)  کار  زشتی  را  در  نظرتان  آراسته  است  (‌کار  من‌)  صبر  جمیل  است‌.

این  همان  سخنی  است‌که  در آن  روزگفت‌که  یوسف  را  از  دست  داده  بود.  امّا  این  بار  این  آرزو  و  امید  را  به  دنبال  آن  می‌آوردکه  یزدان  یوسف  و  برادرش  را  و  پسری  راکه  در  مصر  مانده  است  بدو بر گرداند.

(إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ)  .

بی‏گمان  او  کاملا  آگاه  (‌از  حال  من  و  حال  ایشان  بوده  و)  دارای  حکمت  بالغه  است‌.

خدا  است‌که  از  حال  او  بس  آگاه  است‌.  خدا  است‌که  از  آنچه  در  فراسوی  این  رخدادها  و  آزمونها  است  بسی  مطلع  است‌،  و  هرکاری  را  در  وقت  مناسب  خود  انجام  می‌دهد،  هر  زمان‌که  حکمت  او  صلاح  بداند  اسباب  و  نتائج  پیاپی  یکدیگر  بیایند  و  روی  نمایند.

این  پرتو  امید  ازکجا  به  دل  این  مرد  پیر  تابیده  است‌؟  این  امید  به  خدا  است‌،  و  پیوند  استوار  با  یزدان  است‌،  و  احساس  وجود  و  مرحمت  او  است‌،  احساسی‌که  در  دلهای‌گروه  پاکان  برگزیده  جلوه‌گر  می‌اید،  و  راست‌تر  و  ژرف‌تر  از  واقعیت  محسوسی  می‌گرددکه  دستها  آن  را  لمس  می‌کنند  و  می‌پسایند،  و  چشمها  ان  را  می‏بینند  و  مشاهده  می‌‌نمایند.

 (وَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ یَا أَسَفَى عَلَى یُوسُفَ وَابْیَضَّتْ عَیْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ کَظِیمٌ (‌.

و  از  فرزندانش  روی  برتافت  و  گفت‌:  ای  وای  بر  من‌!  بر  (‌دوری‌)  یوسف  (‌من‌!)  و  (‌از  بس  گریست‌)  چشمانش  از  اندوه  سفید  (‌و  نابینا)  گردید،  و  او  اندوه  خود  را  در  دل  نهان  می‌داشت  و  خشم  خود  (‌بر  فرزندان‌)  را  قورت  می‌داد.

تصویر  غم‌انگیزی  از  پدر  داغدیده  بلازده‌ای  است‌.  احساس  می‌کند  با  غم  خود  تنها  است‌.  با  بلای  خود  تنها  است‌.  این  دلهائی‌که  پیرامون  آن  هستند  با  او  شرکت  نمی‌کنند  و  همآوا  نمی‌گردند.  درگوشه‌ای  تنها  می‌ماند.  بر  فرزند  عزیز  و  دوست  داشتنی  خودگریه  و  شیون  سر  می‌دهد.  بر  دوریش  می‌نالد  و  وایوسفا  می‌گوید!  یوسفی  را  فریاد  می‌دارد  که  فراموشش  نکرده  است  و  پیوسته  بدو  دل  بسته  است‌،  و  سالها  و  سالها  از  مصیبت  او  نکاسته  است‌.  یوسفی  را  یاد  می‌کند  و  بر  او  اشک  می‌ریزد  که  بلای  تازه  برادرکوچکش  درد  او  را  تازه  کرده  است  و  دیگر  باره  تصو‌یرش  را  بر  پرده  دلش  افکنده  است  و  به  تماشایش  نشانده  است‌.  این  درد  بر  صبر  جمیل  او  چیره‌گردیده  است  و  او  را  به  غوغا  انداخته  است‌:

«  یَا أَسَفَى عَلَى یُوسُفَ “.

ای  وای  بر  من‌!  بر  (‌دوری‌)  یوسف  (‌من‌!)‌.

این  پیرمرد  بزرگوار  غم  و  اندوه  خود  را  پنهان  می‌دارد،  و  این  پنهان  داشتن  غمها  و  اندو٥هاکار  او  را  می‌سازد  و  اعصاب  او  را  پریشان  می‌کند  تا  بدانجاکه  چشمانش  از  اندوه  و  درد  سفید  می‌گردد:

(وَابْیَضَّتْ عَیْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ کَظِیمٌ (‌.

و  چشمانش  از  اندوه  سفید  (‌و  نابینا)  گردید،  و  او  اندوه  خود  را  در  دل  نهان  می‌داشت  و  خشم  خود  (‌بر  فرزندان‌)  را  قورت  می‌داد.

کینه  نشسته  بر  دلهای  فرزندان  یعقوب  نمی‌گذارد  به  حال  پدرشان  رحم‌کنند،  و  نمی‌گذارد  عشق  و  غمی‌که  درباره  یوسف  دارد  دلهای  آنان  را  نیش  بزند،  و  آن  اندوه  نهان  و  پنهان  سر  برزند  و  بر  دلهای  ایشان  نیز گاز  بزند.  این  است‌که  از  او  غمزدائی  نمیکنند  و د‌لداریش  هم  نمی‌دهند،  و  امیدوارش  نیز  نمی‌سازند،  و  تخم  آرزوئی  هم  بر  دلش  نمی‌پاشند.  بلکه  می‌خواهند  آخرین  پرتو  امید  نیز  در  دل  او  بپژ‌مرد  و  فروکش‌کند:

(قَالُوا تَاللَّهِ تَفْتَأُ تَذْکُرُ یُوسُفَ حَتَّى تَکُونَ حَرَضًا أَوْ تَکُونَ مِنَ الْهَالِکِینَ )‌.

گفتند:  (‌ای  پدر!)  به  خدا  سوگند!  آن‌قدر  تو  یاد  یوسف  می‌کنی  که  مشرف  به  مرگ  می‌شوی  یا  (‌می‌میری  و)  از  مردگان  می‌گردی‌.  (‌خویشتن  را  بپا  و  به  خود  و  به  ما  ترحم  فرما  و  از  غم  و  اندوه  بکاه‌)‌.

این  سخن‌کینه‌توزانه  زشتی  است‌.  به  خدا  سوگند  تو  یاد  یوسف  می‌کنی‌،  وغم  اوتورا  درهم  می‏کوبد  و  تکه  و  پاره‌ات  می‌کند.  تا  بدا‌نجاکه  از  غم  می‌گدازی  و  آب  می‌شوی  یا  از  اندوه  بیفائده  هلاک  و  نابود  می‌گردی‌.  چه  یوسف  از  میان  رفته  است  و  دیگر  برنمی‌گردد  و  باید  از  او  قطع  امیدکرد  و  دست  شست‌!

این  پیرمرد  بزرگوار  بد‌یشان  پاسخ  می‌دهد  و  از  ایشان  می‌خواهد  به  ترک  او  بگو‌یند  و  وی  را  به  خدای  خود  واگذارند.  چه  او  شکایت  خود  را  به  پیش‌کسی  جز  خدا  نمی‏برد.  او  با  خدای  خود  پیوندی  دارد  که  آنان  ندارند،  و  از  حقیقت  خدا  چیزی  می‌داند  که  ایشان  نمی‌دانند:

 (  قَالَ :إِنَّمَا أَشْکُو بَثِّی[1] وَحُزْنِی إِلَى اللَّهِ، مَا لا تَعْلَمُونَ).

گفت‌:  شکایت  پریشان‌حالی  و  اندوه  خود  را  تنها  و  تنها  به  (‌درگاه‌)  خدا  می‌برم‌  (‌و  فقط  به  آستان  خدا  می‌نالم  و  حل  مشکل  خود  را  از  او  می‌خواهم‌)  و  من  از  سوی  خدا  چیزهائی  می‌دانم  که  شما  نمی‌دانید.

این  واژه‌ها  حقیقت  الوهیت  را  در  این  دل  به  خدا  رسیده  جلوه‌گر  می‌سازند،  و  خود  این  حقیقت  با  جلال  و  عظمت  فراگیر  و  با  درخشش  چشمگیری ‌که  دارد  به  تجلی  .درمیآید. این  واقعیت  ظاهری  ناامیدی  از  یوسف‌،  و  این  فاصله  طولانی  و  درازی‌که  رشته  امید  به  زنده  ماندن  یوسف  را  قطع  می‌کند،  چه  رسد  به  این‌که  امید  به  برگشت  او  را  به  سوی  پدر  برجای  بدارد،  و  ناراحت  بودن  پسران  از  این  چشم  انتظاری‌که  بعد  از  سالهای  فراوان  با  وجود  این  همه  مشکلات  و  دشواریهائی‌که  ییش  آمده  است  در  میان  است‌،  همه  این  چیزها  امید  مرد  شایسته  و  بایسته‌ای  چون  یعقوب  را  به  خدای  خود  قطع  نکرده  است  و  پیوند  وی  را  با  خدا  نبریده  است‌.  او  از  حقیقت  خدای  خود،  و  ازکار  و  بار  آفریدگار  خویش‌،  چیزی  را  می‌داند  که  این  جماعت  بریده  از  این  حقیقت‌،  و  در  پس  پرد‌ه  از  آن‌،  به  سبب  واقعیّت‌کوچک  دیدنی  جهان‌،  نمی‌دانند.

این  است  ارزش  ایمان  به  خدا،  و  شناخت  یزدان  سبحان  بدین‌گونه  و  بدینسان،  شناخت  جلوه‌گر  آمدن  و  دیده  شدن  و  قدرت  و  شوکت  و  قضا  و  قدر  او  را  دیدن‌،  و  رحمت  و  رعایت  و  عنایت  او  را  پسودن‌،  و یار  الوهیت  با  بندگان  شایسته  را  درک  و  فهم  نمودن‌.

این  واژه‌ها:

(وَأَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ) ٠

و  من  از  سوی  خدا  چیزهائی  می‌دانم  که  شما  نمی‌دانید.  بلی  این  چند  واژه  چنین  حقیقتی  را  به‌گونه‌ای  جلوه‌گر  می‌سازدکه  واژه‌های  ما  نمی‌تواند  آن  را  جلوه‌گر  نماید  و  چششی  را  بنمایدکه  مزه  آن  را  نمی‌داند  مگر  آن‌کس  که  خود  آن  را  چشیده  باشد  و  بدین  سبب  بداندکه  معنی  این  واژه‌ها  در  اندرون  بنده  شایسته‌ای  همچو‌ن  یعقوب  چیست‌!

دلی که  این  مزه  را  چشیده  باشد،  سختیها  و  دشواریها  -  هرچند  که  ناهنجار  و  ناگوار  باشند  -  نمی‌توانند  کار  چندانی  با  او  بکنند  و  بلکه  بر  پسودن  و  دیده‌ور  شدن  و  چشیدن  او  می‌افزایند  و  جذبه  شور  را  داغ‌تر  می‌نمایند.  ما  بیش  از  این  نمی‌توانیم  بگوئیم  و  این  وادی  ایمن  را  بپوئیم‌.  ولیکن  در  این  باره  فضل  خدای  را  سپاس  می‌گوئیم‌،  و  به  ترک  آنچه  میان  ما  و  او  است  می‌گوئیم  تا تنها  او  آن  را  بداند  و  ببیند  و  بس  ...  و  دیگر  بس  ...  آن‌گاه  یعقو‌ب  پسران  را  روانه  پیجوئی  یوسف  و  برادرش  می‌کند.  بدیشان  می‌گویدکه  از  رحمت  خدا  ما‌یوس  نشوند،  و  بلکه  به  دنبال  آن  دو  بگردند.  چه  رحمت  خدا  فراخ  است  وگشایش  او  پیوسته  دیده  می‌شود:   

(یَا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخِیهِ وَلا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْئَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ)  .   

ای  فرزندانم‌!  بروید  و  (‌در  مصر  همراه  برادر  مهتر  خود)  به  دنبال  یوسف  و  برادرش  بگردید  و  از  رحمت  خدا  ناامید  مشوید،  چرا  که  از  رحمت  خدا  جز  کافران  ناامید  نمیگردند.  (‌من  احساس  می‌کنم  روزگار  دیدار  نزدیک  است‌)‌.

خوشا  به  حال  دل  به  خدا  رسیده‌!!!

(یَا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخِیهِ)‌.

 ای  فرزندانم‌!  بروید  و  (‌در  مصر  همراه  برادر  مهتر  خود)  به  دنبال  یوسف  و  برادرش  بگردید.

با  حواس  جمع  جستجوکنید  و  پرس  و  جو  نمائید.  در  پژوهش  خود  دقت  و  بینش  و  شکیبائی  داشته  باشید.  از  لطف  خدا  وگشایش  و  رحمت  او  ناامید  نگردید  ...  واژه  “روح” [رحمت  خدا]  دلالت  دقیق‌تری  و  شفافیت  بیشتری  دارد.  در  آن  سایه  خوشایندی  است‌که  در  زیر  آن  می‌توان  از  اندوه  خفه‌کننده  رست‌،  و  با  نسیم  نرم  و  خنک  رحمت  یزدان  غنود  و  آسود:

(إِنَّهُ لا یَیْئَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ)  .

 قطعأ  از  رحمت  خدا  جز  کافران  ناامید  نمی‌گردند.  امّا  مومنانی‌که  دلهایشان  به  خدا  رسیده  است‌،  و  ارواحشان  با  رحمت  خدا  تر  و  تازه‌گردیده  است‌،  و  رائحه‌های  زندگی‌بخش  ملایم  خدا  را  احساس  کرده‌اند  و  بوئیده‌اند،  از  رحمت  یزدان  ناامید  نمی‌گردند  هرچندکه  لشکر  غمها  بر  سرشان  بتازد  و  ایشان  را  احاطه  سازد،  و  سختیها  و  دشواریها  آنان  را  فراگیرد  و  تنگ  تنگ  در  بغل‌گیرد.  شخص  مومن  در  سایه  ایمانش  غرق  در   رحمت  است‌،  و  در  سایه  پیوند  با  آفریدگارش  در  آستانه  انس  و  الفت  است‌،  و  در  سایه  یقین  و  باوری‌که  به  سرور  خود  دارد  غوطه‌ور  در  آرامش  است‌،  هرچندکه  در  تنگناهای  دشواریها  و  در  خفه‌گاههای  اندوهها  اسیر  و  گرفتار  باشد.

* 

برادران  یوسف  برای  بار  سوم  به  مصر  می‌آیند.  این  بار  گرسنگی  بدیشان  زیان  رسانده  است‌،  و  پولهایشان  را  از  میان  برده  است‌.کالاهای  بی‌ارزش  و  ناچیزی  را  با  خود  آورده‌اندکه  در  پیششان  مانده  است‌.  میخواهند  با  آنها  آذوقه  و  توشه‌ای  بخرند  و  برگیرند  ...  به  پیش  یوسف  درمی‌آیند،  در  حالی  که  صداهایشان  ضعیف  و  نازک  گردیده  است‌.  آن  صداهائی  نیست  که  قبلا  داشتند.  از  گرسنگی  و  قحطی  می‌نالند.  ناله  ایشان  بیانگر  بلاها  و  گرفتاریهائی  است  که  روزگار  دامنگرشان  کرده  است‌.  شکوه  و  شکایتشان  می‌رساندکه  زمان  چگونه  دمار  از  روزگارشان  بیرون  آورده  است‌:

(فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَیْهِ قَالُوا یَا أَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَیْنَا إِنَّ اللَّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ).

(‌فرزندان  یعقوب  فرمان  او  را  گردن  نهادند  و  رهسپار  مصر  شدند)  و  چون  به  پیش  یوسف  رفتند  گفتند:  ای  عزیز  (‌مصر!)  ما  را  و  خاندان  ما  را  اندوه  فرا  گرفته  است  و  (‌جسم  و  روح  ما  را  زیان  رسانده  است  و  برای  خرید  مواد  غذائی‌)  کالای  اندکی  با  خود  آورده‌ایم  (‌که  گمان  نمی‌رود  از  ما  پذیرفته  گردد  و  چیزی  که  مورد  نیاز  ما  است  با  آن  خریداری  شود.  بیا  و)  بر  ما  ببخش  و  بار  و  کالای  ما  را  (‌بدان  اندازه  که  نیازمندیم‌)  به  تمام  و  کمال  بده‌،  بی‏گمان  خداوند  بخشندگان  را  (‌به  بهترین  وجه‌)  جزا  می‌دهد. 

وقتی‌که‌کار  ایشان  بدینجا  می‌کشد  و  این  همه  طلب  رحم  و  شفقت  می‌نمایند  و  فروتنی  و  خودشکنی  می‌کنند،  در  یوسف  تاب  و  توان  اجرای  نقش  عزیز  مصر  نمی‌ماند،  و  نمی‌تواند  بیش  از  این  به  نمایش  قدرت  ادامه  دهد،  و  حقیقت  شخصیّت  خود  را  از  ایشان  پنهان  دارد.  درسها  به  پایان  آمده‌اند.  وقت  آن  است  که  بزرگترین  رویاروئی  در  رسد،  آن  رویاروئی‌که  بر  دلشان  نمی‌گذشته  است  و  مرغ  خیالشان  به  سوی  آن  پر  و  بالی  گشوده  است‌.  ناگهان  دل  مهربانش  نرم  می‌شود  و  می‌خواهد  از  حقیقت  شخصیّت  خود  برای  ایشان  بگوید  و  پرده  از  خویشتن  بردارد.  ایشان  را  به  گذشته‌های  دور  برمی‌گرداند،  گذشته‌های  دوری  که  تنها  آنان  از  آن  خبر  دارند،  وکسی  جز  یزدان  بر  آن  مطلع  نیست‌:

(قَالَ هَلْ عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ بِیُوسُفَ وَأَخِیهِ إِذْ أَنْتُمْ جَاهِلُونَ ؟‌ا  )  .

گفت‌:  آیا  بدانگاه  که  (‌یوسف  را  به  چاه  انداختید،  و  پس  از  او  اذیت  و  آزارها  به  بنیامین  رساندید  و  او  را  در  فراق  برادر  داغدار  نمودید)  از  روی  نادانی  (‌جوانی‌)  نسبت  به  یوسف  و  برادرش  می‌دانید  چه  (‌عمل  زشت  و  ناپسندی‌)  کردید؟‌!.

درگوشهایشان  صدائی  طنین‌انداز  شدکه  چیزی  از  زیر  و  بم  آن  را  به  یاد  دارند.  سیماهای  چهرههائی  در  جلو  دیدگانشان  پدیدارگردیدکه  تاکنون  بدانها  توجه  نکرده  بودند.  چراکه  آنان  یوسف  را  در  منصب  عزیز  مصر  و  با  ابهت  و  درجات  و  نشانه‌های  عزیز  مصر  می‌دیدند.  خاطره‌ای  از  دور  در  جانهایشان  درخشیدن  گرفت‌.

(  قَالُوا أَئِنَّکَ لأنْتَ یُوسُفُ ؟ ).

گفتند:  آیا  تو  واقعاً  یوسف  هستی‌؟‌.

آیا  تو  خودت  یوسف  هستی‌؟‌!  هم  اینک  دلها  و  اندامها  و  گوشهایشان‌،  سایه‌ها  و  سیماهای  یوسف  کوچک  را  در 

این  مرد  بزرگ  می‌بیند.

(  قَالَ أَنَا یُوسُفُ وَهَذَا أَخِی قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَیَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ).

گفت‌:  من  یوسفم  و  این  برادر  من  است‌.  به  راستی  یزدان  بر  ما  منت  گذارده  است  (‌زیرا  که  ما  را  از  بلاها  رهانیده  و  دوباره  به  هم  رسانیده  و  سلامت  و  قدرت  و  عزت   بخشیده  است‌)‌.  بی‏گمان  هرکس  (‌خدا  را  پیش  چشم  دارد  و  از  او  بترسد  و)  تقوا  پیشه  کند  و (‌در  برابر  گرفتاری‏ها  و  مصیبتها)  شکیبائی  و  استقامت  ورزد  (‌خداوند  پاداش  او  را  خواهد  داد)  چرا  که  خدا  اجر  نیکوکاران  را  ضایع  نمیگرداند.

مساله  غیرمترقبه  و  ناگهانی  است!  مساله  غیرمترقبه  و  ناگهانی  بس  شگفتی  است‌.  یوسف  ایشان  را  غافلگیر  می‌کند  و  ناگهانی  برایشان  می‌گوید  و  به  یادشان  می‌آوردکه  با  یوسف  و  برادرش  در  روزگار  نادانی  چه  کرده‌اند  ...  چکیده‌وار  سخن  می‌راند  و  بر  این  چیزی  نمی‌افزاید  ...  تنها  از  فضل  و  لطف  خدا  در  حق  خود  و  برادرش  سخن  می‌گوید.  این  فضل  و  لطف  را  نیزنتیجه  پرهیزگاری  و  شکیبائی  خود،  و  دادگری  خدا  در  سزا  و  در  جزا  می‌شمارد.

امّا  برادران  یوسف‌،  در  جلو  چشمان  و  دلهایشان  تصویر  کارهائی  جلوه‌گر  می‌آیدکه  نسبت  به  یوسف  کرده‌اند.  طنین  شرمندگی  و  خواری  درگوش  دلشان  در  فریاد  است‌.  پستی  و  سرافکندگی  ایشان  را  دربر  می‌گیرد.  آنان  با  یوسف  رویاروی  می‌شوند،  یوسفی‌که  بدیشان  نیکی  می‌کند،  ولی  آنان  بدو  بدی  کرده‌اند.  با  فرد  شکیبائی  رویاروی  می‌شوندکه  ایشان  با  او  نادانی  کرده‌اند  و  او  را  نشناخته‌اند.  در  برابر  بزرگوار  بخشنده‌ای  می‌ایستند  که  با  ایشان  آقائی  کند،  ولی  آنان  با  او  چه‌کارهای  بدی‌که  کرده‌اند  و  چه  موقعیت  بدی‌که  در  برابرش  داشته‌اند:

(  قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللَّهُ عَلَیْنَا وَإِنْ کُنَّا لَخَاطِئِینَ )‌.

گفتند:  به  خدا  سوگند!  خداوند  تو  را  (‌به  سبب  پرهیزکاری  و  شکیبائی  و  نیکوکاری‌)  بر  ما  برگزیده  است  و  برتری  بخشیده  است‌.  و  ما  بی‏گمان  (‌در  کاری  که  در  حق  تو  و  برادرت  روا  داشته‌ایم‌)  خطاکار  بوده‌ایم‌.

  اعترا‌ف  به‌گناه  است‌.  اقرار  به  بزهکاری  است‌.  سخن  گفتن  از  الطاف  الهی  در  برتر  و  والاتر  نهادن  یوسف  بر  ایشان  در  مکانت  و  منزلت  و  شکیبائی  و  بردباری  و  پرهیزگاری  و  نیکو‌کاری  است‌.  آنان  از  خوبیها  و  عنایتهائی  صحبت  می‌کنندکه  خدا  در  حق  یوسف  داشته  است‌.  یوسف  هم  در  مقابل  آن  سخنان  بزرگواری  می‌کند  وگذشت  را  پیش  می‌کشد  و  موقعیت  شرمنده‌سازی  را  به پایان  می‏‎برد  و  بساط  شکوه  وگلایه  را  درهم  می‌پیچد.  این  شیوه  مردان  بزرگو‌ار  است‌.  یوسف  در  امتحان  ثروت  و  نعمت  نیز  پیروز  و  موفق  می‌گردد،  همان‌گونه‌که  قبلا  در  امتحان  سختی  و  شدت  پیروز  و  موفق  گردیده  بود.  آخر  او  از  زمره  خوبان  و  نیکوکاران  بود.

(  قَالَ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ)  ٠

(‌یوسف  پاسخ  داد  و)  گفت‌:  امروز  هیچ‌گونه  سرزنش  و  توبیخی  نسبت  به  شما  در  میان  نیست  (‌و  بلکه  از  شما  درمیگذرم  و  برایتان  طلب  آمرزش  می‌نمایم‌.  ان‌شاء‌الله‌)  خداوند  شما  را  می‌بخشاید،  چرا  که  او  مهربانترین  مهربانان  است  (‌و  مغفرت  و  مرحمت  خود  را  شامل  نادمان  و  توبه‌کاران  می‌نماید)‌.

امروز  نه  سرزنش  و  نکوهشی  در  میان  است  و  نه  تنبیه  و  شکنجه‌ای  در  پیش  است‌.کار  از  طرف  من  به  پایان  آمده  است  و  ریشه‌هائی  از  آن  برجای  نمانده  است  ...  خدا  شما  را  مورد  رحمت  و  مغفرت  خود  قرار  می‌دهد.  او  مهربانترین  مهربانان  است  ...  آن‌گاه  سخن  متوجه‌کار  دیگری  می‌شود.  از  پدرسخن  می‌رود  که  چگونه  چشمان  او  از  غم  و  اندوه  سفید  گردیده  است‌.  پدر  هم  اینک  با  عجله  منتظر  مژده  است‌.  شتابان  ملاقات  را  می‌پاید.  عجله  داردکه  غم  و  اندوهی‌که  بر  دلش  نشسته  است  و  آویزه  تار  و  پود  آن‌گردیده  است  بزداید.  شتابان  چشم  به  راه  است‌که  بیماری  و  دردی‌که  بر  تنش  دویده  است  و  بر  آن  تاخت  آورده  است  و  منزل‌گزیده  است‌،  رخت  سفر  بندد،  و  هرچه  زودتر  رنجوری  وکمسوئی  دیدگانش  بهبودی  یابد،  و  مژده  سرور  فروغ  نور  بدانها  بتاباند  و  آنها  را  روشن‌گرداند:

(اذْهَبُوا بِقَمِیصِی هَذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیرًا وَأْتُونِی بِأَهْلِکُمْ أَجْمَعِینَ).

 (‌پس  از  آن‌،  یوسف  از  حال  پدر  پرسید.  وقتی  که  از  اوضاع  و  احوال  او  آگاه  گردید،  بدیشان  گفت‌:‌)  این  پیراهن  مرا  با  خود  (‌به  کنعان‌)  ببرید  وآن  را  بر  چهره  او  بیندازید  تا  (‌نشانی  بر  پیدا  شدن  من  بوده  و  روشنی‌بخش  دل  و  دیده‌اش  شود  و  دوباره‌)  بینا  گردد  (‌و  پرده  تاریک  غم  و  اندوه  از  جلو  چشمانش  بزداید  و  خرم  و  خندانش  نماید)  و  همه  خانواده  خود  را  به  نزد  من  بیاورید.

یوسف چگونه  می‌دانسته  است‌که  بوی  او  چشمان  بیمار  پدر  را  دوباره  سالم  و  بینا  می‌کند  و  نور  به  د‌یدگانش  برمی‌گرداند؟  این  چیزی  است‌که  خدا  بدو  یاد  داده  است‌.  کار  غیرمترقبه  در  اغلب  اوقات  و  در  بسیاری  از  حالات  به  شکل  معجزه  درمی‌آید  و  عمل  معجزه  خارق‌العاده  را  می‌نماید  ...  این  کار  ناگهانی  و  غیرمنتظره  چرا  چنین  نکند؟  مگر  نه  این  است‌که  یوسف  پیغمبر  و  فرستاده  خدا  است‌،  و  یعقوب  نیز  پیغمبر  و  فرستاده  خدا  است‌؟

*

از  این  لحظه  به  بعدکارهای  غیرمترقبه  یکی  پس  از  دیگری  در  داستان  رخ  می‌دهد،  تا  وقتی  که  صحنه‌های  تکان‌دهنده  با  تعبیر  خواب  پسربچه  کوچک  به  پایان می  اید.

(وَلَمَّا فَصَلَتِ الْعِیرُ قَالَ أَبُوهُمْ إِنِّی لأجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْلا أَنْ تُفَنِّدُونِ)‌.

هنگامی  که  کاروان  (‌از  مصر  به  سوی  شام‌)  حرکت  کرد،  پدرشان  (‌به  کسانی  که  پیش  او  بودند)  گفت‌:  اگر  مرا  بی‌خرد  و  بی‌مغز  ننامید  (‌به  شما  می‌گویم‌)  من  واقعاً  بوی  یوسف  را  می‌بویم‌!.

بوی  یوسف‌!  هیچ  چیزی  نه  مگر  این‌.  بر  دلکشی  نمی‌گذردکه  یوسف  بن  از  سالهای  فراوان  و  زمانهای  طولانی  هنوز  در  میان  زندگان  باشد،  و  بوئی  هم  داشته  باشدکه  این  پدرکهنسال  درمانده  آن  را  ببوید!

من  واقعا  بوی  یوسف  را  می‌بویم‌.  اگر  مرا  پیرمرد  ابله  و  گول  نگوئید  و  ننامید:

(  لَوْلا أَنْ تُفَنِّدُونِ)‌.٠

اگر  مرا  بی‌خرد  و  بی‌مغز  ننامید.

اگر  مرا  ابله  وگول  نگوئید  و  ننامید،  مرا  تصدیق  می‌کنید  در  چیزی  که  می‌یابم  و  در  بوئی  که  از  دیده‌نهان  دورافتاده  خود  می‌بویم‌.

چگونه  یعقوب  بوی  یوسف  را  استشمام‌کرد  همین‌که  کاروان  به  راه  افتاد؟  ازکجاکاروان  به  راه  افتاد؟  برخی  از  مفسران  می‌گویند:  بو‌ی  یوسف  را  بوئید  از  همان  وقت‌که‌کاروان  از  مصر  به  راه  افتاد،  و  این  بو،  بوی  پیراهن  یوسف  از  این  فاصله دور  بوده  است‌.  ولی  هیچ‌گونه  دلیلی  بر  این  ادعا  در  دست  نیست‌.  چه‌بسا  مقصود  این  باشد  که  هنگامی‌که‌کاروان  از  دو  راهه‌های  سرزمین‌کنعان  جدا  شد،  و  رهسپار  محله  یعقوب  در  فاصله  محدودی  شد،  بوی  پیراهن  به  مشام  یعقوب رسید .

ما  با  این  سخن،  منکر  این  نمی‌گردیم‌که  معجزه‌ای  از  معجزات  ممکن  است  برای  پیغمبری  همچو‌ن  یعقوب‌،  از  سوی  پیغمبری  همچون  یوسف  روی  داده  باشد.  آنچه  ما  می‌خواهیم  این  است  که  ما  دوست  می‌داریم  در  کنار  حدود  و  ثغو‌ر  مدلول  و  مفهوم  نص  قرآنی‌،  یا  نص  روایت  مستند  و  صحیحی  بمانیم‌.  در  این  باره  هم  روایت  مستند  و  صیحی  در  دست  نیست‌.  مدلول  و  مفوم  نص  این  فاصله  و  گستره‌ای  را  نمی‌رساند  که  مفسران  میخواهند.

امّا  کسانی‌که  در  اطراف  یعقو‌ب  بودند،  آنچه  او  از  سوی  پروردگارش  دریافت  داشته  بود  آنان  دریافت  نکرده  بودند،  و  لذا  بوی  یوسف  را  او  یافت  و  بوئید،  و  ایشان  نیافتند  و  نبوییدند:

(قَالُوا تَاللَّهِ إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ).

(‌اطرافیان  بدو)  گفتند:  به  خدا  قسم‌!  بی‏گمان  تو  در  سرگشتگی  قدیم  خود  هستی  (‌و  بر  بال  خیالات  و  خرافات  در  پروازی‌)‌.

هنوز  تو  در  سرگشتگی  وگمراهی  خود  درباره  یوسف  هستی‌.  هنوز  تو  در  سرگشتگی  وگمراهی  خود  در  انتظار  یوسف  نشسته‌ای‌.  یوسف  به  همان  راهی  رفته  است‌که  از  آن  برگشتی  نیست‌.  او  مرده  است  و  از  دیده‌ها  به  در  رفته  است‌.

ولی‌کار  غیرمترقبه  ناگهان  از  دور  درمی‌رسد  و  روی  می‌دهد.  به  دنبال  آن  نیزکار  غیرمترقبه  دیگری  سرمی‌رسد وروی‌می‌دهد: 

(  فَلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِیرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیرًا  )‌.

هنگامی  که  (‌پیک‌)  مژده‌رسان  بیامد  و  پیراهن  را  بر  چهره‌اش  افکند  (‌چشمان  یعقوب‌)  بینا  گردید  (‌و  نور  سرور،  به  دیدگانش  روشنی  بخشید)‌.

ناگهانی  رسیدن  پیراهن‌که  دلیل  بر  وجود  یوسف  و  نزدیکی  دیدار  با  او  است‌،  و  ناگهانی  بینا  شدن  چشم  پس  از  سفید  شدن  دو  چشم  یعقوب  ...  امور  غیرمترقبه‌ای  بودندکه  یکی  پس  از  دیگر‌ی  انجام  می‌گیرد  ...  در  اینجا  است‌که  یعقوب  حقیقت  چیزی  را  بیان  می‌داردکه  آنان  از  آن  آگاهی  ندارند  و  تنها  خود یعقوب  در  پرتو  وحی  خدا  از  آن  مطلع  است‌،  همان  چیزی‌که  قبلا  درباره  آن  برایشان  سخن‌گفت‌،  ولی  بدان  پی  نبردند  و  ازآن  چیزی  نفهمیدند:

«قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لا تَعْلَمُونَ »  .

گفت‌:  مگر  من  به  شما  نگفتم‌:  که  از  سوی  یزدان  (‌و  در  پرتو  وحی  رحمان‌)  چیزهائی  می‌دانم  که  شما  نمی‌دانید؟‌.

(قَالُوا یَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا کُنَّا خَاطِئِینَ)‌. 

(‌فرزندان  یعقوب‌)  گفتند:  ای  پدر!  (‌بر  ما  ببخشا  و)  آمرزش  گناهانمان  را  برایمان  (‌از  خدا)  بخواه‌.  واقعاً  ما 

خطاکار  بوده‌ایم‌.

چنین  می‌بینیم‌که  در  دل  یعقوب  ناراحتی  وکدورتی  از  پسرانش  بوده  است‌،  و  هنوزکه  هنوز  است  دلش  از  این  ناراحتی  وکدورت  نپالوده  است  و  صاف  نشده  است‌.  گرچه  بدیشان  وعده  می‌دهدکه  از  یزدان  برایشان  طلب  آمرزش  می‌کند،  پس  از  این‌که  دلش  پالود  و  آرام‌گرفت و آ‌سود:

(قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ)  ٠

گفت‌:  از  پروردگارم‌،  پیوسته  برایتان  طلب  آمرزش  (‌گناهانتان  را)  خواهم  کرد.  بی‏گمان  او  بخشایشگر  مهربانی  است‌.

نقل  عبارت  یعقوب  با  واژه  “سوف‌:  بالاخره.  در  آینده” از  اشاره  به  دل  زخمی  انسانی  خالی  نیست‌.

*

روند  قرآنی  در  مسائل  غیرمترقبه  داستان  پیش  می‌رود.  زمان  و  مکان  را  درمی‌نوردد،  تا  در  صحنه  موثر  و  تکان‌دهنده  واپسین  همدیگر  را  ملاقات‌کنیم  و  ببینیم‌:

(فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى یُوسُفَ آوَى إِلَیْهِ أَبَوَیْهِ وَقَالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِینَ وَرَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ یَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّی حَقًّا وَقَدْ أَحْسَنَ بِی إِذْ أَخْرَجَنِی مِنَ السِّجْنِ وَجَاءَ بِکُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطَانُ بَیْنِی وَبَیْنَ إِخْوَتِی إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِمَا یَشَاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ)‌.

    (‌یعقوب  و  خاندان  او  رهسپار  مصر  شدند.  یوسف  تا  مدخل‌مصربه  استقبالشان‌شتافت‌)‌.هنگامی‌که  به  پیش  یوسف  رسیدند،  پدر  ومادرش‌را  در  آغوش  گرفت  و  (‌به  همه  آنان‌)  گفت‌:  به  سرزمین  مصر  داخل  شوید  که  به  خواست  خدا  درامن  وامان  خواهید  بود.  (‌کاروان  داخل  مصر  گردید  و  به  منزل  یوسف  وارد  شد)  و  یوسف  پدر  و  مادرش  را  بر  تخت  نشاند  (‌و  به  رسم  مردمان  آن  زمان‌،  در  حق  سران  و  امیران  و  فرمانروایان‌،  جملگی‌)  دربرابرش‌کرنش  بردند.  یوسف  گفت‌:  پدر!این  تعبیر  خواب  پیشین  (‌روزگار  کودکی‌)  من  است‌!  پروردگارم  آن  را  به  واقعیت  مبدل  کرد.  به  راستی  خدا  در  حق  من  نیکیها  کرده  است‌،  چرا  که  از  زندان  رهایم  نموده  است‌،  وبعد  ازآن  که  اهریمن‌میان‌من  وبرادرانم  تباهی  و  جدائی  انداخت‌،  شما  را  از  بادیه  (‌شام  به  مصر)  آورده  است‌.  حقیقتاً  پروردگارم  هرچه  بخواهد  سنجیده  و  دقیق  انجام  می‌دهد.  بی‏گمان  او  بسیار  آگاه  (‌و  کارهایش  همه‌)  دارای  حکمت  است‌.

چه  صحنه  شگفتی  است‌!  پس  از  تاخت  سالها  وگذشت  روزها،  پس  از  یاسها  و  ناامیدیها،  بعد  از  دردها  و  دشواریها  و  تنگناها،  بعد  از  امتحانها  و  آزمونها،  پس  از  بلاها  و  مصیبتها،  و  بالاخره  بعد  از  عشق  و  علاقه‌کشنده  و  غم  و  اندوه  شدید  و  حسرت  و  آه  سوزان‌...  همچون  چیزی  بر  صحنه  پیدا  می‌شود  و  طرحی  نو  درمی‌اندازد  ...  چه  صحنه  شگفتی  است!  صحنه‌ای  است‌که  از  فعل  و  انفالات  و  لرزشها  و  تپشها  و  شادیها  و  اشکها  لبریز  است‌!

چه  صحنه  شگفتی  است‌!  صحنه‌ای‌که  پایانی  است  ولی  با  سرآغاز  داستان  گره  خورده  است‌:  آن  یکی  درباره  غیب  نهان  در  زوایای  جهان  بود،  و  این  یکی  درباره  واقعیت  حیات  است  ...  یوسف  هم  در  میان  همه  اینها  به  یاد  خدا  می‌پردازد  و  آنی  او  را  فراموش  نمی‌سازد:

  (فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَى یُوسُفَ آوَى إِلَیْهِ أَبَوَیْهِ وَقَالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِینَ).

هنگامی  که  به  پیش  یوسف  رسیدند،  پدر  و  مادرش  را  در  آغوش  گرفت  و  (‌به  همه  آنان‌)  گفت‌:  به  سرزمین  مصر  داخل  شوید  که  به  خواست  خدا  در  امن  و  امان  خواهید  بود.

خواب  خود  را  به  یاد  می‌آورد  و  از  آن  سخن  می‌گوید.  تعبیر  آن  را  سجده  بردن  برادرانش  برای  خودش  می‏‎بیند  -  بدان  هنگام  که  پدر  و  مادرش  را  بالای  تختی  برده  است  و  نشانده  است‌که  خودش  بر  آن  می‌نشست  -  خوابش  بدان‌گونه  بودکه  یازده  ستاره  و  خورشید  و  ماه  را  در  حال  سجده  برای  خود  دیده  بود:

(وَرَفَعَ أَبَوَیْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ یَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِیلُ رُؤْیَایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّی حَقًّا)  ٠

یوسف  پدر  و  مادرش  را  بر  تخت  نشاند  (‌و  به  رسم  مردمان  آن  زمان‌،  در  حق  سران  و  امیران  و 

فرمانروایان‌،  جملگی‌)  در  برابرش  کرنش  بردند.  یوسف گفت‌:  پدر!  این  تعبیر  خواب  پیشین  (‌روزگار  کودکی‌)  من  است‌!  پروردگارم  آن  را  به  واقعیت  مبدل  کرد.

آن‌گاه  یوسف  نعمت  خدارا  بر  خود  برمی‌شمرد:

«  وَقَدْ أَحْسَنَ بِی إِذْ أَخْرَجَنِی مِنَ السِّجْنِ وَجَاءَ بِکُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطَانُ بَیْنِی وَبَیْنَ إِخْوَتِی»  .

به  راستی  خدا  در  حق  من  نیکیها  کرده  است‌،  چرا  که  از  زندان  رهایم  نموده  است‌،  و  بعد  از  آن  که  اهریمن  میان  من  و  برادرانم  تباهی  و  جدائی  انداخت‌،  شما  را  از  بادیه  (‌شام  به  مصر)  آورده  است‌.

لطف  خدا  را  یاد  می‌کند  در  تدبیری‌که  برای  پیاده‌کردن  مشیت  و  خواست  خود  اندیشیده  است‌:

“ إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِمَا یَشَاءُ »  ٠

حقیقتاً  پروردگارم  هرچه  بخواهد  سنجیده  و  دقیق  انجام  می‌دهد.

خدا  مشیت  و  خواست  خود  را  با  ریزه کاری  و  تیزبینی  ناپیدائی  پیاده  می‌کند،  به  گونه‌ای  که  مردمان  آن  را 

احساس  نمی‌کنند  و  بدان  پی  نمی‌برند:

 ( إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ)‌.

بی‏گمان  او  بسیار  آگاه  (‌و  کارهایش  همه‌)  دارای  حکمت است‌. 

این  همان  تعبیری  است  که  یعقو‌ب  نیز  بکار  برده  است‌،  بدانگاه  که  در  سرآغاز  داستان  یوسف  خواب  خود  را  برایش  بیان  می‌کرده  است‌:

“ان‌ربّک الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ)‌.

بی‏گمان  پروردگارت  بسیار  آگاه  (‌و  کارهایش  همه‌)  دارای  حکمت  است‌.   (‌یوسف‌/6‌)

 این  هم  بدان  جهت  است‌که  سرآغاز  و  سرانجام  حتی  در  عبارات  توافق  و  هماهنگی  داشته  باشند.

*

پیش  از  این‌که  پرده  واپسین  صحنه  تکان‌دهنده  فروافتد،  یوسف  را  می‌بینیم‌که  خود  را  از  دید‌ار  و  در  آغوش  کشیدن  و  شادی  و  شادمانی  و  جاه  و  جلال  و  سلطه  و  قدرت  و  حکومت  و  شوکت  و  ثروت  و  رفاه  و  آسایش  و   امن  و  امان‌،‌کنار  می‌کشد  ...  تا  به  سوی  پروردگار  خود  رود  و  به  تسبیح  و  تقدیس  او  بپردازد  و  شکر  الطاف  و  عنایات  او  را  بگوید  و  به  ذکرش  در  خروش  افتد!  بدین  هنگام‌که  او  در  شکوه  و  ابهت  سلطه  و  قدرت  است‌،  و  غرق  در  شادی  و  شادمانی  تعبیر  خواب  خود  است‌،  رو  به  آستانه  یزدان  جهان  می‌کند  و  عاجزانه  از  او  می‌خواهد  وی  را  مسلمان  بمیراند  و  به  شایستگان  و  نابستگان  ملحق  نماید:

« رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَعَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِی مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ »  .

پروردگارا!  (‌سپاسگزارم  که  بخش  بزرگی‌)  از  حکومت  به  من  داده‌ای  و  مرا  از  تعبیر  خوابها  آگاه  ساخته‌ای‌.  ای  آفریدگار  آسمانها  و  زمین‌!  تو  سرپرست  من  در  دنیا  و  آخرت  هستی‌.  (‌همه  امور  خود  را  به  تو  وامی‌گذارم  و  خویشتن  را  در  پناه  تو  می‌دارم‌)‌.  مرا  مسلمان  بمیران  و  به  صالحان  ملحق  گردان.

(رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ)‌.

پروردگارا!  (‌سپاسگزارم  که  بخش  بزرگی‌)  از  حکومت  به  من  داده‌ای‌.

از  حکومت‌،  سلطه  و  قدرت  و  مکانت  و  منزلت  و  جاه  و  مال  به  من  عطاء  فرموده‌ای‌.  این  از  نعمتهای  دنیا  است‌.

 (وَعَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ).

و  مرا  از  تعبیر  خوابها  آگاه  ساخته‌ای‌.

خوابها  را  می‌توانم  تعبیرکنم  و  نتائج  سخنان  را  پیش  چشم  دارم  و  فهم‌کنم‌.  این  از  نعمتهای  علم  است‌.  پروردگارا! نعمتهای  تو  را  یاد  می‌کنم  و  برمی‌شمرم‌،  و  شکر  و  ذکر  آنها  را  می‌گویم‌.

(فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ)  .

ای  آفریدگار  آسمانها  و  زمین‌!.

آسمانها  و  زمین  را  به  فرمان  خود  از  نیستی به  هستی  آوردی  و  خلعت  وجود  بخشیدی.  چرخش  وگردش  آنها  در  دست  تو  است‌.  توئی‌که  بر  آسمانها  و  زمین  و  ساکنان  آنها  سلطه  و  قدرت  داری‌.

« أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ “.

تو  سرپرست  من  در  دنیا  و  آخرت  هستی‌.  (‌همه  امور  خود  را  به  تو  وامیگذ‌ارم  و  خویشتن  را  در  پناه  تو  می‌دارم‌)‌.

پروردگارا!  من  از  تو  سلطه  و  قدرت  و  شوکت  و  حکومت  و  تندرستی  و  ثروت  و  اموال  و  اولاد  نمی‌خواهم‌.  پروردگارا!  از  تو  عاجزانه  چیزی  را  میطلبم  که  پایدارتر  و  گرانبهاتر  است‌:

“توفّنیمُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ »  .

مرا  مسلمان  بمیران  و  به  صالحان  ملحق  گردان.

بدین  شیوه  جاه  و  جلال  و  سلطه  و  قدرت‌،  و  شادی  و  شادمانی  ملاقات  و  همایش  اهالی  خانواده  و  جمع  برادران،  از  جلو  چشمان  یوسف به‌کنار  می‌رود  و  دورتر  و  دورتر  می‌شود  تا  از  دیدگان  او  پنهان  و  در  آن  سوی  افق  نهان  می‌شود.  صحنه  واپسین  پیدا  و  نمایان  می‌گردد،  صحنه  بنده  تنهائی  است‌که  به  آستانه  پروردگار  خود  می‌نالد  و  به  زاری  از  او  می‌خواهد  که  اسلام  او  را  برای  او  بپاید  و  حفظ  نماید  تا  او  را  می‌میراند  و  به  سوی  خود  برمی‌گرداند.  زار  زار  از  آفریدگار  دادار  می‌خواهدکه  او  را  در  پیشگاه  خود  به  صالحان  ملحق  فرماید.

پیروزی  مطلق  در  واپسین  امتحان  این  است‌.

---

1. «‌بَثّی‌»‌: غمم  و  مصیبتـم...