تفسیر سوره‌ی یوسف آیه‌ی 20-1

سوره‌ی یوسف آیه‌ی 20-1

(الر تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْمُبِینِ (١) إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (٢) نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِینَ (٣) إِذْ قَالَ یُوسُفُ لأبِیهِ یَا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ (٤) قَالَ یَا بُنَیَّ لا تَقْصُصْ رُؤْیَاکَ عَلَى إِخْوَتِکَ فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْدًا إِنَّ الشَّیْطَانَ لِلإنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ (٥) وَکَذَلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَیُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ وَیُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَعَلَى آلِ یَعْقُوبَ کَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (٦) لَقَدْ کَانَ فِی یُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آیَاتٌ لِلسَّائِلِینَ (٧) إِذْ قَالُوا لَیُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِینَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ (٨) اقْتُلُوا یُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ وَتَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ (٩) قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا یُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ یَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیَّارَةِ إِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ (١٠) قَالُوا یَا أَبَانَا مَا لَکَ لا تَأْمَنَّا عَلَى یُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ (١١) أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا یَرْتَعْ وَیَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (١٢) قَالَ إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَأَخَافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ (١٣) قَالُوا لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذًا لَخَاسِرُونَ (١٤) فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَأَجْمَعُوا أَنْ یَجْعَلُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ (١٥) وَجَاءُوا أَبَاهُمْ عِشَاءً یَبْکُونَ (١٦) قَالُوا یَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَکْنَا یُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَکَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ کُنَّا صَادِقِینَ (١٧) وَجَاءُوا عَلَى قَمِیصِهِ بِدَمٍ کَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ (١٨) وَجَاءَتْ سَیَّارَةٌ فَأَرْسَلُوا وَارِدَهُمْ فَأَدْلَى دَلْوَهُ قَالَ یَا بُشْرَى هَذَا غُلامٌ وَأَسَرُّوهُ بِضَاعَةً وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِمَا یَعْمَلُونَ (١٩) وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَکَانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ) (٢٠)

این  درس  دربرگیرندۀ  دیباچه  و  بخش  نخستین  داسـتان  است‌،  و  از  شش  صحنه  تشکیل  می‌شود که  بـا  خواب  دیدن  یوسف  آغاز  می‌گردد،  و  تا  پایان  توطئه  و  دسیسۀ  برادرانش  دربارۀ  او،  و  رسـیدن  وی  به  مصر  ادامـه  می‌یابد.  این  درس  پس  از  دیباچۀ  پـیشین  سـوره  قـرار  می‌گیرد،  دیباچه‌ای  که  ما  را  از  سخنان  بیشتری  بی‏نیاز  می‌گرداند:

*

(الر تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْمُبِینِ (١) إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (٢) نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِینَ) (٣)

الف‌.لام‌.را.  این‌،  آیه‌های  کتاب  روشن  و  روشنگری  است  (‌برای  کسانی  که  از  آن  راهنمائی  و  هدایت  طلبند)‌.  ما  آن  را  (‌بـه  صـورت‌)  کتاب  خواندنی  (‌و  بـه  زبـان‌)  عربی  فروفرستادیم  تا  این  که  شما  (‌آن  را)  بفهمید  (‌و  آنـچه  را  در  آن  است  به  دیگران  برسانید)‌.  ما  از  طریق  وحی  ایـن  قرآن‌،  نیکوترین  سرگذ‌شتها  را  برای  تو  بازگو  مـی‌کنیم  و  (‌تو  را  بر  آنها  مطّلع  می‌گردانیم‌)  هرچند  کـه  پـیشتر  از  زمرۀ  بی‌خبران  (‌از  احوال  گذ‌شتگان‌)  بوده‌ای‌.

الف‌.لام‌.را  ...  «‌آیه‌های  کـتاب  روشـن  و  روشـنگری» هستند.

این  حروف‌،  و  حروف  دیگری  از  نوع  آنـها که  در  دسترس  مـردمان  و  مـتداول  در  مـیان  ایشـان  هستند،  خودشان  آیه‌هائی  می‌باشند که  فراتر  و  والاتر  از  تـوان  بشری  قرار گرفته‌اند.  آیه‌های‌ کتاب  روشن  و  روشنگری  هستند.  خدا  این‌ کتاب  را  به  زبان  عربی  فروفر‌ستاده  است  و  از  همین  حروف  عربی  مشـهور  و  در  دسترس  همگان  فراهم  آورده  است‌:

(لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ).

تا  این  که  شما  (‌آن  را)  بفهمید  (‌و  آنچه  را  در  آن  است  بـه  دیگران  برسانید)‌.

تا  دریابید  آن  کسی  که  از  این  واژه‌های  عادی  همچون  کتاب  معجزه‌ای  را  ترتیب  می‌دهد  و  می‌سازد،  امکان  ندارد  آدمیزاد  باشد.  پس  به  ناچار  از  دیدگاه  خرد  ایـن  قرآن  باید  وحی  باشد.  خرد  در  اینجا  دعوت  می‌گردد  تا  دربارۀ  این  پدیده  و  معانی  و  مقاصد  چیره  آن  بیندیشد  و  پژوهش  کند.

چون  پیکرۀ  این  سوره  داستان  است‌،  از  میان  مدمولها  و  مفهومهای  این ‌کتاب  از  داستانها  به  صورت  خاصّی  یاد  شده  است‌.

(نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْآنَ ).

ما  از  طریق  وحی  ایـن  قرآن‌،  نـیکوترین  سرگذشتها  را  بــرای  تـو  بازگو  مــی‌کنیم  و  (‌تــو  را  بـر  آنـها  مـطّلع  می‌گردانیم‌)‌.

این  قرآن  را  با  وحی  خود  برای  تو  فروفرستاده‌ایم  و  این  داستان  را  بر  تو  فروخوانده‌ایـم  که  زیباترین  داسـتان  است‌،  و  بخشی  از  قرآنی  است ‌که  به  تو  وحی گردیده  است‌.

(وَإِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِینَ) (٣)

هـر چـند  کـه  پـیشتر  از  زمـرۀ  بـی‌خبران  (‌از  احوال  گذشتگان‌)  بوده‌ای‌.

تـو  در  مـیان  قوم  خود  یکی  از  بـیسوادان  و  درس  نخواندگان  بوده‌اند‌،  آن  بیسوادان  و  درس‌نخواندگانی  که  به  همچون  موضوعات  و  مسـائلی ‌گـوششان  بدهکار  نیست  و  بدانها  چندان  توجّهی  ندارند‌.  از  جملۀ  ایـن  موضوعات  این  داستان‌ کامل  و  دقیق  است‌.

*

سپس  پرده  از  برابر  صحنۀ  اول  در  بخش  نخست  به‌ کنار  می‌رود،  تا  یو‌سف ‌کودک  را  بـبینیم‌ که  دارد  خواب  خویش ‌را برای‌‌ پدرش‌ حکایت ‌می‌کند: 

(إِذْ قَالَ یُوسُفُ لأبِیهِ یَا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ (٤) قَالَ یَا بُنَیَّ لا تَقْصُصْ رُؤْیَاکَ عَلَى إِخْوَتِکَ فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْدًا إِنَّ الشَّیْطَانَ لِلإنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ (٥) وَکَذَلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَیُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ وَیُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَعَلَى آلِ یَعْقُوبَ کَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) (٦)

ما  از  طریق  وحی  ایـن  قرآن‌،  نـیکوترین  سرگذشتها  را  بـرای  تـو  بازگو  مـی‌کنیم  و  (‌تــو  را  بر  آنـها  مـطّلع  می‌گردانیم‌)  هر چند  کـه  پـیشتر  از  زمـرۀ  بـی‌خبران  (‌از  احوال  گذشتگان‌)  بـوده‌ای‌.  (‌ای  پـیغمبر!  بـه  یـاد  آور)  آنگاه  را  که  یـوسف  بـه  پـدرش  گـفت‌:  ای  پـدر!  مـن  در  خواب  دید‌م  که  یازده  ستاره‌،  و  همچنین  خورشید  و  ماه  در  برابرم  سجده  می‌کنند.  (‌پدرش‌)  گفت‌:  فرزند  عزیزم‌!  خواب  خود  را  برای  برادرانت  بازگو  مکن‌،  (‌چـرا  که  مـایۀ  حسد  آنان  می‌شود،  و  اهریمن  ایشان  را  بر آن  مـی‌دارد)  که  برای  تو  نیرنگ‌بازی  و  دسیسه‌سازی  کنند.  بیگمان  اهریمن  دشمن  آشکار  انسان  است‌.  همانگونه  (‌کـه  در  خواب  خویشتن  را  سرور  و  برتر  دیدی‌)  پروردگارت  تو  را  (‌به  پیغمبری‌)  برمی‏گزیند  و  تعبیر  خـوابـها  را  بـه  تـو  می‌آموزد  (‌و  با  خلعت  نبوّت  تو  را  مفتخر  می‌سازد)  و  بر  تـو  و  خـاندان  یـعقوب  نـعمت  خود  را  کـامل  مـی‌کند،  همان ‌طور  که  پیش  از  این  بر  پدرانت  ابراهـیم  و  اسـحاق  کامل  کرد.  بدگمان  پروردگارت  بسیار  دانا  و  پـرحکمت  است  (‌و  می‌داند  چه  کسی  را  برمی‏گزیند  و  خلعت  نبوّت  را  به  تن  چه  کسی  می‌کند)‌.

یوسف‌ کودکی  یا  نوجوانی  بود.  این  خواب،  بدان‌ گونه ‌که  برای  پدرش  روایت  کـرد‌ه  است‌،  از  جـملۀ  خوابـهای  نیست  که‌ کودکان  یا  نوجوانان  می‌بینند.  آنچه ‌که  ممکن  است  نوجوانـان  در  خواب  بـبینند  -  بـدان  هنگام‌ کـه  خوابهای‌ کودکانه  می‌بینند  یا  پژواک  چیزهائی  باشد که  دربارۀ  آنها  خواب  می‏بینند  -  این  است‌ که  نوجوانی  در  خواب  بیند  این  ستاره‌ها  و  خورشید  و  ماه  در  آغوش  یا  در  پیش  او  هستند  و  او  آنها  را  دراز  می‌کند  و  با  آنها  به  بازی  می‌نشیند.  ولی  یوسف  آنها  را  دیـد که  برای  او  سجده  می‌کنند،  و  بر  سان  مردمان  عاقلی  هستند که  برای  تعظیم  و  بزرگداشت  سـر  فـرود  مـی‌آورند  و  سـجده  می‏‎برند.  روند  قـرآنـی  بـا  واژه‌هـا  و  ســاختار  روشـن  مؤکّدی  این  چنین  از  او  نقل  کند:        

(إِذْ قَالَ یُوسُفُ لأبِیهِ یَا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ ...).

(‌ای  پیغمبر!  به  یاد  آور)  آن‌ گاه  را  که  یوسف  بـه  پدرش  گفت‌:  ای  پدر!  من  در  خواب  دیـدم  کـه  یـازده  ستاره‌،  و  همچنین  خورشید  و  ماه  ....

سپس  واژۀ  در  خواب  دیدن  را  تکرار  می‌کند:

(رَأَیْتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ ).

آنها  را  دیدم  که  برای  من  سجده  می‌کنند.

بدین  خاطر،  پدرش  یعقوب  در  پرتو  احساس  و  شعو‌ر  و  فهم  و  بینش  خود  درک‌ کرد که  در  فراسوی  این  خواب  مقام  بزرگی  برای  این  نوجوان  در پیش  است‌.  او  آ‌ن  مقام  را  توضیح  نداده  است‌،  و  روند  قرآنی  هم  از  آن  چـیزی  بازگو  نکرده  است  و  سخنی  نگفته  است‌.

پیش‌درآمدها  و  نشانه‌های  این  مقام  بزرگ  تا  دو  بخش  از  داستان  می‌گذرد  هویدا  و  پیدا  نمی‌گردد.  و  همۀ  آن‌،  وقتی  عیان  و  روشن  می‌گردد که  داستان  به  پایان  می‌آید  پس  از  آن‌ که  پرده  برمی‌افتد  و کنار  مـی‌رود،  و  غـیب  نهان  از  پس  پرده  به  در  می‌آید  و  پدیدار  و  نـمودار  می‌شود.  بدین  خاطر  پدر  پسر  را  نصیحت  می‌کند که  خواب  خود  را  برای  برادرانش  نـقل  و  روایت  نکند،  از  ترس  این‌ که  مبادا  متوجّه  مقام  و  منزلتی  بشوند کـه  در  انتظار  برادر کو‌چکشان  است‌ که  از  مادر  ایشان  نیست‌،  و  اهریمن  از  اینجا  راه  نفوذ  به  انـدرونشان  پیدا کند،  و  دلهـایشان  را  از کـینه‌توزی  لبـریز کـند،  و  در  حـقّ  او  چاره‌جوئی ‌کنند  و کاری  را  تـرتیب  دهند که  وی  را  بدحال  سازد  و  مایۀ  درد  سرش‌ گردد:

(قَالَ یَا بُنَیَّ لا تَقْصُصْ رُؤْیَاکَ عَلَى إِخْوَتِکَ فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْدًا ).

(‌پــدرش‌)  گفت‌:  فـرزند  عزیزم‌!  خـواب  خود  را  بـرای  برادرانت  بازگو  مکن‌،  (‌چرا  که  مایۀ  حسد  آنان  می‌شود،  و  اهـریمن  ایشـان  را  بـر آن  مــی‌دارد)  کــه  بـرای  تـو  نیرنگ‌بازی  و  دسیسه‌سازی  کنند.سپس  این‌ گونه  سبب  و  علّت  آنرا  بیان  می‌دارد:

(إِنَّ الشَّیْطَانَ لِلإنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ) (٥)

بی‏گمان  اهریمن  دشمن  آشکار  انسان  است‌.

اهریمن  چون  دشمن  آشکار  انسانها  است  سینه‌هایشان  را  از  آتش ‌کینه‌توزی  یکی  بر  دیگری  پر  و  برافروخته  می‌سازد،  و گناهان  و  بدیها  را  در  نظرشان  می‌آراید.  یعقوب  پسر  اسحاق  پسر  ابراهیم  بود.  از  خواب  پسرش  یوسف  چنین  برداشت ‌کرد  که  او  دارای  شأن  و  مـنزلتی  خواهد  شد.  دل  او  متوجّه  این  شد که  این  شأن  و  منزلت  در  مسیر  دین  و  صلاح  و  معرفت  است‌.  زیرا  فضائی ‌که  یعقوب  در  آن  مـی‌زیست  فضای  پیغمبری  بود  و  می‌دانست  که  نیای  او  ابراهیم  و  اهل‌ بیت  مؤمن  ابراهیم‌،  از  سوی  یزدان  میمنت  و  برکت  بدیشان  داده  شده  است‌.  بدین  خاطر  امیدوار گردید که  یوسف  همان  کسی  باشد  که  از  میان  پسر‌انش‌ که  از  نـژاد  ابراهیم  هسـتند  به  پیغمبری  برگزیده  شود،  و  میمنت  و  برکت  نصیب  او  گردد،  و  حلقه‌ای  از  حلقه‌های  این  زنجیرۀ  مبارک  خانوادۀ  ابراهیم  شود.  این  است ‌که  بدو گفت‌:

(وَکَذَلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَیُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ وَیُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَعَلَى آلِ یَعْقُوبَ کَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) (٦)

همانگونه  (‌که  در  خواب  خویشتن  را  ســرور  و  برتر  دیدی‌)  پروردگارت  تو  را  (‌بـه  پـیغمبری‌)  برمی‌گزیند  و  تعبیر  خوابها  را  به  تو  می‌آموزد  (‌و  با  خلعت  نبوّت  تو  را  مفتخر  می‌سازد)  و  بر  تو  و  خاندان  یعقوب  نعمت  خود  را  کامل  می‏‎کند،  همان ‌طور  کـه  پیش  از  ایـن  بـر  پـدرانت  ابراهیم  و  اسحاق  کامل  کرد.  بیگمان  پروردگارت  بسیار  دانا  و  پرحکمت  است  (‌و  می‌داند  چه  کسی  را  برمی‌گزیند  و  خلعت  نبوّت  را  به  تن  چه  کسی  می‌کند)‌.

این‌ که  یعقوب  چنان  بیندیشد  و  توقّع  داشته  باشد کـه  خواب  پسرش  یوسف  نشانۀ  این  است‌ که  خدا  او  را  به  پیغمبری  برمی‌گزیند،  و  نعمت  خویش  را  بر  او  و  بر  آل  یعقوب  تمام  می‌کند،  همان ‌گونه ‌که  بر  دو  تا  پدرش  -  نیا  را  پدر  نیز  می‌گویند  -  ابراهیم  و  اسحاق  تمام  کرده  بود،  امری  طبیعی  است‌.  ولی  آنچه  جای  تأمّل  و  تفکّر  است  و  مایۀ  شگرف  و  شگفت  است  این‌ گفتۀ  او  است‌:

(وَیُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ ).

و  تعبیر  خوابها  را  به  تو  می‌آموزد.

تأویل  به  معنی  شـناختن  مآل  و  پـایان  کـار  است‌.  امّـا  مقصود  از  احادیث  چیست‌؟‌..  آیا  مقصود  یعقوب  آن  بوده  است ‌که  خداوند  یوسف  را  به  پیغمبری  برخواهد  گزید  و  چنان  روشن‌بینی  و  بینش  و  تیزهوشی  را  بـدو  خوا‌هـد  بخشد که  از  همان  آغاز  سخنان  می‌فهمد  و  می‌داند کـه  سرانجام  و  نتیجۀ  آنها  چه  خواهد  بود  و  به‌ کجا  خواهـد  انجامید!  یعنی  در  اوائل  کلام  به  اواخر  آن  پی  ‌خواهـد  برد!  این  امر  الهامی  از  سوی  یزدان  به  صاحبان  بینش  تیز  و  شعور  فوق‌العاده  است‌.  آیا  به  همین  جـهت  همچون  پیروی  آمده  است‌؟

(إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ) (٦)

بیگمان  پروردگار  تو  بسـیار  دانـا  و  پـرحکـمت  است  (‌و  می‌داند  چه  کسی  را  برمی‌گزیند  و  خلعت  نبوّت  را  به  تن  چه  کسی  می‌کند)‌.

آیا  این  پیرو  مناسب  با  فضای  حکـمت  و  تـعلیم  آمـده  است‌؟  یا  مقصود  از  احادیث‌،  رؤیـاها  و  خوانا  است‌،  همان ‌گونه‌ که  بعدها  عملاً  در  زندگی  یوسف  پیش  آمد؟  هر  دوی  اینها  روا  است‌،  و  هر  دوی  آنها  با  فضای  محیط  بر  یوسف  و  یعقوب  سازگار  است‌.

به  همین  مناسبت  در  اینجا  چند  کلمه‌ای  دربارۀ  رؤیاها  و  خوابها که  موضوع  این  داستان  و  این  سوره  است‌،  سخن  می‌گوئیم‌:

ما  ناچاریم  معتقد  باشیم ‌که  بعضی  از  رؤیاها  و  خوابـها  پیشگوئیهائی  از  آیندۀ  نزدیک  یا  دور  هستند.  ما  ناچار  بر  این  اعتقاد  و  باور  هستیم  اولاً  بدان  عـلّت ‌کـه  تـعبیر  خواب  یوسف‌،  و  دو  دوست  هـمزندانـی  او،  و  پـادشاه  مصر،  در  این  سوره  آمده  است‌.  ثانیاً  بدان  سبب‌ که  مـا  می‌بینیم  در  زندگی  شخصی  خودمان  خوابـهائی  تـحقّق  پیدا  می‌کنند،  خوابهائی ‌که  مشتمل  بر  پیشگوئی  از  آینده  است  و  بارها  تکرار  مـی‌گردند  و  نـفی  بـودن  و  انکـار  وجود  آنها  مشکل  است‌،  چون  همچون  واقعیّتی  عـملاً  وجود  دارد!

علّت  نخستین‌ کـافی  و  بسـنده  است  ...  ولی  مـا  از  آن  جهت  سبب  دوم  را  بیان  داشتیم  چون  حقیقت  واقـعی  و  روی  دادنی  است  و  نمی‌توان  منکر  آن  شد  مگر  از  روی  عناد  و  لجاجت  و  خیره‌سری‌.

آیا  ماهیّت  و  حقیقت  خواب  چیست‌؟

مکـتب  روانکـاوی  مـی‌گوید:  خـواب  تـصویرهائی  از  تمایلات  و  خواستهای  سرکوب  شده  است  که  به  هنگام  عدم  حضور  عقل  و  شعور  رؤیـاها  آنـها  را  نشـخوار  و  بازگو  می‌کنند.

این  سخن  جنبه‌ای  از  خواب  را  جلوه‌گر  مـی‌سازد،  ولی  تمام  آن  را  نمی‌نمایاند  و  نشان  نمی‌دهد.  خود  «‌فروید»  با  وجود  خودکامگی  غیرعلمی  و  تکلّف  در  نـظریّه‌اش‌،  بیان  می‌دارد  که  خوابهائی  وجود  دارند  که  مشـتمل  بـر  پیشگوئی  از  آینده  هستند.

آیا  ماهیّت  و  حقیقت  این  خوابهائی‌ کـه  خـبر  از  آیـنده  می‌دهند  و  پیشگوئی  می‌کنند  چیست‌؟  پیش  از  هر  چیز  می‌گوئیم‌ که  شناختن  یا  نشناختن  ماهیّت  و  حقیقت  ایـن  خوابهائی  که  آینده  را  پیشگوئی  می‌کنند،  ارتـباطی  بـه  اثبات  وجود  این‌ گونه  خوابها  و  راستی  و  درستی  برخی  از  آنها  ندارد.  ما  تنها  می‌کوشیم‌ که  بعضی  از  ویژگیهای این  آفریدۀ  شگفت  انسان  نام  را  دریابیم‌،  و  با  برخی  از  قانونها  و  سنّتهای  خدا  در  گسترۀ  جـهان  هستی  آشـنا  شویم‌.

ما  ماهیّت  و  حقیقت  این‌ گونه  خوابها  را  چـنین  تـصوّر  می‌کنیم‌:  زمان  و  مکان  است‌ که  میان  این  آفریدۀ  انسان  نام‌،  و  میان  دیدن  چیزی  که ‌گذشته  و  حال  و  آیندۀ  نهان  در  پس  پردۀ  غیب  می‌نامیم‌،  مـانع  و  حـائل  مـی‌شوند.  چیزی‌ که  بدان‌ گذشته  یا  آینده  می‌گوئیم‌،  پدیدۀ  زمان  آن  را  از  ما  نهان  می‌کند،  همان ‌گونه  که  پدیده  مکان  حـال  دور  از  ما  را  بر  ما  پـوشیده  مـی‌دارد.  دستگاه  احساس ‌کننده‌ای  در  وجود  انسان  کار گذاشته  شده  است  که  مـاهیّت  و  حـقیقت  آن  را  نمی‌دانـیم‌،  گـاهی  بـیدار  می‌گردد  یا  نیرومند  مـی‌شود  و  بـر  مـانع  زمـان  چـیره  می‌گردد  و  غلبه  می‌کند  و آن  سوی  زمـان  را  بـه  شکـل  مبهمی  می‌بیند.  این  دیدن  را  نمی‌توان  علم  خواند،  بلکه  روشن‌بینی  می‌توان  نامید.  همسان  چیزی  که  در  بیداری  نیز گاهی  برای  بعضی  از  افراد  حاصل  می‌شود،  و  گاهی  هم  در  خواب  به  برخی  از  اشخاص  دست  می‌دهد،  و  بر  مانع  مکان  یا  مانع  زمان‌،  یا  چه‌ بسا  بـر  هـر  دوی  مـانع  مکان  و  زمان  چیره  مـی‌شود  و  غلبه  پـیدا  مـی‌کند.[1]  هر چند  در  عین  حال  چیزی  از  ماهیّت  و  حقیقت  زمـان  نمی‌دانیم‌،  همان ‌گونه  که  ماهیّت  و  حقیقت  خود  مکان  نیز  -‌ که  ماده  نامیده  می‌شود  -  به  صـورت  محقّقانه  و  بـه  شکل  یقینی  چنان‌ که  باید  برای  مـا  مـعلوم  و  روشـن  نیست،  چه‌:

(وما أوتیتم من العلم إلا قلیلا).

جز  دانش  اندکی  به  شما  داده  نشده  است‌.(اسراء/85) 

به  هر  حال  یوسف  چنین  خوابی  را  دیـد،  و  پس  از  ایـن  خواهیم  دید که  تعبیر  خواب  او  چگونه  خـواهـد  بـود  و  چگونه  تحقّق  پیدا  می‌کند.

*

در  اینجا  روند  قرآنی  پرده  بر  صحنۀ  یوسف  و  یـعقوب  فرومی‌اندازد  تا  پردۀ  صحنۀ  دیگـری  را کنار  بـزند،  و  صحنۀ  برادران  یوسف  را  نشـان  بدهد کـه  دارند  با  یکدیگر  توطئه  می‌چینند.  در ضمن  جنب  و  جوشی  نشان  داده  می‌شود  دربارۀ  اهمّیّت  چیزی‌ که  پیش  می‌آید  و  رخ  خو‌اهد  داد:

(لَقَدْ کَانَ فِی یُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آیَاتٌ لِلسَّائِلِینَ (٧) إِذْ قَالُوا لَیُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِینَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ (٨) اقْتُلُوا یُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ وَتَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ (٩) قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا یُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ یَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیَّارَةِ إِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ) (١٠)

در  (‌سرگذشت‌)  یوسف  و  برادرانش  دلائل  و  نشانه‌هائی  (‌بر  قدرت  خدا  و  مرحمت  او  به  بندگان  با  ایمانش‌)  است  برای  کسانی  که  پرسندگان  (‌و  مشـتاقان  آگاهی‌)  از  آن  می‌باشند.  هنگامی  که  (‌بـرادران  پـدری  یـوسف‌)  گفتند:  یوسف  و  برادرش  (‌بنیامین  که  از  یک  مادرند)  در  پیش  پــدرمان  از  مــا  مـحبوبترند،  در  حــالی  که  مـا  گروه  نیرومندی  هسـتیم  (‌و  از  آن  دو  بـرای  پـدر  سـودمندتر  می‌باشیم‌)‌.  مسـلّماً  پـدرمان  در  اشتباه  روشنی  است‌.  یـوسف  را  بکشـید،  یـا  او  را  بـه  سـرزمینی  (‌دوردست‌)  بیفکنید،  تا  توجّه  پدرتان  فقط  با  شما  باشد  (‌و  تنها  و  تنها  شما  را  دوست  داشته  باشد  و  به  شما  مهر  ورزد)  و  بعد  از  آن  (‌از  گناه  خود  پشیمان  می‌شوید  و  توبـه  می‌کنید  و)  افراد  صـالحی  خواهـید  گشت  (‌چرا  کـه  خـدا  تـوبه‌پذیر  است  و  پدر  هـم  عذرتان  را  قبول  می‌نماید)‌.  گوینده‌ای  از آنان  گفت‌:  یوسف  را  مکشید  (‌که  کشتن  جرمی  عظیم  و  گناهی  نابخشودنی  است‌)  و  بلکه  او  را  بـه  ژرفا‌ی  چاه  بـیندازیـد  تــا  قافله‌ای  او  را  برگیرد  (‌و  بـه  سرزمین  دورافتاده‌ای  ببرد)‌،  اگر  (‌برای  دور  کردن  او  و  رسـیدن  به  هدف  خود)  می‌خواهید  کاری  بکنید.

هر کس ‌که  در  آیه‌ها  و  نشانه‌های  خدائی  قصد  تحقیق  و  تفحّص  داشته  باشد،‌،  در  داسـتان  یوسف  و  بر‌ادرانش  نشانه‌ها  و  علامتهائی  بر  حقائق  فراوانی  خواهد  یـافت‌.  همین‌ گونه  آغاز  سخن ‌کردن  خود  به  خود  جلب  توجّه  می‌کند  و  دقت  مردمان  را  تضمین  می‌نماید.  بدا‌ن  خاطر  آن  را  به  حرکت‌ کنار  رفتن  پرده  از  مقابل  صحنۀ  نمایش  تشبیه  می‌کنیم‌ که  در  پشت  آن  پـرده  رخد‌د‌ادها  و  جنبشهائی  در  جریان  است‌.  در  پس  این  پرده  مسـتقیماً  صحنۀ  برادران  یوسف  را  می‌بینیم ‌که  دربارۀ ‌کار  و  بار  یوسف  با  یکدیگر کنکاش  و  چاره‌انـدیشی  می‌کنند،  و  توطئۀ ‌کاری  را  می‌چینند که  باید  بکنند.

آیا  یوسف  چنان  که  در کتاب  «‌عهد  قدیم‌«  یعنی  تورات  آمده  است‌،  از  خواب  خود  با  برادران  خویش  سخن ‌گفته  است‌.  از  روند  قرآنی  چنان  برمی‌آید که  خبر  چنین  نشده  است‌.  آنان  از  این  سخن  می‌گویند که  یعقو‌ب‌،  یوسف  و  برادر  تنی  او  را  بر  ایشان  ترجیح  می‌دهد  و  برتر  می‌نهد  و  گرامی‌تر  می‌دارد.  اگر  ایشان  از  خواب  یوسف  آگـاه  بودند  یاد  آن  بر  زبانشان  می‌گذشت‌،  و  انگیزۀ  مهمّتری  برای  این  می‌شد که‌ کینه‌توزانه  از  آن  سخن  ‌بگویند،  و  آنچه  یعقوب  از  آن  بر  یوسف  می ترسید  -‌ا‌گر  خـواب  خود  را  برای  برادرانش  نقل‌ کرده  بود  -  به  شکل  دیگری  مطرح  می‌کرد  و  چاره‌اندیشی  می‌نمود.  آنچه  مایۀ  کینۀ  ایشان  بر  یوسف  شده  است  این  است ‌که  پدرتان  یوسف  را  بر  آنان  ترجیح  داده  است  و گرامی‌تر  داشته  است  ...  به  ناچار  می‌بایستی  چنین  کینه‏ای  به  وقوع  می پیوست‌،  تا  این ‌کار  حلقه‌ای  از  زنـجیرۀ  داستان  بزرگ  تـرسیم  شده‌ای  می‌گردید،  و  تا  این‌ که  یوسف  به  پایان  معلوم  و  طراحی  شدۀ  آن  می‌رسید،  پایانی  که  شرائط  -  ظـروف  زندگی  او،  و  واقعیّت  زندگی  خاندان  او،  و  آمدن  پدرش  در کهنسالی  به  پیش  او،  آن  را  ساخته  و  پرداخته  می‌کرده  است‌.  همیشه  هم  این  چنین  بوده  است‌:‌ کوچکترین  فرزندان  عزیزترین  ایشان  است‌،  به ‌ویژه  وقتی ‌که  پدر  به  سنّ  پیری  می‌رسد  و کهنسال  می‌شود،  همان‌ گونه‌ که  حال  و  وضع  یوسف  و  برادر کو‌چک  او،  و  برادران  او که  از  مادران  دیگری  بوده‌اند  چنین  بوده  است  و  چنین  پـیش  آمده  است‌.

(إِذْ قَالُوا لَیُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِینَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ ).

هنگامی  که  (‌بـرادران  پدری  یـوسف‌)  گـفتند:  یـوسف  و  برادرش  (‌بنیامین  که  از  یک  مادرند)  در  پیش  پدرمان  از  ما  محبوب‌ترند،  در  حالی  که  ما  گروه  نیرومندی  هستیم  (‌و  از  آن  دو  برای  پدر  سودمندتر  می‌باشیم‌)‌.

ما  که‌ گروه  نیرومندی  هستیم  و  مـی‌توانـیم  در  برابر  دشمن  دفاع‌ کنیم  و  سودمند  باشیم.  لذا:

(إِنَّ أَبَانَا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ) (٨)

مسلّماً  پدرمان  در  اشتباه  روشنی  است‌.

زیرا  او  نوجوان ‌کم  سنّ  و  سالی  و کودک‌ کوچکی  را  بر  گروهی  از  مردان  سودمندی  تـرجیح  می‌دهد  و  برتر  می‌نهد که  می‌توانند  به  دفاع  برخیزند!

سپس  دیگر ‌کینه  به  جوش  می‌آید  و  اهریمن  پای  به  میان  می‌نهد،  و  سنجش  وقائع  و  حوادث  را  بـر  ایشـان  تـباه  می‌کند  و  برمی‌شوراند،  و  چیزهای  کوچکی  در  نظرشان  بزرگ  و  سترگ  جلوه‌گر  می‌شود،  و  وقائع  و  حوادث  مهمّ  به  نظرشان  حقیر  و  ناچیز  می‌آید.  کـار  بسیار  زشت  و  پلشتی‌ که  از  میان  بـردن  جـان  و کشـتن  انسـانی  است  برایشان  کوچک  و  سبک  جلوه‌گر  می‌گردد.  گرفتن  جان  نوحوان  پاک  و  بیگناهی‌ که  نمی‌تواند  از  خود  دفاع  کند،  و  برادر  ایشان  هم  هست‌،  و  خودشان  هم  پسران  پیغمبری  هستند  -  و  اگر  هم  آنان  پیغمبرانی  نبوده‌اند  -  این  چنین  کم  اهمّیّت  و  بی‌ارج  به  نظرشان  می‌رسد!  داستان  محبّت  بیشتر  پدر  در  حقّ  یوسف  آن‌ چنان  پــیش  چشـمانشان  بزرگ  و  بزرگتر  می‌شود  تا  بدانجا که  با  کشتن  انسان  همطراز  و  همسنگ  می‌گردد!  کشتن  انسـان  کـه  پس  از  شرک  برای  خدا،  بزرگ‌ترین  گـناهان  و  بـزهکاریهای  روی  زمین  است‌:

(اقْتُلُوا یُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا ).

یـوسف  را  بکشـید.  یـا  او  را  بـه  سـرزمینی  (‌دوردست‌)  بیفکنید.

کشتن  یوسف  و  انداختن  او  در  بیابان  برهوت‌،  همسان  و  نزدیک  به  یکدیگرند.  افگندن  او  به  سرزمین  دوردست  و  دورافتاده‌ای‌ که  پرت  و  برهوت  است‌،  چه ‌بسا  به  مرگ  منتهی  می‌شود  ...  برای  چه  این‌ کار  را  بکنند؟

(یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ ).

تا  توجّه  پدرتان  فقط  با  شما  باشد  (‌و  تنها  و  تنها  شما  را  دوست  داشته  باشد  و  به  شما  مهر  ورزد)‌.

تا  یوسف  در  پیش  پدر  نباشد،  و  دل  پـدرشان  بدیشان  بگراید.  انگار  وقتی‌ که  یعقوب  یوسف  را  بـرابـر  خـود  نبیند  دلش  خالی  از  مـهر  او  می‌گردد،  و  ایـن  مهر  و  عطوفت  را  متوجّه  دیگران  می‌کند!  باشد،  جنایت  را  باید  چه ‌کار کرد؟  چیزی  نیست  از  آن  توبه  می‌کنید  و  چیزی  را که  با  ارتکاب  جنایت  تباه‌ کرده‌اید  اصلاح  می‌کنید،  و  پس  از  فساد  راه  صلاح  درپیش  می‌گیرد:

(وَتَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ) (٩)

و  بـعد  از  آن  (‌از  گناه  خود  پشـیمان  مـی‌شوید  و  تـوبه  می‌کنید  و)  افراد  صالحی  خواهید  گشت  (‌چرا  که  خدا  توبه‌پذیر  است  و  پدر  هم  عذرتان  را  قبول  می‌نماید)‌.

این  چنین  اهریمن  فساد  و  تباهی  میان  مردمان  می‌اندازد،  و  این  چنین  اهریمن  بدیها  و  بزهکاریها  را  زینت  می‌دهد  و  می‌آرایـد  برای  مردمان‌،  هنگامی  که  خشـمگن  می‌گردند  و  زمام  اختیار  را  از  دست  می‌دهند،  و  ارزیابی  درست  اشیاء  و  حوادث  را  گم  مـی‌کنند.  بـدین‌ گونه ‌کـه  دیگر ‌کینه‌ها  در  سینه‌های  مردمان  به  جوش  درمی‌آید،  اهریمن  پیدا  می‌گردد  تا  بدیشان  بگو‌ید:  بکشید  ...  توبه  کردن  پس  از  آن‌،  کار  را  درست  و  جبران‌ گذشته  می‌کند!  ولی  توبه  این  چنین  نیست‌.  بلکه  توبه  وقتی  توبه  بشمار  می‌آید که  انسان  از  روی  غفلت  و  نادانـی  و  بیخبری  گناهی  را  انجام  می‌دهد،  و  آن‌ گـاه  بـیدار  و  هـوشیار  می‌گردد  و  پشیمان  می‌شود،  و  دل  و  درونش  برای  توبه  به  جوش  و  خروش  درمی‌آید  و  از  ژرفای  جان  پشیمان  می‌گردد‌.  امّا  توبه‌ای‌ که  از  پیش  آماده  می‌شود،  و  قبل  از  ارتکاب  گناه  طرح‌ریزی  و  ساخته  و  پرداخته  می‏‎گردد  تا  نشانه‌های‌ گناه  را  با  آن  از  بـین  برد  و کنار  زد،  توبه  محسوب  نمی‌شود،  بلکه  بهانه‌ای  برای  مـرتکب  شـدن  گـناهی  است ‌کـه  اهـریمن  آن  را  آراسـته  و  پـیراسـته  می‌گرداند!

ولی  دل  و  درون  یکی  از  برادران  در  برابر  هول  و  هراس  کاری‌ که  می‌خواستند  بدان  اقدام‌ کنند  به  لرزش  و  تپش  درآمد.  پس  راه  حلی  پیشنهاد  می‌کند کـه  ایشـان  را  از  یـوسف  آسـود‌ه‌ خاطر  سازد،  و  چهرۀ  پـدرشان  را  بر  رویشان  بگشاید  و  بدیشان  محبّت  و  مرحمت  نماید.  او  یوسف  را  نـمی‌کشد،  و  او  را  به  سـرزمین  مـتروک  و  دورافتاده‌ای  هم  نمی‌اندازد که  در  آنجا  مرگ  بر  او  چیره  شود  و  وی  را  دررباید.  بلکه  او  را  به  چاهی  می‌انـدازد  که  بر  سر  راه  قافله‌ها  و کاروانها  قرار  دارد.  چه‌ بسا  قافله  و کاروانی  او  را  در  چـاه  پـیدا کـنند  و  وی  را  از  آنـجا  بیرون  بیاورند  و  با  خود  یه  جای  دوردستی  ببرند:

(قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا یُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ یَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیَّارَةِ إِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ) (١٠)

گوینده‌ای  از  آنان  گفت‌:  یـوسف  را  مکشـید  (‌کـه  گشن  جرمی  عظیم  و  گناهی  نابخشودنی  است‌)  و  بلکه  او  را  به  ژرفای  چـاه  بـییدازیـد  تـا  قـافله‌ای  او  را  برگیرد  (‌و  بـه  سرزمین  دورافتاده‌ای  ببرد)‌،  اگر  (‌برای  دور  کردن  او  و  رسیدن  به  هدف  خود)  می‌خواهید  کاری  بکنید.

از گفتار  این‌ گوینده  چنان  برمی‌آید که  می‌خواهد  آنان  را  به  شکّ  و  تردید  و  د‌رنگ  در کار گرفتار کند:

(إِنْ کُنْتُمْ فَاعِلِینَ) .

اگر  می‌خواهید  کاری  بکنید.

انگار  او  می‌خواهد  در  تصمیمی  که  چـه‌ بسا  بر  آزردن  یوسف گرفته  باشند،  ایشان  را  به  شکّ  و  تـردید  دچار  سازد‌.  این  هم  شیوه‌ای  از  شیوه‌های  جلوگیری  از  اقدام  به  جنایت  و  بزهکاری  است‌.  آشکارا  پیدا  است‌ که  خود  گوینده  نیز  از  پیاده  شدن  و  تحقّق  یافتن  پـیشنهاد  خـود  خشنود  و  آسوده  خاطر  نیست‌.  امّا  این  کم‌ترین  کمکی  است  که  می‌تواند  بکند  و  بـدان  آتش کـینۀ  بـرادران  را  فرونشاند  و  دلهایشان  را  نیز  تا  اندازه‌ای  خنک  کند  و  تسکین  دهد.  چه  برادران  آمـادگی  بــرگشت  از  تصمیم  خود  را  نداشتند،  و  حاضر  نبودند  از  آنچه  می‌خوسـتند  دست  بکشند  ...  این  مطلب  را  از  صحنۀ  بعدی  در  روند  قرآنی  برداشت  می‌کنیم‌.

*

هم ‌اینک  آنان  در  خدمت  پدرشان  هستند.  با  او  بحث  و  گفتگو  می‌کنند  د‌ربارۀ  این ‌که  از  فردا  یوسف  را  هـمراه  ایشان  گرداند.  هم  اینک  آنان  مـی‌خواهـند  پـدر‌شان  را  گول  بزنند  و  بفریبند  و  بـدو  نـارو  و  نـیرنگ  زنند،  و  دربارۀ  او  و  یعقوب  به  حیله  و  مکر  نشینند.  پس  ببینیم  و  بشنویم  چیزی  را که  در  میان  ایشان  می‌گذرد:

(قَالُوا یَا أَبَانَا مَا لَکَ لا تَأْمَنَّا عَلَى یُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ (١١) أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا یَرْتَعْ وَیَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (١٢) قَالَ إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَأَخَافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ (١٣) قَالُوا لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذًا لَخَاسِرُونَ) (١٤)

 (‌پس  از  اتّفاق  آنان  بر  دور  داشتن  یوسف‌،  به  پدر‌شان‌)  گفتند:  پدر  جان‌!  چرا  نسبت  به  یـوسف  بـه  مـا  اطمینان  نمی‌کنی‌؟  در  حالی  که  ما  خیرخواه  او  می‌باشیم  (  و  جز  محبّت  و  خلوص  از  ما  ندیده  است  و  راهنما  و  دلسو‌ز  وی  بوده  و  هستیم‌)‌.  فردا  او  را  بـا  مـا  بـفرست  (‌تـا  در  مـیان  چمنزارها  و  گلزارها)  بخورد  و  بازی  کند  و  ما  مراقب  و  نگهبان  وی  خواهیـم  بود.  گفت‌:  اگر  او  را  از  پیش  من  دور  کنید  و  ببرید،  ناراحت  و  غمگین  می‌کردم‌.  مـی‌ترسم  که  شما  از  او  غافل  شوید  و  گرگ  وی  را  بخورد.  گفتند‌:  اگر  گرگ  او  را  بخورد،  در  حـالی  که  مـا  گروه  نـیرو‌مندی  هستیم  (‌و  از  او  محافظت  می‌کنیم‌)  در  ایـن  صـورت  مـا  زیانمندانی  بیش  نخواهیم  بود  (‌و  جز  ننگ  و  عار  بهره‌ای  نخواهیم  داشت‌)‌.

تعبیر  قرآنی  با کلمات  و  عبارات  خود  همۀ  حیله‌هائی  را  به  تصویر  می‌کشد که  فرزندان  یعقوب  به ‌کار  برده‌اند  تا  به  دل  پدری  راه  پیدا کنند که  متعلّق  بـه  پسـر کوچک  محبوب  خود  است‌،  پسر کوچک  مـحبوبی ‌کـه  پـدرش  چنین  می‌بیند  که  او  وارث  برکات  نیایش  ابراهیم  خواهد  شد.

(یَا أَبَانَا).

ای  پدر  ما  ...  ای  پدر  جان‌.

پسران  یعقوب‌،  پدر  را  با  این  واژۀ  الهامگرانۀ  یـادآور  پیوند  میان  او  و  خودشان  مخاطب  قرار  دادند.

(مَا لَکَ لا تَأْمَنَّا عَلَى یُوسُفَ ).

چرا  نسبت  به  یوسف  به  ما  اطمینان  نمی‌کنی‌؟‌.

پرسشی  است ‌که  در  آن  سرزنش  و  ابزار  انزجار  پنهانی  است‌.  این  پرسش  چنان  بیان‌ کردیده  است‌ که  به  ردکردن  و  نپذیرفتن  مدلول  و  مفهوم  آن  بـرانگـیزد  و  وادارد،  و  بر عکس  آن  تسلیم  ایشان  شود  و  برای  اثبات  آن  یوسف  را  در  اختیارشان  قرار  دهد.  یعقو‌ب  یوسف  را  در  پـیش  خود  نگاه  می‌داشت  و  او  را  با  برادرانش  به  چراگاه‌ها  و  جاهای  خلوتی  نمی‌فرستاد که  پسرانش  بدانجاها  رفت  و  آمد  می‌کردند  و  سیر  و  سیاحت  می‌نمودند.  زیرا  یوسف  را  دوست  می‌داشت  و  می‌ترسید که  یوسف  تاب  آب  و  هوا  و  سختیها  و  دشواریهائی  را  نـیاورد  که  برادرانش  تاب  آنها  دارند،  چون  بزرگ  هستند.  نه  این‌ که  از  ایشان  بر  یوسف  ایمن  نباشد  و  بدیشان  اطمینان  نکند.  این ‌که  برادران  یوسف  مسأله  را  به  صورت  عدم  اطمینان  پـدر  بـدیشان  بـیان  مـی‌دارنـد  برای  ان  است  کـه  پـدر  را  برانگیزند  و  برآن  دارند که  همچون  انـدیشه‌ای  را  نـفی  کند،  و  بدین  وسیله  از  اصرار  بر  نگاهداری  یـوسف  در  پیش  خود  دست  بردارد...  این  هم  اقدام  مکّارانۀ ‌کثیفی  از  سوی  ایشان  بود.

(مَا لَکَ لا تَأْمَنَّا عَلَى یُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ) (١١)

چرا  نسبت  به  یوسف  به  ما  اطمینان  نمی‌کنی‌؟  در  حـالی  که  ما  خیرخواه  او  می‌باشیم  (‌و  جز  محبّت  و  خلوص  از  ما  ندیده  است  و  راهنما  و  دلسوز  وی  بوده  و  هستیم‌)‌. 

دلهای  ما  نسبت  بدو  پاک  است  و  هیچ  خیال  بدی  نداریم  -‌ نزدیک  است ‌که  شخص  متردّد،  بگوید  مرا  بگـیرید  -  ذکر  دلسوزی  در  اینجا  که  صفا  و  اخلاص  است‌،  بیانگر  دغلبازی  و  نیرنگ‌سازی  نهان  در  خـاطر  ایشـان  است‌،  مکر  و کیدی‌ که  تلاش  می‌کردند  آن  را  پنهان  و  پوشیده  دا‌رند.

(أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا یَرْتَعْ وَیَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ) (١٢)

فردا  او  را  با  ما  بفرست  (‌تا  در  میان  چمنزارها  و  گلزارها)  بخورد  و  بازی  کند  و  ما  مراقب  و  نگهبان  وی  خواهـیم  بود. 

این  سخن  را  برای  تأکید  بیشتر گفتند.  همچنین  خواستند  شـادی  و  سـرور  و  بازی  و  ورزشی  را  پـیش  چشـم  پدرشان  دارند که  در  انتظار  یوسف  است‌،  و  بدین  وسیله  او  را  بر  سر  حال  آورند  و  او  را  راضی ‌کنند که  یوسف  را  همراه  ایشان  کند  همان ‌گونه  که  می‌خواستند.

یعقوب  برای  پاسخ  به  سرزنش  انکاری  نخستین  ایشان‌،  به ‌طور  غیرمستقیم  بدیشان  فهماند  که  بر  ایشـان  ایـمن  نیست  و  بدانان  اطمینان  نـدارد،  و  گفت‌:  تاب  دوری  یوسف  را  ندارد  و  می‌ترسد گرگها  او  را  بخورند:

(قَالَ إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَأَخَافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ) (١٣)

گفت‌:  اگر  او  را  از  پیش  من  دور  کنید  و  ببرید،  ناراحت  و  غمگین  می‌گردم‌.  می‌ترسم  که  شما  از  او  عافل  شـوید  و  گرگ  وی  را  بخورد.

(إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ ).

اگر  او  را  از  پیش  من  دور  کنید  و  ببرید،  ناراحت  و  غمگین  می‌گردم‌.

من  قطعاً  تاب  فراق  یوسف  را  ندارم  ...  حتماً  این  سخن  کینه‌های  پسران  یعقوب  را  به  هیجان  و  تکان  درانداخته  است‌،  و کینه‌هایشان  را  چندین  برابر  نموده  است‌.  وقتی  که  شنیده‌اند  عشق  یعقو‌ب  به  یوسف  بدان  درجه  است‌ که  تاب  فراق  یوسف  را  ندارد  و  غمگین  می‌گردد  اگـر  هـم  بـرای  پـاره‌ای  از  یک  روز  بـاشد،  و  چـنان  کـه  آنـان  می‌گویند  او  برای  شادی  و  خوشی  بیرون  برود.

(وَأَخَافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ ).

مـی‌ترسم  کـه  شـما  از  او  غـافل  شوید  و  گرگ  وی  را  بخورد. 

چه‌ بسا  آنان  در  این  سخن  بهانه‌ای  را  یافته‌انـد  کـه  بـه  دنبالش  بوده‌اند،  یا  ایـن  کـه ‌کـینۀ  به  هـیجان  و  تکـان  درآمده‌،  ایشان  را  کور  نموده  است‌،  و  نیندیشیده‌اند  که  پس  از  انجام  این‌ کار  زشت  و  پلشت  به  پـدرشان  چـه  بگویند.  تا  پدرشان  این  پاسخ  را  بدیشان  تلقین  می‌کند  و  عذر  بدتر  از گـناه  را  بـدانـان  مـی‌آموزد.  شـیوه‌ای  از  شیوه‌های  مؤثّری  را  برای  زدودن  این  خـاطره  از  ذهـن  پدر  برگزیدند:

(قَالُوا لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذًا لَخَاسِرُونَ) (١٤)

گفتند:  اگر  گرگ  او  را  بـخورد،  در  حـالی  کـه  مـا  گروه  نیرومندی  هستیم  (‌و  از  او  مـحافظت  مـی‌کنیم‌)  در  ایـن  صورت  ما  زیانمندانی  پیش  نخواهیم  بود  (‌و  جز  ننگ  و  عار  بهره‌ای  نخواهیم  داشت‌)‌.

اگر گرگ  در کار  او  بر  ما  پیروز  شود،  با  این  که  ما  این  چنین  جماعت  نیرومندی  هستیم‌،  دیگر  خیری  در  ما  برای  خودمان  نخواهد  بود  و  همه  چیز  را  از  دست  داده‌ایم  و  به  هیچ  کاری  نمی‌آئیم‌!

پدر  عاشق  پسر  در  برابر  این  همه  تأکید  و  اصرار  و  بـه  تنگنا  انداختنی‌،  ناچار  تسلیم  شد  ...  این  هم  برای  آن  بود  که  قضا  و  قدر  الهی  تحقّق  پذیرد،  و  داستان  آن ‌گونه  که  اراده  و  مشیّت  خدا  بود کامل ‌گردد.

*

هم ‌اینک  یوسف  را  برده‌اند.  آهای  دارند  توطئۀ  پلید  خود  را  پیاده  می‌کنند.  یزدان  سـبحان  بـه  دل  نـوجوان  الهـام  می‌فرماید  که  ایـن  کار  آزمایشی  است  و  به  پـایان  می‌آید.  او  زنده  خواهد  ماند  و  زندگی  خواهد کرد  و  به  یادشان  خواهـد  آورد  کـه  چـه  مـوضعی  در  برابـر  او  داشته‌اند  و  در  حقّ  او  چه  کرده‌اند،  بدون  این  کـه  او  را  بشناسند  و  بدانند که  این  همان  یوسف  است ‌که  با  ایشان  سخن  می‌گوید:

(فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَأَجْمَعُوا أَنْ یَجْعَلُوهُ فِی غَیَابَةِ الْجُبِّ وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ) (١٥)

هنگامی  که  او  را  بردند  و  تـصمیم  گرفتند  که  او  را  بـه  ژرفای  چاه  بیندازند  (‌و  عاقبت  هم  نقشۀ  خود  ر‌ا  اجراء  کردند)‌،  در  همین  حال  بدو  پیام  دادیـم  که  در  آینده  آنـان  را  به  این  کاری  کـه  (‌در  حقّ  تو)  کـردند  آگاه  خواهـی  ساخت‌،  در  حالی  که  نخواهند  فهمید  (‌که  تو  برادر  ایشان  یوسف  هستی‌،  همان  برادری  که  بر  نیرنگ  او  هم‌داستان  شدند  و  گمان  بردند  که  از  دست  او  آسوده  گشتند)‌.

بر  این  کار  متّفق  شدند که  او  را  در  ژرفای  بن  چاه  قرار  دهند،  تا  در  آنجا  از  نظرهایشان  پـنهان  شـود.  د‌ر  ایـن  لحظۀ  تنگ  و  سختی ‌که  یوسف  در آن  با  همچون  ترس  و  هراسی  روبه‌رو  بود،  و  مرگ  بـا  او  فـاصلۀ  چندانـی  نداشت‌،  و  نجات‌دهنده  و  فریادرسی  نبود،  و  او  نوجوان  کوچکی  و  تنهای  تنها  بود،  و  آنـان  ده  نـفر  نـیرومند  و  قوی‌هیکل  بودند،  در  این  لحظۀ  یأس  و  نومیدی‌،  خدا  به  دل  او  الهام  کرد  که  او  نجات  پیدا  خواهد کرد،  و  خواهد  زیست  تا  بدانجا که  همچون  موضع  زشت  و  پلشتی  را  رودرروی  برادران  خود  یادآور  خواهد  شد  و  به  یادشان  خواهد  انداخت‌،  بدون  این  که  آنان  متوجّه  گردند که  این  کسی‌ که  رودرروی  ایشان  است  و  همچون  واقعه‌ای  را  بازگو  می‌کند  یوسف  است‌،  یوسفی ‌که  او  را  در  ژرفای  چاه  رها  کرده‌اند،  در  حالی  که  پسر  بچّۀ  کـوچکی  بـیش  نبوده  است‌.

*

یوسف  را  با  غم  و  محنتی ‌که  دست  به‌ گریبان  است‌،  در  بن  چاه  رها  می‌کنیم‌.  بدون  شکّ  چیزی‌ که  خدا  به  دل  او  الهام  کرده  است  و  پیام  داده  است‌،  بـدو  انس  و  الفت  و  اطــمینان  و  آرامش  می‏بخشد،  تـا  آن  وقت  که  خدا  گشایش  را  می‌رساند.  یوسف  را  رها  می‌کنیم  تا  ببینیم ‌که  برادرانش  پس  از  انجام  ایـن  جـنایت  چگـونه  با  پـدر  داغدیده  و  رنج  کشیده  روبرو  می‌گردند:

(وَجَاءُوا أَبَاهُمْ عِشَاءً یَبْکُونَ (١٦) قَالُوا یَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَکْنَا یُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَکَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ کُنَّا صَادِقِینَ (١٧) وَجَاءُوا عَلَى قَمِیصِهِ بِدَمٍ کَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ) (١٨)

شبانگاه  گریه‌کنان  پیش  پـدرشان  برگشتند  (‌و  شـیون  سر  دادند)‌.  گفتند:  ای  پدر!  ما  رفتیم  و  سرگرم  مسـابقۀ  (‌دو  و  تیراندازی‌)  گشتیم  و  یوسف  را  نـزد  اثـاثیۀ  خود  گذ‌اردیم  و  گرگ  (‌آمد  و)  او  را  خورد.  تو  هرگز  (‌سخنان‌)  ما  را  باور  نمی‌داری‌،  هر چند  هم  راستگو  باشیم  (‌چرا  که  یوسف  را  بسـیار  دوست  مـی‌داری  و  مـا  را  بـدخواه  او  می‌انگاری‌)‌.  پیراهن  او  را  به  خون  دروغین  بیاوردند  (‌و  بـه  پـدرشان  نشـان  دادند.  پدر)  گفت‌:  (‌چنین  نـیست‌.  یوسف  را  گرگ  نخورده  است  و  او  زنده  است‌)  بلکه  نفس  (‌امّاره‌)  کار  زشتی  را  در  نظرتان  آراسته  است  و  (‌شما  را  دچار  آن  کرده  است‌.  این  کار  شما،  و  امّا  کار  من‌)  صبر  جـمیل  است‌.  (‌صـبری  کـه  جـزع  و  فزع،  زیـبائی  آن  را  نیالاید،  و  ناشکری  و  ناسپاسی  اجر  آن  را  نزدایـد  و  بـه  گناه  تبدیل  ننماید)  و  تنها  خدا  است  کـه  بـاید  از  او  یـاری  خواست  در  برابر  یاوۀ  رسواگرانه‌ای  که  میگوئید.

کینه  جوشان  و  در  فوران‌،  چنان  بی‌خبرشان  کرده  بود  که  نمی‌توانستند  دروغ  را  نیز  به  هم  ببافند  و  بسازند.  اگـر  اعصاب  آرامی  داشتند  از  اوّل  چنین  نمی‌کردند  و  از  آن  زمان‌ که  یعقوب  بدیشان  اجازه  می‌داد  یوسف  را  همراه  با  خود  ببرند  به  ترک  زشتیها  و  پـلشتیها  و  دروغ‌بـافیها  و  یاوه‌سرائیها  می‌گفتند.  ولی  ایشان  شتاب‌زدگانی  بودند  کــه  شکـیبائی  نـمی‌شناختند.  مـی‌ترسیدند  دیگـر باره  فرصتی  برایشان  پـیش  نـیاید.  هـمچنین  سـرهم  کـردن  داستان  گرک‌ که  کاملاً  پیدا  بوده ‌که  دروغ  است  دلیل  بر  شتاب‌زدگی  آنان  است‌.  دیـروز  پـدرشان  ایشـان  را  از  همچون  واقعه‌ای  برحذر  داشته  بود،  و  آنان  هـم  وقوع  همچون  واقعه‌ای  را  نفی  نموده  بودند  و  مواظبت  خویش  را  اظهار کرده  بودند  و  همچون  واقعه‌ای  را  به  تـمسخر  گرفته  بودند.  دیگر  جای  این  نبود  که  بامدادان  بروند  و  یوسف  را  به ‌گرکی  سپارند که  دیروز  پدرشان  ایشان  را  از  آن  بیم  داده  بود!  با  همین  شتاب‌زدگی  پیراهن  یوسف  را  آلوده  به  خـون  دروغینی  نـموده  و  آن  را  نـاشیانه  خون‌آلود کردند.  کارشان  تا  آنجا  دروغ  بود که  آشکارا  فریاد  می‌زد که  من  دروغم  ...  بلی  ا‌ین‌ کـار  نـاشیانۀ  ناشایست  را  کردند.

(وَجَاءُوا أَبَاهُمْ عِشَاءً یَبْکُونَ (١٦) قَالُوا یَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَکْنَا یُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَکَلَهُ الذِّئْبُ).

شبانگاه  گریه‌کنان  پیش  پـدرشان  برگشتند  (‌و  شـیون  سر  دادند)‌.  گفتند:  ای  پدر!  ما  رفتیم  و  سرگرم  مسـابقۀ  (‌دو  و  تیراندازی‌)  گشتیم  و  یوسف  را  نـزد  اثـاثیۀ  خود  گذاردیم  و  گرگ  (‌آمد  و)  او  را  خورد.

احساس  می‌کردند که  دروغ  ایشان  پیدا  است  -  نزدیک  بود که  متردّد  فریاد  برآورد  مرا  بگیرید  - گفتند:

(وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ کُنَّا صَادِقِینَ) (١٧)

تو  هرگز  (‌سخنان‌)  مـا  را  باور  نمی‌داری‌،  هـر چند  هـم  راستگو  بـاشیم  (‌چـرا  کـه  یـوسف  را  بسـیار  دوست  می‌داری  و  ما  را  بدخواه  او  می‌انگاری‌)‌.

یعنی  تو  به  چیزی‌ که  می‌گوئیم  اطمینان  نمی‌کنی‌،  و  اگر  هم  راست  باشد  آن  را  باور  نمی‌داری‌،  چون  تو  دربارۀ  ما  شکّ  و  تردید  داری  و  به  چیزی ‌که  می‏گوئیم  اطمینان  نداری‌.

یعقو‌ب  از  روی  دلائل  و  قرائن  حال‌،  و  با  توجّه  به  ندای  دلش‌،  فهمید که ‌گرک  یوسف  را  نخورده  است‌،  و  آنـان  حیله  و  مکری  تهیّه  دیده‌اند  و  توطئه‌ای  در  ایـن  راسـتا  چیده‌اند.  ایشان  برای  او  داستانی  را  سر  هم  می‌بافند که  رخ  نداده  است‌،  و  حال  و  وضعی  را  برای  او  توصیف  می‌کنند که  وجود  نداشته  است‌.  این  است‌ که  رویاروی  بدیشان  می‌گوید که  دلها  و  درونـهایشان ‌کار  زشت  و  پـلشتی  را  در  نـظرشان  آراسته  و  پـیراسته  است‌،  و  ارتکاب  آن  را  ساده  و  آسـان  جلوه  داده  است  و  در  دسترسشان  قرار  داده  است‌.  توضیح  می‌دهد  و  می‌گوید:  کاری ‌که  او  می‌کند  صبر جمیل  و  تحمّل  همچون  مصیبت   کمرشکن  و سنگین  است‌.  جزع  و فزعی  نمی‌کند و  شکوه   و  شکایتی  نمی‌نماید.  از  خدا  مدد  و  یاری  می‌جوید  در برابر  دروغی‌ که  به  هم  بافته‌اند  و  حیله‌ها  و  نـیرنگها  و  دروغها  و  نارواهائی‌ که  انجام  داده‌اند  و گفته‌اند:

(قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ) (١٨)

گفت‌:  (‌چنین  نیست‌.  یوسف  را  گرگ  نـخورده  است  و  او  زنده  است‌)  بلکه  نفس  (‌امّاره‌)  کار  زشتی  را  در  نظرتان  آراسته  است  و  (‌شما  را  دچار  آن  کرده  است‌.  ایـن  کـار شما،  و  امّا  کار  من‌،‌)  صبر  جمیل  است‌،  (‌صبری  که  جزع و  فزع‌،  زیبائی  آن  را  نیالاید،  و  ناشکری  و  ناسپاسی  اجر    آن  را  نزداید  و  به  گناه  تبدیل  ننماید)  و  تنها  خدا  است  که  باید  از  او  یاری  خواست  در  برابر  یاوۀ  رسواگرانه‌ای  که  می گوئید. 

* 

اینک  برمی‌گردیم  و  به  سراغ  یوسف  در  چاه  می‌رویم‌،  تا  صحنۀ  واپسین  در  این  بخش  نـخستین  از  بخشهای  داستان  را  ببینیم‌:

(وَجَاءَتْ سَیَّارَةٌ فَأَرْسَلُوا وَارِدَهُمْ فَأَدْلَى دَلْوَهُ قَالَ یَا بُشْرَى هَذَا غُلامٌ وَأَسَرُّوهُ بِضَاعَةً وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِمَا یَعْمَلُونَ (١٩) وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَکَانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ) (٢٠)

و  (‌بـعدها)  قـافله‌ای  (‌بـدانـجا)  آمـد  و  آب‌آور  خود  را  فرستادند  (‌تا  از  چاه  آب  برای  آنان  بیاورد.  هنگامی  که‌)  سطل  خود  را  به  پائین  انداخت  (‌و  از  ماه  بالا  کشید،  دید  که  پسری  بدان  آویـخته  است‌!  فریاد  بـرآورد  و)  گفت‌:  مژده  باد!  این  پسری  (‌بس  زیبا  و  دوست  داشتنی‌)  است‌،  و  او  را  به  عنوان  کالائی  (‌برای  فروش‌،  از  دیگران‌)  پنهان  داشتند  (‌و  عازم  مصر  شدند)‌.  و  خداوند  آگاه  از  هـر  آن  چیزی  بود  که  می‌کردند  (‌و  به  دل  می‌گرفتند)‌.  و  او  را  به  پول  ناچیزی‌،  تنها  به  چند  درهم  فروختند،  و  (‌نسبت  بدو  چندان  سخت‌گیری  نکـردند،  چرا  کــه  از  تـرس  خـانوادۀ  یوسف‌)  از  (‌نگهداری‌)  او  پرهیز  داشتند.

چاه  بر  سر  راه  قافله‌ها  و کاروانهائی  بود  که  در  جاهائی  که  گمان  آب  می‌بردند  به  دنبال  آب  می‌رفتند.  از  جملۀ  این  چاه‌ها  چاهی  بود که  آب  باران  در  آن  جمع  می‌گردید  و  مدّتی  باقی  می‌ماند. گاهی  هم  خشک  می‌شد.

(وَجَاءَتْ سَیَّارَةٌ ).

و  (‌بعدها)  قافله‌ای  (‌بدانجا)  آمد.

سیّاره  به  معنی  قافله  و کاروان  است‌.  از  واژۀ  سَیْر  است  و  بیانگر  رفتن  زیاد  است‌،  مـثل‌:  کَشّـافة‌،  و  جَوّالَـة‌،  و  قَنّاصَة  ...  یعنی  بسیار کشف‌کننده‌،  و  بسیار  گردنده‌،  و  بسیار  شکار  کننده‌...

(فَأَرْسَلُوا وَارِدَهُمْ).

آب‌آور  خـود  را  فرستادند  (‌تـا  از  چـاه  آب  بـرای  آنـان  بیاورد)‌.

یعنی  آبدار  و  مأمور  تهیّه  آب  کاروان  را  فرستادند  کـه  آب  برایشان  بیاورد،  کسی  که  جاهای  آب  را  ناسائی  می‌کرد  و  می‌دانست  آب  در کجاها  موجود  است‌.

(فَأَدْلَى دَلْوَهُ).

او  سطل  خود  را  به  پائین  انداخت‌.

سطل  خود  را  به  بن  چاه  انداخت  تا  ببیند  آبی  وجود  دارد،  و  یا  سطل  او  پر  می‌گردد.  روند  قرآنی  از  حرکت  یوسف  و  چگونگی  چسبیدن  به  سطل  سخن  نمی‌گوید  ت‌ا  تأثیر و  گیرائی  داستان  برای  خواننده  و  شنونده  بیشتر  ‌شود:

(قَالَ یَا بُشْرَى هَذَا غُلامٌ ).

 (‌فریاد  برآورد  و)  گفت‌:  مژده  باد!  این  پسری  (‌بس  زیبا  دوست  داشتنی‌)  است‌.

بار  دیگری‌،  روند  قرآنی  همۀ  چیزها  و  همه  سخنهائی  را  حذف  کرده  است‌ کـه  روی  داده  است  و گـفته  است‌،  و  حالی  و  وضعی  را  ذکر  نمی‌کند که  یـوسف  پیدا کـرده  است‌،  و  از  این  هم  سخن  نمی‌گوید که  چگو‌نه  و  تا  چـه  اندازه‌ای  از  نجات  خود  شاد  و  شادمان‌ گردیده  است‌.  این  کار  را  بدان  لحاظ  کرده  است  تا  از  سرنوشت  یوسف  با  کاروان  سخن  بگوید:

(وَأَسَرُّوهُ بِضَاعَةً).

او  را  به  عنوان  کالائی  (‌برای  فروش‌،  از  دیگران‌)  پـنهان  و  داشتند  (‌و  عازم  مصر  شدند)‌.

یعنی  یوسف  را  همچون ‌کالای  نهانی  به  شمار  آوردند  و  تصمیم‌ گرفتند  او  را  به  عنوان  برده‌ای  بفروشند.  از  آنجا  که  یوسف  برده  نبود،  او  را  نـهان ‌کردند  تـا  وی  را  از  دیدگان  مردمان  مخفی  دارند.  سپس  او  را  با  پول  کـمی  فروختند:

(وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ ).

و  او  را  به  پول  ناچیزی‌،  تنها  به  چند  درهم  فروختند.

  آنان  در  معاملات  چیزهای‌ کم  پولها  را  می‌شمردند،  و  در  خرید  و  فـروش  چـیزهای  فـراوان  پـولها  را  بـا  تـرازو  برمی‌کشیدند  و  می‌سنجیدند.

(وَکَانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ) (٢٠)

و  (‌نسبت  بدو  چندان  سخت‌گیری  نکردند،  چرا  که  از  ترس  خانوادۀ  یوسف‌)  از  (‌نگهداری‌)  او  پرهیز  داشتند.  زیرا  آنان  می‌خواستند  نجات  پیدا کنند،  و  از  تهمت  برده  کردن  یوسف  و  فروش  او  خلاص  شوند.

این  بود  پایان  نخستین  رنج  و  محنتی ‌که  در  زندگی  آن  پیغمبر  بزرگوار  روی  داد.

---

[1] من هر چه را بتوانـم تکذیب ‌کنم این حادثه را نمی‌توانم تکذیب ‌کنم‌ که برای من‌ که در آمریکا  بودم و خانوادۀ من در قـاهره بـودند پـیش آمد. در خواب دیدم در چشم خواهرزادۀ جوان من  خونی است و چشــم را از دیـدن بازمی‌دارد. نامه‌ای برای خانواده‌ام نـوشتم و مـخصوصاً  احوال چشـم آن جوان را پرسیدم‌. پاسخ نامه برایم آمد که چشم آن جوان دچـار خـونریزی  داخلی شده است و مشغول معالجه است‌...باید دانست‌ که خونریزی داخلی از خارج دیده  نمی‌شود، و چشم شخص مبتلا بـرای‌ کسـی‌ کـه بـا  چشم غیرمسلح بدان می‏نگرد سالم  به نظر می‌رسد و غیرعادی دیده نمی‌شود. به همین جهت آن پسر جوان با داشتن چشم  ظاهراً سالم از بینائی مـحروم مانده بود. خواب‌، آن خونریزی داخلی را که دیده نمی‌شد  نشان داد! من غیر از این چیزی نمی‌گویم‌، چون همین یک مثال به تنهائی کافی است‌.