تفسیر سوره‌ی هود آیه‌ی 24-1

سوره‌ی هود آیه‌ی 24-1

(الر کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ (١) أَلا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ (٢) وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَیُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ (٣) إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (٤) أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَمَا یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (٥) وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الأرْضِ إِلا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَیَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا کُلٌّ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ (٦) وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّکُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلا سِحْرٌ مُبِینٌ (٧) وَلَئِنْ أَخَّرْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ إِلَى أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ لَیَقُولُنَّ مَا یَحْبِسُهُ أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفًا عَنْهُمْ وَحَاقَ بِهِمْ مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ (٨) وَلَئِنْ أَذَقْنَا الإنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَیَئُوسٌ کَفُورٌ (٩) وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئَاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ (١٠) إِلا الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ کَبِیرٌ (١١) فَلَعَلَّکَ تَارِکٌ بَعْضَ مَا یُوحَى إِلَیْکَ وَضَائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ أَنْ یَقُولُوا لَوْلا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَکٌ إِنَّمَا أَنْتَ نَذِیرٌ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ (١٢) أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ (١٣) فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَأَنْ لا إِلَهَ إِلا هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (١٤) مَنْ کَانَ یُرِیدُ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَهُمْ فِیهَا لا یُبْخَسُونَ (١٥) أُولَئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ إِلا النَّارُ وَحَبِطَ مَا صَنَعُوا فِیهَا وَبَاطِلٌ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٦) أَفَمَنْ کَانَ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً أُولَئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الأحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ (١٧) وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أُولَئِکَ یُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَیَقُولُ الأشْهَادُ هَؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ (١٨) الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَیَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ (١٩) أُولَئِکَ لَمْ یَکُونُوا مُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَمَا کَانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ یُضَاعَفُ لَهُمُ الْعَذَابُ مَا کَانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَمَا کَانُوا یُبْصِرُونَ (٢٠) أُولَئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ (٢١) لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الآخِرَةِ هُمُ الأخْسَرُونَ (٢٢) إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَخْبَتُوا إِلَى رَبِّهِمْ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (٢٣) مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالأعْمَى وَالأصَمِّ وَالْبَصِیرِ وَالسَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلا أَفَلا تَذَکَّرُونَ) (٢٤)

درس  نخستین  این  سوره  به  منزلۀ  دیـباچه‌ای  است‌ که  میان  داستان  و  میان  پیرو  جای ‌گرفته  است‌،  و  مشتمل  بر  عرضۀ  حقائق  اساسی  در  عقیدۀ  اسلامی  است‌.  از  قبیل‌:  کرنش  بردن  در  برابر  یزدان  سبحان،  و  پرستیدن  ایزد  یگانۀ بی‌انباز  جهان‌،  و  اعتقاد  به  رستاخیز  و  زنده  شدن  دوبارۀ  مردمان‌،  و  ایمان  به  قیامت  برای  رسیدگی  به  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزای  کارهائی‌که  ایشـان  در  سرای  عمل  و  آزمون  جهان  انجام  داده‌انـد  ...  همچنین  این  دیباچه  مردمان  را  با  پـروردگار  راستیـنشان  آشـنا  مـی‌گردانـد،  و  ایشـان  را  از  صـفات  مؤثّر  یـزدان  در  وجودشان  و  در  وجود  جهان  پیرا‌مونشان  آگاه  می‌سازد،  و  حقیقت  الوهیّت  و  حقیقت  عبودیّت  را  برایشان  بیان  می‌دارد،  و  آنان  را  از  مقتضیات  الوهیّت  و  عودیّت  در  زندگی  بشریّت  مطلّع  می‌گرداند،  و‌ کرنش  بردن  برای  خدا  و  پرستش  الله  را  در  آن  جهان  همچون  این  جـهان‌،  مورد  تأکید  قرار  می‌دهد.

همچنین  این  دیباچه  متضمّن  روشنگری  سرشت  رسالت  و  سرشت  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   است‌،  همان‌گونه  که  مـتضمّن  دلداری  و  غمزدائی  از  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   در  رویاروئی  بـا  سـرکشی  و  دشمنانگی  و  تکذیب  و  مـبارزه ‌طلبی  و  خود بزرگ‌بینی  و  تکبّری  است ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   در  این  دورۀ  نژادگرائی  در  زندگی  دعوت  در  مکّه  با  آن  روبرو  گردیده  است‌،  همان‌گونه  که  در  آشنائی  با  سـوره  بـیان  داشتیم‌،  و  از  مبارزه‌طلبی  و  چالش  مشرکان  با  این  قرآن  سخن ‌گفتیم‌،  قرآنـی ‌کـه  آن  را  تکذ‌یب  مـی‌کردند.  از  مشرکان  خواسته  شد که  ده  سـورۀ  ساخته  و  پـرداخـته  همچون  این  قرآن  را  تهیه  ببینند،  بدان‌گونه ‌که  گمان  می‌کنند که  این  قرآن  ساخته  و  پرداختۀ  مردمان  است  و  به  دروغ  به  یزدان  سبحان  نسـبت  داده  شده  است‌ا  از  دیگر  سو  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   و گروه  اندک مؤمنانی  کـه  در  خدمت  او  بوده‌اند  با  ذکر  ایـن  مـبارزه‌طلبی  و  چـالش  قرآن‌،  و  با  بیان  آن  عجز  و  ناتوانی  مشرکان‌،  ثابت ‌قدم  و  برجای  دا‌شته  می‌شوند.

همراه  با  این  مبارزه‌طلبی  و  چـالش‌،  تـهدید  کـمرشکن  تکذیب‌کنندگان  در می‌رسد،  و  ایشان  را  به  عذابـی  بـیم  می‌دهد  که  در  آخرت ‌گریبانگیرشان  می‌شود،  عذابی  که  در  جهان  با  شتاب  آن  را  درخواست  می‌کنند  و  اصلاً  آن  را  دروغ  می نامند.  آنان  در  دنــیا  تاب  و  تـوان  ایـن  را  ندارند که  رحمت  خـدا  از  ایشـان  بـرگرفته  شـود،  و  شکیبائی  در  برابر  آزمون  الهی  را  ندارند،  آزمونی که  از  عذاب  آخرت  ساده‌تر  و  آسانتر  است‌!

آن‌گاه  این  بــیم  و  تــهدید  در  صحنه‌ای  از  صـحنه‌های  قیامت  برجسته  می‌گردد  و  به  تصویر  زده  مـی‌شود.  در  این  صحنه  موقعیّت  تکذیب‌کنندگان  این  قرآن  از گروه‌ها  و  دسته‌های  مشرکان  نمو‌ده  می‌شو‌د  در  این  صحنـه  درماندگی  سرپرستان  و  اولیاء  مشرکان  از  نـجات  دادن  ایشان  از  عذاب  دردناک  یزدان  پیدا  و  هویدا  می‌گرد،  عذابی‌ که  خواری  آنان  را  دربر  دارد  و  ایشان  را  رسوای  خاص  و  عـام  می‌نماید  و  سخت  تنبیه  و  توبیخشان  می‌سازد.  در  صفحۀ  مقابل  این  صحنه‌،  کسانی  قـرار  دارند  که  ایمان  آورده اند  و  کارهای  نـکو کرده‌اند ‌،  و  پاداش  و  نعمت  و  بزرگداشت  در  انـتظارشان  است  ...  صحنه‌ای  است‌ که  هر  دوگروه  را  به تـصویر  می‌کشد،  بدان‌گونه‌ که  شیوۀ  قرآن  مجید  در کار  تعبیر  با  تـصویر  است‌:

(مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالأعْمَى وَالأصَمِّ وَالْبَصِیرِ وَالسَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلا أَفَلا تَذَکَّرُونَ) (٢٤)

 حال  دو  گروه  (‌یعنی  مؤمنان  و  کافران‌)  همانند  حال  کور  و  کر،  یا  بینا  و  شنوا  است‌.  آیا  حال  و  مآل  این  دو  گروه  یکی  است‌؟  آیا  یادآور  و  پندپذیر  نمیگردید؟‌. (‌هود/24) 

*

(الر کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ (١) أَلا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ (٢) وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَیُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ (٣) إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٤)

الف‌.لام‌.را.  (‌ایـن  قــرآن‌)  کـتاب  بزرگواری  است  که  آیه‌های  آن  (‌توسّط  خدا)  منظّم  و  محکم  گردیده  است  (‌و  لذا  تناقض  و  خلل  بدان  راه  ندارد)  و  نیز  آیات  آن  از  سوی 

خداوند  (‌جهان‌)  شرح  و  بیان  شده  است  کـه  هـم  حکیم  است  و  هـم  آگاه  (‌و  کـارهایش  از  روی  کـاردانـی  و  فرزانگی  انجام  می‌پذیرد.  ای  پیغمبر!  بدیشان  بگو:‌)  این  کــه  جز  خدا  را  نـپرستید.  بیگمان  من  از  سـوی  خدا  بـیم‌دهندۀ  (‌کـافران  بــه  عـذاب  دوزخ‌)  و  مـژده‌دهندۀ  (‌مـؤمنان  بــه  نـعمت  بـهشت‌)  هسـتم‌.  و  ایــن  کـه  از  پروردگارتان  طلب  آمرزش  کنید  و  به  شوی  او  برگردید  کـه  خـداونـد  (‌بــه  سـبب  اسـتغفار  صادقانه  و  تـوبۀ  مخلصانه‌)  شما  را  تا  دم  مرگ  به  طرز  نیکوئی  (‌از  مواهب  زندگی  این  جهان‌)  بهره‌مند  می‌سازد،  و  (‌در  آخر‌ت  برابر  عدل  و  داد  خـود)  بـه  هـر  صاحب  فضیلت  و  احسـانی  (‌پاداش‌)  فضیلت  و  احسانش  را  مـی‌دهد.  اگر  هم  پشت  بکنید  (‌و  از  ایمان به  یزدان  و  طاعت  و  عبادت خداونـد  رحمان  روی  بگردانید،  بر  رسولان  پیام  باشد  و  بس‌)  من  بر  شـما  از  عذاب  روز  بزرگی  (‌کـه  روز  قیامت  است‌)  بیمناکم‌.  برگشت  شما  به  سوی  خدا  است‌،  و  خدا  بر  هر  چیزی  توانا  است‌.  (‌او  است  که  به  شما  زندگی  می‌بخشد  و  شما  را  می‌میراند  و  دوباره  جان  به  پیکرتان  می‌دواند  و  برای  حساب  و  کتاب  در  قیامت  جمعتان  می گردانـد  و  به  دوزخ  یا  بهشتتان  می‌رساند)‌.

این  آیات  چند تا از حـقائق  اسـاسی  اعـتقادی  را  در بـر  دارند:

ا-‌اثبات  وحی  و  رسالت .

2-پرستش  سزاوار  یزدان  یگانۀ  بی‌انباز  جهان  است‌.

 ٣-  پاداش  یزدان  در  دنیا  و  آخرت  به ‌کسانی‌ که  در  پرتو  هدایت  او  راهیاب  و  رهنمون  می‌شوند،  و  از  برنامه  او  در  زندگی  پیروی  می‌کنند.

٤-‌کیفری  کـه  یـزدان  در  آخـرت  بــه  تکذیب‌کنندگان  مــی‌دهد،  و  برگشت  هـمگان  اعـم  از  سرکشان  و  فرمانبرداران  به  سوی  ایزد  سبحان‌.

5- ‌قدرت  مطلقۀ  یزدان  و  سلطۀ  نامحدود  او .

«‌الف‌.لام‌.را»  مبتدا  است‌،  و  خبر  آن  (کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ) است  ...  این  کتاب  را  که  از  همین  حـروف  تألیـف  گـردیده  است‌،  تکذیب  می‌کنند،  و  حال  این  که  خودشان  از  تألیف  کتابی  چـون  قرآن  عاجز  و درمانده‌اند!

(کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ) .

الف‌.لام‌.را.  (‌ایـن  قـرآن‌)  کـتاب  بزرگواری  است  کـه  آیه‌های  آن  (‌توسّط  خدا)  منظّم  و  محکم  گردیده  است  (‌و  لذا  تناقض  و  خلل  و  نسخی  بدان  راه  ندارد)  و نیز  آیـات  آن  از  سوی  خداوند  (‌جهان‌)  شرح  و  بیان  شده  است  که  هم  حکـیم  است  و  هم  آگاه  (‌و  کارهایش  از  روی  کاردانی  و  فر‌زانگی  انجام  می‌پذیرد)‌. 

(أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ).

آیه‌های  آن  مـحکم  و  اسـتوار  و  مـتقن  و  مـنظّم  گردیده  است‌. 

لذا  آیه‌ها  دارای  ساختار  محکم  و  معنی  دقیق  هستند.  هر  واژه‌ای  در  آیه‌ها،  و  هر  عبارتی  در  آنها،  و  هر  معنی  و  هر  رهنمودی  در  آنها  مـطلوب  و  مقصـود  است‌،  و  هـر  پیامی  و  هر  اشاره‌ای  در  آنها  دارای  هدف  مـعلومی  است‌.  آیه‌ها  هماهنگ  بوده  و  اختلافی  و  تضادّی  مـیان  آنها  نیست‌.  آنها  همنوا  و  همآوایند  و  دارای  نظم  و  نظام  یگانه‌ای  هستند.

(ثُمَّ فُصِّلَتْ).

علاوه  از  آن‌،  شرح  و  بیان  شده  است‌.

لذا  آیه‌ها  طبق  اهداف  لازم  تقسیم  گردیده‌اند،  و  برابر  موضوعات  مورد  نظر  باب  باب  و  فصل  فصل  شده‌اند،  و  هر یک  از  آنها  بدان  اندازه  جای  گرفته‌اند  کـه  مـقتضی  بوده  است‌.

امّا  چه  کسی  آیه‌ها  را  محکم  و  استوار  و  متقن  و  منظّم  کرده  است‌،  و  چه ‌کسی  آنها  را  بدین‌گونۀ دقیق  شرح  و  بیان  نموده  است‌؟  او  خداوند  سبحان  است‌،  نـه  پـیغمبر  یزدان‌:

(مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ) .

از  سوی  خداوند  (‌جهان‌)  شرح  و  بیان  شده  است  که  هم  حکیم  است  و  هم  آگاه  (‌و  کارهایش  از  روی  کاردانـی  و  فرزانگی  انجام  می‌پذیرد)‌.

خدا کتاب  را  با  فرزانگـی  اسـتوار  مـی‌دارد،  و  از  روی  آگاهی  شرح  و  بیان  می‌دهد  ...  آیه‌ها  ایـن‌گونه‌ که  بر  پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم   نازل  گـردیده‌انـد  از  جانب  خـدا  فـرود  آمده‌اند  و  هـیچ‌گونه  تغییری  و  تـبدیلی  بـدانــها  روی  نمی آورد.

آیه‌ها  چه  چیزهائی  را  دربر  دارند؟

خدا  ارکان  و  اصول  عقیده  را  ذکر  می‌فراید:

(أَنْ لاتَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ).

(‌ای  پیغمبر!  بدیشان  بگو:‌)  این  که  جز  خدا  را  نپرستید.  این  بخش‌،  بیانگر  یگانه‌پرستی  و  پیروی  و  اطاعت  است‌.

(إِنَّنِی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ) (٢)

بیگمان  من  از  سوی  خدا  بـیم‌دهندۀ  (‌کـافران  بـه  عذاب  دوزخ‌)  و  مژده‌دهندۀ  (‌مؤمنان  به  نعمت  بهشت‌)  هستم‌.  این  بخش،  بیانگر  رسالت‌،  و  بیم  دادن  و  مژده‌دادنی  است  که  رسالت  در بر  دارد.

(وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ).

و  این که از پروردگارتان  طلب  آمرزش  کنید  و  به  سوی  او  برگردید.

این  بخش،  بیانگر  برگشت  به  سوی  یزدان‌،  و  دست  کشیدن  از  شرک  و گناه‌،  و گرائیدن  به  جانب  یکتاپرستی  و  فرمانبرداری از  ایزد  سبحان  است‌.

(یُمَتِّعْکُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَیُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ).

خداوند  (‌به  سبب  استغفار  صادقانه  و  توبۀ  مـخلصانه‌)  شما  را  تا  دم  مرگ  به  طرز  نیکوئی  (‌از  مواهب  زندگی  این  جهان‌)  بهره‌مند  می‌سازد،  (‌در  آخرت  برابـر  عدل  و  داد  خود)  به  هر  صاحب  فضیلت  و  احسانی  (‌پاداش‌)  فضیلت و  احسانش  را  می‌دهد.

این  هم  پاداش  توبه‌کنندگان  آمرزش‌خواه  است‌.  

(وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ) (٣)

  اگر  هـم  پشت  بکنید  (‌و  از  ایـمان  بـه  یـزدان  و  طـاعت  و  عبـادت  خداوند  رحمان  روی  بگردانید، بر  رسولان  پیام  باشد  و  بس‌)  من  بر  شما  از  عذاب  روز  بزرگی  (‌که  روز  قیامت  است‌)  بیمناکم‌.

این  بند  هم  بیانگر  تـهدید کردن ‌کسانی است‌ کـه  رویگردانند.

(إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ).

برگشت  شما  به  سوی  خدا  است‌.

این  بند  نیز  بیانگر  برگشت  به  سوی  خدا  در  دنیا  و آخرت  است‌.

(وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٤)

و  خدا  بر  هر  چیزی  تـوانـا  است‌.  (‌او  است  کـه  بـه  شما  زندگی  می‌بخشد،  و  شما  را  می‌میراند،  و  دوباره  جان  به  پپکرتان  می‌دواند،  و  بـرای  حساب  و  کـتاب  در  قیامت  جمعتان  می‏‎گرداند،  و  به  دوزخ  یا  بهشتتان  می‌رساند)‌.

 این  بخش  بیانگر  قدرت  مطلقه  و  سلطۀ  فراگیر  است‌.  این  است  کتاب‌.  یا  این  است  آیـات‌ کـتاب‌.  چـه  ایـنها  مسائل  مهمّی  است که‌ کتاب  نازل‌ گردیده  است  تا  آنها  را  مقرّر  دارد،  و  پس  از  بیان  آنها  ساختار  خود  را  به‌طور  کلّی  بر  آنها  استوار  سازد.

هیچ  آئینی  را  نسزد که  در  زمین  پابرجا  شود،  و سیستم  و  نظامی  برای  مردمان  بنا  نماید،  پیش  از  این‌ که  همچون  قواعد  و  اصولی  را  مقرّر  دارد.

یکتا کردن ‌کرنش  بردن  در  برابـر  خـدای  یکـتا،  و  تـنها  پرستیدن  خدای  یگانه‌،  دو  راهۀ جدائی  میان  هرج  و  مرج  و  نظم  و  نظام  در  جـهان  عقیده‌،  و  مـیان  آزاد  سـاختن  انسانها  از  زانو بند وهـم  و گمان  و  خرافه‌گوئی  و  سـلطۀ  نادرست  و  ناحقّ‌،  یا  بنده  کردن  مـردمان  برای  اربابان  پراکنده  و  خواستهای  سرکشانه  و  قلدرانۀ  ایشان‌،  و  یـا  بنده  ساختن  انسانها  برای  واسطه‌ها  در  پیشگاه  خـدا،  و  آیا  آنان  را  بندۀ  شاهان  و  سـردستگان  و  فـرمانروایـان  کردن  است‌!  شاهان  و  سردستگان  و  فرمانروایـانی  کـه  ویژه‌ترین  ویـژگیهای  الوهـیّت  را  غـصب  مـی‌کنند کـه  ربوبیّت  و  قیمومت  و  سلطه  و  قـدرت  و  فــرمانروائـی  است‌،  و  مردمان  را  بندۀ ربوبیّت  نابجا  و  ناروا  و  غصبی خود  می‌سازند!

هـیچ  سـیستم  و  نظم  اجـتماعی‌،  سـیاسی‌،  اقـتصادی‌،  اخلاقی‌،  و  یا  بین‌المللی‌ای  نیست ‌که  بر  بنیادهای  روشن  و  فیصله‌بخش  و  استواری  پابرجا  باشد،  و  بر  هواها  و  هوسها  و  تأویلها  و  تفسیرهای ‌کینه‌توزانه  تکیه  نداشـته  باشند،  مگر  زمانی‌ که  عقیدۀ توحید  و  یگانه‌پرستی  بدین  شکل  ساده  و  دقیق  استقرار  پذیرد.

همچنین  ممکن  نیست‌ که  انسانها  از  خو‌اری  و  هراس  و  پـریشان  حـالی  رهـا  شوند،  و  از  بـزرگواری  حقیقتی  برخوردار گردند،  بزرگواری  حقیقی‌ای  که  یزدان  ایشان  را  بدان  مفتخر  فرموده  است‌،  مگر  زمانی ‌که  خداوند  سبحان  به  ربوبیّت  و  قیمومت  و  سلطـه  و  فر‌مانروائـی  منحصر گردد،  و  بندگان  در  هر  شکـلی  از  اشکال  از  ربوبیّت  و  قیمومت  و سلطه  و فرمانروائی  جدا  شوند  و  به  در  آیند.

در  طول  تاریخ‌،  میان  جاهلیّت  و  اسلام‌،  و  میان  حقّ  و  طاغوت ‌،  بر  سر  الوهیّت  یزدان  سبحان  بر  جهان‌،  و  ادارۀ  امور  جهان  در  دنیای  اسباب  و  قوانین  هستی‌،  اختلاف  و  پیکار  در نگرفته  است‌،  بلکه  اختلاف  و  پیکار  بر سر  این  بوده  است  که  چه  کسی  خـداونـدگار  مـردمان باشد؟  خداوندگاری  که  بـا  شـریعت  و  قـانون  خـود  بر  آنـان  فرمانروائی  کند،  و  برابر  فرمان  ـود  ایشان  را  اه‌برد،  و  به  اطاعت  خویش  وادارد،  و  به  کرنش  در  برابر  خویشتن  مجبور  سازد.  طلاغوتهای  بزهکار  در  زمین  این  حـقّ  را  غصب  می‌کردند،  و  در  زندگی  مردمان  همچون  حقّی  را  بر  دست  می‌گرفتند،  و  آنان  را  با  غصب  سلطۀ  یز‌دان  رام  و  خوار  در  برابر  فرمان  خود  می‌نمودند،  و  ایشان  را  به  جای  خدا  بندگان  خویش  می‌کردند.  پیامبریها  و  پیغمـران  و  دعوتهای  اسلامی  همیشه  برای  بیرون  کشید‌ن  ایـن  سلطۀ  غصبی  از  دست  طلـاغوتها  و  بـرگرداندن آن  به  صاحب  شرعی  و  قانونی  خود،  یعنی  یزدان  سبحان  جهاد  می‌کرده‌اند  و  پیکار  می‌نموده‌اند.

یــزدان  سـبحان  از  جـهانیان بی‌نیاز  است‌.  سرکشی  سرکشان  و  طغیان  طاغیان  هیچ  چیزی  از  ملک  و  مملکت  او  نـمی‌کاهند،  و  اطــاعت  فـرمانبرداران  و  پـرستش  عبادت‌کنندگان  نیز  هیچ  چیزی  بـر  مـلک  و  مـملکت  او  نمی‌افزایند...  ولی  انسانها  خودشان  خوار  و  کوچک  و  پست  می‌شوند  زمانی‌ که  برای  بندهای  از  بندگان  یزدان  کرنش  می‏‎برند  و  او  را  می‌پرستند.  و  انسانها  بزرگوار  و  محترم  و  والا  می‌شوند  زمانی ‌که  در  برابر  خداوند  یگانه  کرنش  می‌برند  و  او  را  به  یگـانگی  مـی پرستند،  و  از  بندگی  بندگان  آزاد  و  رها  می‌گردند...  از  آنجا  که  یزدان  سبحان  برای  بندگان  خود  عزّت  و کـرامت  و  برتری  و  والائی  می‌خواهد،  پیغمبران  خـود  را  فـرستاده  اسـت  تـا  مردمان  را  از  بندگی  بندگان  بیرون  بیاورند  و  به  بندگی  یزدان  یگانۀ  جهان  برگردانند...  این  کار  هم  برای  خیر  و  خوبی  خودشان  است‌...  و  خدا  بی‏نیاز  از  جهانیان  است‌.  زندگی  انسانها  به  سطح  و  مـرتبۀ  عـزّت  و کـرامـتی  نمی‌رسد که  خدا  آن  را  برای  انسانها  می‌خواهد،  مگر  این‌ که  آنان  بخواهند  در  برابر  یزدان  یگانۀ  جهان  کرنش  ببرند  و  او  را  به  یگانگی  بپرستند،  و گردنهایشان  را  از  خیش  کرنش  بردن  و  اطاعت ‌کردن  از  غیر  خـدا  بـیرون  بیاورند،  آن  خیشی ‌که  بـه  هر  شکـلی‌ کـه  بـوده  است  کرامت  و  عزّت  انسانها  را  خوار  و  حقیر  نموده  است!  کرنش  بردن  و  پرستش  کردن  خدای  یگانه‌،  در  ربوبیّت  یزدان  بی‌انباز  جهان  بر  مردمان  جلوه‌گر  می‌آید.  ربوبیّت  به  معنی  قیمومت  بر  انسانها  است‌،  و  ادارۀ  زندگیشان  با  شریعت  و  فرمانی‌ که  از  سوی  خدا  نازل  و  صادر گردیده  باشد، نه از سوی ‌کسی جز او.

بیانگر  این  سخن‌،  سرآغاز  این  سـورۀ  ارزشـمند  و  والا  است‌ که  موضوع ‌کتاب  خـدا  و  مـضمون  و  مـفهوم  آن  است‌:

(کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ (١) أَلا تَعْبُدُوا إِلا اللَّهَ).

 (‌ایـن  قـرآن‌)  کـتاب  بزرگواری  است  که  آیـه‌های  آن  (‌توسّط  خدا)  منظّم  و  محکم  گردیده  است  (‌و  لذا  تناقض  و  خلل  و  نسخی  بدان  راه  ندارد)  و  نیز  آیـات  آن  از سـوی  خداوند  (‌جهان‌)  شرح  و  بیان  شـده  است  که  هـم  حکـیم  است  و  هـم  آگاه  (‌و  کـارهایش  از  روی  کــاردانـی  و  فرزانگی  انجام  می‌پذیرد.  ای  پیغمبر!  بدیشان  بگو:‌)  این  که  جز  خدا  را  نپرستید.این‌،  معنی  عبادت  است  همان‌گونه ‌که  عربها  از  زبان  خود  فهم  می‌کنند،  زبانی  که‌ کتاب  ارزشمند  یزدان  بدان  نازل  گردیده  است‌.

اعتراف  به  رسالت  پایۀ  بنیادین  باور کردن  بـه  مسائلی  است  که  رسالت  برای  بـیان  آنـها  نـازل  گـردیده  است‌.  هرگونه  شکّی  در  این ‌که  این  مسائل  از  سوی  خدا  است‌،  متضمّن  از  میان  بردن  احترامی  است  که  باید  در  جـهان درون  نسبت  بدان  باشد.کسانی‌ که ‌گمان  می‏‎برند  ایـن  رسالت  و  مسائل  از  جانب  خود  محمّد صلّی الله علیه و آله وسلّم ‌است‌،  هر چند که  به  بزرگواری  او  معترف  باشند،  ممکن  نیست  که  آن  رسـالت  و  مسائل  در  درون  ایشان  از  احترام  شایسته‌ای  برخوردار  شود،  به‌ گونه‌ای ‌که  ایشـان  در  کارهای ‌کوچک  و  بزرگ  خود  در  پرتو آن حرکت‌ کنند  و  خود  را  نپایند  و  دچار گناه  و  لغزش  ننمایند...  احساس  این‌ که  این  عقیـده  از  جانب  خدا  است‌،  دلهای  سرکـشان  را  دنبال  می‌نماید،  تا  آنجا که  آنان  در  پایان‌کار  به  سـوی  یزدان  برمی‌گردند.  همچنین  یزدان  دلهای  فـرمانبرد‌اران  را  به  دست  می‌گیرد،  و  دیگر  همچون  دلهائی  به  تزلزل  و  تردّد  در نمی‌افتند  و  به ‌کژراهه  نمی‌روند  و منـحرف  نمی‌شوند.

همچنین  اعتراف  به  رسـالت  است که  قاونی  بـرای  چیزهائی  پدید  می‌آورد که  یزدان  انجام  آنها  را  از  انسان  می‌ خواهد،  تا  در  پرتو  آنها  آدمیان  در  هر  چیزی‌ که  به  کرنش  در  برابر  یزدان  و  پرستش  داد‌ار  جهان  مربوط  باشد  از  چشۀ  یگانه‌ای  حکم  آن  را  دریافت د‌ارند،  و  آن  سرچشمۀ  یگانه  همن  سرچشمه  است ‌.  و  تا  این‌که  هر  روز  طاغوت  افتراء ‌کننده ای  قیام  نکند  و  به  مـرد‌مان  سخنـی  بگوید،  و  برای  آنان  شریعت  و قانونی  بگذارد،  و  گمان  برد که  این  چیز  شریعت  و  قانون  و  فرمان  خدا  است‌،  در  صورتی‌ که  آن  را  از  پیش  خود  تهیّه  دیده  است  و  به  دروغ  به  خدا  نسبـت  داده  است‌!

در  هر  جاهلیّتی‌ ‌کسی  پیدا  می‌شود که  قوانین  را  بنگارد ‌،  و  شریعت  را  بگذارد،  و  معیارها  و  آداب  و عـادات  را  مقرّر  دارد...  آن‌گاه  بگو‌ید :  این  از  جانب  یزدان  است‌!!!  این  هرج  و  مرج  را  از  میان  برنمی‌دارد،  و این  نیرنگ  با  مرد‌م  به  نام  خدا  را  نمی‌زداید،  مگر  سرچـشمۀ  یگانه‌ای  برای  سخن  خدا  در میان  باشد که  پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم ‌است‌.  طلب  آمرزش  از  شرک  و  معصیت،  نشانۀ  حسّاسیّت  دل  و  تکان  خوردن  آن  است ‌.  و  نشـانۀ  این  است‌ که  دل  احسـاس ‌گناه  می‌کند  و به  توبه  رغبت  ورزیده  است ‌و به  بازگشت  به  سوی  خدا  تمایل  پیدا کرده  است‌.  توبه‌ و  بازگشت  هم  دست‌ کشیدن  از گناه‌،  و  در  برار  آن  به  اعمـال  و  افعال  طاعت  و عـبادت  دست  یـازیدن  است‌.  بدون  این  دو  نشانه‌،  توبه‌ای  در میان  نیست‌.  چه  این  دو  نشا‌نه  مترجم  عملی  توبه‌ هستـد،  و با  بودن  آنها  است ‌که  وجو‌د  عملی  تو تحقّق  پیدا  می‌کند  و امید  آمرزش‌ گناه  و  پذیرش  توبه  می‌رود...  هرگاه کسی گمان  برد کـه  از  شرک  توبه ‌کرده  است  و  دست  برداشته  است  و به اسلام  داخل‌ گردیده  است‌،  در  صورتی ‌که  او  تنها  در  برابر  یزدان ‌کرنش  نـبرد  و او را  به  یگانگی  نپرستد،  و  فقط  از  طریق  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم  از خدای‌ یکـتا  اوامـر و نواهی  دریافت  ندارد،  این‌ گمان  او  ارزشی  ندارد،  گمانی‌ کـه  واقعیّـت‌ کرنش  بردن  و  عبادت ‌کردن  او  برای  غیر  خدا  آن  را  تکذیب  می کند.

مژده  داد‌ن  به  توبه‌کنندگان‌،  و  بیم  دادن‌ کسـانی‌ که  بـه  اسلام  پشت  می‌کنـند،  بنیاد  رسالت  و  اصل  تـبلیغ  است‌.  آنها  دو  عنصر  ترغیب  و تشویق‌،  و  ترهیب  و  تهدیدند.  دو  چیزی  هستند که  یزدان  که ‌طور  طبیعی  می‌دانسته  است‌ که  آنـا  انگیزه‌های  نیرومند  و  ژرفی  می‏‎باشند.  اعتقاد  به  روز  بازپسین  برای‌ کامل  شدن  احساس  این‌ که  در  فراسوی  زندگی  فلسفه  و  حکمتی  است‌،  و خیر و  خو‌بی‌ای ‌که  رسالتهای  آسمانی  مردمان  را  به  سوی  آن  فرا مـی‌خوانند  هدف  اصلی  زندگی  است‌،‌ کمال  ضرورت  را  دارد.  و  چون  چنین  است  ناچار  هر کسی  باید  به  پاداش  خود  برسد.  اگر  هم  آن  را  د‌ر  این  جهان  دریافت  ندارد،  پاد‌اش  او  در  جهان  دیگر  تضمین  شـده  است‌،  جهان  دیگری ‌که  زندگی  بشریّت  در  آن  به ‌کمـال  مـقدّر  شـود  می‌رسد. کسانی‌ که  از راه  راست  یزدان  و  از  فلسفه  و  حکمت  او در زندگی  منحرف  می‌شوند  و  به  بیراهه  می‌روند،  چنین‌ کسانی  که  ژرفای  عذاب  فرو می‌افتند  و  سرنگون  می‌شوند...  در  این‌ کـار  برای  فـطرت  سالم  ضمانتی  است ‌که‌ منحرف  نشود  و به ‌کژراهه  نرود.  اگر  هم  هوا  و  هوسی  بر او  چیره‌ گردد،  یا  سستی  و  ناتوانی  بـر  او  دست  یابد،  توبه  هی‌کنـد  و  به  سوی  خد‌ا  بر می گردد،  و  در  سرکشی  و گناه  پافشاری  نمی‌کند.  بدین  خاطر  این زمین  برای  زندگی  انسانها  شایسته  و  بایسته  می‌شود،  و  زندگی  برابر  سنّت  و  قانون  خود  در  راه  خیر  و  خوبی  پیش  می‌رود.  چـه  اعـتقاد  بـه  روز  بـازپسین  تـنها  راه  رسیدن  به  پاداش  در  آخرت  نیست  و  بس  -‌ همان‌گونه ‌که  برخیها  معتقدند  -  بلکه  اعتقاد  به  آخرت  انگیزۀ  خـیر  و  خوبـی  در  زندگی  دنـیا  می‌گردد،  و  باعث  اصـلاح  و  پیشرفت  زندگی  می‌شود.  بـه  شرط  این‌ که‌،  در  ایـن  پیشرفت  پیــش  چشم  باشد که  خود  این  پیشرفت  هـدف  اصلی  نیست‌،  بلکه  این  پیشرفت  وسیله‌ای  برای  تحقّق  یافتن  زندگی  سـزاوار  انسـانی  است  کـه  خـدا  از  روح  متعلّق  به  خود  بدو  دمیده  است‌،  و  او  را  بر  بسیاری  از  آفریدگانش  بزرگی  و  برتری  بخشیده  است‌،  و  از  پلّۀ  پست  حیوان  برکشیده  است  و  فراتر  برده  است‌،  تا  اهداف  زندگی  وی  والاتر  و  عـالی‌تر  از  نـیازمندیهای حیوان  بوده،  و  انگیزه‌ها  و  مقاصدش  بالاتر  و  برتر  از  انگیزه‌ها  و  مقاصد  حیوان  باشد.

به  همین  جهت  است‌ که  مضمون  رسـالت  یــا  مضمون  آیات  محکم  و  استوار  و  شرح  و  بیان  شدۀ‌ کتاب قرآن ،  پس  از  یگانگی‌ کرنش  در  برابر  یزدان  و  یگانگی  پرستش  خدای  سبحان‌،  و  اثبات  رسالت  از  جـانب  ایـزد  منّان‌، فراخواندن  مردمان  به  طلب  آمرزش  از  شرک‌،  و  توبه،  و  بـرگشت  بـه  سـوی  خداونـد  یگـانۀ  جـهان  است‌،‌...  فرا‌خواندن  به  آمرزش‌ گناهان  و  درخواست  پذیرش  توبه  در  پیشگاه  یزدان‌،  سرآغاز  راه  انجام  کارهای  شایسته  و  بایسته  است‌.  کارهای  شایسته  و  بایسته  نیز  تنها  پاکدلی‌،  و  انجام  شعائر  و  مراسم  واجب  دینی  نیست  و  بس.  بلکه،  اصلاح‌ کردن  زمین  با  همۀ  معانی  اصلاح  است‌،  از  قبیل ساختن‌،  آبادکردن‌،  رشد  و  نموّ  بخشیدن  و  تولید کردن‌...  جزای  این  شرط  نیز  عبارت  است  از: 

(یُمَتِّعْکُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَیُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ).

خداوند  (‌به  سبب  استغفار  صادقانه  و  توبۀ  مخلصانه‌)  شما  را  تا  دم  مرگ  به  طرز  نیکوئی  (‌از  مواهب  زندگی  این  جهان‌)  بهره‌مند  می‌سازد،  و  (‌در  آخرت  برابر  عدل  و  داد  خود)  به  هر  صاحب  فضیلت  و  احسانی  (‌پاداش‌)  فضیلت  و  احسانش  را  می‌دهد. 

متاع  حسن‌،  یعنی  بهره‌مند  ساختن  زیبا،  یا  کالای  خوب،  در  زندگی  این  دنیا گاهی  به  شکل ‌کمیّت  و  زمـانی  بـه  صورت ‌کیفیّت  است‌.  ولی  در  آخرت  هم  به  شکل ‌کمیّت  و  هم  به  صـورت‌ کـیفیّت  است‌،  و  بـه  انـدازه‌ای  و  به  گونه‌ای  است ‌که  به  دل  هیچ  انسانی  خطور  نکرده  است  و  نگذشته  است‌)  اینک  به  متاع  حسن  یـا  بـهرۀ  نـیکو  و  کالای  زیبای  این  زندگی  نگاهی  می‌اندازیم‌:

ما  بسیاری  از  پاکان  و  صالحان  و  آمرزش  خـواهـان  و  توبه‌ کاران  و  کارگران  را  در  زندگی  می‌بینیم‌ که  روزی  تنـگ  و  رزق  اندکی  دارند...  پس  آن  متاع  حسن ‌کـو  و  کجا  است‌؟

این  پرسشی  است ‌که  به ‌گمان  ما  بر  زبان  بسـیاری  از  مردمان  می‌گذرد!

لازم  است  برای  درک  و  فهم  مـعنی  بـزرگی‌کـه  نـصّ  قرآنی  آ‌ن  را  دربر  دارد،  به  زندگی  از  زاویۀ  فراخ‌تری  بنگریم،  و  در گسترۀ  فراگیـر  و  هـمگانی  آن  بدان  نـظر  اندازیم‌،  و  به  نماد  تنگ  و  به  نگاه  گذرائی  بدان‌،  بسنده  نکنیم.

هیچ  اجتماعی  نیست‌ که  در  آن  سازمان  شایستۀ  متّکی  بر  ایمان  به  خدا  باشد  و  تنها  در  برابر  یزدان  جهان ‌کـرنش  برد،  و  ربویّت  و  قیمومت  را  فقط  به  خدا  اختصاص  دهد،  و  استوار  بر کار  پاک  مثمرثمر  در  زندگی  باشد،  مگر  این  که  آن  اجتماع  به‌طور  عـام  دارای  پـیشرفت  و  رفـاه  و  زندگی  خوشایند  و  پاکیزه‌ای  خواهد  بود،  و  در  میان  افراد  آن  به ‌طور  خاص  دادگری  بین  تلاش  و  پاداش  رعـا‌یت  خواهد  شد  و  خشنودی  و  آرامشی  بدیشان  دست  خواهد  داد.  هـرگاه  در  اجتماعی  دیـدیم  کـه  افـراد  تلاشگر  تــولیدکنندۀ  ثـمر بخش  از  لحــاظ  رزق  و  روزی  و  بهره‌مندی  از  زندگی  پاک  و  پاکیزه  در تنگنا  هستند  و  بر  ایشان  سخت  می‌گذرد،  این  دلیل  و  نشانۀ  این  است‌ که  بر  همچون  اجتماعی  سیستم  و  نظامی  فرمانروائی  نمی‌کند  که  ا‌ز  ایمان  به  خدا  یاری  جوید  و  بر  دادگری  میان  تلاش و  پاداش  استوار  باشد.

با  وجود  این‌،  افراد  پاک  شایستۀ  تولید کنندۀ  ثمر بخش،  در  همچون  جامعه‌ای  نیز  از  زندگی  خـوب  بهره‌مندند،  حتّی  اگر  از  لحاظ  رزق  و  روزی  در  تنگنا  باشند،  و  حتّی  اگر  همچون  جامعه‌ای  ایشان  را  براند  و  اذیّت  و  آزارشان  برساند،  بدان‌ گونه  که  مشرکان  گروه  انـدک  مـؤمنان  را  اذیّت  و  آزار  می‌رساندند،  و  بدان‌ گونه  که  جاهلیتها  گروه  اندک  دعوت ‌کنندگان  به  سـوی  یـزدان  را  اذیّت  و  آزار  می‌رسانند!  این  چیزی  را که  می‌گوئیم  نه  خیال  است  و  نه  ادّعا  است‌.  چه  اطمینان  خاطر  به  سرانجام‌،  و  پیوند  با  خدا،  و  امیدواری  به  یاری  و  مددکاری  خـدا،  و  چشـم  امید  دوختن  به  خوبی  و  بخشندگی  و  فضل  و  احسان  او، جای  بسیار  چیزها  را  مـی‌گیرد،  و  بـهره‌مندی  نـیکوئی  برای  انسانی  بشمار  است  کـه  درجـات  آن  فـراتـر  از  احساس  درشت  و  خشن  مادی  و  ظاهری  است‌.

این  را  از  آن  جهت  نمی‌گوئیم  تـا  ستمدیدگانی  را کـه  پاداش  منصفانه  و  مزد  دادگرانۀ  تلاش  خود  را  نمی‌گیرند  به  سکوت  و  خشنودی  از  اوضاع  و  احوالی  فراخوانیم ‌که  عدالت  در  آن  مراعات  نمی‌گردد.  چه  اسـلام  به  چـنین  امری  رضا  نمی‌دهد،  و  ایمان  در  مقابل  چنین  اوضاع  و  احوالی  آرام  نمی‌نشیند  و  سکوت  نمی‌گزیند.  از گـروه  مؤمنان  و  هم  از  افراد  جامعه  خواسته  شده  است  تـا  در  برانداختن  چـنین  سـیستمها  و  نـظامهای  ظـالمانه‌ای  بکوشند،  تا  متاع  حسن  و  بهره‌مندی  نیکو  برای  پاکـان  تلاشگر  تولید کنندۀ  ثمربخش  حاصل  و  تأمین  شود.  بلکه  این  سخن  را  از  آن  جـهت  مـی‌گوئیم ‌کـه  حـقّ  است  و  مؤمنانی‌ که  پیوند  با  خدا  دارند  آن  را  احساس  می‌کنند،  آن  مؤمنانی ‌که  رزق  و  روزی  ایشان‌ کم  و  زندگی  بر  ایشان  تنگ  آمده  است‌،  ولی  با  وجود  این‌ کار  می‌کنند  و  به  تلاش  و  جهاد  می‌پردازند  تا  اوضاع  و  احوالی  بر  سر  کار  آید  و  بر  مسند  قدرت  نشیند که  در  پرتو  رهـنمون  خدا  متاع  حسن  و  بهره‏مندی  نیکو  را  برای  بندگان  آمرزش  خواه  توبه ‌کنندۀ  تلاشگر  یزدان  تضمین  و  تأمین  سازد.

(وَیُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ ).

و  (‌در  آخرت  برابـر  عدل  و  داد  خود)  بـه  هـر  صـاحب  فـضیلت  و  احسـانی  (‌پـاداش‌)  فضیلت  و  احسانش  را  می‌دهد. 

برخی  از  مفسّران  این  پـاداش  و  بخشـش  را  به‌ سزا  و  جزای  آخرت  اختصاص  داده‌اند،  ولی  من  چنین  می‌بینم  که  این  پاداش  و  بخشش  همگانی  است‌،  و  به  دنـیا  و  آخرت  مربوط  می‌گردد،  همان‌گونه ‌که  متاع  حسـن  را  مربوط  به  دنیا  و  آخـرت  دانسـتیم  و  تـفسیر کـردیم‌،  و  گفتیم‌:  متاع  حسن  و  بهره‌مندی  نیکو  در  همۀ  اوضاع  و  احوال  تحقّق  پـدا  می‌کند.  ذوالفـضل‌،  یـعنی  صاحب  فضیلت  و  احسان  هم  در  همان  لحظه‌ای‌ کـه  به  بـذل  و  بخشش  دست  می‌یازد  و  فضل  و  لطف  می‌کند  در  همین  جهان  پاداش‌ کار  خود  را  دریافت  می‌دارد که  از  یک سو رضایت  خاطر  و  خوشی  درون  و  احسـاس  آسـایش  و  آرامش  است‌،  و  از  دیگر  سو  پیوند  با  یـزدان  در  هـمان  وقت  و  آنی  است‌ که  با  عمل  یا  با  مال  بذل  و  بخشش  و  فــضل  و  احسـان  مـی‌کند  و  مـرادش  از  آن  ذات  ایـزد  بزرگوار  و  رو کردن  به  پیشگاه  ایزد  دادار  است‌.  امّا  سزا  و  جزای  آن  جهانی  او،  قبل  و  لطـف  و  بـزرگواری  و  بخششی  است‌ که  افزون  بر  پاداش  و  مزد  این  جهانی  از  سوی  خداوند  ذوالجلال  بدو  داده  می‌شود.

(وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ) (٣)

 و  اگر  هم  پشت  بکنید  (‌و  از  ایمان  بـه  یـزدان  و  طـاعت  و  عبادت  خداوند  رحمان  روی  بگردانید،  بر  رسولان  پیام  باشد  و  بس‌)  من  بر  شما  از  عذاب  روز  بزرگی  (‌که  قیامت  است‌)  بیمناکم‌.

این  عذاب‌،  عذاب  روز  قیامت  است‌،  نه  عذاب  جـنگ  بدر،  همان‌گونه‌ که برخی  از  مفسّران  گویند.  چه  روز  بزرگ  وقتی ‌که  بدین  صورت  بدون  قید گفته  می‌شود  به  روز  موعود  قیامت  مربوط  می‌شود.  آنچه  پس  از  ایــن  ذکر  می‌شود  همین  معنی  را  تأیید  می‌کند:

(إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ).

برگشت  شما  به  سوی  خدا  است‌.

هر چند که  برگشت  به  سوی  خدا  در  دنیا  و  در  آخرت  و  در  هر  لحظه‌ای  و  در  هر  حالتی  است‌.  ولی  عرف  تعبیر  قرآنی  بر  این  جاری  است‌ که  مرجع  به  معنی  رجو‌ع  پس  از  زندگی  دنیا  بوده  است‌.

(وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) (٤)

خدا بر هر چیزی  توانا  است‌.

این  بند  مؤیّد  این  است‌ که  مرجع  به  معنی  رجـوع  و  برگشت  در  آخرت  است‌.  چه  اشارۀ  به  توانائی  یزدان  بر  هر  چیزی‌،  با  رستاخیزی  مناسب  دارد که  مشرکان  آن  را  بعید  می‌د‌انستند  و  دشوارش  می‌دیدند!

*

پس  از  اعلان  چکیدۀ  کتابی‌ که  آیات  آن  استوارء‌ گردیده  است  و  از  جانب  خدای  دانای  آگاه  تفصـیل  و  ‌توضیح  شده  است‌،  روند  قرآنی  به  پیش  می‌رود  و  بیان  می‌کند  که  د‌سته‌ای  از  مردمان  چگونه  پذیرۀ  این  آیات  می گردند  و  با  آن بر خـورد  مـی‌کنند،  بـدان  هنگام‌ که  پیغمبر  مژده‌دهنده  و  بیم‌دهنده  آنها  را  بد‌یشان  می‌رساند.  روند  قرآن  وضع  محسوس  و  حرکت  مادی  و  ظاهری  ایشـان  را  به  تصویـر  می‌کشد  و  پیش  چشـم  می‌دارد که چگونه  ســرهای  خـود  را  خــم  می‌کنند  و  پـیچ  می‌دهند  و  سینه‌هایشان  را  جمع  می‌کنند  و  سرهایشان  را  در  سینه‌ها  فرومی‌برند  تا  خویشتن  را  پنهان‌ کنند.  پـس  از  آن  روند  قرآنی  از  بیهودگی  این ‌کوشش  و  تلاش  پرده  به ‌کنار  می‌زند  و  بدیشان  اطلاع  می‌دهد که  یزدان  از  پنهان ترین  اوضاع  و  نهان‌ترین  احوال  ایشان  آگاهی  دارد،  و گذ‌شته  از  ایشان  یزدان  جهان  هـمۀ  جنبندگان  زمین  را  می‌پاید  و  از  آنها اطلاع  کامل  و  آگاهی  دقیق  دارد:       

(أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَمَا یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ (٥) وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الأرْضِ إِلا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَیَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا کُلٌّ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ) (٦)

هان‌!  (‌برخی  از)  آنان‌،  کینه  و  دشمنی  (‌پیغمبر  و  مؤمنان‌)  را  به  دل  می‏‎گیرند  و  سعی  می‌کنند  تا  آن  را  از  خدا  پنهان  دارنــد!  هــان‌!  هنگامی  کـه  بـا  جـامـه‌ها  خـویشتن  را  می‌پوشانند  (‌و  رازها  بـه  همدیگر  می‏‎گویند  و  نیرنگها  می‌جویند  تا  با  آشکار  شـدن  کارشان  رسوا  نشـوند)  خداوند  از  آنـچه  نـهان  مـی‌دارنـد  و  از  آنچه  آشکـار  می‌سازند  (‌به  طور  یکسان‌)  باخبر  و  آگاه  است‌.  چرا  که  او آگـاه  از رازهای  سینه‌ها  است‌.  هیچ  جنبنده‌ای  در  زمین  نیست  مگر  این  که  روزی  آن‌،  برعهدۀ  خدا  است  (‌و  خدا  روزی  مناسب  هر یک  را  در  بحـر  و  برّ می‌رساند)  و  محلّ  دفن  (‌پس  از  ممات)  او  را  مـی‌دانـد.  همۀ  ایـنها  در  کتاب  روشنی  (‌به  نام  لوح  محفوظ‌،  موجود  و  مضبوط‌)  است‌.

ایـن  دو  آیۀ  ارزشمند  صحنۀ  نادری  را  حاضر  می‌آورند  و  پیش  چشم  می‌دارند،  صحنه‌ای‌ که  دلها  از  آن  به  لرزه  درمی‌آید  بدان‌گاه‌ که  دربارۀ  آن  صحنه  می‌اندیشد  و  آن  را  بر  پردۀ  خیال  می‌اندازد  و  بدان  خیره  می‌شود!

واویلا  چه  ترس  و  هراس  فراگیری‌،  و  چه  زیبائی  دلربائی  است‌،  آن‌ گاه ‌که  دل  انسان  حضـور  یزدان  سبحان  را  به  تصور  در می‌آورد،  و  فراگیری  دانش  و  چیرگی  او  را  پیش  چشم  می‌دارد،  و  آن  بندگان  ناتوان  تلاش  می‌کنند  خویشتن  را  از  خدا  پنهان  و  نهان  دارند،  در  آن  حال‌ که  با  آیات  خدا  روبرو  می‌شوند،  آیاتی ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله وسلّم   آنها  را  بر  ایشان  می‌خواند:

(أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَمَا یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ) (٥)

هان‌!  (‌برخی  از)  آنان‌،  کینه  و  دشمنی  (‌پیغمبر  و  مؤمنان‌)  را  به  دل  می‏‎گیرند  و سعی  می‌کنند  تا  آن  را  از  خدا  پنهان  دارند!  هان‌!  آنـان  هنگامی  کـه  بـا  جـامه‌ها  خویشتن  را  می‌پوشاننـد  (‌و  رازها  بـه  همدیگر  می‌گویید  و  نیرنگها  می‌جویید  تا  با  آشکـار  شـدن  کارشان  رسـوا  نشـوند)  خـداونـد  از  آنــچه  نـهان  مـی‌دارنـد  و  از  آنـچه آشکـار  می‌سازند  (‌به‌طور  یکسان‌)  باخبر  و  آگاه  است‌.  چرا  که  او  آگاه  از  رازهای  سینه‌ها  است‌.

شاید  نصّ  آیه  حالت  واقعیّتی  را  به  تصویر  می‌زند که از مشرکان  سر  بر  می‌زد  در آن  حال‌ که  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم   سخنان  خدا  را  به‌ گوش  ایشان  می‌رسانید،  و  آنـان  سینه‌های  خـود  را  پیچ  و  تاب  می‌دادند  و  سرهایشان  را  به  زیر  می‌انداختند  تا  بدین  وسیله  خویشتن  را  از  خدائی  پنهان  دارند  که  از  ژرفای  درونشان  احساس  مـی‌کردند  او گویندۀ  همچون  کلامی  است‌...  البته  این  کار  از  ایشان  بعید  نبوده  است‌،  زیرا  همچون  حرکاتی ‌گاه‌گاهی  از  ایشان  سر  زده  است‌!

روند  قرآنی  آیه  را  هنوز  به  پایان  نمی‌برد که  بیهودگی  همچون  حرکتی  را  بیان  می‌دارد،  و  می‌گوید:  خدائی ‌که  این  آیات  را  نازل  کرده  است‌،  با  آنان  است  بدان‌گاه‌ که  خویشتن  را  پنهان  می‌دارند  و  بدان‌گاه ‌که  خویشتن  را  می‌نمایانند.  این  معنی  را  -‌به  شیوۀ  قرآنی که  شکل  هراس‌انگیزی  به  تصویر  می‌کشد،  در  حالی که  آنان  در  وضع  بسیار  پنهان  و  نهانی  از  اوضاع  خود  هـسـتند.  در  آن  زمان‌ که  به  رختخوابهای  خود  فروخزیده‌انـد،  و  با  خویشتن  خلوت‌ گزیده‌اند،  و  تنهای  تنها  مانده‌اند،  و  شب  ایشان  را  در  خود  پوشانده  است  و  پردۀ  تاریک  خویش  را  بر  ایشان  فرو هشته  است‌،  و  جامه‌هایشان  نیز  ایشان  را  در  خود  پیچیده  است‌.  در  فراسوی  همۀ  اینها  با  ایشـان  است  و  از  پس  پرده‌ها  و  جامه‌ها  آنان  را  می‏‎بیند  و  حاضر  و  ناظر  حرکات  و  سکنات  ایشان  است‌.  در  این  خلوتکده  آگاه  از  هر  آن  چیزی  است‌ که  پـنهان  می‌دارنـد  و  یا  آشکار می سازند:

(أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ یَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَمَا یُعْلِنُونَ).

هان‌!  آنان  هنگامی  که  با  جامه‌ها  خویشتن  را  می‌پوشانند  (‌و  رازها  به  همدیگر  می‏‎گویند  و  نیرنگها  می‌جویند  تا  بـا  آشکار  شدن  کارشان  رسوا  نشوند)  خداوند  از  آنچه  نهان  می‌دارند  و  از  آنـچه  آشکـار  می‌سازند  (‌بـه  طور  یکسان‌)  باخبر  و  آگاه  است‌.

خدا  پنهان‌تر  و  نهان‌تر  از  اینها  را  هم  می‌داند،  و  جامه‌ها  و  پرده‌هایشان  جلو  دانش  او  را  نمی‌گیرد  و  مانع  آگاهی  یزدان  از  اوضاع  و  احوال  ایشان  نمی‌شود،  ولیکن  انسان  در  همچون  خلوتی  احساس  می‌کند که  او  تـنها  است  و  کسی  وی  را  نمی‏بیند.  تعبـیر  قرآنی  بدین  شیوه  وجدان  او  را  می‌پساید  و  بیدارش  می‌نماید،  و  آن  را  سخت  تکان  می‌دهد  و  متوجّه  این  حقیقت  می سازد که  چـه بسا  ایـن  حقیقت  را  فراموش ‌کرده  و  از  یاد  برده  باشد،  و  به  خیال  او  چنین  خطور  و گذر کند که  در ا‌یـن  خلوت  چشمی  وجود  ندارد که  او  را  ببیند  و  بپاید!

(إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ) (٥)

یزدان  آگاه  از  رازهای  سینه‌ها  است‌.

خدا  از  اسراری  بس  آگاه  است‌ که  همدم  و  همنشین  سینه‌ها  است‌،  اسراری‌ که  از  سینه‌ها  جدا  نمی‌گردد،  و  با  سینه‌ها  میماند  همان‌گونه‌ که  دوست  با  دوست  خود،  یا  مالک  با  مالک  خود  می‌ماند...  ایـن  اسـرار  به  سـبب  بسیار  نهان  و  پنهان  بودن،  ذات‌الصد‌ور،  یـعنی  خود  سینه‌ها،  نامیده  شده‌اند.  امّا  با  وجود  پو‌شیدگی ‌کامل‌،  خدا بس  آگاه  از  آنها  است‌...  در  این  صورت  هیچ  چیزی  بر  خدا  پنهان  و  نهان  نمی‌گردد،  و  هیچ  جرگه  و  هیچ  سینه‌ای  از  حرکات  و  سکنات  ایشان‌،  از  بین  نمی‌رود  یـا  هدر  نمی‌شود.                

(وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الأرْضِ إِلا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَیَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا کُلٌّ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ) (٦)

هیچ  جنبنده‌ای  در  زمین  نیست  مگر  این  که  روزی  آن‌،  بر  عهدۀ  خدا  است  (‌و  خدا  روزی  مناسب  هر یک  را  در  بحر  و  بر  می‌رساند)  و  محل  زیست  (‌دوران  حیات‌)  و  مـحلّ  دفن  (‌پس  از ممات‌)  او  را  مـی‌دانـد.  هـمۀ  ایـنها  در  کـتاب  روشنی  (‌به  نام  لوح  محفوظ‌،  موجود  و  مضبوط‌)  است‌. 

این  هم  شکل  دیگری  از  شکلهای  دانش  فراگیر  و  هراس‌برانگیز  خدا  است‌...  این  جـنبندگان  -  هـر چه  بر  زمین  حرکت‌ کند  دابّه  یعنی  جنبنده‌ گفته  می‌شود،  اعم  از  انسان  و  حیـوان  و  خزنده  و  حشره  - ‌بلی  هر  جنبنده‌ای  از  این  جنبندگانی‌ که  سطح  زمین  را  پر  می‌کنند،  و  در  درون  زمین  پنهان  می‌شوند  و  جای  می‌گیرند،  و  در  راه‌ها  و  مسیرها  و  درزها  و  شکافهای  آن  نـهان  می‌گردند،  و  بیرون  از  اندازه  و  شمارند،  خارج  از  دائرۀ  علم  خدا  نیستند  و  خدا  از  یکایـک  آنها  آگاه  است  و  روزی آنها  بر  خدا  است‌،  و  خدا  می‌داند  هر یک  از  آن  جنبندگان،  کـجا  جای  می‌گیرد  و  استقرار  می‌پذیرد  و کجا  نهان  و  پـنهان  می‌شود.  از کجا  می‌آید  و  به  کجا  می‌رود...  هـر یک  از  آنها  در  دائرۀ  این  علم  دقیق  قرار  دارد.

این‌،  صورت  مفصّلی  از  دانش  الهی  در  حالت  تعلّق  آن  به  آفریده‌های  او  است‌.  زمانی  که  آدمی  بـخواهد  آن  را  به  تصور  انسانی  خود  درآورد  سراپای  هستی  او  به  لرزه  می‌افتد  و  تاب  و  توان  آن  را  نمی‌آورد.

گذشته  از  خود  عـلم‌،  انـدازه‌گیری  و  سـنجش  روزی  هر یک  از  این  جمع  بیشمار،  خیال  از  تصوّر  آن  درمانده  و  ناتوان  است‌.  این  نیز  امر  دیگری  است‌ که  خیال  انسان  ناتوانتر  از  آن  است ‌که  بتواند  بدان  پی برد  مگر  با   الهام  و  پیام  یزدان  جهان‌.

یزدان  سبحان  به  اختیار  خود  بر  خویشتن   واجب فر‌موده  است  که  این  جمع  جنبندگان  بیشمار  شگفت‌انگـیزی  را  روزی  برساند که  بر  زمین  حرکت  می‌کنند.  بدین  خاطر  است ‌که  در  این  زمین  توان  جواب‌ گفتن  و  برآورده ‌کردن  نیازمندیهای  همۀ  این  آفـریده‌ها  را  به  ودیـعت  نـهاده  است‌،  و  به  این  آفریده‌ها  نیز  نیروی  دستیابی  به  ر‌وزی  خود  عطاء  فرموده  است  که  به  شکلی  از  اشکال  در  این  زمین  به  ودیعت‌ گذاشته  شده  است‌،  خواه  این  روزی  به  صورت  ساده  و  خام  باشد،  یـا  بـا کشـاورزی  تـولید  و  فراهم  آید،  یا  ساخته  شود،  و  یا  ترکیب  و  آمیخته ‌گردد...  و  سائر  شکلها  و  صورتهای  جدید  تولید  و  فراهم  آوردن  رزق  و  روزی‌.  حتّی  برخی  از  جنبندگان  از  قبیل  «‌پشّه  و  کیک  رزق  و  روزی  خود  را  به  صورت  خون  زندۀ  آماد‌ۀ  قابل  هضم  به  دست  می‌آورند  و  می‌خورند!!

این  صورت‌،  همان  صورتی  است  که  سزاوار  حکمت  و  رحمت  یزدان  در  آفرینش  جهان  است  و  جهان  را  بر  آن  سرشته  است  و  آفریده  است‌،  و  این  آفریده‌ها  را  نیز  بـا  استعدادها  و  نیروهائی  آفریده  است  که  بدانها  داده  شده  است‌،  بویژه  انسان  را  با  استعداد  و  نیروئی  آفریده  است  که  بتواند  کار  جانشینی  و  خلیفه‌گری  در  زمین  را  انجام  دهد،  و  قدرت  تجزیه  و  ترکیب  و  تولید کـردن  و  رشـد  دادن  را  داشته  باشد،  و  روی  زمین  را  چنان‌ که  شایسته  و  بایسته  است  تغییر  دهد،  و  اوضاع  زنـدگی  را  دگـرگون  سازد  و  ترقّی  و  تعالی  بخشد،  و  برای  فراهم  آوردن  و  به  دست  آوردن  رزق  به  تلاش  ایستد،  رزقی  که  او  آن  را  نمی  آفریند،  بلکه  او  آن  را  از  اندوخته‌های  این  جـهان  هستی  پدید  می‌آورد،  اندوخته‌هائی  از  قبیل‌:  نیروها  و  توانهائی‌ که  یزد‌ان  آنها  را  بـه  ودیـعت  نـهاده  است‌،  و  انسان  با کمک‌ گرفتن  از  قوانین  الهی  موجود  در  هستی‌،  جهان  را  به  گونه‌ای  درمی‌آورد  که  اندوخته  و  اقوات  و  ارزاق  خود  را  به  همۀ  زنده‌ها  عطا کند.

مقصود  این  نیست ‌که  در  جهان  رزق  و  روزی  هـر یک  مقدّر  و  مقرّر  است  و  با  سعی  و  تلاش  فراهم  نمی‌آید،  و  با  نشسـتن  و  دست  روی  دست ‌گـذاشتن  بـه  تأخـیر  نمی‌افتد،  و  با  منفی  بودن  و  تنبلی‌ کردن  هدر  نمی‌رود  و  ضایع  نمی‌شود،  همان‌گونه  که  برخی  از  مـردمان  چـنین  معتقدند !  اگر  چنین  است  اسباب  و  عللی‌ که  یزدان  دستور  داده  است  بدانها  چنگ  زده  شود،  و  آنـها  را  بـخشی  از  قوانین  خود کرده  است‌،  چه  می‌شود؟  حکـمت  خـدا  در  بخشیدن  این  نیروها  و  توانها  به  آفریده‌ها،  چه  می‌شود؟  اصلاً  چگونه  ممکن  است‌ که  زندگی  ترقّی‌ کند  و  پله‌های  کمالی  را  بپیماید که  در  علم  خدا  برای  زندگی  مـقدّر  و  مقرّر  است‌،  و  انسان  بدان  جهت  در  زمین  بـه  خـلافت  رسیده  است  و  جایگزین ‌گردیده  است ‌که  نقش  خود  را  در  این  زمینه  ایفاء  و  اداء  کند؟

این‌ که  برای  هر  آفریده‌ای  روزی  و  رزقـی  است‌،  حـقّ  است‌.  این  رزق  و  روزی  در  این  هستی  ذخیره ‌گـردیده  است  و  اندوخته  شده  است‌،  و  از  سوی  یزدان  این  رزق  و  روزی  در  قوانین  و  سنن  الهی  مقدّر  و  مقرّر گـردیده  است‌،  قوانین  و  سننی‌ که  تولید  را  مترتّب  بر  تلاش‌ کرده  است‌.  پس  کسی  نباید  از  تلاش  بازایستد،  در  حالی  کـه  می‌داند  از  آسمان  طلا  و  نقره  نمی‌بارد.  بلکه  آسمان  و  زمین  لبریز  از  ارزاق‌ کافی  برای  همگی  آفریدگان  است‌،  هنگامی ‌که  این  آفریدگان  برابر  قانون  و  سنّت  یزدان  در  طلب  ارزاق  جهان  به  تـلاش  بایستند  و  سـعی  لازم  را  بنمایند،  قانون  و  سنّتی ‌که  از کسی  جانبداری  نمی‌کند،  و  پــیشی  و  پســی  نـمی‌ورزد  و کـناره‌گـیری  و  دوری  نمی‌نماید.

بلکه  آنچه  هست  رزق  و  روزی  پاک‌،  و  رزق  و  روزی  ناپاک  است‌.  هر  دوی  آنها  هم  در  پـرتو  کار و تلاش  فراهم  می‌گردد  و  به  دست  می‌آید،  ولی  نـوع  و  صـف  آنها  با  یکدیگر  تـفاوت  و  اختلاف  دارد،  و  فرجام  خورداری  از  این  و  از  آن  متفاوت  و  مختلف  است‌.  نباید  سـنجش  و  مـقابله‌ای  را  از  یـاد  بـبریم ‌کـه  مـیان  جنبندگان  و  روزی  آنها  در  اینجا  آمـده  است‌،  و  مـیان  متاع  حسن  و  بهره‌مندی  نیکوئی ‌که  در  بخش  پیشین  از  آن  سخن  رفته  است‌.  روند  قرآنی  استوار  و  هـماهنگ‌،  این  نگرشهای  اسلوبی  و  موضوعی  از  دید  آن  به  دور  نمی‌گردد  و  از  دست  آن  به  در  نمی‌رود،  نگرشهائی ‌که  در  ترسیم  فضای  سیاق  کلام  سهم  و  مشارکت  دارند.

  این  دو  آیۀ  بزرگوار،  سرآغاز  آشـنا کـردن  مـردمان  بـا  پروردگار  راستین  خودشان  است‌،  پروردگار  راستیـی  که  بر  ایشان  واجب  است  تنها  در  برابر  او کرنش  برند  و  تنها  او  را  بپرستند.  دانش  یزدان  همۀ  آفریدگان  را  در برگرفته  است‌،  و  او  روزی‌ رسانی  است ‌که  کسی  را  می‌بهره  از  روزی  خود  نمی‌سازد.  ایـن  آشـنائی  و  شـناخت  بـرای  پیوند رابطۀ  انسانها  با  آفریدگار  روزی‌رسان  و  آگاه  و  محیط  بر  اوضاع  و  احوال  همگان  ضروری  است‌.

*

سپس  روند  قـرآنی  در  امـر  آشـنا کـردن  مـردمان  بـا  پروردگارشان  به  پیش  می‌رود،‌و  ایشان  را  بــر  آثـار  و  حکمت  یزدان  جهان  در  آفرینش  آسمانها  و  زمین  آگاه  می‌سازد،  آفرینشی ‌که  با  نظلم  و  نظام  ویژه‌ای  در  دوره‌ها  یا  مدّت  زمانهای  معیّنی  صورت‌ گـرفته  است  و  برای  حکمت  و  فلسفۀ  خاصی  نیز  سر  و  سامان  پذیرفته  است‌.  در  اینجا  روند  قرآنی  آنچه  را که  مناسب  با  رستاخیز  مردمان  و  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزای  ایشـان  است  بیان  می‌دارد:

(وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّکُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلا سِحْرٌ مُبِینٌ) (٧)

خدا  آن  کسـی  است  که  آسمانها  و  زمین  را  در  شش  دوره  بیافرید  و  (‌پیش  از  آن‌،  جهان  هستی  و  پای‌)  تخت  قدرت  خدا  بر  (‌این  مادۀ  عظیم  به  ظاهر )  آب‌،  قرار  داشت‌.  (‌این  آفرینش  سترگ  و  شگفت  را  بدین  خاطر  ساخت‌)  تا  شما  را  بــیازماید  (‌و  مـعلوم  شـود)  که  چـه  کسـانی  از  شـما  کارهای  نیکو  می‌کنند  (‌و  چه  افرادی  از  شما  کارهای  بـد  می‌کنند)‌.  اگر  به  آنان  بگوئی  شما  بعد  از  مرگ  برانگیخته  می‌شوید  (‌و  زندگی  دوبـاره  پـیدا  مـی‌کنید)  کافران  (‌از  روی  شگفت‌)  می‏‎گویند  (‌چیزی  را  می‏گوئی  باور  کردنی  نـیست  و  واقــعیّت  نـدارد  بـلکه‌)  ایـن  یک  جادوگری  آشکاری  است  (‌که  خردها  را  به  بازیچه  می گیرد)‌.

دربارۀ  آفـرینش  آسـمانها  و  زمین  در  شش  دوره‌،  در  سورۀ  یونس  سخن  گـفتیم ‌[1]...  از  آفـرینش  آسـمانها  و  زمین  در  شش  روز  دوباره  در  اینجا  دیگر  باره  سخن  می‌رود  برای  پیوند  میان  نظم  و  نظامی‌ که  هستی  بر  آن  بنیاد  و  پابرجا  می‌گردد،  و  میان  نظم  و  نظامی‌ که  زندگی  انسانها  بر  آن  محکم  و  استوار  می‌شود.

(لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا ).

(‌این  آفرینش  سترگ  و  شگفت  را  بدین  خاطر  ساخت‌)  تا  شما  را  بیازماید  (‌و  معلوم  شود)  کـه  چه  کسانی  از  شـما  کارهای  نیکو  می‏‎کند  (‌و  چه  افرادی  از  شما  کارهای  بـد  می‌کنند)‌.

چیز  تازه‌ای  که  در  اینجا  راجع  به  آفـرینش  آسـمانها  و  زمین  آمده  است‌،  این  جملۀ معترضه  است‌:

(وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ).

(‌پیش  از  آن‌،  جهان  هستی  جز  مواد  مذاب  گازی  شکـل  گسترده  در  گسترۀ  گیتی  نبود،  و  ایـن  جهان  هسـتی  و  پای‌)  تخت  قدرت  خدا  بر  (‌این  مادۀ  عظیم  به  ظاهر)  آب‌،  قرار  داشت‌.

این  جمله  بیانگر  این  واقعیّت  است‌ که  هنگام  آفرینش  آسمانها  و  زمین‌،  یعنی  زمان  به  مرحلۀ  ظهور  رسـاندن  آسمانها  و  زمین  به  شکلی‌ که  درنـهایت  بدان  رسیده  بودند،  آب  وجود  داشته  است‌،  و  عرش  یزد‌ان  سبحان  بر  آب  بوده  است‌.

امّا  این  آب  چگو‌نه  بوده  است‌،  و کجا  بوده  است‌، و  در  کدام  حالت  از  حالات  خود  قرار  داشته  است‌،  و  عرش  یزدان  چگونه  بر  ایـن  آب  بوده  است‌،  فزونیهائی  و  افزایشهائی  است‌ که  نصّ  قـرآن  دربارۀ  آنها  چیزی  نفرموده  است‌،  و  مفسّری ‌که  حدود  و  ثغور  خود  را  می‌داند  سزاوار  او  نـیست  چیزی  را  بر  مـدولول  نـصّ  بیفزاید،  و  دربارۀ  همچون  غیبی  دم  بزند که  جز  این  نصّ  و  در  حدود  آن‌،  علمی  و  اطّـلاعی  از  هـمچون‌ غـیبی  نداریم‌.

ما  را  نسزد که  برای  نصـوص  قرآنـی  مصداقی  از  نظریّه‌هائی  بجوئیم  که  «‌علمی‌«  نامیده  می‌شوند،  حـتّی  اگر  ظاهر  نصّ  بـا  نظریّه  مـتّفق  و  منطبق  بـاشد.  چه  نـظریّه‌های  «‌علمی‌« دائماً  در  معرض  دگر‌گونی  و  فروپاشی  هستند،  و  هر  زمانی ‌که  دانشمندان  به  فرضیّۀ  تازه‌ای  دسترسی  پیدا کنند  و  آن  را  بیازمایند  و  ببینند که  فرضیّۀ  جدید  برای  تفسیر  و  تعبیر  پدیده‌های  هستی  از  فرضیّۀ  قدیم‌ که  نظریّۀ  نخستین  بر  آن  استوار  بوده  است‌،  بهتر  و  به  ذهن  نزدیک‌تر  است‌،  قلم  بطلان  بر  فرضیّۀ  قدیم  می‌کشند.  نصّ  قرآنی  صادق  است‌،  علم  به  حقیقتی  دست  یافته  باشد که  آن  نصّ  بیان  می‌دارد،  یا  به  حقیقت  آن  دست  نیافته  باشد.  میان  حقیقت  علمی  و  میان،  نظریة  علمی  فرق  است‌.  حقیقت  علمی  قابل  آزمایش  است  -  هرچندکه  هـیشه  احتمالی  است‌،  و  قطعی  نیست‌،  -  ولی  نظریّۀ  علمی  بـر  فـرض  و  تـخمینی  اسـتوار  است‌ کـه  پدیده‌ای  یا  چند  پدیده‌ای  را  تفسیر  و  تعبیر  مـی‌کند،  و  قابل  تعبیر  و  تبدیل  و  زیر  و  رو  شدن  است‌...  به  هـمین  جهت  حقّ  نداریم‌ که  نظریّۀ  علمی  را  بر  قرآن‌،  یا  قرآن  را  بر  نظریّۀ  علمی  تـحمیل‌ کـنیم‌.  چـه  آن  را  راهی  است  جـدای  از  راه  قـرآن‌،  و  جولانگاهی  دارد  جدای  از  جولانگاه  قرآن‌.

دنبال  توافقهائی  میان  نظریّات  «‌علمی‌«  و  نصـوص  قرآنی  گشتن‌،  بیانگر  شکست  روانی  و  سستی  ایمان  نسبت  به  این  قرآن‌،  و  نداشتن  یقین‌ کامل  به  صحّت  چیزهائی  است  که  در  قرآن  است‌،  و  اطمینان  نداشتن  به  این  است‌ که  قرآن  از  سوی  یزدان‌ کار  بجا  و  آگاه  نازل‌ گردیده  است‌.  این  شکست  روانی  ناشی  است  از  فریفته  و  شـیدای  «‌علم‌«  شدن‌،  و  به  علم  بیش  از  میدان  طبیعی  خود  میدان  دادن  است‌،  میدان  طبیعی‌ای‌ که  علم  جز  در  دائـرۀ  آن  صادق  و  درست  درنمی‌آید  و  در  خارج  از کمربند  آن  بدان  اطمینان  و  یقین  نمی‌گردد.  هر کس  که  گمان  می‏‎برد              با  تطبیق  قرآن  با «‌علم‌«  به  قرآن  و همچنین  به  عـقیده  خدمت  می‌نماید  و  ایمان  را  اثبات  می‌کند،  متوجّه  باشد  که  شکست  روانی  به  درون  او  می‌خزد.  همچنین  بداند  ایمانی‌ که  منتظر  سخن  علم  بشری  برای  اثـبات  خـود  می‌ماند،  سخنی  که  پیوسته  دگرگون  می‌گردد،  این  چنین  ایمانی  نیاز  به  تجدید نظر  دارد!  قرآن  اصل  است‌،  خواه  نظریّات  علمی  با  قرآن  موافقت  بکند  و  خواه  مـخالفت  بکند.  حقائق  علمی  تجربی  جولانگاهی  جدای  از  جولانگاه  قرآن  دارد.  قرآن  حقائق  علمی  تجربی  را  به  عقل  بشری  واگذار کرده  است  تا  با  آزادی  تمام  در  آنها  دخل  و  تصرّف‌ کند،  و  از  راه  آزمایشهای  خود  در  آنها  به  نتائجی  برسد که  می‌تواند  برسد،  و  خود  آدمی  را  موظّف  ساخته  است‌ که  عقل  خویش  را  تربیت‌ کند  و  آن  را  بـر  راستی  و  درستی  و  صحّت  و  سلامت  و  صبر  و  استقامت  بدارد،  و  همچنین  آن  را  از  اوهام  و  افسانه‌ها  و  خرافات  آزاد  و  رها  سازد.  قرآن  از  دیگر  سو  بـرای  پـیدایش  و  پابرجائی  سیستم  و  نظامی  برای  زندگی  کـار  و  تـلاش  کرده  است ‌که  تضمین ‌کند  این  عقل  بر  راه  مستقیم  رود  و  راست  و  درست  بماند،  و  آزاد  باشد،  و  در  صلح  و  صفا  بسر  برد،  و  با  سلامت  و  فعالیت  زندگی‌کند... گذشته  از  این‌،  قرآن  عقل  انسان  را  آزاد  گذاشته  است  که  در  دائرۀ  ویژۀ  خود  به‌ کار  و  تلاش  بپردازد،  و  در  پرتو  آزمایشها  و  آزمونهای  خود  به  حقائق  جزئی  واقعی  دستیابی  پیدا  کند.  قرآن  جز  به  ندرت  به  حقائق  علمی  نپرداخته  است‌،  از  قبیل‌:  آب  اصل  حـیات  و  عنصر  مشترک  در  همۀ  موجودات  زنده  است‌...  زوجیّت  در  میان  همۀ موجودات  زنده  برقرار  است‌.  حتّی‌ گیاهانی ‌که  سبب  باروری  خود  می‌شوند  دارای  سلولهای  نر  و  ماده  هستند[2]‌...  و  امثال  این  حقائق‌ که  نصوص  قرآنی  بدانها  تصریح  دارد.[3]

از  پیگیری  این  موضوع  دست  می‌کشیم  و  به  نصّ  قرآنی  برمی‌گردیم  و  آن  را  در  جولانگاه  اصلی  خود  وراند‌از  می کنیم‌،  جولانگاه  ساختار  عقیده  و  ادارۀ  زندگی‌:

(وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا).

خدا  کسی  است  که  آسـمانها  و  زمـین  را  در  شش  دوره  بیافرید  و  (‌پیش  از  آن‌،  جـهان  هسـتی  جز  مـوادّ  مـذاب  گازی  شکل  گسترده  در  گسترۀ  گیتی  نبود،  و  این  جهان  هستی  و  پای‌)  تخت  قدرت  خدا  بر  (‌ایـن  مــادۀ  عظیم  بـه  ظاهر)  آب‌،  قرار  داشت‌.  (‌این  آفرینش  سترگ  و  شگفت  را  بدین  خاطر  ساخت‌)  تا  شما  را  بیازماید  (‌و  معلوم  شود)  که  چه  کسـانی  از  شـما  کـارهای  نـیکو  می‏‎کنند  (‌و  چه  افرادی  از  شما  کارهای  بد  می‌کنند)‌.

(خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ... ).

آسمانها  و  زمین  را  در  شش  دوره  بیافرید....

در  اینجا  بخشها  و  بندهای  فراوانی  است  که  حذف  شده  است‌.  آنچه  پس  از  آن  می‌آید  بدان  بخشها  و  بندها  اشاره  دارد  و  انسان  را  بی‏نیاز  از  آنـها  می‌کند...  خدا  جهان  را  در  این  مدّت  آفریده  است‌،  تا  شایسته  و  آماده  برای  زندگی  انسانها گردد.  خدا  شما  را  آفریده  است  و  زمین  را  و  آنچه  را  از  آسمانها  برای  شما  مفید  است  در  اختیار  شما  قرار  داده  است  و  به  سود  شـما  به ‌گشت  و  گذار  ا‌نداخته  است‌...  خدا  هم  بر  سراسر  جـهان  هستی  مسلّط  و  چیره  است‌...

(لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا ).

تا  شما  را  بیازماید  (‌و  معلوم  شد)  که  چه  کسانی  از  شما  کارهای  نیکو  می‏‎کنند  (‌و  چه  افرادی  از  شما کارهای  بد  می‌کنند)‌.

روند  قرآنی  چنان  نشان  می‌دهد که  انگار  آفرینش  آسمانها  و  زمین  در  شش  دوره  -‌با  وجود  این‌ که  خدای  سبحان  بر  سراسر هستی  مسلّط  و  چیره  بوده  و  هست  -  برای  آزمایش  انسان  صورت ‌گرفته  است‌.  ایـن‌گونه  سخنی  بیانگر  این  واقعیّت  است ‌که  همچون  آزمـایشی  بزرگ  و  مهم ‌است‌،  و  مردمان  به  اهمّیت  خود  و  به  جدّی  بودن‌ آزمایش‌خود  پی ببرند.

همان‌گونه‌ که  آفریدگار،  این  زمین  را  و  این  آسمانها  را  به  چیزهائی  مجهّز  ساخته  است  و  به  ساختاری  درآورده  است که  برای  زندگی  انسانها  شایسته  و  بایسته  باشد،  انسانها  را  نیز  با  استعدادها  و  با  نیروهائی  مجهّز  فرموده  است  و  ترکیب‌بند  هستی  ایشان  را  به‌گونه‌ای  فـراهـم  آورده  است‌ که  بتوانند  با  جهان  هماهنگ‌ گردند  و  به  زندگی  برخیزند.  خدا  سرشت  انسانها  را  بر  همان  قانونی  سرشته  است‌ که  بر  جهـان  حکمفرما  است‌،  جز  این‌ که  به  زندگانی  انسانها  یک  جنبۀ  اختیاری  داده  است  تا  با  این  اختیار  بتوانند  به  هدایت  رو کنند.  اگر  چنین‌کـنند  خـدا  ایشان  را  در  راه  رسیدن  به  هدایت ‌کمک  می‌کند  و  آنان  را  بدان  می‌رساند.  یا  انسانها  بتوانند  با  استفادۀ  از  ایـن  اختیار  به  ضلالت  رو کنند.  اگر  هم  چنین‌کنند  خدا  ایشان  را  در  راه  رسیدن  به  ضلالت  مدد  و  یـاری  مـی‌دهد...  خداوند  انسانها  را  واگذاشته  است  تا  در  پرتو  اختیاری  که  دارند  به‌ کار  و  تلاش  برخیزند،  و  خداوند  سـبحان  ایشان  را  بیازماید  و  پدید  آید  کـدام  یک  از  آنـان  به  کارهای  نیک  دست  می‌یازند.  یزدان  جهان  مردمان  را  می‌آزماید  نه  بدان  خاطر که  از  ایشان  آگاه  شود.  چه  او  از  ایشان  آگاه  است  و  دانش  ایزد  منّان  همگان  را  احاطه کرده  است‌.  ولی  آنان  را  می‌آزماید  تا  افعال  پنهان  و  اعمال  نهان  ایشان  نمودار  و  پدیدار  شود،  و  سزا  و  جزای  افعال  و  اعمال  خود  را  دریافت  کـنند،  بـدان  گـونه  کـه  خواست  خدا  و  دادگری  او  مقتضی  آن  است‌.

بدین  خاطر  دروغ  شمردن  رستاخیز  و  حساب  و کتاب  و  سزا  و  جزا  در  ایــن  فـضا  و  در  ایـن  زمینه‌،  شگفت  و  شگرف  می‌نماید،  آن  هــم  پس  از  این  کـه  تذکّر  داده  می‌شود که  آزمایش  انسانها  با  آفرینش  آسمانها  و  زمین  ارتباط  دارد،  و  در  نظم  و  نـظام  سـازمان  جـهان  و  در  قوانین  و  سنن  آن‌،  چیز  اصیلی  است‌.

چنین  پیدا  است‌ که  تکذیب‌کنندگان  رستاخیز  و حساب  و  کتاب  و  سزا  و  جزا،  این  حقائق  بزرگ  را که  در  پید‌ایش  هستی  وجود  دارند،  فهم  و  درک  نمی‌کنند،  و  هنگامی‌ که  آنان  ناگهانی  با  این  حقائق  رویاروی  می‌شوند،  از  آنها  سخت  شگفت‌زده  می‌گردند:

(وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّکُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلا سِحْرٌ مُبِینٌ) (٧)

اگر  به  آنان  بگوئی‌:  شما  بعد  از  مرگ  برانگیخته  ‌می‌شوید  (‌و  زندگی  دوباره  پیدا  می‌کنید)  کافران  (‌از  روی  شگفت‌)  می‌گویند:  (‌چیزی  را  می‏گوئی  بـاور  کـردنی  نیست  و  واقعیّت  ندارد؛  بلکه‌)  این  یک  جادوگری  آشکاری  است  (‌که  خردها  را  به  بازیچه  می‌گیرد)‌.

با  توجّه  به  بیان  چیزهائی ‌که  بر  این  سخن  پیشی گرفته  است‌،  همچون  سخنی  چه  شگفت‌انگیز  و  چه  شگرف  و  چه  اندازه  دروغ‌آمیز  خواهد  بود!

*

کار  و  بارشان  در  تکذیب  رستاخیز،  و  ناآگاهی  ایشان  از  ارتباط  رستاخیز  بـا  قـانون  هسـتی‌،  درست  ‌همسان  و  همگون ‌کار  و  بارشان  دربارۀ  مسألۀ عذاب  دنیوی،  است‌.  چه  آنان  دربارۀ نزول  عذاب  دنیوی  شتاب  می‌ورزیدند،  و  از  علّت  تأخیر  آن  می‌پرسیدند،  وقتی که  حکمت  ازلی  یزدان  جهان  مقتضی  می‌گردید  که  مدّتی  از  زمان  عذاب  به  تأخیر  افتد  و  فعلاً  دامنگیر  ایشان  نشود:

(وَلَئِنْ أَخَّرْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ إِلَى أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ لَیَقُولُنَّ مَا یَحْبِسُهُ أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفًا عَنْهُمْ وَحَاقَ بِهِمْ مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ )(٨)

اگر  عذاب  را  تا  مـدّت  زمـان  محدودی  (‌کـه  پـایان  عمر  جهان  و  آغاز  قیامت  است‌)  به  تأخیر  اندازیـم‌،  (‌از  روی  استهزاء‌)  می گویند:  چه  چیز  مانع  آن  (‌از  رسیدن  بـه  مـا  الآن‌)  شده  است‌؟  (‌اگر  وعدۀ  خدا  راست  است‌،  عذاب  را  همین  الآن  بر  سر  ما  بیاورد  و  مـا  را  مهلت  نـدهد)‌.  هـان‌!  روزی  عذاب  به  سراغ  آنان  می‌آید  و  دیگر  از  ایشان  دور  نمی‏گردد  (‌و  دست  از  سرشان  برنمی‌دارد)  و  چیزی  را  که  در  (‌دنیا)  مسخره  می‌کردند،  از  هـر  سـو  دربـرشان  می‏‎گیرد.

نسلهای  اقوام  پیشین  با  عذابی  هلاک  می شدند  کـه  از  سوی  خدا  بر  آنان  نازل  می‌گردید  و  ایشان  را  ریشه‌ کن  می‌گرد  و  بنیادشان  را  بـرمی‌انــداخت‌،  پس  از  آن  کـه  پیغمبرشان  مـعجزاتـی  را  کـه  مـی‌خواسـتند  بـرایشـان  می‌آورد  و  بدیشان  می‌نمود  و  آنان  به  تکذیب  خود  ادامه  می‌دادند.  این  بدان  خاطر  بود  که  رسالتهای  گذشته موقتی  و  برای  ملّتی  از  مردمان  بود،  و  برای  نسـلی  از  این  ملّت  می‌آمد.  معجزه‌ای‌ که  رخ  می‌داد  جـز  این  نسل  آن  را  نمی‌دید،  و  از  آن  مــزه  چیزی  برجای  نمی‌ماند  تا  نسلهای  دیگری  آن  را  ببینند  و  چه ‌بسا  مردمان  بیشتری  از  مردمان  نسلی ‌که  شاهدان  نخستین  آن  معجزه  بوده‌اند  ایمان  آورند  و  چنان  رسالتی  را  بپذیرند  و  امّا  رسالت  محمّدی‌،  پایان  رسالتها  و  برای  همۀ  اقوام  و  همۀ  نسلها  است‌،  و  معجزه‌ای  که  دارد  مـعجزۀ غـیرمادی  است‌،  و  شایان  ماندگاری  است‌.  شایان  ایــن  است  کـه  نسـلها  و  نسلها  آن  را  بینند  و  درباره‌اش  بیندیشند  و  به  پژوهش  آن  بپردازند،  و  نسلها  و  نسلها  بدان  ایمان  بیاورند.  بدین  سبب  حکمت  یزدان  اقتضاء  کرده  است  که  این  ملّت  بـا  عذاب  ریشه‌کن‌،  بنیادشان  برانداخته  نشود،  و  تنها  عذاب  مـوقتی  بر  افرادی  از  آن  مـلّت  در  وقت  معلوم  و  مشخّصی  نازل  گردد  و  بس‌...  حـال  و  وضـع  در  مـیان  ملّتهای  اهل  کتاب  پیش  از  اسلام‌،  از  قبیل  یـهودیان  و  مسیحیان  نیز  به  هـمین  مـنوال  بوده  است‌،  و  عـذاب  ریشه‌کن‌،  بنیاد  ایشان  را  برنینداخته  است‌.

ولی  مشرکـان  چون  از  قوانین  و  سنن  ویژۀ  خدا  بی‌خبر  و  ناآگاه  بودند  دربارۀ  آفرینش  انسان  بدین  نحو  و  بدین  گـونه‌ای  کـه  او  تـوان‌ گـزینش  و  گـرایش  را  دارد،  و  می‌تواند  این  را  انتـخاب‌کـند  و  آن  را  اختیار  نکـند،  و  اطّلاع  نداشتند  از  آفرینش  آسمانها  و  زمین  بدان  شکل  و گونه‌ای‌ که  به  انسان  اجازۀ ‌کار  و  تلاش  و  آزمون  دهد،  رستاخیز  را  انکار  مـی‌کردند.  در  حـال  غـوطه‌وری  در  جهالت  و  بی خبری  از  قوانـین  و  سـنن  الهـی  دربارۀ  رسالتها  و  معجزه‌ها  و  عذاب  پرسش  می‌کردند،  زمــانی  که  عذاب  از  سر  ایشان  دور  می‌شد  تا  مدّت  زمـانی  از  روزها  و  سالها،  یعنی  تا  شـماری  از  روزهـا  و  سـالها،  می‌گفتند:  چه  چیز  عذاب  را  به  تأخیر  می‌اندازد؟  دیگـر  آنــان  حکمت  خدا  و  رحـمت  خدا  را  درک  و  فهم  نمی‌کردند،  و  متوجّه  نبودند  که  اگر  روزی  و  روزگاری  عذاب‌ گریبانگیرشان  شـود  ایشـان  را  رها  نـمی‌کند  و  جـای  نـمی‌دارد،  و کـیفر  اسـتهزاء  و  تمسخری  کـه  داشته‌اند  و  پرسش  و  بیشرمی  ایشان  بیانگر  آن  است‌،  عذاب  آ‌نان  را  احاطه  می‌کند  و  در  خود  می‌پیچد:

(أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفًا عَنْهُمْ وَحَاقَ بِهِمْ مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ) (٨)

هان‌!  روزی  عذاب  به  سراغ  آنان  مـی‌آید  و  دیگر  از  ایشان  دور  نمی‏گردد  (‌و  دست  از  سـرشان  بـرنمی‌دارد)  و  چیزی  را  که  در  (‌دنـیا)  مسـخره  مـی‌کردند،  از  هـر  سـو  دربرشان  می‏‎گیرد. 

کسی‌ که  ایمان  دارد  و  در  ایمان  خود  جدّی  است‌،  عذاب  یزدان  را  شتابان  درخواست  نمی‌کند  و  در  نزول  عذاب  خدا  شتاب  نشان  نمی‌دهد.  می‌داند  وقتی  که  عذاب  به  تأخیر  می افتد  به  خاطر  حکمتی  و  رحمتی  است‌.  به  سبب  این  اس  کسی  ایمان  بیاورد  که  آمادگی  ایمان  را  پـیدا  کرده  است‌.

در  همان  دوره‌ای ‌که  خدا  عذاب  را  در  آن  از  مشـرکان  قریش  باز گرفت‌،  چه  مردمان  زیادی ‌که  ایمان  آوردند،  و  اسلام  نـیکو  و  زیبائی  را  داشتند،  و  از  خود  فـداکـاریها  نشان  دادند،  و  از  بوتۀ  آزمایش  نیکو  به  در  آمدند.  چه  بسیار  فرزندانی  که  از کافران  قریش  زادند  و  بعدها  در  دامان  اسلام  پرورش  یافتند...  اینها برخی  از  حکمتها  و  فلسفه‌های  ظاهری  است‌.  آنچه  در  پس  پردۀ  غیب  نهان  است  یزدان  مطّلع  از  آن  است‌،  ولی  آدمیزادگان  کوتاه‌بین  شتابگر  از  آن  بی‌خبر  و  ناآگاهند.

*

به  مناسبت  شتاب  ورزیدن  در  فرارسیدن  عذاب‌،  رونـد  قرآنی  سیر  و  سیاحتی  را  در  نفس  این  آفریدۀ شگفت  بشری  می‌آغازد،  آفریده‌ای ‌که  ثابت  و  استوار  نمی‌ماند  و  راستای  راه  را  درپیش  نمی‌گیرد  مگر  در  پرتو  ایمان‌:

(وَلَئِنْ أَذَقْنَا الإنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَیَئُوسٌ کَفُورٌ (٩) وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئَاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ (١٠) أِلا الَّذِینَ صَبَرُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ کَبِیرٌ )(١١)

اگر  از  سوی  خود  بـه  انســان  نعمتی  بچشانیم  (‌و  مـثلاً  روزی  فــراوان  و  صـحّت  و  امنیّت  بـرسانیم  و  بـنا  بـه  حکمتی‌)  سپس  آن  را  از  او  بگیریم  و  بسـتانیم‌،  بسـیار  ناامید  (‌از  برگشت  دوبارۀ این  نعمت  به  خود)  و  ناسپاس  (‌در  برابر  سائر  نعمتهای  دیگر)  مـی‌شود.  و  اگر  بـعد  از  ناخوشی  و  زیان  و  ضرری  که  به  انسان  رسـیده  است‌،  خوشی  و  نعمت  و  منفعتی  بدو  برسانیم‌،  می‌گوید:  بدیها  و  سـختیها  از  مـن  بــه  دور  شــده‌انــد  (‌و  مشکـلات  و  نــاراحتیها  دیگر  هرگز  بـرنمی‌گردند.  دوبـاره  دچـار  سرور  و  غرور  بیـجا  می‏‎گردد  و)  بسی  شادان  (‌از  مـتاع  دنیا)  و  نازان  (‌بر  دیگران‌)  می‌شود.  مگر  کسانی  کـه  (‌بـه  هنگام  شـدائـد)  شکـیبائی  کـنند،  و  (‌در  وقت  خوشی  و  ناخوشی  و  ثروتمندی  و  مستمندی‌)  کارهای  شایسته  و  بایسته  انـجام  دهـند،  بیگمان  آنـان  بـخشایش  (‌یـزدان  شامل  گناهانشان  می‌گردد)  و  پاداش  بزرگی  (‌در  برابـر  اعمال  صالحه‌)  دارند.

این  آیه  تصویر  درستی  از  انسان  شتابگر کوتاه‌بین  است‌،  آن‌ کسی‌ که  تنها  در  زمان  حال  زندگی  می‌کند،  و  شرائط  و ظروف ‌کنونی  بر او  چیره  می‌شود  و  او  را  د‌ر  خود  غرق  می‌کند.  دیگر  آنچه  را کـه ‌گذشته  است  به  یـاد  نـی‌آورد،  و  در  اندیشۀ  چیزی  نیست ‌که  پس  از  ایـن  می آید.  یعنی  نه  در  بند گذشته  است  ونه  در  بند  آینده‌.  بلکه  همین  لحظۀ  حاضر  را  می‌پاید.  به  مـحض  آن‌ که  خیری  از  او  برید  و  نعمتی  از  او گسیـخت‌،  ناامید  می‏‎گردد  و کفران نعمت  می‌کند! در  صـورتی ‌که  خیر  و  نعمـتی‌ که  داشت  بخشش  و  دادۀ  خدا  بدو  بود...  از  دیگر  سو،  همین  که  این  انسان  از  شدّت  و  سختی‌ گذشت  و  به  رفاه  و  خوشی  رسید،  شادمان  و  خرامان  و  سرمست  و  خودپسند  می‌شود!  در  شدّت  و  سختی  خویشتنداری  و  شکیبائی  نمی‌کند،  و  چشم  امید  به  رحم  و کرم  خدا  نو‌دوزد  و  منتظر  رفاه  و  آسایش  او  نـمی‌ماند.  هنگام  شادی  و  شادمانی  و  ثروت  و  نعمت  نیز  مـانه‌روی  نـمی کند  یـا  حساب  آن  را  نمی‌نماید که  چه  بسا  آن  ثروت  و  نعمت  از  کف  وی  بیرون  رود  و  پایان  پذیرد...

(إِلا الَّذِینَ صَبَرُوا ).

مگر  کسانی  که  شکیبائی  کنند.

مگر کسـانی ‌کـه  در  وقت  نـعمت  شکـیبائی  مـی‌کنند،  همان‌گونه  که  در  وقت  شدّت  شکیبائی  می‌ورز‌ند.  چـه  بسیاری  از  مردمان  در  وقت  شدّت  و  سختـی  ،‌شکـیبائی  می‌کنند  و  خود  را  قهرمان  و  پهلوان  نشان  مـی‌هند  تـا  نشانه‌های  ناتوانی  و  سستی  در  سیمای  ایشان  پدیدار  و  نمودار  نگردد.  ولی  کسانی  که  هنگام  بـرخورداری  از  ثروت  و  نعمت  مغرور  و  سرمست  نشوند  اندکند.

(وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ).

و  کارهای  شایسته  و  بایسته  انجام  می‌دهند.

کسانی ‌که  هم  در  وقت  نعمت  و  ثروت‌،  و  هم  در  وقت  شدّت  و  سختی‌،  کارهای  شایسته  و  بایسته  می‌کنند.  در  وقت  شدّت  و  سختی  با  تحمّل  مشکلات  و  معضلات  و  با  صبر  و  شکیبائی  بر  بلاها  و  ناملایمات‌،  کار  شایسته  و  بایسته  انجام  می‌دهند،  و  در  وقت  شدّت  و  سختی  بـا  سـپاسگزاری  و  نـیکوکاری  کـار  خـوب  و  سـندیده  می‌کنند.

(أُولَئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ کَبِیرٌ )(١١)

بیگمان  آنــان  بـخشایش  (‌یـزدان  شـامل  گناهانشان  میگردد)  و  پاداش  بزرگی  (‌در  بـرابـر  اعمال  صـالحه‌)  د‌ارند.

همچون  کسانی  آمرزش  و  پاداش  بزرگی  دارنـد،  بدان  خاطر که  در  برابر گرفتاریها  و  زیانهای  بدنی  یـا  مالی  شکیبائی  می‌ورزند،  و  در  وقت  شـادی  و  شـادمانی  و  بهره‏مندی  از  ثروت  و  قدرت  سپاسگزاری  می‌کنند.  ایمان  واقعی  و  جلوه‌گر  در کارهای  شـایسته  و  بایسته  است‌ که  در  وقت  شد  و  سختی  انسان  را  از  دست  یأس  و  ناامیدی  کفرآلود  مـی‌رهاند،  همانگونه  کـه  در  وقت  رفاه  و  نعمت  او  را  از  سرمستی  و  غرور گناه‌آلود  نجات  می‌دهد.  اینان  راستین  است‌ که  دل  انسان  را  هم  در  وقت  بلاها  و  ناگواریها  و  ناداریها،  و  هم  در  وقت  نعمتها  و  خوشیها  و  برخورداری  از ثروتها،  به‌ طور  یکسان  نگاه  و  پاجای  می‌دارد،  و  دل  را  در  هر  دو  حال  با  خدا  پیوند  می‌دهد  و  مرتبط  می‌سازد.  این  است ‌که  همچون  دلی  در  زیرپتکهای  فقر و  فاقه  و  شدّتها  و سختیها  سقوط  نمی‌کند  و  فرونمی‌افتد،  و  هنگامی ‌که  نعمتها  و  ثروتها  او  را  غرق  در  خود  می‌سازد،  تـفاخر  نـمی‌کند  و  عظمت  نمی‌فروشد.  هر  دو  حالت  مؤمن  خوب  است‌.  این  هم‌ که  هر  دو  حالت  خوب  باشد  جز  برای  مؤمن  امکان  ندارد،  همان‌گونه ‌که  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم   می‌فرماید.

*

این‌ کسان  نادانان‌ که  از  حکمت  آفرینش  و  قوانین  و  سنن  جهان  ناآگاه  و  بی‌خبرند،  و  از  زمرۀ  انسانهای  کوتاه‌بین‌،  غافل‌،  ناامید،  ناسپاس‌،  مغرور  و  فخرفروش  هسـتند،  و  مردمانی  هسـتند  کـه  حکـمت  و  فـلسفۀ  روانـه  کـردن  پیغمبران  از  میان  آدمیزادگان  را  درک  و  فهم  نمی‌کنند،  و  لذا  درخواست  می‌کنند که  پیغمبر  فرشته  باشد  و  یا  فرشته  او  را  همراهی  کند،  و  ارج  و  ارزش  رسالت  را  نمی‌دانند  و  درخواست  می‌کنند  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم ‌گنجی  داشته  باشد،  این  چنین  کسان  تکذیب‌کننده  و کینه‌توز  افرادی  هستند  که  به  تکذیب  و کینه‌توزی  وارد  می‌گردند  و  در  تکذیب و کینه‌توزی  پافشاری  می‌نمایند...  ای  پیغمبر  تو  با  آنان  چه  خواهی کرد؟

* 

(فَلَعَلَّکَ تَارِکٌ بَعْضَ مَا یُوحَى إِلَیْکَ وَضَائِقٌ بِهِ صَدْرُکَ أَنْ یَقُولُوا لَوْلا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَکٌ إِنَّمَا أَنْتَ نَذِیرٌ وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ )(١٢)

 (‌ای  پیغمبر!  برای  خشنودی  مشرکان  تلاش  مکن‌.  آنـان  نـمی‌خواهـند  ایـمان  بـیاورند.  اگر  بـرای  ارضاء  آنـان  بکوشی‌)  چه‌بسا  تو برخی  از  چیزهائی  را  که  به  تو  وحی  می‌شود  (‌از  قبیل  آیاتی  که  دربارۀ  نکوهش  مـعبودهای  دروغین  ایشـان  است‌)  فروگذاری  و  از  (‌تـبلیغ‌)  آن  (‌بـه  مشرکان‌)  دلتنگ  و  ناراحت  شوی‌؟  زیرا  که  نکند  (‌آن  را  تکذیب  کنند  و  مانند  همیشه‌)  بگویید:  چرا  گنجـی  رایگان  بدو  ارمغان  نمی‏گردد،  یا  این  که  او  با  فرشته‌ای  نمی‌آید  (‌تا  صحّت  نبوّت  وی  را  به  ما  اعلام  نماید.  ای  پپغمبر!)  تو  تنها  بیم‌دهندۀ  (‌کافران  و  مژده‌رسان  مؤمنان‌)  هستی  (‌و  وظیفۀ  تو  تبلیغ  کلام آسـمانی  است  و  بس‌)  و  خداونـد  مطّلع  و  مراقب  هر  چیزی  است  (‌و  از  احوال  ایشان  آگاه  است  و  اعمال  همگان  را  می‌پاید)‌.

واژۀ  «‌لَعَلَّ‌«  متضمّن  معنی  پـرسش  است‌،  ولی  پرسش  خالصی  نیست‌.  بلکه  از  آن  چنان  بـر می آید که  خود  انسان  دلتـنگ  می‌شود  از  ایـن  نـادانیها،  و  از  ایـن  پرسشهای  بیجای  رنج‌آور،  و  از  پـیـشنهادهای  نـاچیز  و  بی‌ارزشی‌ که  از  عدم  دریافت  حقیقت  رسالت  و  وطیفۀ  آن  برمی‌خیزد.  پس  آیـا  ای  محمّد  دل  تـو  می‌گیرد  و  رنجیده  خاطر  می‌گردی‌،  و  این  رنجش  و  دلتنگی  تو  را  بر  آن  می‌دارد که  از  رساندن  برخی  از  آنچه  بر  تو  نازل  گردیده  است  خودداری‌ کنی  و  در تبلیغ  آ‌ن  نکوشی‌،  تا  با  این  بخش  از  پیامها  بدان‌گونه‌ که  عادت  ایشان  است  و  از آنان  دیده  شده  است  خورد  نکنند،  و  پذیرۀ  آن  بسان  نظائر  آن  نشوند که  پیش  از  این  بدیشان  می‌رساندی  و  از  آنها  آگاهشان  می‌کردی‌؟

هرگز  چنین  نخواهی کرد.  هیچ  وقت  نباید  برخی  از  آنچه  را که  به  تو  وحی  می‌گردد  فروگذاری‌،  و  از  ایـن‌گو‌نه  سخنان  ایشان  دلتنگ  و  رنجیده  خاطر  شوی‌:

(إِنَّمَا أَنْتَ نَذِیرٌ).

 تو  تنها  بیم‌دهندۀ  (‌کافران  و  مژده‌رسان  مؤمنان‌)  هستی و بس.

پس  وظیفۀ  تو  این  است  و  بس که  ایشان  را  بیم  دهی‌.  در  اینجا  بیم  دادن  برجسته‌ترین  صفت  است‌.  چرا که  مقام  و  موقعیتی‌ که  با  امثال  این‌گونه  مردمان  پیش  آمده  است  و  پیش  مـی‌آید،  هـمچون  چیزی  را  می‏طلبد.  بس  ادای  وظیفۀ خودکن‌:

( وَاللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ )(١٢)

و  خداوند  مطّلع  و  مراقب  هر  چیزی  است  (‌و  از  احوال  تو  و  احوال  ایشان  آگاه  است  و  اعمال  همگان  را  می‌پاید)‌.  خدا  مراقب  ایشان  است‌.  هرگونه‌ که  خود  بخواهد  برابر  قانون  و  سنّت  خودکار  و  بارشان  را  می‌گرداند،  و  پس  از  آن  با  ایشان  در  برابر  چیزهائی ‌که‌ کرده‌انـد  و  به  دست  آورده‌اند  حساب  و کتاب  می‌کند.  تو  مراقب  و  نگاهبان  کفرشان  یا  ایمانشان  نیستی‌.  که  تو  بیم‌دهنده  هستی  و  این  آیه  به  آن  دوران  تـنگ  و  سخت  تـاریخ  دعوت  اسلامی  اشاره  می‌کند،  و  بیانگر  ناراحتیها  و  دشواریهائی  است‌ که  سینۀ  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه و آله وسلّم را  فرا می‌گرفت  و  دل  او  را  به  تنگ  می‌آورد.  همچنین  این  آیه  اشاره  دارد  به  سنگینی  رویاروئی  با  جاهلیّت  سـرکش ‌کینه‌توز  در  زمانی‌ که  در  آن  همدم  و  یاور  او  وفـات  کرده‌انـد،  و  تنهائی  دل  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله و سلّم ‌را  فراگرفته  است‌،  و  غم  و  اندوه  دلهای  مؤمنان  اندکی  را  در برگرفته  است  که  در  این  جاهلیّت  فراگیر  و  همه‌ جاکستر  وجود  داشتند.

از  لابلای  واژه‌های  آیه‌،  فضای  غمزده  و  غمناکی  را  احساس  می‌کنیم  که  در  آن‌،  همچون  واژه‌های  خدایانه‌ای  خوشی  و  شادی  را  ارمغان  می‌دارند،  و  یقین  و  اطمینان  را  بدان  مـی‌ریزند،  و  اعـصاب  و  قلوب  را  آرامش  می‌بخشند!

*

گفتۀ  دیگری  را  می‌گو‌یند.  این ‌گفته  را  بارها  هم  تکـرار کرده‌اند:  این  قرآن‌،  به  هم  بافته  و  برتافتۀ  انسان  است‌،  و  به  دروغ  به  یزدان  نسبت  داده  شده  است‌!...  است‌ که  یزدان  ایشان  را  به  مبارزه  و  چالش  می‌طلبد  و  از  آنان  ده  سورۀ  همچون  سوره‌های  قرآن  را  درخواست  می‌کند که  آنها  را  بسازند  و  به  هم  ببافند،  و  در  این  به  هم  بافتن  و  برتافتن  از  هر که  می‌خواهند  کمک  و  یاری  بگیرند:

(أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ) (١٣)

بلکه  (‌مشرکان  پـا  از  درخـواست  گـنج  رایگان  و  نـزول  فرشتگان  بالاتر  می‏‎گذارند  و)  می‌گویند:  (‌محمّد  خودش  قرآن  را  تألیـف  کرده  است  و)  آن  را  بـه  دروغ  بـه  خدا  نسبت  می‌دهد!  بگو:  (‌اگر  این  قرآن  را  انسانی  چون  مـن  نوشته  است‌)  شما  (‌هم‌)  ده  سورۀ  دروغین همـانند  آ‌ن  را  (‌بنویسید  و  برای  ما)  بیاورید  و  غیر  از  خدا  هرکس  را  که  می‌توانید  دعوت  کنید  (‌و  به  یاری  خود  بطلبید)  اگر  (‌در  ادّعای  خویش‌)  راستگوئید.

خدا  پیش  از  این  در  سورۀ  یونس  ایشان  را  به  مبارزه  و  چالش  طلبیده  بود  و  از  آنان  تنها  یک  سوره  خواسته  بود،  پس  این  درخواست  ده  سـوره  برای  مـبارزه  و  چـالش  جیست؟

مفسّران  پیشش  گفته‌اند:  مبارزه‌طلبی  و  چالش  به  ترتیب  چنین  بوده  است‌:  ابتداء  تمام  قرآن  خواسته  شده  است‌.  سپس  ده  سوره  درخواست  گردیده  است‌،  و  بعد  از  آن  یک  سوره  طلبیده  و  درخواست  شده  است‌.  امّا  دلیلی  بر  این  ترتیب  نیست‌.  بلکه  ظاهراً  سورۀ  یونس  مقدّم  بوده  است  و  در  آن  مـبارزه‌طلبی  و  چالش  بـه  آوردن  یک  سوره  بوده  است‌،  و  سورۀ  هود  پس  از  آن  نازل  گردیده  است‌،  و  مبارزه‌طلبی  و  چالش  به  ده  سوره  انجام  پذیرفته  است‌...  حقیقت  این  است  که  ترتیب  فرود  آمد‌ن  آیـات  ضرورت  ندارد که  به  همان  ترتیب  سوره‌ها  باشد.  آیه‌ای  نازل  می‌شد  که  گاه  آن  را  به  سورۀ  مقدّم‌تر  در نزول‌،  و  گاه  آن  را  به  سورۀ  مؤخّر تر  در  نزول  ملحق  می‌کردند.  ولی  این  سخن  نیاز  به  چیزی  دارد که  آن  را  اثبات‌ کند. 

در  اسباب  نزول  چیزی ‌که  ثابت‌ کند  آیۀ  سورۀ  یـونس  پس  از  آیۀ  سورۀ  هود  نازل  شـده  است  وجـود  نـدارد.  ترتیبی‌ که  تحمیلی  باشد،  در  همچون  چیزی  پـذیرفتنی  نسیت.

آقای  محمّدرشید  رضا  در  تفسیر  خود  «‌المنار»  خواسته  است‌که  برای  این  عدد  ده  سوره‌،  سببی  پیدا کند.  بسیار  خود  را  به  رنج  انداخته  است  -  خدا  رحمتش‌ کـناد  -‌تـا  بگوید:  مقصود  از  مبارزه‌طلبی  و  چالش  در  اینجا،  قصص  قرآنی  است‌.  با  پژوهش  و  پیجوئی  آشکار  می‌شود کـه  سوره‌های  قرآن  مشتمل  بر  قصص  طولانی  و  درازی‌ که  پیش  از  سورۀ  هود  نازل  شده  است  ده  سوره  بوده  است‌،  و  به  همین  جهت  از  آنان  در  این  مبارزه‌طللبی  و  چالش  ده  سوره  خواسته  است‌...  چه  مبارزه‌طلبی  و  چالش  با  یک  سوره  بیشتر  ایشان  را  درمانده  و  ناتوان  مـی‌کند  تـا  ده  سوره.  زیرا  داستانها  پراکنده‌اند  و  اسلوبها  مـتعدّدند،  و  خواستار  مبارزه  و  طالب  چالش  نیاز  پیدا  می‌کند  به  ده  سوره‌ای  که  داستانها  در  آنها  ذکر گردیده  است  تا  اگر  بخواهد  تقلید  کند  بتواند  تقلید  کند...  تا  آخر...[4]

گمان  ما  این  است  -  خدا  هم  دانـاتر  است  -‌کـه  مسأله  آسانتر  از  همۀ  این  پیچیدگیها  و  ساده‌تر  از  آن  است  که  چنین  پیچیده  بیان  شود.  مبارزه‌طلبی  و  چالش‌،  اوضاع  و  احوال‌ گویندگان‌،  و  شرائـط  و  ظـروف  سـخن  گـفتن  را  در نظر  می‌گرفت‌.  قـرآن  با  حـالتهای  واقـعی  مـعیّنی  رویاروی  می‌گردید.  گاهی  می‌گفت‌:  همانند  این  قرآن  را  بیاورید،  و گـاهی  درخـواست  می‌کند:  یک  سـوره  را  بیاورید،  و  زمانی  هم  از  ایشان  طلب  می‌کرد:  ده  سوره  را  بیاورید...  بدون  این‌ که  ترتیب  زمانی  درنظر  بـاشد.  زیــرا  مقصود  مـبارزه‌طلبی  و  چـالش  بوده  است  بـا  درخواست  چیزی  از  این  قرآن‌.  فرق  نمی‌کند  این  چیزی  که  درخواست  کرده  است  همۀ  قرآن  یا  بـرخـی  از  ایــن  قرآن  و  یا  سوره‌ای  از  این  قرآن  باشد.  مـبارزه‌طلبی  و  چالش  با  درخواست  نوع  این  قـرآن  بـوده  است نـه بـادرخواست  مقداری  از  آن‌.  درماندگی  و  ناتوانی  مردمان  هم  از  فراهم  آوردن  نوع  بوده  است  نه  مقدار.  در  ایـن  صورت  همه  و  برخی  و  سوره‌ای  یکسان  است‌.  تـرتیب  هم  لازم  نیست‌.  بلکه  مقتضی  حالتی  در  مد  نظر  است ‌که  مخاطبان  دارند،  و  همچنین  در  این  حالتی ‌که  دارند  نوع  گفتارشان  چیست  و  چه  می‌گویند.  حالت  و  سـخنی‌ کـه  مخاطبان  دارند،  مناسبت  مبارزه‌طلبی  و  چالش  را  فراهم  می‌آورد  و  معلوم  می‌کند که  سوره‌ای  یا  ده  سوره  و  یا  این  قرآن  ساخته  و  پرداخته ‌گردد  و  ارائه  شود.  ما  امروزه  نمی‌توانیم  شرائط  و  ظروفی  را  معلوم  و  مشخص‌ کنیم  که  قرآن  برای  ما  از  آن  شرائط  و  ظروف  ذکری  نکرده  است‌.

(وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ )(١٣)

و  غیر  خدا  هر کس  را  که  مـی‌توانـید  دعوت  کـنید  (‌و  بـه  یاری  بطلبید)  اگر  (‌در  ادعای  خویش‌)  راستگوئید.

انبازها  و گشاده  زبان‌ها  و  سخنورها  و  چامه‌سراها  و  پریها  و  آمیزاده‌های  خود  را  فراخوانید  و  به ‌کمک  بطلبید،  و  آن ‌گاه  تنها  ده  سورۀ به  هم  بافته  و  برتافته  را  تهیّه  ببینید  و  ارائه  دهید،  اگر  راست  می‌گوئید که  این  قــرآن  کسـی  غیر  خدا  آن  را  از  پیش  خود  ساخته  و  پرداخته  است  و  به  دروغ  به  خدا  نسبت  داده  است‌!

(فَإِنْ لَمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ ).

پـس (‌ای  مشرکان‌)  اگر  (‌کسانی  را  که  برای  یاری  در  این  کار  دعوت  می‌کنید)  پاسخ  شما  را  ندادند  (‌و  استدعـای  شما  را  نپذیرفتند،  چرا  که  از  انجام  آن  ناتوانند...)‌.

اگر  نتوانستند  ده  سوره  را  به  هم  بافند  و  بربافند،  چون  آنان  ناتوان  از  این  هستند که  در  این  کار  مهمّ  غیر ممکن  به  شما کمکی  بکنند،  و  خودتان  هم  قطعاً  ناتوان  از  انجام  آن  هستید،  چون  خودتان  پس  از  ناتوانی  و  درمـاندگی  خود  ایشان  را  فرامی خوانید  و  به  یاری  می‌طلبید...

(فَاعْلَمُوا أَنَّمَا أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ ).

بدانید  که  این  قرآن  با  آگاهی  الله  و  وحی  خدا  نازل  شـده  است  (‌و  از  علم  الهی  سرچشمه  گرفته  است‌)‌. 

تنها  خدا  است ‌که  بر  نازل‌ کردن  این  قرآن  توانا  است‌.  و  فقط  دانش  خدا  است  که  عهده‌دار  فرو  فــرستادن  قـرآن  بدین  شکل  و  بدین  گونه‌ای  است  که  بدان  نازل  گردیده  است  و  دربرگیرنده  دلائل  دانش  یزدان  است‌،  دانشی‌ که  قوانین  جهان  و  احوال  آدمیزادگان  را،  و گذشته  و  حال  و  آینده  ایشان  را،  و  چیزهائی  را  فراگرفته  است‌که  بـرای  درون  و  بیرون  و  زندگانی  آنان  سودمند  و  شایان  است‌. 

(وَأَنْ لا إِلَهَ إِلا هُوَ ).

و  معبودی  جز  خدا  نیست  (‌و  نـزول  ایـن  آیــات  مـعجز،  دلیلی  و  نشانی  بر  این  حقیقت  است‌.

این  بند  بیانگر  ایـن  واقـعیّت  است  کـه  خـداگونه‌ها  و  انبازهای  ایشان  هم  ناتوان  از  پاسخ  بدین  مبارزه‌طلبی  و  چالش  هستند  و  نمی‌توانـند  ده  سوره‌ای  را  بسازند  و  بیاورند  بسان  سوره‌هائی‌ که  خـدا  آنـها  را  نـازل  کـرده  است‌.  خود  این  امر  هـم  دلیـل  بر  آن  است‌ کـه  خـدای  یگانه‌ای  وجود  دارد  که  تنها  او  می‌تواند  چنین  قرآنی  را  نازل  کند.

به  دنبال  ذکر  این  حجّتی ‌که  گریزی  از  اعتراف  و  اقـرار  بدان  نیست‌،  با  پرسشی  پیروی  می‌زند،  پرسشی‌که  جز  پاسخی  در  پیش ‌کسانی  ندارد که  خـود  بزرگ  بـین  و  کینه‌توز  نیستند.  پرسش  این  است‌:

(فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ )(١٤)

پس  آیـــا  اســـلام  را  مــی‌پذیرید  و  فـرمانبردار  خـدا  مــی‌گردید؟  (‌بــاید  کــه  تسلیم  شـوید  اگر  طالب  حقّ  می‌باشید)‌.

آیا  اسلام  را  می‌پذیرید  و  فرمانبردار  خـدا  مـی‌گردید)  پس  از  ایـن  مـبارزه‌طلبی  و  چـالش  و  نـاتوانی  و  درماندگی‌ای‌ که  چاره‌ای  جز  تسلیم  در  برابر  آن  نیست‌؟  ولی  آنـان  پس  از  ایـن  نـیز  به  خود  بـزرگ‌بینی  و  ستیزه‌جوئی  پرداختند  و  خـویشتن  را  بزرگتر  از  آن  دیدند که  حقّ  و  حقـیقت  را  بپذیرند!!!

حقّ  و  حقیقت  روشن  و  آشکار  بود،  ولی  آنان  بر  منافع  و  سلطه  و  قدرتی‌ که  در  این  جهان  از  آن  بهره‌مند  بودند  می‌ترسیدند،  و  بیمناک  از  آن  بودند  که  کسـانی  را  که  بندگان  آدمیزادگان ‌کرده  بودند  سر  به  شورش  بردارند،  و  به  ندای  دعوت‌کنندۀ  حرّیّت  و کرامت  و  عدالت  و  عزت  پاسخ  مثبت  دهند...  دعوت ‌کننده‌ای  که  ایشان،  را  به  سوی‌: لا إِلَهَ إِلا الله ‌فرامی‌خواند،  و  توحید  و  یکتاپرستی  را  ندا  درمی‌داد...  بدین  جـهت  روند قر‌آنی  پیروی  می‌زند  که  مناسب  حال  ایشان  است‌،  و فرجام‌ کارشان  را  به  تصـویر  می‌کشد،  و  می‌گوید:

(مَنْ کَانَ یُرِیدُ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَهُمْ فِیهَا لا یُبْخَسُونَ (١٥) أُولَئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ إِلا النَّارُ وَحَبِطَ مَا صَنَعُوا فِیهَا وَبَاطِلٌ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ) (١٦)

 کسانی  که  (‌تنها)  خواستار  زندگی  دنیا  و  زینت  آن  باشند  (‌و  جـز  خوردن  و  نـوشیدن  و  امـوال  و  اولاد  را  طـالب  نبوده  و  چشم‌داشتی  به  آخرت  نداشـته  بـاشند،  بـرابـر  سنّت  مـوجود  در  پـیکرۀ  هسـتی‌،  پـاداش  دسترنج  و)  اعمالشان  را  در  این  جهان  بدون  هیچ‌گونه  کم  و  کاستی  بـه  تمام  و  کمال  می‌دهیم  (‌چرا  که  مـدار  ایـن  جهان  بـر  اعمـال  استوار  است‌؛  نـه  بـر  نـیّات  و  مـقاصد،  و  بـر  ایـن  خوان  یغما  چه  دشمن  چه  دوست‌)‌.  آنان  کسانید  که  در  آخرت  جز  آتش  دوزخ  بهره  و  سهمی  ندارند،  و آنچه  در  دنیا  انــجام  می‌دهند،  ضائع  و  هدر  می‌رود  (‌و  بی‌اجر  و  پاداش  می‌شود)  و  کارهایشان  پوچ  و  بیسود  می‌گردد  (‌هرچند  کـه  اعـمالشان  بـه  ظـاهر  انسـانی  و  مردمی  و  عبادی  باشد)‌.

کوششی‌ که  در  این  جهان  صورت  می‌گیرد  میوه  و  بهرۀ  خود  را  دارد،  خواه  صاحب  آن  نظر  به  افقهای  بلند  آن  جهانی  داشته  باشد،  و  خواه  به  منافع  نزدیک  و  محدود  خود  این  جهانی  چشم  بدوزد.  هرکس  زندگی  دنـیا  و  زینت  آن  را  بخواهد،  و  تنها  برای  آن  به‌کار  و کوشش  پردازد،  او  در  این  دنیا  به  نتیجه  و  ثمرۀ  افعال  و  اعمال  خود  می‌رسد،  و  بدان‌گونه ‌که  می خواهد  و  دوست  دارد  در  این  مدّت  محدود  چند  روزه  زندگی  بدان  دسترسی  پیدا  می‌کند،  ولی  در  آخرت  جـز  آتش  دوزخ  بهره‌ای  ندارد.  زیرا  او  چیزی  را  پیشاپیش  برای  آخـرت‌ خود  نفرستاده  است‌،  و  برای  آن  حسابی  افتتاح  و  باز  نکرده  است‌.  پـس  به  نتائج  همۀ  اعمال  دنیا  در  دنیا  نائل  می‌شود،  ولی  اعمال  دنیوی  او  در آخرت  پوچ  و  بیسود  می‌گردد  و  در  آنجا  ارج  و  بهائی  به  افعال  وی  داده  نمی‌شود...  واژۀ  «‌حبط‌«  گرفته  شده  است  از:

( من حبطت الناقة ).

براثر  بیماری  شکم  شـتر  ماده  باد  کرده  است  و  آماسیده است .

این  واژه  تصویری  از  مناسبت  عمل  نفخ‌ کرده  و  ورم  کرده‌ای  در  این  جهان  است‌،  عملی ‌که  همچون  این  نوع  بیماری  شتر،  منتهی  به  هلاک  و  نابودی  می‌گردد.

ما  امروز  بر  ایـن  زمین  افراد  و  قبائل  و  مـلّتهائی  را  می‌بینیم‌ که  برای  دنیا کار  می‌کنند  و  می‌کوشند،  و  به  پاداش  و  ثمرۀ ‌کار  و  تلاش  خود  می‌رسند.  دنیای  ایشان  آراسته  و  پیراسته  است  و  زیب  و  زینت  دارد،  و  جـهان  آنان  باد کرده  است  و  آمـاسیده  است‌!  روا  نـیست‌  که  شگفت‌زده  شویم  و  بپرسیم‌:  چرا  این  چنین  است‌؟  چه  این  قانون  و  سنّت  خدا  است‌ که  در کرۀ  زمین  جریان  دارد:

(مَنْ کَانَ یُرِیدُ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَهُمْ فِیهَا لا یُبْخَسُونَ )(١٥)

کسانی  که  (‌تنها)  خواستار  زندگی  دنیا  و  زینت  آن  باشند  (‌و  جـز  خوردن  و  نـوشیدن  و  امـوال  و  اولاد  را  طـالب  نبوده  و  چشـم‌ داشتی  به  آخرت  نداشته  بـاشند،  بـرابر  سـنّت  مـوجود  در  پـیکرۀ  هستی‌،  پـاداش  دسـترنج  و)  اعمالشان  را  در  این  جهان  بدون  هیچ گونه  کم  و  کاستی  به  تمام  و  کمال  می‌دهیم  (‌چرا  کـه  مدار  ایـن  جهان  بـر  اعمال  استوار  است‌؛  نـه  بـر  نـیّات  و  مقاصد،  و  بـر  ایـن  خوان  یغما  چه  دشمن  چه  دوست‌)‌.

ولی  تسلیم  این  قانون  و  سنّت  و  نتائج  و  ثـمرات  آن  شدن  نباید  این  مطلب  را  از  یاد  ما  ببرد:  ایـن‌گونه  اشخاص  می‌توانند  همان  کارهائی  را که  می‌کرده‌اند  بکنند،  و  در  عین  حال  جانهایشان  به  آخرت  چشم  بدوزد  و  سرای  دیگر  را  در  مدّ  نظر  بگیرند،  و  خدا  را  درکارها  و  تلاشها  و  بهره‌وریها  و  بهره‌برداریها  حاضر  و  نـاظر  بدانند، درنتیجه  به  زینت  و  نعمت  این  جهان  بدون  کم و کاست  برسند،  و  به  زینت  و  نعمت  و  بهره وری  و  بهره‌مندی  آن  جهان  نیز  دستیابی  پیدا  کنند.

کار کردن  برای  جهان  دیگر  مانع  کار کردن  برای  ایـن  جهان  نمی‌شود.  وقتی‌ که  آدمی  متوجّه  خدا  باشد  و  در  کار  خود  خدا  را  در نظر  بگیرد،  نه ‌تنها  هیچ  از  مقدار کار  این  جهانی  و  سود  آن  نمی‌کاهد،  بلکه ‌کوشش  را  فزونتر  و  ثمرۀ  کوشش  را  برکت‌دار  مـی‌کند،  و کسب  و کار  را  پاکیزه‌،  و  بهره‌مندی  و  بهره‌وری  را  نیز  پاکیزه  می‌سازد،  و  افزون  بر  نعمت  و  لذّت  این  جهان‌،  نعمـت  و  لذّت  آن  جهان  را  هم  می‌افزاید.  مگر  این ‌که  غرض  از  بهره‏مندی  و  بهره‌وری  از  متام  و کالای  این  جهان‌،  شهوات  و  لذائذ  حرام  بوده  باشد،‌که  این ‌کـار  نـه ‌تنها  در  آن  سـرا  مـایۀ  هلاک  است‌،  بلکه  در  این  سرا  نیز  سبب  نابودی  می‌گردد،  هرچند  هم  پس  از گذشت  مدّت  زمانی  باشد.  این  امر  در  زندگی  ملّتها  و  در  زندگی  افراد،  پدیدار  و  نمودار  است‌،  و  عـبرتهای  تـاریخ  روزگـاران  گواه  سـرنوشت  شـوم  ملّتـهائی  است‌ که  به  دنبال  شهوات  رفته‌اند  و  به  لجنزار آن افتاده اند.

پس  از  آن‌،  رونــد  قــرآنــی  نگـاهی  مـی‌انـدازد  بـه  موضعگیری  مشرکان  در  برابر  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله وسلّم حقّ  و  حقیقتی‌ که  از  سوی  یزدان  با  خود  به  ارمـغان  آورده  است‌،  و  همچنین  می‌نگرد  به  این  قرآنـی‌ کـه  گـواهـی  می‌دهد  بر  این ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم  دلیلی  و  برهانی  با  خـود  از  سوی  خدا  دارد،  و  او  از  جانب  خـدا  فـوستاده  شـده  است‌. کتاب  موسی  هم  که  قبلاً  نازل  گـردیده  است  بر  پیغمبری  او  گواهی  می‌دهد...  روند  قرآنی  به  همۀ  ایـن  دلائـل  و  بـراهینی  اشـاره  مـی‌نماید کـه  مـربوط  به  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم    و  به  دعوت  و  به  رسالت  او  است‌.  تا  بـا  این  نگرش‌،  دل  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله وسلّم   و  دل ‌گروه  مؤمن  را  ثابت  و  استوار  بدارد.  سپس  روند  قـرآنـی  کسـانی  از  دســـته‌ها  و  گـروه‌های  مشــرکان  را  از  آتش  دوزخ  می‌ترساند که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم   را  قبول  نمی‌کنند،  و  ایشان  را  در  صحنه‌ای  از  صـنه‌های  عذاب  روز  قیامت  نشان  می‌دهد،  صحنه‌ای  که  رسـوائـی  و  خـواری  در  بـرابـر  سرکشی  و  تکـبّری  کـه  مـی‌ورزیده‌انـد  آن  صـحنه  را  می‌پوشاند  و  فراگیرد.  همچنین  روند  قرآنـی  مـقرّر  می‌دارد که  این  افرادی ‌که  به  باطل  به  خویشتن  می‌بالند،  و  دشمنان  حقّ  و  حقیقت  هستند،  ناتوانتر  از  آن  هستند که  از  عـذاب  خدا  بگـریزند  و  خویشتن  را  بـرهانند،  و  درمانده‌تر  از  آن  هستند که  جز  خدا  اولیاء  و  دوستانی  را  بیابند...

(لاجَرَم أنََّهم فی الآخرة هم الأخْسَرونَ)

مسلّماً  آنان  در  آخرت  زیـانبارترین  (‌مـردمان‌)  هسـتند  (‌چرا  که  سعادت  خود  را  باخته‌اند،  و  باقی  را  به  فـانی‌،  و  نعمت  را  به  نقمت‌،  و  جنان  را  به  نیران  داده‌اند.

روند  قرآنی  میان  ایشان  و  میان  مـؤمنان  سـنجشی  به  شکــل  محسوس  و  مشـهود  برقرار  می‌کند،  شکل  محسوس  و  مشهودی‌ که  فرق  بسـیاری  را  به  تـصـویر  می‌کشد کـه  در  سـرشت  آن  دو گـروه  است‌،  و  فـاصلۀ  زیادی  را  پیش  چشم  می‌دارد کـه  در  موقعیّت  و  حـال  آنان‌،  هم  در  دنیا  و  هم  در  آخرت  موجود  است‌:

(أَفَمَنْ کَانَ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً أُولَئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الأحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ) (١٧)

آیا  کسی  که  دلیل  و  برهان  روشنی  (‌به  نام  فطرت  و  عقل  سلیم‌)  از  سوی  پروردگار  خـود  دارد  (‌و  بــا  نور  آن  بـه  آفاق  و  انفس  می‏نگرد  و  به  وجود  آفریدگار  جـهان  پـی  می‌برد)  و  گواهی  از  جانب  خدا  (به  نام  قرآن‌)  به  دنبال  آن  می‌آید  (‌و  بر  صدق  دریافت  عقل  او  از  جهان‌،  شـهادت  می‌دهد  و  برداشت  وی  را  تـصدیق  مـی‌نماید)  و  قبل  از  قرآن  (‌هـم  جملگی  کتاب‌های  آسـمانی‌،  ایـن  راه  را  تأیـید  کرده‌اند  و  در  این  مسیر  رقته‌انـد،  از  آن  جـمله  تـورات‌،  یعنی‌)  کتاب  موسی  که  رهبر  و  رحمت  بـوده  است‌،  (‌آیـا  چنین  کسانی  با  افرادی  برابـرند  که  بـا  چشـم  خرد  بـه  مـلکوت  جـهان  نـمی‌نگرند،  و  به  کتابهای  آسـمانی  و  پیغمبران  الهی  گوش  دل  فرانمی‌دهند،  و  جـز  به  فکر  دنـیا  نبوده  و  گمراه  بسر  می‌برند  و  گمراه  مـی‌میرند؟‌)‌.  آنـان  (‌که  دربارۀ  کائنات  می‌اندیشند  و  با  چراغ  عقل  پروردگار  خـود  را  مـی‌یابند  و  تـاریخ  انـبیاء  و  گذشتگان  را  پـیش  چشم  می‌دارند)  بیگمان  به  قرآن  ایمان  می‌آورند  (  چرا  که  آن  را  با  دید  جهان‌بین  و  بینش  حقّگرای  خویش  همگام  و  همنوا  می‌بینند)‌.  هرکس  از  گروهها  (‌و  طوائف  گمراه  که  دشمن  حقّ  و  حقیقت  و  ادیان  و  انبیاء  خدایند)  به  قرآن  ایـــمان  نـیاورد،  میعادگاه  او  آتش  است  (‌و جملگی  گمراهان  گریزان  از  نـور  قرآن‌،  در  آتش  سـوزان  دوزخ  گرد  می‌آیند  و  چه  بد  جایگاهی  است‌!  ای  پیغمبر!)  دربارۀ  قرآن  شکّ  و  گمانی  به  خود  راه  مده‌.  قرآن  حقّ  است  و  از  سوی  پروردگارت  آمده  است‌،  ولی  بیشتر  مردم  (  حقّ  را  نمی‌پذیرند  و  بـه  چـیزی  کـه  بـاید  ایـمان  داشت‌)  ایـمان  نمی آورید.

(وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أُولَئِکَ یُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَیَقُولُ الأشْهَادُ هَؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ (١٨) الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَیَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ (١٩) أُولَئِکَ لَمْ یَکُونُوا مُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَمَا کَانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ یُضَاعَفُ لَهُمُ الْعَذَابُ مَا کَانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَمَا کَانُوا یُبْصِرُونَ (٢٠) أُولَئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ (٢١) لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الآخِرَةِ هُمُ الأخْسَرُونَ )(٢٢)

چه  کسی  ستمگرتر  از  کسی  است  که  به  خدا  دروغ  بندد؟‌!  (‌کسانی  که  به  خدا  دروغ  مـی‌بندند  و  چیزهائی  را  بـدو  نســـبت  مـی‌دهند  که  از  او  نیست‌،  در  قـیامت  بـه  گونۀ  خاصی‌)  آنان  به  پروردگارشان  عرضه  می‌گردند  (‌و  در  دادگاه  عدل  الهی  به  سان  می‌شوند)  و  گواهان  (‌حاضر  در  آنجا،  اعم  از  پیغمبران  و  فرشتگان  و  غیره  بـر  آنـان  گواهی  می‌دهند  و)  می‌گویند:  اینان  بر  پروردگار  خـود  دروغ  بسته‌اند  (‌و  لذا  زشت‌ترین  گناه  و  رسواکننده‌ترین  ستم  را  مرتکب  شده‌اند)  هان‌!  نفرین  خدا  بـر  سـتمگران  بـــاد!  آن  ســتمکارانـی  کـــه  (‌مـــردمان  را)  از  راه  خــدا  بـازمی‌داشـتند،  و  (‌بـر  راسـتای  خداشـناسی  سـدّها  و  مانعها  ایجاد  می‌کردند،  و  در  دلهـای  مـردمان  شکـّها  و  گمانها  می‌انداختند  تا  آنان  را  منحرف  سازند  و  بدیشان‌)  راه  خدا  را  کج  و  نادرست  نشـان  دهـند،  و  آنـانی  که  بـه  آخرت  کفر  می‌ورزیدند  (‌و  به  جهان  دیگر  ایمان  نداشتند.  این  کافران‌)  چنان  نیستند  که  آنـان  بـتوانـند  (‌خدا  را  از  عذاب  رساندن  به  خود)  در  دنیا  ناتوان  و  درمانده  سازند  (‌و  از  قلمرو  قدرت  او  خـارج  شـوند.  اگر  خدا  بـخواهـد  ایشان  را  گرفتار  عذاب  و  بلائی  کند)  آنان  بجز  خدا  یاور  و  فریادرسی  نـدارنـد  (‌که  ایشـان  را  از  عذاب  و  بـلای  آسمانی  بـرهاند.  در  آخـرت  هـم  بـه  سـبب  عصیان  و  طغیانشان‌)  عذابشان  چندین  برابر  می‏‎گردد  (‌و  پیوسته  افـزونتر  و  افزونتر  مـی‌شود.  چرا  که  در  دنـیا)  آنـان  نمی‌توانستند  (‌نشانه‌های  خداشناسی  پخش  در  آفاق  و  انفس  را)  بشنوند  و  ببینند.  آنان  کسانیند  که  خویشتن  را  زیانبار  می‏‎کنند  و  هستی  خود  را  می‌بازند،  و  معبودهائی  را  که  به  دروغ  به  هم  می‌بافند  و  می‌سازند،  کم  و  نـاپدید  می‌گردند  (‌و  دروغگوئیها  و  یاوه‌سرائـیهایشان  از  بـین  می‌رود  و  بیفائده  و  بیسود  می‌شود)‌.  مسلّماً  در  آخرت  زیانبارترین  (‌مردمان‌)  هستند  (‌چرا  که  سعادت  خود  را  باخته‌اند،  و  باقی  را  به  فانی‌،  و  نعمت  را  به  نعمت‌،  و  چنان  را  به  نیران  داده‌اند  )‌.

(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَخْبَتُوا إِلَى رَبِّهِمْ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ )(٢٣)

بیگمان  کسانی  که  ایمان  آورده‌اند  و  کـارهای  شـایسته  کرده‌اند  و  به  خدای  خویش  آرمیده‌اند  (‌و  کرنش  برده‌اند  و  تسلیم  فرمانش  شده‌اند)  آنـان  بـهشتیانند  و  در  آنـجا 

جاودانه  می‌مانند.

(مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالأعْمَى وَالأصَمِّ وَالْبَصِیرِ وَالسَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلا أَفَلا تَذَکَّرُونَ )(٢٤)

 حال  این  دو  گروه  (‌یعنی  مؤمنان  و  کافران‌)  همانند  حال  کور  و  کر،  یا  بینا  و  شنوا  است‌.  آیـا  حـال  و  مال  ایـن  دو  گروه  یکی  است‌؟  آیا  یادآور  و  پندپذیر  نمی‌گردید؟‌. درازی  این  آیه‌ها،  و  دگـرگونی  اشـاره‌ها  و  الهـامها  در  آنها،  و  همـین  جوراجوری  نگرشها  و  آهـنـگها،  همۀ  اینها  توجّه  می‌دهند  به  چیزی‌ که  گروه  اندک  مؤمنان  در  این  دوران  سخت  و  شدید  تاریخ  دعوت‌،  با  آن  درگیر  و  رویاروی  بودند.  همچنین  برای  ما  نیاز  موضعگیری  به  چنین  پیکار  بیانی  الهامگرانه‌ای  را  به  تـصویر  مـی‌کشد،  همان‌گونه‌ که  برای  ما  سرشت  جنبشی  این  قـرآن  را  به  تصویر  مـی‌زند،  بـدان  هـنگام  کـه  بـا  جـهان  واقــعیّت  رویاروی  می‌گردد،  و  با  آن  جهاد  بزرگی  را  می‌آغازد.  مزۀ  این  قرآن  را  نمی‌چشد  مگر کسی‌ کـه  بـه  هـمچون  پــیکاری  نـرو  رود،  و  با  هـمچون  مـوضعگیریها  و  موقعیّتهائی  رویاروی  شـود  کـه  قـرآن  در  آنـها  نـازل  می‌گردید  تا  با  آنها  رویاروی‌ گردد  و  برزمد. کسانی‌ که  نشسته‌اند  و  معانی  قرآن  و  مفاهیم  و  مقاصد  آن  را  لمس  می‌کنند  و  می‌پسایند،  و  تنها  قرآن  را  از  نظر  سخن  یا  هنر  بررسی  مـی‌کنند،  و  خـودشان  دور  از  پـیکار  و  دور  از  جنبش  نشسته‌اند،  نمی‌توانند  چیزی  را  از  حقیقت  قـرآن  در  این  نشستن  سرد  و  بی‌حرکت  دریافت ‌کنند...  حرکت  و  جنببش  این  قرآن  هرگز  برای  نشستگان  پیدا  و  هویدا  نمی‌شود،  و  راز  و  رمز  این  قرآن  برای‌کسانی  جلوه‌گر  و  آشکار  نمی‌گردد که  سلامت  و  راحت  تـوأم  با  بندگی  برای  غیر  خدا  را،  و کـرنش  بـردن  و  اطـاعت ‌کـردن  از  طاغوت  را  به  جای  خدا،  ترجیح  می‌دهند  و  بر می‌گزینند!   

(أَفَمَنْ کَانَ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً أُولَئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الأحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ) (١٧)[5]

روایتهای  گوناگونی  ذکر  شـده  است  دربارۀ  ایـن  کـه  مقصود  این  فرمودۀ  یزدان  بزرگوار  چیست‌:

(أَفَمَنْ کَانَ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ ).

آیا  کسی  که  دلیل  و  برهان  روشنی  (‌به  نام  فطرت  و  عقل  سلیم‌)  از  سوی  پروردگار  خود  دارد....

یا  مراد  این  بند  از  فرمودۀ  ایزد  متعادل  چیست‌:

(وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ ).

و  گواهی  از  جانب  خدا  (‌به  نام  قرآن‌)  به  دنبال  آن  می‌آید.  و  یا  مرجع  ضمیر  در  واژه‌های‌:  «‌ربّه‌« و  «‌یتلوه‌«  و  «‌منْه‌« کدام  است‌...  ارجح  روایتها  -  آن‌گونه ‌که  من  تشـخیص  داده‌ام  -  ایــن  است  کـه  مـراد  از  ایـن  فـرمودۀ  خدای  بزرگوار:  (أَفَمَنْ کَانَ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ)   پیـغمبر  خدا  صلّی الله علیه و آله وسلّم   است‌.  و  به  پیروی  از  او  مراد  هرکـس  دیگری  است‌که  ایمان  بیاورد  به  چیزی  که  او  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌ که  قـرآن  است‌.  مـقصود  از  ایـن  فـرمودۀ  یزدان‌:  (رَبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ)دلیل  و  برهانی  است  که  از  ســوی  پــروردگار  مــی آید  و  بـر  نـبوّت  و  رسـالت  پیغمبر صلّی الله علیه و آله وسلّم  ‌گواه  است‌.  آن  هم  این  قـرآنـی  است‌ کـه  خودش  گواهی  می‌دهد  بر  این  که  وحی  یـزدان  است‌،  و  کسی  از  انسانها  نمی‌تواند  همچون  قرآنی  را  بسـازد  و  بیاورد  (وَمِنْ قَبْلِهِ)  یعنی  پیش  از  این  شـاهد کـه  قـرآن  است‌.  (کِتَابُ مُوسَى) نیز  بر  صدق  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم ‌گواهی  می‌دهد،  گواهی  آن‌،  هم  بشارتی  به  قدوم  او  است‌،  و  هم  موافقتی  است  که  اصول  و  ارکان‌ کتاب  موسی  با  قـرآن  دارد که  محمد  صلّی الله علیه و آله وسلّم  بس  از  او  با خود  به ارمغان  آورده است‌.

چیزی‌ که  این  سخن  را  در  نـظرم  آراسته  است  و  مـایۀ  ترجیح  آن  در  پیش  من  شده  است‌،  وحدت  تعبیر  قرآنی  در  سوره  است‌.  وحـدت  تـعبیری ‌کـه  پیوند  پیغمبران  بــزرگوار  با  پـروردگارشان  را  صـادقانه  به  تصویر  مـی‌کشد،  و  دلیـل  و  برهانی  را  ذکر  می‌کند که  در  اندرونشان  می‌یابند،  و  در  پرتو  آن  یقین  و  اطمینان  پیدا  می‌کنند که  خدا  بدیشان  وحی  مـی‌کند،  و  هـمچنین  در  پرتو  آن  خدا  را  در  دلهایشان  حاضر  و  واضح  و  یـقینی  می بینند  و  به‌ گونه‌ای  بدو  ایمان  پیدا  می‌کنند که  شکّ  و  تردیدی  برایشان  در  شـناخت  یـزدان  نـمی‌ماند.  مـثلاً  نوح  علیه السلام در  این‌ راستا  به  قوم  خود  می‌گوید:

(قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَآتَانِی رَحْمَةً مِنْ عِنْدِهِ فَعُمِّیَتْ عَلَیْکُمْ أَنُلْزِمُکُمُوهَا وَأَنْتُمْ لَهَا کَارِهُونَ) (٢٨)

ای  قوم  من‌!  بـه  مـن  بگوئید،  اگر  مـن  دلیـل  روشـنی  از  پروردگارم  داشته  باشـم  (‌که  علم  ضروری  من بر گرفته  از  دانش  و  بینش  پیغـمبری  است‌)  و  خداونـد  از  سـوی  خود  رحمتی  به  من  عطاء  فرموده  باشد  (‌که  نبوّت‌ است‌)  و  این  رحمت  الهی  (‌به  سبب  تـوجّه  شـما  بـه  مـادیّات  و  غفلت  از  معنویّات‌)  بر  شما  پـنهان  مـانده  بـاشد،  آیـا  مـا  می‌توانیم  شما  را  به  پذیرش  آن  واداریـم‌،  در  حالی  که  شما  دوستش  نمی‌دارید  و  منکر  آن  می‌باشید؟  (‌دین  را  با  اجـبار  کــه  نـمی‌شود  بـه  دیگران  تـحمیل  و  تـزریق  کرد). (‌هود/28) 

صالح  علیه السلام خـود  این‌ سخن  را  می‌گوید:

(قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَآتَانِی مِنْهُ رَحْمَةً فَمَنْ یَنْصُرُنِی مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَیْتُهُ فَمَا تَزِیدُونَنِی غَیْرَ تَخْسِیرٍ) (٦٣)

گفت:  ای  قوم  من‌!  به  من  بگوئید،  اگر  من  (‌در  دعوت  شما  به  پرستش  خدای  یگـانه‌)  از  سوی  خدا  دلیـل  روشـنی  داشته  باشم  و  او  از  جانب  خود  به  من  رحمت  (‌نبوّت  و  رسالت‌)  داده  باشد،  حال  اگر  از  فرمان  او  سرکشی  کنم‌،  چه  کسی  مرا  در  برابر  (‌خشـم‌)  خدا  یـاری  مـی‌دهد  و  از  عذاب  او  رستگار  می‌سازد؟‌!  شما  کـه  جز  بـر  زیـان  و  هلاک  من  نمی‌افزائید.  (هود/63 )

شعیب علیه السّلام  همچون‌ سخنی  می‌گوید:

(قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَرَزَقَنِی مِنْهُ رِزْقًا...).

 گفت‌:  ای  قوم  من‌!  اگر  من  (‌بر اثر  نبوّت‌)  دلیل  آشکاری  از  پروردگارم  داشته  باشم  (‌و  به  یقین  کامل  رسیده  باشم‌)  و  روزی  خوبی  (‌علاوه  از  نبوّت‌)  به  من  عطاء  ‌فر‌موده  باشد....(‌هود/88‌)

 این  تعبیر  یگانه‌ای  است  از  حال  یگانه‌ای  که  پـیغمبران  بزرگوار  با  پروردگار  خود  دارنـد،  حـال  یگـانه‌ای  که  حقیقت  چیزی  را  به  تصویر  می‌کشد که  پیغمبران  یزدان  آن  را  در  دل  خود  یقیناً  مـی‌بینند.  ایـن  چـیز،  حقیقت  الوهیّت  است‌ که  آن  را  در  اندرونشان  می‏یابند،  و  راست  است  که  پروردگارشان  از  راه  وحی  نیز  با  ایشان  تماس  می‌گیرد...  این  یگانگی  در  تعبیر  از  حال  یگانه‌،  در  روند  سوره‌،  از  روی  هدف  بوده  و  مقصود  است  -  همان‌ گونه  که  قبلاً  در  معرّفی  سوره‌ گـفتیم  -  و  مـراد  اثـبات  ایـن  مــوضوع  است ‌کــه  شاً‌ن  و  مــقام  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بـا  پروردگارش  و  با  وحی‌ای ‌که  بدو  می‌شود،  بسان  شأن  و  مقامی  است ‌که  پـیش  از  او  سـائر  پیغمبران  بزرگوار  داشته‌اند.  این  هم  از  یک ‌سو  تهمتها  و  ادّعاهای  پـوچ  و  دروغینی  را  باطل  می‌سازد که  پیرامون  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  هـم  می‌بافتند  و  سر  هم  می‌کردند.  از  دیگر  سو  این  کار،  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  و گروه  اندک  مؤمنانی  را که  در  خدمت  او  بودند  بر  حقّ  و  حقیقتی  ثابت  و  استوار  می‌داشت ‌که  با  خود  داشتند.  این  حقّ  و  حـقیقت  هـمان  حـقّ  و  حـقیقت  یگانه‌ای  بود  که  همۀ  پیغمبران  با  خود  به  ارمغان  آورده  بودند،  و  پیروان  پیغمبران  جملگی  تسلیم  آن  بودند.

معنی‌ کلّی  آیه  چنین  می‌شود:  آیا  این  پیغمبری‌ که  دلائل  و  شواهد  بر  صدق  او  و  بر  صحّت  ایمان  و  یقین  او  پیاپی  می‌آیند  و  همدیگر  را  تقویت  و  پشتیبانی  مـی‌کنند،  بـه  گونه‌ای‌ که  در  درون  نفس  خود  دلیل  روشنی  و  حـجّت  اطمینان ‌بخشی  را  می‌یابد  که  از  سوی  پـروردگار  بدو  ارمغان  گردیده  است‌،  و  شاهد  دیگری  کـه  پـیش  از  آن  آمده  است  و  بر  صدق  او  گواهی  می‌دهد،  و  آن  کـتاب  موسی  است‌،  کتابی  که  پیشوای  رهبری  بنی‌اسـرائـیل  و  رحمت  یزدان  بوده  و  بر  آنان  نارل  گردیده  است‌،  و  این  چنین ‌کتابی  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  تـصدیق  مـی‌کند  بـا  بشارتی ‌که  حامل  آن  است  و  مژدۀ  قدوم  او  را  می‌دهد،  و  هــمچنین  او  را  تـصدیق  مـی‌کند  با  مـطابقت  اصول  اعتقادی‌ای  که  ادیان  خدا  جـملگی  بـر  آنـها  اسـتوار  و  پایدار  هستند...  می‌گوید:  آیا  کسی‌ که  این  شأن  و  مقام  او  است‌،  جای  آن  است  کـه  تکـذیب  شـود  و  پـذیرفته  نگردد  و  با  او  دشمنی  و  ستیز  شـود،  بـدان ‌گـونه ‌کـه  گروه‌هائی  از  دسته‌های  مشرکان  با  او  دشمنی  می‌ورزند  و  ستیزه‌گری  می‌کنند؟  واقعاً  کار  بس  زشت  و  ناپسندی از  جهات  مختلفی  است‌ که  با  وجود  همۀ  ایـن  شـواهد  پیاپی  و  تقویت‌کنندۀ  همدیگر  انجام  می‌پذیرد.

آنگاه  روند  قرآنی  مواضع  کسانی  را  عرضه  می‌کند که  بدین  قرآن  ایمان  می‌آورند،  و  مـواضـع  اشـخاصی  از  گروه‌ها  و  دسته‌ها  را  نشان  می‌دهد که  بدین  قرآن  ایمان  نمی‌آورند  و  آن  را  باور  نمی‌دارند.  ضمناً  پاداش  آنان  و  کیفر  اینان  در  آخرت  را  تذکّر  می‌دهد،  پاداش  و کیفری  که  در  انتظارشان  است‌.  روند  قرآن  بسی  بر  ثـابت ‌قدم  بودن  و  استوار  داشتن  پـیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و کسـانی  تکـیه  می‌کند که  به  حقّ  و  حقیقتی  ایمان  می‌آورند که  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌.  دیگر  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  مؤمنان  همراه  او  را  همچون  تکذیب‌کنندگان‌ کافر که  بیشترین  مردمان  در  آن  زمان  بودند  نـمی‌ترساند  و  آشفته  و  پریشان  نمی‌گرداند:

(أُولَئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الأحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ) (١٧)

آنان  (‌که  دربارۀ  کـائنات  می‌انـدیشند  و  بـا  چراغ  عـقل  پروردگار  خود  را  می‌یابند  و  تاریخ  انبیاء  و  گذ‌شتگان  را  پیش  چشم  می‌دارند)  بیگمان  به  قرآن  ایـمان  مـی‌آورند  (‌چرا  که  آن  را  با  دید  جهان‌بین  و  بینش  حقّگرای  خویش  همگام  و  همنوا  می‌بینند)‌.  هر کس  از  گروهها  (‌و  طوائـف  گمراه  که  دشمن  حقّ  و  حقیقت  و  ادیان  و  انبیاء  خدایند)  به  قرآن  ایمان  نیاورد،  میعادگاه  او  آتش  است  (‌و  جملگی  گمراهان  گریزان  از  نـور  قرآن‌،  در  آتش  سـوزان  دوزخ  گرد  می‌آیند  و  چه  بد  جایگاهی  است‌!  ای  پیغمبر!)  دربارۀ  قرآن  شکّ  و  گمانی  به  خود  راه  مده‌.  قرآن  حقّ  است  و  از  سوی  پروردگارت  آمده  است‌،  ولی  بیشتر  مردم  (‌حقّ  را  نمی‌پذیرند  و  بـه  چـیزی  که  بـاید  ایمان  داشت‌)  ایـمان  نمی‌آورند.

برخی  از  مفسّران  دربارۀ  این  فرمودۀ  خدای  بزرگوار  دچار  اشکال  شده‌اند:

(أُولَئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ ).

آنان  بدو  ایمان  دارند.

مقصود  از  این  فرمودۀ  یزدان‌:

(أَفَمَنْ کَانَ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ ...).

آیا  کسی  که  دلیل  و  برهان  روشنی  (‌به  نام  فطرت  و  عقل  سلیم‌)  از  سوی  پروردگار  خود  دارد  (‌و  با  نـور  آن  بـه  آفاق  و  انفس  می‏نگرد  و  به  وجود  آفریدگار  جهان  پـی  می‌برد)  و  گواهی  از  جانب  خدا  (‌به  نام  قرآن‌)  به  دنبال  آن  می آید....

خود  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است‌،  همان ‌گونه  که  قبلاً گفتیم‌...  چه  مقصود  از  ‌«‌اولئک‌«  یعنی  آنان‌،  جماعتی  است ‌که  به  ایـن  وحی  و  به  ایـن  دلیل  و  برهان  روشـن  ایمان  می‌آورند...  در  این  صورت  هیچ گو‌نه  اشکالی  وجود  نخواهد  داشت‌.  زیرا  ضمیر  در:  (‌أولئکَ  یُؤمنُون ‌به )‌.  آنان  بدان  ایمان  می‌آورند  به  «‌شاهدٌ»  برمی‌گردد که  قرآن  است‌.  و  ضمیر  در:  (‌و مِنْ‌ ‌قَبْلهِ)   پـیش  از آن  نیز  به  قرآن  برمی‏گردد،  همان ‌گونه ‌که  قبلاً گفتیم‌.  دیگر  اشکالی  نمی‌ماند  در  این  که ‌گفته  شـود:  «‌اولئک  یؤمنُون ‌بـه‌«  یعنی  ایمان  می‌آورند  به  ایـن  شـاهد  که  قــرآن  است‌.  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نخستین ‌کسی  بوده  است ‌که  ایمان  آورده  است  به  چیزی ‌که  بر  او  نـازل  شده  است‌.  پس  از  آن  مؤمنان  ا‌ز  او  پیروی  کرده‌اند،  همان‌ گونه ‌که  در  سورۀ  بقره   آمده  است‌:

(آمن الرسول بما أنزل إلیه من ربه والمؤمنون . کل آمن بالله وملائکته وکتبه ورسله . . .).

فرستادۀ  (‌خدا،  مـحمّد)  مـعتقد  است  بـدانـچه  از  سـوی  پروردگارش  بر  او  نازل  شده  است  (‌و  شکّی  در  رسالت  آسمانی  خود  ندارد)  و  مؤمنان  (‌نیز)  بدان  بـاور  دارنـد.  همگی  بـــه  خـدا  و  فرشتگان  او  و  کـتابهای  وی  و  پیغمبرانش  ایمان  دارند.                                   (‌بقره‌/285‌)

 این  آیه  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اشاره  می‌کند،  و  مؤمنانی  را  همراه  می‌سازند ‌که  ایمان  آورده‌اند  بدانچه  او  بدان  ایمان  آورده  است  و  آن  را  بدیشان  رسانده  است‌...  ایـن  هم  یک  امر  عادی  در  تعبیر  قرآنی  است‌،  و  در  آن  هیچ گو‌نه  اشکالی  پیش  نمی‌آید.

(وَمَنْ یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الأحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ).

 هر کس  از  گروهها  (‌و  طوائف  گمراه  کـه  دشـمن  حقّ  و  حقیقت  و  ادیان  و  انبیاء  خدایند)  به  قرآن  ایمان  نـیاورد،  میعادگاه  او  آتش  است‌.

جایگاه  و  قرارگاهی  است ‌که  خلافی  در  بودن  آن  نیست‌،  و  یزدان  سبحان  است‌ که  آن  را  مقدّر  و  مـقرّر  فرموده  است  و  آن  را  تهیّه  و  آماده‌ کرده  است‌!

(فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ) (١٧)

 (‌ای  پیغمبر!)  دربـارۀ  قرآن  شکّ  و  گـمانی  بـه  خود  راه  مده‌.  قرآن  حقّ  است  و  از  سوی  پروردگارت  آمده  است‌،  ولی  بیشتر  مردم  (‌حقّ  را  نمی‌پذیرند  و  به  چیزی  که  باید  ایمان  داشت‌)  ایمان  نمی آورند.

پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  هرگز  در  چیزی‌ که  بدو  وحی  شـده  است  شکّ  نکرده  است  و  ستیزه‌گری  ننموده  است  -  او  دلیل  روشنی  از  پروردگارش  داشـته  است  -  امّا  ایـن  رهنمود  یزدانی  در  پی  این  همه  دلائل  و  شواهد،  اشاره  به  دلتنگی  و  تنهائی  و  رنجی  دارد که  در  انـدرون  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  تلاطم  درآمده  بود  به  سبب  این ‌ که  دعوت  راکد  و  دشمنان  زیاد  بودند،  و  همۀ  اینها  به  غمز‌دائی  از  او  نیاز  داشت  و  می‌طلبید که  با  همچون  رهنمو‌د  کردنی  و  ثابت  قدم  داشتنی  راه‌گشائی  و  دل‌گشائی  شود.  همچنین  دلتنگی  و  غم  و  اندوهی ‌که  در  اندرون  مؤمنان  اندکی ‌که  اسلام  را  پذیرفته  بودند  در گشت  و  گذار  و  غوغا  بود،  نیاز  به  نسـیم  یـقین  و  اطـمینانی  داشت  کـه  از  سـوی  پروردگار  مهربانشان  ورزیدن ‌گیرد  و  ایشان  را  فرا گیرد.  طلایه‌داران  رستاخیز  اسلامی  بسیار  نیاز  به  اندیشیدن  دربارۀ  این  آیه  دارند.  لازم  است  که  بند  بند  و  بـخش  بخش  این  آیه  را  پژوهش  و  بررسی‌ کنند،  و  هر  اشاره‌ای  و  هر  پرتوی  و  هر  رهنمونی  از  آن  را  با  دقت  ورانداز  و  و‌ارسی  نمایند،  بدان  هنگام  کـه  طـلایه‌داران  رستاخیز  اسلامی  با  همچون  حالی  در  هر  مکانی  روبره  می‌شوند،  و  دیگران  راه  را  بر  ایشان  می‌بندند،  و  در  رویگردانی  از  ایشان  متّحد  و  متّفق  می‌گردند،  و  در  تمسخر  و استهزاء 

بـدانـان‌،  و  در  شکنجه  و  آزارشان،  و  در  تـعقیب  و  تبعیدشان  به  شکلهای ‌گوناگون  مادی  و  معنوی‌،  و  تاخت  آوردن  و  یـورش  بردن  بر  ایشـان  بـا  زشت‌تـرین  و  پلشت‌ترین  انواع  جنگها،  و  همدستی  و  همیاری  همۀ  نیروهای  جاهلیّت  در  زمین‌،  اعمّ  از  نـیروهای  مـحلی  و  جهانی‌،  بر  ضدّ  طلایه‌داران  رستاخیز  اسلامی‌،  و  افزون  بر  اینها  طبلها  به  صدا  درآوردن  و  پرچمها  برافــراشـتن  برای  کسـانی‌ کـه  مـتّحد  و  مـتّفق  می‌شوند  در  چـنین  جنگهای  نابرابر  و  پست  و  خانمانسوزی  با  طلایه‌داران  رستاخیز  اسلامی  به  نبرد  و  پیکار  پردازند  و  بخواهـند  ایشان  را  از  ریشه  براندازند.

طلایه‌داران  رستاخیز  اسلامی‌،  بسیار  نیازمند  اطمینان  و  یقینی  هستند که  این  تأکید  یزدانی  حکیمانه  دربر  دارد:

(فَلا تَکُ فِی مِرْیَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یُؤْمِنُونَ) (١٧)

دربارۀ  قرآن  شکّ  و  گمانی  به  خود  راه  مده‌.  قرآن  حقّ  است  و  از  سوی  پروردگارت  آمـده  است‌،  ولی  بـیشتر  مردم  (‌حقّ  را  نـمی‌پذیرند  و  بـه  چـیزی  که  بـاید  ایـمان  داشت‌)  ایمان  نمی آورند.

طلایه‌داران  رستاخیز  اسلامی  بسیار  نیاز  به  این  دارنـد  که  سایه‌ها  و  پرتوهائی  از  چیزهائی  را  در  اندرون  خود  بیابند  که  پـیغمبران  بـزرگوار  -  صـلوات  الله  عـلیهم‌  و  سَلامه  -  در  اندرون  خود  می‌یافتند،  از  قـبیل‌:  دلیـل  و  برهان  روشنی  کـه  از  سـوی  یـزدان  بدیشان  ارمـغان  مـی‌شد،  و  رحـمت  و  عـطوفتی ‌که  آن  را  از  دست  نــمی‌دادنــد  و  لحـظه‌ای  از  آن  غـفلت  نـمی‌کردند  و  درباره‌اش  گمانی  به  خود  راه  نـمی‌دادنـد،  و  سـدّها  و  مـانعهای  راه  هـر چـه  و  هـر  انـدازه  می‏بود  بـه  پـیش  می‌تاختند:

(قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَآتَانِی مِنْهُ رَحْمَةً فَمَنْ یَنْصُرُنِی مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَیْتُهُ فَمَا تَزِیدُونَنِی غَیْرَ تَخْسِیرٍ) (٦٣)

گفت‌:  ای  قوم  من‌!  به  من  بگوئید،  اگر  من  (‌در  دعوت  شما  به  پرستش  خدای  یگانه‌)‌،  از  سوی  خدا  دلیـل  روشنی داشته  باشم  و  او  از  جانب  خود  به  من  رحمت  (‌نـبوّت  و  رسالت‌)  داده  باشد،  حال  اگر  از  فرمان  او  سرکشی  کنم‌،  چه  کسی  مرا  در  برابر  (‌خشم‌)  خدا  یـاری  مـی‌دهد  و  از  عذاب  او  رستگار  می‌سازد؟‌!  شـما  که  جز  بـر  زیـان  و  هلاک  من  نمی‌افزائید.(‌هود/63)

  این  طلایه‌داران  به  همان  کـاری  مـی‌پردازنـد  کـه  آن  کاروان  بزرگوا‌ر  پیغمبران  -  صلوات  ا‌لله  و  سلامه  علیهم  جمیعاً  -  بدان  می‌پرداختند،  و  از  جاهلیّت  همان  چیزی‌ را  می‌یابد  و  می‏‎بیند  کـه  آنـان  از  جاهلیّت  مـی‌یافتند  و  می‌دیدند  ...  زمان  چرخیده  است  و  دیگر باره  به  شکـل  روزی  و  روزگاری  درآمده  است ‌که  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  آن  این  آئین  را  برای  همۀ  مردمان  به  ارمغان  آورد،  و  مردمان  با  جاهلیّتی  با  او  برخورد  کردند که  بدان  رسیده  بودند  پس  از  اسلامی ‌که  قبلاً  ابراهیم‌،  اسماعیل‌،  اسحاق‌،  یعقو‌ب‌،  اسباط  و  نوادگان‌،  یوسف‌،  موسی‌،  هارون‌،  داود،  سلیمان‌،  یحیی‌،  عـیسی  و  سـائر  پـیغمبران  آن  را  بـرای  مردمان  به  ارمغان  آورده  بودند! 

این  جاهلیّت‌،  جاهلیّتی  است ‌که  به  وجود  خداوند  سبحان  اعتـراف  می‌کند  یا  اعتراف  نمی‌کند،  و لیکن  برای  مردمان  اربابانی  در  زمین  برپا  و  پابرجای  می‌دارنـد  که  -  مردمان  برابر  چیزی  فرمانروائی‌ کنند که  خدا  آن  را  فرو  نـفرستاده  است  و  برای  مـردمان  ارزشـها  و  آداب  و  اوضاعی  مقرّر  می‌دارند  که  کرنش  و  عبادت  مردمان  را  بدین  اربابان  نه  به  خداوندگار  جهان  اختصاص  دهـند...  آن‌ گاه  دعوت  اسلامی  بـرای  همۀ  مـردمان  مـی‌آید  و  ایشان  را  فرامی‌خواند  به  ایـن  کـه  ایـن  خـداگـونه‌ها  و  اربابان  زمینی  را  از  زندگی  و  اوضـاع  و  جـامعه‌ها  و  ارزشها  و  قوانین  خود  دور  افکنند،  و  به  سـوی  یـزدان  یگانۀ  جهان  برگردند  و  او  را  خداونـد  خود  بـدانند  و  خداگونه‌ها  و  اربابان  را  با  او  خدا  نخوانند  و  ندانـند،  و  تنها  برای  ایزد  متعال  طاعت  و  عبادت‌ کنند  و کرنش  برند  و  بس‌.  جز  از  شریعت  و  برنامۀ  خدا  پیروی  نکنند،  و  جز  از  امر  و  نهی  او  اطاعت  و  متابعت  ننمایند...  افزون  بر  این  و  آن  هم‌،  پیکار  سختی  میان  شرک  و  توحید،  و  میان  جاهلیّت  و  اسلام‌،  و  بالأخره  میان  طلایه‌داران  رستاخیز  اسلامی  و  بتها  و  این  طاغوتها  در  سراسر گوشه  و کنار  دنیا،  درمی‌گیرد  و  جریان  پیدا  می‌کند!  بدین  جـهت  در  همچون  مواقعی  طـلایه‌داران  رسـتاخیز  اسـلامی  بـاید  خویشتن  را  و  مواضع  خـود  را  همه  و  هـمه  در آئـینه  جهان‌نمای  این  قرآن  ببینند  و  بیابند...  ایـن  برخـی  از  چیزهائی  است‌ که  مراد  ما  است‌،  وقـتی  کـه  مـی‌گوئیم‌:  «‌مزۀ  این  قرآن  را  نمی‌چشد  مگر کسی ‌که  به  هـمچون  پــیکاری  فــرو رود،  و  بــا  همچون  مـوضـعگیریها  و  موقعیّتهائی  رویاروی  شـود کـه  قـرآن  در  آنـها  نـازل  می‌گردید  تا  با  آنها  رویاروی ‌گردد  و  برزمد.  کسانی‌ که  نشسته‌اند  و  معانی  قرآن  و  مفاهیم  و  مقاصد  آن  را  لمس  می‌کنند  و  می‌پسایند،  و  تنها  قرآن  را  از  نظر  سخن  یا  هنر  بررسی  مـی‌کنند،  و  خـودشان  دور  از  پـیکار  و  دور  از  جنبش  نشسته‌اند،  نمی‌توانند  چیزی  را  از  حقیقت  قـرآن  در  این  نشستن  سرد  و  بی حرکت  دریافت ‌کنند...»‌.

*

سپس  روند  قرآنی  بـه  پـیش  مـی‌رود  تـا  بـا کسـانی  رویاروی  شود که  قرآن  را  نمی‌پذیرند،  و گمان  می‌برند  این  قرآن  از  سوی  دیگران  فراهم  آمده  است  و  به  دروغ  به  خدا  نسبت  داده  شده  است‌.  خداوند  سبحان  و  پیغمبر  او  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  تکذیب  می‌کنند...  این  بیان  ناروا  و کفر  و  زندقۀ  بیجا  در  صحنه‌ای  از  صـحنه‌های  قیامت  نـموده  می‌شود که  در  آن  کسانی  عرضه  می‌گردند که  بر  خـدا  دروغ  می‌بندند،  چه  با  گفتارشان‌:  خدا  این‌ کتاب  را  نازل  نکرده  است‌،  و  چه  با  ادّعای  انبازان  و  شرکاء  برای  ذات  خدا.  یا  این  که  ادّعای  ربـوبیّت  زمینی  را  داشـته‌انـد!  ربوبیّت  هم  از  ویژگیهای  الوهیّت  است‌...  نصّ  قرآنی  در  اینجا  چکیده‌وار  اشاره  می‌کند  تا  شامل  هـر  آن  چـیزی  گردد که  وصف  دروغ  بستن  بر  خدا  بر  آن  صدق‌ کند.  این  افراد  روز  قیامت  در  صحنه‌ای  عرضه  می‌گردند  تـا  ایشان  را  به  همگان  بشناسانند  و  مشهور  خاص  و  عام  گردانند  و  در  پیشگاه  همۀ ‌گواهان  و  حاضران  رسـوا  و  خوار  شوند.  در  طرف  دیگری  مؤمنانی  هســند  کـه  بـا  پروردگار  خود  آرمیده‌اند  و  به  عنایت  و  رحمت  او  چشم  امــید  دوخـته‌انـد  و  در  انـتظار  نعمت  والای  بهشت  نشسته‌اند.  روند  قرآنی  برای  هر  دو  دسته  مثالی  می‌زند:  انگار کافران  کور  و کرند،  و  انگار  مؤمنان  بینا  و  شنوایند:

(وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أُولَئِکَ یُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَیَقُولُ الأشْهَادُ هَؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ (١٨) الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَیَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ (١٩) أُولَئِکَ لَمْ یَکُونُوا مُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ وَمَا کَانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ یُضَاعَفُ لَهُمُ الْعَذَابُ مَا کَانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَمَا کَانُوا یُبْصِرُونَ (٢٠) أُولَئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ (٢١) لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الآخِرَةِ هُمُ الأخْسَرُونَ (٢٢) إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَخْبَتُوا إِلَى رَبِّهِمْ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (٢٣) مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالأعْمَى وَالأصَمِّ وَالْبَصِیرِ وَالسَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلا أَفَلا تَذَکَّرُونَ) (٢٤)

چه  کسی  ستمگرتر  از  کسی  است  که  به  خدا  دروغ  بندد؟‌!  (‌کسانی  که  به  خدا  می‌بندند  و  چیزهائی  را  بـدو  نسـبت  می‌دهند  که  از  او  نیست‌،  در  قیامت  به  گونۀ  خاصی‌)  آنان  به  پروردگارشان  عرضه  می‌گردند  (‌و  در  دادگاه  عدل  الهی  به  سان  می‌شوند)  و  گواهان  (‌حاضر  در  آنجا،  اعم  از  پیغمبران  و  فرشتگان  و  غیره  بر  آنان  گواهی  (‌می‌دهند  و)  می‌گویند:  اینان  بر  پروردگار  خود  دروغ  بسته‌اند  (‌و  لذا  زشت‌ترین  گناه  و  رسواکننده‌ترین  ستم  را  مرتکب  شـده‌انـد)  هـان‌!  نـفرین  خـدا  بـر  ستمگران  بـاد!  آن  ستمکارانی  که  (‌مردمان  را)  از  راه  خدا  بازمی‌داشتند.  و  (‌بـر  راسـتای  خـداشـناسی  سـدّها  و  مـانعها  ایـجاد  مــی‌کردند،  و  در  دلهـای  مـردمان  شکـّـها  و  گمانها  می‌انداختند  تا  آنان  را  مـنحرف  سـازند  و  بدیشان‌)  راه  خدا  را  کج  و  نادرست  نشان  دهند،  و  آنانی  که  به  آخرت  کفر  می‌ورزیدند  (‌و  به  جهان  دیگر  ایمان  نداشتند.  ایـن  کافران‌)  چنان  نیستند  که  آنان  بتوانند  (‌خدا  را  از  عذاب  رسـاندن  به  خود)  در  دنیا  ناتوان  و  درمانده  سازند  (‌و  از  قلمرو  قدرت  او  خارج  شوند.  اگر  خدا  بخواهد  ایشـان  را  گرفتار  عذاب  و  بـلائی  کند)  آنــان  بـجز  خدا  یـاور  و  فـریادرسی  نـدارنـد  (‌کـه  ایشــان  را  از  عذاب  و  بـلای  آسـمانی  بـرهاند.  در  آخرت  هـم  بـه  سـبب  عصیان  و  طغیانشان‌)  عذابشان  چندین  برابر  می‏‎گردد  (‌و  پیوسته  افـزونتر  و  افزونتر  مـی‌شود.  چرا  که  در  دنـیا)  آنـان  نمی‌توانستند  (‌نشانه‌های  خداشناسی  پخش  در  آفاق  و  انفس  را)  بشنوند  و  ببینند.  آنان  کسانیند  که  خویشتن  را  زیانبار  می‌کنند  و  هستی  خود  را  می‌بازند،  و  معبودهائی  را  که  به  دروغ  به  هم  می‌بافند  و  می‌سازند،  گم  و  نـاپدید  می‌گردند  (‌و  دروغگوئیها  و  یاوه‌سرائـیهایشان  از  بـین  می‌رود  و  بیفائده  و  بیسود  می‌شود)‌.  مسلّماً  در  آخرت  زیانبارترین  (‌مردمان‌)  هستند  (‌چرا  که  سعادت  خود  را  باخته‌اند،  و  باقی  را  به  فانی‌،  و  نعمت  را  به  نقمت‌،  و  جِنان  را  به  نیران  داده‌اند)‌.  بیگمان  کسانی  که  ایمان  آورده‌انـد  و  کـارهای  شـایسته  کـرده‌انـد  و  بـه  خدای  خویش  آرمیده‌اند،  آیا  حال  و  مآل  این  دو  گروه  یکـی  است‌؟  آیـا  یادآور  و  پندپذیر  نمی‌گردید؟‌.

دروغ  بستن  خودش‌ گناه  زشتی  است‌،‌،  و  ستمی  است ‌که  روا  شده  است  دربارۀ  حقیقت  و  دربارۀ  آن‌  کس ‌که  دروغ  بر  او  بسته  شده  است‌،  چه  رسد  به  آن‌ که  چنین  دروغ  بستنی‌ بر  خدای  متعال  باشد:

(أُولَئِکَ یُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَیَقُولُ الأشْهَادُ هَؤُلاءِ الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ ).

چه  کسی  ستمگرتر  از  کسی  است  که  به  خدا  دروغ  بندد؟‌!  (‌کسانی  که  به  خدا  دروغ  مـی‌بندند  و  چیزهائی  را  بـدو  نسـبت  مـی‌دهند  که  از  او  نـیست‌،  در  قیامت  بـه  گونۀ  خاصی‌)  آنان  به  پروردگارشان  عرضه  می‌گردند  (‌و  در  دادگاه  عدل  الهی  به  سان  می‌شوند)  و  گواهان  (‌حـاضر  در  آنجا،  اعم  از  پـیغمبران  و  فرشتگان  و  غیره  بـر  آنـان  گواهی  می‌دهند  و)  می‌گویند:  اینان  بر  پـروردگار  خود  دروغ  بسته‌اند  (‌و  لذا  زشت‌ترین  گناه  و  رسواکننده‌ترین  ستـم  را  مرتکب  شده‌اند)‌.

چه  رسوائی  و  خواری  است‌ که  با  اشاره  ایشان  را  نشان  دهند  و  گویند:  ‌«‌ایـنان‌«  ...  « ‌ایـنان  کسـانیند  کـه  دروغ  بســته‌اند‌«...  بر  چـه  کسی  دروغ  بسـته‌انـد؟  «‌بر  پروردگارشان‌«  نه  بر کس  دیگری‌!  فضای  رسوائـی  در  این  صحنه  ترسیم  می‌شود.  به  دنبال  عـرضۀ  صحنه‌،  نفرین  متناسب  با  زشتی‌ گناه  می‌آید:

(أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِینَ) (١٨)

هان‌!  نفرین  خدا  بر  ستمگران  باد!.

ظالمان  مشرکان  هستند.  آنان‌ کسانیند  بر  پروردگار  خود  دروغ  بسته‌اند  تا  از  راه  خدا  جلوگیری‌ کنند  و  دیگران  را  از  آن  راه  بازدارند.

(وَیَبْغُونَهَا عِوَجًا).

و  راه  خدا  را  کج  و  نادرست  نشان  دهند.

آنان  ماندن  بر  راستای  راه  را  نـمی‌خواهند،  و  طرح  و  عــملکرد  درست  را  دوست  نـمی‌دارند‌.  بلکه  آنان  می‌خواهند  راه‌ کـج  و  پیچ ‌پیچ  و  نـاهموار  بـاشد  و  به  انحراف  منتهی  شود...  حال  مـراد  ایـن  باشد  راه  را  یـا  حـیات  را  و  یـا  امـور  را  ایـن‌ گونه  نــادرست  و  نابجا  می‌خواهند،  همۀ  اینها  به  یک  معنی  است‌...

(وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ) (١٩)

و  آنانی  که  به  آخرت  کفر  می‌ورزیدند  (‌و  به  جهان  دیگر  ایمان  نداشتند)‌.

واژۀ  «‌هُمْ‌«  یعنی  ایشان‌،  دو  بار  تکـرار گردیده  است  برای  تأکید  و  تثبیت ‌گناه  و  ابراز  آن  در  مقام  رسواگری‌.  کسانی ‌که  برای  خداوند  سبحان  انباز  قرار  مـی‌دهند  و  مشرک  نامیده  مـی‌شوند  و  مشـرکان  همان  ستمگران  هستند،  و  آنان  می‌خواهند  زندگی  سـراسـر کـج  باشد،  وقتی‌ که  از  راستای  راه  اسلام  عدول  مـی‌کنند.  کـرنش  بردن  برای  غیرخدا  و  پرستش  غیرخدا،  جز کجی  در  هر  زاویه‌ای  از  زوایای  نفس‌،  و  در  هر  ناحیه‌ای  از  نواحی  زندگی،  نتیجه  و  ثمره‌ای  ندارد.

پرستش  مردمان  برای  غیریزدان  سبحان  در  درونـها  خواری  و  پستی  پدیدار  می‌سازد،  و  حال  این‌ که  خدا  خواسته  است  درونها  را  و کرامت  و  بزرگواری  برقرار 

و  برجای  بدارد.  و  در  زندگی  ظلم  و  ستم  را  پـدید  می‌آورد،  و  حال  این ‌که  خدا  خواسته  است‌ که  درونها  را  بر  عدالت  و  دادگری  برقرار  و  برجای  د‌ارد.  و  تلاشها  و  کو‌ششهای  مردمان  را  بیهوده  می‌کند  و  هدر  می‌دهد  در  راه  خدا کردن  و  معبود  ساختن  اربابان  زمینی‌،  و  طبل  و  نای  و  نی  زدن  در  پیرامون  آنان‌،  و  باد  بدانان  دمیدن  تا  بیاماسند  و  بزرگ ‌گردند  و  با  نفخ‌ کردن  جای  پروردگار  حقیقی  را  بگیرند  و  پر کنند.  امّـا  چون  ایـن  اربابان  و  خداگو‌نگان  زمینی  خودشان‌ کوچک  و  لاغر  و  ناچیزند  ممکن  نیست  جای  خالی  پروردگار  حقیقی  را  نگرند  و  پر کنند،  بندگان  درمانده  و  پرستشگران  بیچارۀ  ایشـان  پیوسته  در  رنج  و  خستگی  خواهند  بود،  و  به  غم  و  اندوه  همیشگی  دچار  خواهند گردید،  چرا که  باید  شب  و  روز  به  اربابان  و  خداگونگان  خود  بدمند،  و  پرتوها  را  به  سویشان  بتابانند  و  چشمها  را  به  سویشان  خیره‌ کنند،  و  پیرامونشان  دفها  و  نیها  بزنند  و  زمزمه‌ها  و  وردهـا  بخوانند،  تا  بدانجا که  تلاش  و کوشش  انسـانها  هـمه  و  همه  به  جای  صرف  در  راه  تولیدات  مفید  برای  زندگی‌،  به  همچون  رنج  بد  و  ناجور،  و  به  همچون  غم  و  اندوه  همیشگی  بیچاره ‌کننده  تبدیل  می‌گردد...  آیا کجی  و کژی  بدتر  از  این  کجی  و کژی  وجود  دارد؟  و  آیا  نادرستی  و  انحرافی  بدتر  از  این  نادرستی  و  انحراف  پیدا  می‌شود؟‌! 

(  اولیکَ  )  .  آنان‌.

آنان‌ که  دور  و  مطرود  از  رحـمت  یزدانـند  و  نفرین  شدگانند...

(لَمْ یَکُونُوا مُعْجِزِینَ فِی الأرْضِ ).

(‌این  کافران‌)  چنان  نیستند  که  آنان  بتوانند  (‌خدا  را  از  عذاب  رساندن  به  خود)  در  دنیا  ناتوان  و  درمانده  سازند  (‌و  از  قلمرو  قدرت  او  خارج  شوند)‌.

کار  و  بارشان  خدا  را  درمانده  نساخته  است‌،  اگر  خدا  بخواهد  در  دنیا  ایشان  را  به  عذاب ‌گرفتار  سازد...

(وَمَا کَانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ).

 آنان  بجز  خدا  یاور  و  فریادرسی  ندارند  (‌که  ایشان  را  از  عذاب  و  بلای  آسمانی  برهاند)‌.

باور  و  فریادرسی  ندارند ‌که  بدیشان ‌کمک‌ کند  یا  ایشان  را  از  دست  خدا  برهاند.  خـدا  ایشـان  را  برای  عـذاب  آخرت  رها کرده  است  و  آنان  را  با  عذاب  دنیا  ‌یکسره  از  میان  نبرده  است  تا  عذاب  دنیا  و  عذاب  آخرت  را  به  تمام و ‌کمال  بچشند  و  عذاب  دوگانه  داشته  باشند:

(یُضَاعَفُ لَهُمُ الْعَذَابُ ).

عذابشان  چندین  برابر  می‏‎گردد  (‌و  پـیوسته  افزونتر  و  افزونتر  می‌شود  )‌.

چنان  زندگی  کردند  که  گـوئی  دسـتگاه‌های  دریـافتشان  خراب‌ گردیده  است  و  نیروهای  بینش  ایشان  بیکاره  شده  است  و  معطّل  مانده  است‌.  بدان‌ گونه  که  انگار  گوش  و  چشم  نداشته‌ا‌ند  تا  بشنوند  و  ببینند:

(مَا کَانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَمَا کَانُوا یُبْصِرُونَ) (٢٠)

 (‌در  دنیا  )  آنان  نمی‌توانستند  (‌نشـانه‌های  خداشـناسی  پخش  در  آفاق  و  انفس  را)  بشنوند  و  ببینند.

(أُولَئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ).

آنان  کسانیند  که  خویشتن  را  زیانیار  مـی‌کنند  و  هسـتی  خود  را  می‌بازند.

این  سنگین‌ترین  زیان  است‌.  چه  کسی  که  خود  را  از  د‌ست  می‌دهد،  هر  چیز  دیگری  را  که  به ‌دست  مـی‌آورد  هیچ  سودی  برای  او  ندارد.  آنان  ذات  خود  را  زیـانبار  کرده‌اند  و  خویشتن  را  در  دنیا  ضائع  نموده‌اند  و  هـدر  داده‌اند.  ایشان  کرا‌مت  انسانی  خـود  را  نشـناخته‌انـد  و  بدان  پی  نبرده‌اند،‌ کرامتی‌ که  در  خود  را  برتر  و  والاتر  از  آن  دیدن  است ‌که  برای  غیرخدا کرنش  شود  و  بـندگانی  بجای  خداوندگار  پرستیده  شود.  همچنین  کرامتی  که  در  برتر  و  بالاتر  دانستن  خود  از  زندگی  دنیوی  -  همراه  با  استفاده  و  بهره‌مندی  از  زنـدگی  دنـیوی  -  و  در  چشـم  دوختن  به  چیزی  نهفته  است‌ که  بالاتر  و  والاتر  از  ایـن  جهان  زودگذر  است‌.  این  زیانباری  این  جـهانی  در  آن  هنگام  بود  که  به  آخرت  کفر  ورزیدند،  و  به  پروردگار  خود  دروغ  بستند،  و  انتظار  ملاقات  و  رو  در ر‌وئی)  با  او  را  نداشتند.  و  در  آخرت  خویشتن  را  زیانبار  می‌کنند  و  از  دست  می‌دهند  با  همین  رسوائی  و  خواری‌ا‌ی  که  در  آخرت  بدیشان  می‌رسد،  و  با  عذابی‌ که  در  انتظار  ایشان  است  و  بدان‌ گرفتار  خواهند  شد.

(وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ) (٢١)

و  مـعبودهائی  را  کـه  بــه  دروغ  بــه  هـــم  مــی‌بافتند  و  می‌ساختند،  گم  و  ناپدید  می‌گردند  (‌و  دروغ‌پردازیــها  و  یـــاوه‌سرائـیهای  ایشـان  بـیفائده  می‌شود  و  از  بـین  می‌رود  )‌.

بر  زبان  خدا  دروغ ‌گفتنها  از  ایشان  ناپدید  می‌گردد  و  به  ســویشان  نــمی‌آید  و  بــا  ایشـان  گـرد  نــمی‌آید.  دروغ‌پردازیها  و  یاوه‌سرائیها  پخش  و  پراکـنده  گـردیده  است  و  هدر  رفته  است  و  بیفائده  شده  است‌.

(لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الآخِرَةِ هُمُ الأخْسَرُونَ) (٢٢)

مسلّماً  آنان  در  آخرت  زیانبارترین  (‌مـردمان‌)  هسـتند.  (‌چرا  که  سعادت  خود  را  باخته‌اند،  و  باقی  را  به  فـانی‌،  و  نعمت  را  به  نقمت‌،  و  جنان  را  به  نیران  داده‌اند)‌.

آنان  زیانبارانی  هستند  هیچ‌ گونه  زیانی  با  زیان  ایشـان  برابر  نیست‌.  مگر  نه  این  است ‌که  ذات  خود  را  زیـانبار  کرده‌اند  و  از  دست  داده‌ا‌ند؟  آن  هم  در  دنیا  و  آخرت‌!  یا  به  عبارت  دیگر،  دنیا  و  آخـرت  را  از  دست  داده‌انـد  و  باخته‌ا‌ند!

در  سوی  دیگری  مؤمنانی  هستند  که  کارهای  خـوب  و  پسندیده  کرده‌اند،  و  به  پروردگار  خود  آرمیده‌اند،  و  بدو  اعتماد  دا‌رند،  و  بدو  آرام  گرفته‌اند.  نه  شکوه  و  گـلایه  دارند،  و  نه  پریشانی  و  نگرانی  بدیشان  رو  می‌کند: 

(إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَخْبَتُوا إِلَى رَبِّهِمْ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ) (٢٣)

 بیگمان  کسانی  که  ایمان  آورده‌اند  و  کـارهای  شـایسته  کرده‌اند  و  بـه  خدای  خویش  آرمـیده‌انـد  (‌و  کـرنشش  برده‌اند  و  تسلیم  فر‌مانش  شده‌اند)  آنان  بهشتیانند  و  در  آنجا  جاودانه  می‌مانند.

«‌اخْبات‌«  به  معنی  آرامش  و  قـرار  و  آرام  و  اعـتماد  و  تسلیم  است‌...  این  واژه  حال  مؤمن  را  با  پروردگارش‌،  و  تکیه  کردن  بـر  او  را،  بـه  تـصویر  مـی‌کشد،  و  بـیانگر  اطمینان  شخص  مؤمن  به  خود  در  هر  کاری  کـه  انـجام  می‌دهد،  و  آرامش  دل  و  درون  او،  و  ایمن  بودن  و  قرار  و  آرام ‌گرفتن  و  راضی  و  خشنود  بودن  او  است‌:

(مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالأعْمَى وَالأصَمِّ وَالْبَصِیرِ وَالسَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلا ).

حال  این  دو  گروه  (‌یعنی  مؤمنان  و  کافران‌)  همانند  حال  کور  و  کر،  یا  بینا  و  شنوا  است‌.  آیـا  حـال  و  مآل  ایـن  دو  گروه  یکی  است‌؟‌. 

یک  تصویر  محبوس  است ‌که  حالت  هر  دو گروه  در  آن  مجسّم  می‌شود. گروه  اول  همچون  کور  است  و  نمی‌بیند،  و  همچون  کر  است  و  نمی‌شنود...  کسی  که  دستگاه‌های  دریافت  وجود  خود  را  و  اندامهای  بدن  خود  را  از  هدف  بزرگی  که  برای  آن  آفـریده  شـده‌انـد  بـازدارد،  یعنی  دستگاه‌ها  و  اندامهای  او  برای  این  است  که  ابزار  پـیغام  مطالب  به  دل  و  خرد  باشند،  تا  او  بفهمد  و  درک‌ کند  و  بیندیشد  و  بررسی‌ کند،  ولی  کسی  که  این  دستگاه‌ها  و  اندامها  را  در  راه  این  هدف  اصلی  مـورد  بـهره‌برداری  قرار  نمی‌دهد،  انگار  او  چنین  دسـتگاه‌ها  و  انـدامـهائی  ندارد. گروه  دوم  همچون  بینا  است  و  می‏‎بیند،  و  همچون  شــنوا  است  و  مـی‌شنود،  و  چشم  و گوش  او  وی  را  رهنمود  و  راهیاب  می‌کنند.

(هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلا).

آیا  حال  و  مال  این  دو  گروه  یکی  است‌؟‌.

پرسشی  است‌ که  پس  از  تصویر  مجسّم  به  میان  آمده  است  و  نیازی  به  پاسخ  ندارد،  چون ‌گوئی  پاسخ  با  خود  پرسش  همراه  است  و  جواب  روشن  است‌.

(أَفَلا تَذَکَّرُونَ) (٢٤)

آیا  یادآور  و  پندپذیر  نمی‌گردید؟‌.

مسأله  به  شکلی  است‌ که  نیازی  به  بیش  از  یـادآوری  ندارد.  مسأله  روشن  است  و  احتیاجی  به  اندیشیدن  پیدا  نمی‌کند.

کار  تصویرگری  ا‌ین  چنین  است‌،  و  تصویرگری  هـم  در  شیوۀ  قرآنی  زیاد  مـورد  اسـتفاده  قرار گرفته  است  و  بسیار  در  تعبیر  از  مـطالب  به  کـار  رفـته  است‌...  کـار  تصویرگری  این  چنین  ا‌ست ‌که  مسائلی  را که  به  جولان  اندیشه  نیاز  دارند  به  صورت  بدیهیات  مقرّر  و  مـعیّنی  درمی‌آورد  و  به ‌گونه‌ای  پیش  چشم  می‌دارد که  به  بیش  ا‌ز  چشم  انداختن  و  نگاه‌ کردن  و  به  خاطر  سپردن  و  به  یاد  داشتن‌،  نیازی  پیدا  نمی‌کند.

---

[1]  مراجعه شود به صفحۀ 1761-1763 ، جزء  یازدهم‌.   

[2] قرآن بیانگر زوجیّت در همۀ اشیاء است‌، اعـم از انسان و حیوان و ثبات و جماد. (‌نگا:  رعد/3،  ذاریات‌/49، یس‌/ 36 ...).(‌مترجم‌)

[3]  برای اطلاع بیشتر از موضوع قرآن و علم مراجعه شود بـه فـی ظلال القرآن‌، جزء دوم  صفحه‌های 492  تا  501 و جزء  هفتم صفحه‌های  488 تا 509. 

[4] تفسیر المنار، جزء دوازدهم‌، صفحۀ 32 تا 41.   

[5] ترجمۀ این آیه چند صفحه پیشتر گذشت.(‌مترجم‌)