تفسیر سوره‌ی اعراف آیه‌ی 171-138

سوره‌ی اعراف آیه‌ی 171-138

(وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْا عَلَى قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلَى أَصْنَامٍ لَهُمْ قَالُوا یَا مُوسَى اجْعَلْ لَنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ قَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ (١٣٨)إِنَّ هَؤُلاءِ مُتَبَّرٌ مَا هُمْ فِیهِ وَبَاطِلٌ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٣٩)قَالَ أَغَیْرَ اللَّهِ أَبْغِیکُمْ إِلَهًا وَهُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَى الْعَالَمِینَ (١٤٠)وَإِذْ أَنْجَیْنَاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذَابِ یُقَتِّلُونَ أَبْنَاءَکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءَکُمْ وَفِی ذَلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ (١٤١)وَوَاعَدْنَا مُوسَى ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَقَالَ مُوسَى لأخِیهِ هَارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ وَلا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ (١٤٢)وَلَمَّا جَاءَ مُوسَى لِمِیقَاتِنَا وَکَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قَالَ لَنْ تَرَانِی وَلَکِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِی فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَخَرَّ مُوسَى صَعِقًا فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ (١٤٣)قَالَ یَا مُوسَى إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَى النَّاسِ بِرِسَالاتِی وَبِکَلامِی فَخُذْ مَا آتَیْتُکَ وَکُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ (١٤٤)وَکَتَبْنَا لَهُ فِی الألْوَاحِ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْعِظَةً وَتَفْصِیلا لِکُلِّ شَیْءٍ فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَأْمُرْ قَوْمَکَ یَأْخُذُوا بِأَحْسَنِهَا سَأُرِیکُمْ دَارَ الْفَاسِقِینَ (١٤٥)سَأَصْرِفُ عَنْ آیَاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الأرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَإِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِهَا وَإِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلا وَإِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الْغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلا ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَکَانُوا عَنْهَا غَافِلِینَ (١٤٦)وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَلِقَاءِ الآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ هَلْ یُجْزَوْنَ إِلا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٤٧)وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِیِّهِمْ عِجْلا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ أَلَمْ یَرَوْا أَنَّهُ لا یُکَلِّمُهُمْ وَلا یَهْدِیهِمْ سَبِیلا اتَّخَذُوهُ وَکَانُوا ظَالِمِینَ (١٤٨)وَلَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ وَرَأَوْا أَنَّهُمْ قَدْ ضَلُّوا قَالُوا لَئِنْ لَمْ یَرْحَمْنَا رَبُّنَا وَیَغْفِرْ لَنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ (١٤٩)وَلَمَّا رَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا قَالَ بِئْسَمَا خَلَفْتُمُونِی مِنْ بَعْدِی أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ وَأَلْقَى الألْوَاحَ وَأَخَذَ بِرَأْسِ أَخِیهِ یَجُرُّهُ إِلَیْهِ قَالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَکَادُوا یَقْتُلُونَنِی فَلا تُشْمِتْ بِیَ الأعْدَاءَ وَلا تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (١٥٠)قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلأخِی وَأَدْخِلْنَا فِی رَحْمَتِکَ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ (١٥١)إِنَّ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَیَنَالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَذِلَّةٌ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُفْتَرِینَ (١٥٢)وَالَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئَاتِ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِهَا وَآمَنُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِیمٌ (١٥٣)وَلَمَّا سَکَتَ عَنْ مُوسَى الْغَضَبُ أَخَذَ الألْوَاحَ وَفِی نُسْخَتِهَا هُدًى وَرَحْمَةٌ لِلَّذِینَ هُمْ لِرَبِّهِمْ یَرْهَبُونَ (١٥٤)وَاخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلا لِمِیقَاتِنَا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِیَّایَ أَتُهْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا إِنْ هِیَ إِلا فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِهَا مَنْ تَشَاءُ وَتَهْدِی مَنْ تَشَاءُ أَنْتَ وَلِیُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنْتَ خَیْرُ الْغَافِرِینَ (١٥٥)وَاکْتُبْ لَنَا فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَیْکَ قَالَ عَذَابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ فَسَأَکْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَالَّذِینَ هُمْ بِآیَاتِنَا یُؤْمِنُونَ (١٥٦)الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَالإنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ وَیَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأغْلالَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (١٥٧)قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعًا الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ یُحْیِی وَیُمِیتُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِیِّ الأمِّیِّ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَکَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ (١٥٨)وَمِنْ قَوْمِ مُوسَى أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ (١٥٩)وَقَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ أَسْبَاطًا أُمَمًا وَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى إِذِ اسْتَسْقَاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْنًا قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ وَظَلَّلْنَا عَلَیْهِمُ الْغَمَامَ وَأَنْزَلْنَا عَلَیْهِمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ (١٦٠)وَإِذْ قِیلَ لَهُمُ اسْکُنُوا هَذِهِ الْقَرْیَةَ وَکُلُوا مِنْهَا حَیْثُ شِئْتُمْ وَقُولُوا حِطَّةٌ وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا نَغْفِرْ لَکُمْ خَطِیئَاتِکُمْ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ (١٦١)فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یَظْلِمُونَ (١٦٢)وَاسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتَانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعًا وَیَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ کَذَلِکَ نَبْلُوهُمْ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ (١٦٣)وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا قَالُوا مَعْذِرَةً إِلَى رَبِّکُمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ (١٦٤)فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِیسٍ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ (١٦٥)فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ مَا نُهُوا عَنْهُ قُلْنَا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِینَ (١٦٦)وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ إِنَّ رَبَّکَ لَسَرِیعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ (١٦٧)وَقَطَّعْنَاهُمْ فِی الأرْضِ أُمَمًا مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَمِنْهُمْ دُونَ ذَلِکَ وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّیِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (١٦٨)فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْکِتَابَ یَأْخُذُونَ عَرَضَ هَذَا الأدْنَى وَیَقُولُونَ سَیُغْفَرُ لَنَا وَإِنْ یَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ یَأْخُذُوهُ أَلَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِمْ مِیثَاقُ الْکِتَابِ أَنْ لا یَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلا الْحَقَّ وَدَرَسُوا مَا فِیهِ وَالدَّارُ الآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَفَلا تَعْقِلُونَ (١٦٩)وَالَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتَابِ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِینَ (١٧٠)وَإِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ وَظَنُّوا أَنَّهُ وَاقِعٌ بِهِمْ خُذُوا مَا آتَیْنَاکُمْ بِقُوَّةٍ وَاذْکُرُوا مَا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (١٧١).

در  ایـن  درس‌،  داستان  موسی علیه السّلام   حلقۀ  دیگری  از  زنجیرۀ  خود  را  می‌آغازد...  بخشی  از  داستان  موسی  با  قوم  خود  بنی‏اسرائیل  آغاز  می‏‎گردد.  سخن  می‌رود  از  زمانی  که  یزدان  سبحان  بنی‏اسرائیل  را  از  دشـمنانشان  نجات  داده  است‌،  و  فرعون  و  فرعونیان  را  غرق  فرموده  است‌،  و  چیزهائی  را  ویـران  و  نابود  نـموده  است‌ که  می‌ساخته‌اند  و  برمی‌افراشته‌اند  و  بر  بالای  داربسـتها  جای  می‌داده‌اند...  موسی علیه السّلام  در  این  زمان  با  فرعون  طاغوت  و  فرعونیان  پیرو  او  رویاروی  نمی‌شود.  چرا که  پیکار  با  طاغوت  به  پایان  آمده  است‌...  بلکه  با  رسوبات  و  ته ‌نشستهای  جاهلیّت  در  ژرفاهای  درونها  رویـاروی  می‌گردد. گذشته  از  رویاروئی  با  این  چنین  رسوبات  و  ته ‌نشستهای  جاهلیّت‌،  با  خواری  و  پسـتی  و  حقارتی  رویاروی  می‌شود که  سرشتهای  بنی‏اسرائیل  را  تباه‌ کرده  است‌،  و  سرشتهایشان  را  از  یک  سو  از کجروی  انباشته  است‌،  و  از  دیگر  سو  از  سنگدلی  لبریز کرده  است‌،  و  از  سوی  دیگری  از  تـرسوئی  آکنده  است‌،  و  از  نـاحیۀ  دیگری  از  ضعف  و  ناتوانی  تحمّل  پی  آمدها  و  پذیرش وظائف  و  تکالیف  سرشار  نموده  است‌.  خلاصه  سرشتها  را  آشـفته  و  پریشان  در  مـیان  همۀ ایـن‌ کششـها  و  کشمکشها  آواره  و  رها  کرده  است‌...  چیزی  درونـهای  انسانها  را  فاسد  و  تباه  نمی‌سازد  بسان  خواری  دیدن  و  کرنش  بردن  در  برابر  طاغیان  و  یـاغیان  برای  مـدّت  طولانی  و  فراوان‌...  همچنین  بسان  زند‌گی  کردن  در  ترس  و  لرز  و  پنهان‌ کاری  و کژراهه  رفـتن  و  نـادرست  بودن،  برای  حفظ  خود  از  خطرها  و  عذابها  و  شکنجه‌ها  و  آزارها...  و  بسان  حرکت  در  تاریکیها،  آن  هم  با  خوف  و  هراس  همیشگی‌،  و  هر  لحظه  در  انتظار  بلاها  و  مصیبتها  بودن  و  راه  سپردن‌...

بنی‏اسرائیل  در  منجنیق  این  چنین  عذابهائی  برای  مدّت  ط‌ولانی  بوده‌اند،  و  در  حکومتهای  ارهاب  و  وحشت  زیسـته‌انـد،  و  در  زمان  سلطه  و  قدرت  بت‌پرستی  فرعونی  نیز  بسر  برده‌اند.  در  زمانی  زندگی  کرده‌اند  که  فرعون  پسرانشان  را  می‌کشت‌،  و  دخترانشـان  را  زنـده  نگاه  می‌داشت‌.  هنگامی‏‎ که  آتش  ایـن  نوع  پـلشتی  و  زشتی  ترس  و  هراس  وحشیگرانه  فرو کش‌کرده  است  و آرامش  نسبی  فراهم  آمده  است‌،  با  خواری  و  پسـتی  و  تحمّل  استهزاء  و  تمسخر  بسر  برده‌اند  و  در  همه  حال  رانده  و  مانده  بوده‌اند.

درونهایشان  تباهی‌ گرفته  است‌،  و  سرشتهایشان  فـاسد  شده  است‌،  و  فطرتهایشان‌ کژی  و کجی  پذیرفته  است‌،  و  از  یک  سو  درونـهایشان  از  هراس  و  خواری  لبریز  گردیده  است‌،  و  از  دیگر  سو  پر  از کینه  و  سنگدلی  شده  است‌...  این  چیزها  نـیز  ملازم  همدیگر  در  درونـهای  انسانهایند،  وقتی‌ که  زمان  زیادی  در  معرض  تـرس  و  وحشت  و  طغیان  و  سرکشی‌،  قرار گرفته  باشند.

عمر  بن  خطاب رضی الله عند‌ که  در  پرتو  نـور  خدا  به  چیزها  می‌نگریست  و  حقیقت  آمیزۀ  نفس  بشری  و  سرشت  آن  را  مـی‌دید،  به  والیـان  و کارگزاران  خود  در  شـهرها  سفارش  می‌کرد که  نسبت  به  مـردم  خوب  باشند  و  بدیشان  از  جمله  می‌گفت‌:  (‌بر  پـوست  پـیکر  مردمان  نزنید،  آنان  را  خوار  خواهید  کرد)‌...  او  می‌دانست  زدن  پوست  پیکر  مردمان  مـایۀ  خواری  آنـان  می‌گردد.  اسلامی  که  در  دل  وی  بود  از  او  می‌خواست  که  در  حکومت  اسلام  و  در  مملکت  یزدان  مردمان  نباید  خوار  گردند.  چه  مردمان  در  مملکت  یزدان  گرامی  و  دارای  عزّت  هستند  و  باید گرامی  و  دارای  عزّت  بمانند،  و  باید  فرمانداران  و  فرمانروایان  ایشان  را  نزنند  و  خوارشان  ندارند.  زیرا  مردمان  بندگان  حاکمان  و  حکمفرمایان  نیستند...  بلکه  تنها  بندگان  یزدانند،  و  در  برابر  دیگران  گرامی  همچون  ابشانند.

در  حکومت  طـاغوتی  فرعون‌،  بر  پوستهای  پـیکر  بنی‌اسرائیل  زده  شد  تا  آنجا که  خوار  و  رام  گردیدند.  اصلاً  زدن  پوستهای  پیکر کمترین  اذیّت  و  آزاری  بود که  در  اوقات  آسایش‌،  بنی‏اسرائیل  به  خود  می‌دیدند!  مردمان  مصر  نیز کتک  می‌خوردند  تا  آنجا  که  آنان  هم  سرانجام  خوار  و  رام  می‌گردیدند  و  ذلیل  دست  فرعون  می‌شدند.  مصریها  هم  در  روزگاران  طاغوتی  فرعونی‌،  و  هم  در  دوران  طاغوت  رومی‌،  کتک  خوردند...  تـنها  اسلام  بود که  ایشان  را  از  این  خواری  نـجات  داد،  آن  زمان  که  آزادی  را  برای  ایشان  به  ارمغان  آورد  و  آنان  را  از  بندگی  انسانها  رهانید،  و  به  بندگی  خداونـدگار  مردمان  رسانید...  وقتی  که  چنین  اتّفاق  می‌افتد  که  پسر  عمرو  بن  عاص  -‌فاتح  مصر  و  حکمفرمای  مسلمان  آنجا  -  پشت  پسر  یک  نفر  قبطی  از  اهالی  مصر  را  تـازیانه  می‌زند  -  چه  بسا  آثار  تازیانۀ  رومیها  هنوز  بر  پشت  پسر  قبطی  مانده  است  -  پدر  قبطی  در  برابر  تـنها  یک  تازیانه‌ای ‌که  بر  پشت  پسرش  خورده  است  -  آن  هم  از  دست  پسر  فاتح  مصر  و  حکمفرمای  مصر  -‌خشمگین  می‌گردده  یک  ماه  بر  پشت  شتر  مـاده‌ای  به  مسـافرت  می‌پردازده  تا  شکایت  ایـن  یک  تـازیانه‌ای  را  که  -  پسرش  زده  شده  است  به  پیش  عمر  بن  خطّاب  -‌خلیفۀ  مسلـمان  -  ببرد!  او که  در  برابر  تـازیانه‌ها  و  تـازیانه‌ها  چندین  سـال  پیش  شکیبائی  می‌کرد...  ایـن‌،  مـعجزۀ  رستاخیز  اسلامی  در  درونـهای  قبطیهای  مصر  بود. 

رستاخیز  اسلامی  در  درونهای  مردمان  در  همه  جا  بود  -  حتّی  در  درونهای  کسانی  نیز  چنین  رستاخیزی  را  پدید  آورد که  اسلام  را  نپذیرفته  و گردن  ننهاده  بودند  -  این‌.  معجزۀ رستاخیزی  بود  که  روحها  را  از  زیر  تـوده‌ها  و  تپه‌های  هزاران  سال  خواری  دیرینه‌،  نـجات  می‌داد.  روحها  بدین  روال  به  جنب  و  جوش  می‌افتادند،  جنب  و  جوش  بزرگواری  و  والائی  و  عظمت  و کرامتی‌ که  اسلام  نیروی  آنها  را  در  ارواح  ایشان  آزاد  می‌کرد.  جز  اسلام  هیح‌ کسی  و  هیچ  چیزی  نمی‌توانست  این  نیرو  را  در  این  چنین  ارواحی  آزاد  کند.

موسی  علیه السّلام   پس  از  بیرون  بردن  بنی‌اسرائیل  از  مصر  و  عبور  دادن  ایشان  از  دریا،  در  این  حلقه  سر گرم  اصلاح  درونهای  بنی‌اسرائبل  و  زدودن  آنها  از  خواری  طاغوت  فرعونی  می‌شود.  از  لابلای  داستان  قرآنی  خواهیم  دید  که  این  درونها  چگونه  با  آزادی  می‌جنگد!  با  ایـن  درونها  با  همۀ  رسوبات  و  ته ‌نشستهای  خواری‌،  و  با  همۀ رسوبات  و  ته ‌نشستهای  جاهلیّت  به  پـیکار  بـا  آزادی  می‌پردازد!  با  رسـالت  آستانی  با  تـمام  رسوبات  و  ته ‌نشستهای  جاهلیّت  می‌رزمد.  با  موسی علیه السّلام   بـا  تـمام  کجرویها  و  انحرافها  و  جهالتهائی  به  نبرد  می‌پردازد  که  در  طول  روزگاران  دراز  و  طولانی  در  ژرفای  آنـها  رسوب‌ کرده  است  و  ته‌ نشین  شده  است‌.

رنجها  و  دردسرهائی  را  خواهیم  دید  که  موسی علیه السّلام  در  تلاش  فراوان  و  بی‌امـانی  تـحمّل  مـی‌فرماید،  و  برای  رهائی  سرشتهائی  می‌کوشد  و  رنج  می‌برد که  مدّ‌ت  زیادی  به  زمین  چنگ  زده‌اند  و  در  آن  لمیده‌اند،  و  حتّی  نمی‌خواهند  از  لجنزاری  برخیزند  که  مـدّتهای  طولانی  است  در  آن  می‌لولند  و  غلت  می‌خورند،  و  ایـن  نـوع  زیستن  را  یک  حالت  معمولی  و  عادی  می‌شمارنده  حالتی که  انگار  جز  آن  درگسترۀ  زمین  حالت  و  وضـع  دیگری  نیست‌!

از  لابلای  رنجها  و  دردسرهای  موسی علیه السّلام  رنـجها  و  دردسرهای  هر  پیغمبری  و  صاحب  دعوتی  را  خواهیم  دید.  هر  پیغمبری  و  صاحب  دعوتی  با  کسانی  روبرو می‌شوند که  روزگاران  فراوانی  بر  آنها گذشته  است  و  آنـها  در  طول  ایـن  روزگاران  فـراوان  به  گونه‌ای  درآمده‌اند که  زنـدگی  رذلانـه  و  پسـتانه‌ای  را  شـیرین  می‏یابند  و  خوش ‌آیند  می‌شمارند که  تحت  غلبۀ  طاغوت  پدید  آمده  است‌!  مخصوصاً  اگر  اینگونه  کسـانی  با  عقیدۀ  آسمانی  پیغمبر  خود  آشنا  باشند که  مردمان  را  به  پذیرش  آن  می‌خواند.  سپس  بر  این  دعوت  روزگاران  طولانی‌ گذشته  باشد  و  اصل  آن  تغییر کرده  باشد،  و  جز  صورت  ظاهر  بی جانی  از  آن  بر  جای  نمانده  باشد.

تلاش  صاحب  دعوت‌،  در  این  چنین  حالتی‌،  تلاش  چند  برابری  باید  باشد.  بدین  خاطر  باید  شکیبائی  و  پایداری  او  نـیز  چندین  برابر گردد...  واجب  است  در  برابر  کجرویها  و  انحرافها،  و  در  برابر  چنگ  زدن  و  چسبیدن  سرشتها  بدین  زمین‌،  و  بی‌توجّهیها  و  بی‌خیالیهای  آنها،  شکیبائی  کند.  واجب  است  در  برابر  عهد شکنیهائی  شکیبائی‌ کند که  در  هر  مرحله  و  منزلی‌،  از  ایـن  چنین  کسانی  سر  می‌زند،  و  ناگهانی  با  آنها  رویاروی  می‌شود،  و  آنان  در  نخستین  برخورد  با  سختی  و گرفتاری‌،  به  سوی  جاهلیّت  می‌جهند  و  به  راه  می‌افتند.

چه  بسا  این  امر گوشه‌ای  از  حکمت  یـزدان  در  عـرضۀ  داستان  بنی‏اسرائیل  برای  ملّت  مسـلمان  بدین  شکل  مفصّل  و  مکرّر  باشد  -‌و  چنان ‌که  قبلاً گفتیم  -  این  ملّت  مسلمان  چنین  تجربه‌ای  را  در  داستان  بنی‏اسرائیل  ببیند.  و  چه  بسا  در  این  داستان  توشه‌ای  برای کسانی  باشد که  در  میان  هر  نسلی  مردمان  را  به  سوی  خدا  می‌خوانند.

 *(وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْا عَلَى قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلَى أَصْنَامٍ لَهُمْ قَالُوا یَا مُوسَى اجْعَلْ لَنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ قَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ (١٣٨)إِنَّ هَؤُلاءِ مُتَبَّرٌ مَا هُمْ فِیهِ وَبَاطِلٌ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٣٩)قَالَ أَغَیْرَ اللَّهِ أَبْغِیکُمْ إِلَهًا وَهُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَى الْعَالَمِینَ (١٤٠)وَإِذْ أَنْجَیْنَاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذَابِ یُقَتِّلُونَ أَبْنَاءَکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءَکُمْ وَفِی ذَلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ (١٤١).

بنی‌اسـرائـیل  را  (‌از  دست  فرعون  و  فرعونیان  نجات  دادیـم  و  سـالم‌)  از  دریـا  (‌ی  قلزم  نـزد  خلیج  سـویس‌)  گذراندیم.  (‌در  مسـیر  خود)  بــه  گروهی  رسـیدند  کـه  بتهائی  داشتند  و  مشغول  پرستش  آنها  بودند.  (‌در  ایـن  هنگام  بنی‌اسرائیل  به  موسی‌)  گفتند:  ای  موسی  برای  ما  معبودی  بساز  (‌تا  به  پرستش  آن  بپردازیم‌)  همان گونه  که  آنان  دارای  معبودهائی  هستند  (‌و  بـه  پـرستش  آنــها  مشغول  می‌باشند!  مـوسی‌)  گـفت‌:  شـما  گروه  نـادانـی  هستید  (‌و  نمی‌دانید  عبادت  راستین  چیست  و  خدائی  که  باید  پرستیده  شود  کیست‌)‌.  ایـنان  (‌را  که  مـی‌بینید  بـه  بت‌پرستی  مشغولند)  کارشان  (‌مایۀ)  هـلاک  و  نـابودی  (‌خودشان  و  معبودهایشان‌)  است‌،  و  آنچه  می‌سازند  و  می‏‎کنند  پوچ  و  نادرست  است‌.  (‌سپس‌)  گفت‌:  آیا  جز  خدا  (‌که  آفریدگار  همۀ  کـائنات  است‌)  مـعبودی  بـرای  شـما  جستجو  کنم‌؟‌!  و  حال  آن ‌که  او  است  که  شما  را  (‌با  دادن  نعمت  فراوان‌)  بـز  مـردمان  (‌همعصرتان‌)  بـرتری  داده  است‌.  به  خـاطر  بـیاورید  زمـانی  را  که  از  (‌دست  جور  فرعون  و)  فرعونیان  شما  را  نجات  دادیـم‌.  آنـان  کـه  بـه  شما  بدترین  عذاب  را  می‌رساندند  (‌و  شما  را  به  کارهای  طـــاقت‌ فرسا  مـــی‌گماشتند  و  هـمچون  حـیوانـتان  می‌انگاشتند)‌.  پسرانتان  را  می‌گشتند  (‌تا  نسـل  شـما  کـم  شود)  و  دخترانتان  را  (‌برای  خدمتکاری  خود)  زنده  نگاه  می‌داشتند.  در  این  (‌شکنجه  و  آزار  فرعون  و  فرعونیان‌،  و  نجات  بخشیدنتان  از  آن‌)  آزماپش  بزرگی  برایـتان  از  جانب  پروردگارتان  بود.

صحنۀ  هفتم  داستان  است‌.  صحنۀ  بنی‏اسرائیل  است  پس  از  عبور  از  دریا.  ما  در  این  صحنه  رویاروی  می‌شویم  با  سرشت  قوم  منحرف  و  سرکشی‌ که  تصمیم  دارد  راست  و  درست  نشود  و کج  برود.  ایـن  انـحراف  و  سـرکشی  و  کجروی‌،  بدان  خاطر  است  که  در  درونـهای  ایشان  رسوبات  و  تـه ‌نشستهای  تـاریخ  کـهن  است‌...  چندان  روزگاری  نمی‌گذرد  از  آن  زمانی‌ که  از  سوی  بت‌پرستی  جاهلیّت  فرعون  و  فرعونیان‌،  زبونی  و  خواری  دیده‌اند،  و  توسّط  پیغمبر  و  سالارشان  موسی علیه السّلام   نـجات  پـیدا کرده‌اند  و  به  نام  خداوند  یگانه  -  خداوند  جهانیان  -  از  دست  جور  و  ستم  رسته‌اند.  خداوند  جهانیان  دشمنانشان  را  تار  و  مار  فرموده  است  و  نـابودشان  کـرده  است‌،  و  دریا  را  برایشان  شکـافته  است  و  ایشـان  را  از  عـذاب  ســرکش  خـوار کـننده‌ای  رهـانیده  است  کـه  بـدیشان  می‌رسید...  به  تازگی  آنان  از  مصر  و  بت‌پرستی  آنـجا  رسـته‌اند‌.  همین  لحظه  ایشان  شـتابان  از  مصر  و  بت‌پرستی  آنجا  بار  سفر  بربسته‌اند  و  از  راه  رسیده‌اند.  امّا  اینان  همین  که  از  دریا  گذشته‌اند،  مردمان  بت‌پرستی  را  دیده‌اند که  به  پرستش  بتهایشان  پرداخته‌اند  و  سرگرم  انجام  مراسم  بت‌پرستانۀ  خود  شده‌اند.  فوراً  از  موسی  -  فرستادۀ  خداوندگار  جهانیان  -‌که  ایشان  را  از  مصر  بـه  نام  اسلام  و  توحید،  یعنی  تسلیم  قوانین  یزدان  شـدن  و  یگانه‌پرستی  کردن‌،  بیرون  آورده  است‌،  می‌خواهند  برای  آنان  بـتی  را  بسـازد  تـا  دیگر  بـاره  بـه  پـرستش  بت  بپردازند!

(وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْا عَلَى قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلَى أَصْنَامٍ لَهُمْ قَالُوا یَا مُوسَى اجْعَلْ لَنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ؟).

 بنی‌اسرائیل  را  از  دریا  گذراندیم.  به  گروهی  رسیدند  که  بتهائی  داشتند  و  مشغول  پرستش  آنها  بودند.  گفتند:  ای  موسی  برای  ما  معبودی  بساز  همان گونه  که  آنان  دارای  معبودهائی  هستند. همان ‌گونه  که  بدنها  گرفتار  بیماریهای  واگـیر  مـی‌شود،  جانها  نیز  چنین  می‌شود.  ولی  این  در  صورتی  است ‌که  جانها  استعداد  و  آمادگی  و  قابلیّت  پذیرش  آن  بیماریها  را  داشته  باشد.  منش  بنی‏اسرائیل  -  همان‌ گونه  که  قـرآن  مجید  آن  را  به  مناسبتهای  مـختلف‌،  درست  و  دقـیق  و  امین‌،  بیان  داشته  است  -  منش  سست  و  لرزان  و  بی‌اراده  و  بی‌جان  است‌.  هنوز  راه  نیفتاده  است  و  رهنمود  نشده  است‌،  به  گمراهی  می‌گراید،  و  هنوز  از  جای  بـرنخاسته  است  فرو  می‌افتد،  و  هنوز  گامی  چـند  در  راسـتای  راه  پـیش  نگـذاشـته  است  پس  مـی‌نشیند  و  واپسگـرائـی  می‌کند،  و  به  همان  چیزی  فرو  می‌افتد که  از  آن  بـیرون  آمده  است  و  رهائی  یافته  است‌...  این  بدان  خاطر  است  که  آنان  سنگدل  و  درشتخوی  و گریزان  از  حقّ  هستند  و  حس  و  شعور  لطیفی  ندارند!  هان‌،  این  ایشانند که  بـر  منش  خویش  می‌روند.  هان‌،  این  آنانند که  به  محض ‌گذر  از کنار  قومی  که  بتهائی  را  می‌پرستند،  تعلیم  و  تـربیت  بیست  ساله  را  فراموش  می‌کنند.  بیست  سالی  که  آغـاز  می‌گردد  از  زمـانی‌ که  مـوسی علیه السّلام  یگانه ‌پرستی  را  برایشان  به  ارمـغان  می‌آورد.  بعضی  از  روایـتها  هم  می‌گویند:  موسی  علیه السّلام   بیست  و  سه  سال  در  مصر  بسر  برد.  این  بیست  و  سه  سال  با  رویاروئی  موسی  با  فرعون  و  فرعونیان  و  رسـاندن  پـیام  آسمانی  بـدیشان  آغاز  می‌شود،  و  تـا  خروج  موسی  از  مصر  و  عـبور  دادن  بنی‏اسرائیل  از  دریا  طول  می‌کشد...  حتّی  بنی‌اسرائـیل  معجزه‌ای  را  فراموش  می‌کنند که  لحـظاتی  قـبل  انـجام  گرفته  است‌!  هـمان  مـعجزه‌ای  کـه  ایشـان  را  از  دست  فرعون  و  فرعونیان  نجات  داد،  و  فرعون  و  فرعونیان  را  یکسره  هلاک  و  نابود  کرد!  از  یاد  بردند  که  دشمنانشان  بت  می‌پرستیدند  و  با  جانبداری  از  بت‌پرستی  آنـان  را  خوار  و  زبون  کرده  بودند.  حتّی  درباریان  و  فـرعونیان‌،  فرعون  را  تحریک  می‌کردند  و  برمی‌انگیختند  بر  این‌ که  موسی‌ و  پیروان  او  را  نابود  سازند.  بدو می‌گفتند:

(أَتَذَرُ مُوسَى وَقَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی الأرْضِ وَیَذَرَکَ وَآلِهَتَکَ).

 آیا  موسی  و  پیروان  او  را  آزاد  و  رهـا  مـی‌سازی  تـا  در  سـرزمین  (‌مصر  آزادانـه‌)  بـه  فسـاد  پـردازنـد  و  تـو  و  مــعبودهای  تـو  را  تـرک  گویند  (‌و  نـه  بـه  تو  و  نـه  بـه  معبودهای  تو  اهمّیّتّی  ننهند؟‌)‌.

همۀ  اینها  را  فـرامـوش  مـی‌کنند  تـا  از  پـیغمبر  خـود  -  فرستادۀ  خـداونـدگار  جـهان  -  بـخواهـند  کـه  خودش  معبودهائی  برای  ایشان  ترتیب  دهد!  اگر  تنها  خـودشان  مـعبودهائی  را  بـرای  خـویشتن  مـی‌ساختند  و  تـرتیب  می‌دادند،  باز  این  اندازه  شگفت  نمی‌نمود  که  از  پیغمبر  خداوندگار  جهانیان  درخواست  کنند  معبودهائی  برایشان  بسازد  و  ترتیب  دهد...  ولی  اینان  بنی‌اسرائیل  هستند  و این  چنین  می‏‎باشند!

مـوسی علیه السّلام  خشـمناک  مـی‌گردد،  خشـم  فرستادۀ  خداوندگار  جهانیان‌،  برای  رضای  خداوندگار  جـهانیان‌.  به  خاطر  خداوندگار  خود  بر  سر  خشـم  می‌آید،  و  از  الوهیّت  خداوندگارش  دفاع  می‌کند  و  نمی‌پسندد که  قوم  او  برای  الوهیّت  یزدان  انباز  قرار  دهند.  پس  همان  سخنی  را  بدیشان  می‌گوید که  سزاوار  ایـن  چنین  درخواست  شگفتی  است‌:

(إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ).

 گفت‌:  شما  گروه  نادانی  هستید.

بدیشان  گفت‌:  نمی‌دانید.  امّا  نگفت  چه  چیز  را  نمی‌دانید.  تا  این  سخن  مطلق‌،  بیانگر  جهل  و  نادانی ‌کامل  و  شاملی  باشد...  جهل  از  جهالت  است ‌که  ضدّ  آگاهی   و  معرفت  است‌.  و  جهل  از  حماقت  برمی‌خیزد که  ضدّ  عقل  و  خرد  است!..  این  چنین  سخنی‌ که  زدنـد  جز  از  جهالت  و  حماقت  ژرف  و  فراگیر  برنمی‌خیزد.  این  پاسخ‌،‌ گذشته  از  این‌ که  به  جهالت  و  حماقت  ایشان  اشاره  دارد،  بیانگر  این  واقـعیت  است  که  از  یگانه‌ پرستی  به  شرک‌ ورزی  گرائیدن‌،  تنها  و  تنها  از  جهالت  و  حماقت  ناشی  می‌گردد،  و  دانش  و  خردمندی  هر  دو  تا  انسان  را  به  شناخت  یزدان  یکتا  می‌رسانند.  اصلاً  دانشی  و  خردی  نیست‌ که  انسان  را  جز  بدین  سو  رهبری‌ کنند  و  بدین  راه  برسانند.

دانش  و  خرد  با  این  هستی  روبه‌رو  می‌شوند،  و  همۀ  قوانین  هستی  را  پیش  چشم  می‌دارند.  قوانینی‌ که ‌گواهی  بر  وجود  آفریدگار  و گردانندۀ  جهان  می‌دهد،  و  بیانگر  یگـانگی  ایـن  آفریدگار گرداننده  است‌.  چرا  که  اندازه‌گیری  و  چرخاندن  در  این  قوانین  کاملاً  پیدا  است‌.  اندازۀ  لازم  هر  چیزی  و  رهنمود  آن  در  مسیر  مشـخص  خود،  به  تـمام  و کمال  هویدا  است‌.  قالب  وحدت  و  همسوئی  نیز  در  قوانین  و  آثار  مترتّب  بر  آن‌،  ظـاهر  و  نمایان  است‌،  و  پژوهش  و  اندیشه  پـرده  از  روی  آنـها  برمی‏دارد،  اگر  پژوهش  و  اندیشه  طبق  برنامۀ  درست  و  شیوۀ  صحیح  انجام  پـذیرد.  از  همۀ ایـن  امور  غافل  نمی‌مانند،  و  از  همۀ  این  امور  رو گردان  نمی‌شوند،  مگر  بی‏‏‏خردان  و  نادانان‌،  هر  چند  هم  ادعای  (‌علم‌)  و  دانش  کنند،  همان ‌گونه ‌که  بسیاری  ادّعای  آن  را  دارند.

موسی علیه السّلام  به  پیش  می‌رود  و  برای  پیروان  خود  پرده  از  فرجام  بدی  برمی‏دارد  که  حاصل  درخواست  ایشـان  است‌.  این  فرجام  بد  را  با  نشان  دادن  سرانجام  مردمانی  به  تصویر  مـی‌زند که  ایشـان  را  در  حال  بت‌پرستی  دیده‌اند  و  خواسته‌اند  از  ایشان  تقلید  کنند:

(إِنَّ هَؤُلاءِ مُتَبَّرٌ مَا هُمْ فِیهِ وَبَاطِلٌ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ).

 اینان  (‌را  که  می‌بینید  به  بت‌پرستی  مشـغولند)  کارشان  (‌مایۀ‌)  هـلاک  و  نـابودی  (‌خودشان  و  مـعبودهایشان‌)  است‌،  و  آنچه  می‌سازند  و  می‏‎کنند  پوچ  و  نادرست  است‌.  شرکی ‌که  می‌ورزند،  و  مراسم  عبادی  و  پـرستشی‌ که  برای  معبودهایشان  می‌کنند،  و  زیستنی ‌که  بر  این  شرک  استوار  می‌گردد،  و  اربابان  و  خداوندگاران  متعدّدی  در  آن  سهیم  می‌شوند،  و  برده‌داران  و کاهنانی  که  در  پشت  سر  معبودها  و  خداوندگارها  جای  می‌گیرند،  و  حکمرانان  و  فرماندهانی ‌که  از  این  آمیزه  سلطه  و  قدرت  خود  را  دریافت  می‌دارند،  و  دیگر  چیزهائی  که  پیرو  انحراف  از  الوهیّت  یگانه  است‌،  همچون  فساد  و  تباهی  جهان‌بینیها  و  فرو پاشی  اندیشه‌ها  در  زندگی،  اینها  همه  و  همه  نابود  و  پوچ  هستند  و  بر  باد  می‌روند.  آنچه  در  انتظار  هر گونه  باطلی  است  از  هلاک  و  نابودی  در  نهایت ‌گشت  و گذار  و  برو  و  بیای ‌کار،  در  انتظار  این  چیز  باطل  نیز  هست‌! آن  گـاه  نـغمۀ  غـیرت  و  جانبداری  موسی علیه السّلام   از  خداوندگار  خود،  و  خشمگین  شدن  برای  رضای  یـزدان  سبحان،  و  شگفت  نـمودن  از  ایـن‌ که  پـیروانش  نـعمت  خدای  را  بر  خویشتن  فراموش  می‌نمایند،  در  حالی  که  نعمت  یزدان  هنوز  حاضر  و  آماده  در  برابر  دیـدگانشان  است‌،  بلندتر  و  بلندتر  می‌گردد:

(قَالَ أَغَیْرَ اللَّهِ أَبْغِیکُمْ إِلَهًا وَهُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَى الْعَالَمِینَ؟).

 گفت‌:  آیـا  جز  خدا  (‌کـه  آفریدگار  هـمۀ  کـائنات  است‌)  معبودی  برای  شما  جستجو  کنم‌؟‌!  و  حال  آن‌ که  او  است  کــه  شـما  را  (‌بــا  دادن  نــعمت  فـراوان‌)  بـر  مـردمان 

(  همعصرتان‌)  برتری  داده  است‌؟‌.

برتری  دادن  بنی‌اسرائیل  بر  جهانیان  روزگار  خود  بـدان  خاطر  است  که  از  میان  مشرکان‌،  آنان  رسالت  توحید  و  یگانه ‌پرستی  ر.ا  پذیرفته‌اند  و  گردن  نهاده‌اند.  بـرتری  و  والائی  در  چیز  دیگری  جز  این  نبوده  است  و  نیست‌.  با  چــنین  بـرتری  و  والائـی‌،  چـیزی  هـمطراز  و  هـمسان  نمی‌گردد.  از  دیگر  سو  خدا  ایشان  را  برگزیده  است  تـا  سرزمین  مقدّس‌[1]  را  بدیشان  واگذارد،  سرزمینی‌ که  در  آن  روزگار  در  دست  مشرکان  بود.  پس  بعد  از  همۀ  اینها  چگونه  از  پیغمبر  خود  درخواست  می‌کنند  معبودی  جز  خدا  را  برای  اینان  جستجو کند،  در  حالی  که  آنـان  در  نعمت  و  لطف  خدا  غوطه‌ور  هستند؟‌!

همان‌ گونه  که  شیوۀ  قرآن  مجید  است  آنچه  را که  از  زبان  دوستان  خدا  روایت  می‌کند  با  کلام  یزدان  پیوند  دهد،  روند  سخن‌،  کلام  موسی علیه السّلام  را  با  خطابی  از  یـزدان  سبحان  پیوند  می‌دهد که  دیگر  باره  متوجّه  قوم  موسی  است‌:

(وَإِذْ أَنْجَیْنَاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذَابِ یُقَتِّلُونَ أَبْنَاءَکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءَکُمْ وَفِی ذَلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ).

 به  خاطر  بیاورید  زمانی  را  که  از  (‌دست  جور  فرعون  و)  فرعونیان  شما  را  نجات  دادیم‌.  آنان  که  به  شما  بـدترین  عذاب  را  می رساندند،  (‌و  شما  را  به  کارهای  طاقت فرسا  مــی‌گماشتند  و  هـمچون  حـیوانـتان  مــی‌انگـاشتند)‌.  پسـرانـتان  را  می‌کشتند  (‌تـا  نسل  شـما  کـم  شـود)  و  دخـترانـتان  را  (‌بـرای  خدمتکاری  خود)  زنـده  نگـاه  می‌داشتند.  در  این  (‌شکنجه  و  آزار  فرعون  و  فرعونیان‌،  و  نجات  بخشیدنتان  از  آن‌)  آزمایش  بزرگی  برایـتان  از  جانب  پروردگارتان  بود.

در  این  چنین  پیوندی‌ که  در  قرآن  مجید  میان  کلام  یزدان  سبحان  و  میان  کلامی  است ‌که  از  زبـان  دوسـتان  ایـزد  منّان  روایت  می‌گردد،  بزرگداشت  بس  شگفت  دوستان  یزدان  است  و  جای ‌کمترین  شکّی  در  آن  نیست‌. این  بزرگواری  و  تفضّلی  که  یزدان  در  حقّ  بنی‌اسرائیل  -  در  این  مورد  -  روا  می‌دارد،  در  اذهان  و  اعصاب  ایشان  بایگانی  و  آماده  بود.  هـمین  بـزرگواری  و  تـفضّل  بـه  تنهائی  بس  بود که  آنان  را  بر  آن  دارد  یادآور  شوند  و  ســپاسگزاری  کــنند...  خـداونـد  سـبحان  و  والا مـقام  دلهایشان  را  به  عبرت  و  پندی  رهنمود  می‌فرماید که  در  چنان  امتحان  و  آزمونی  نهفته  است‌...  امتحان  و  آزمون  عذاب‌،  و  امتحان  و  آزمون  نجات‌...  امتحان  و  آزمون  با  سختیها  و  دشواریها،  و  امتحان  و  آزمون  با  خـوشیها  و  برخورداری  از  نعمتها...

(وَفِی ذَلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ).

 در  این‌،  آزمایش  بزرگی  برایتان  از  جانب  پروردگارتان  بود. 

هیچ  یک  از  همۀ  اینها  گزاف  و  نـاسنجیده  نـبود.  بـلکه  آزمایشی  برای  پند  گرفتن  و  یـادآور  شدن‌،  و  تمرین  دادن  و  تربیت  کردن‌،  و  سره ‌سازی  و  آمـاده ‌سازی‌،  و  معذرت  مقدّم  برگرفتار کردن  و  به ‌گناه  گرفتن  بود...  آن،  هم  وقتی  صورت  می‌گرفت ‌که  امـتحان  و  آزمون  در  اصلاح  دلها  تأثیر  نمی‌کرد  و  سودمند  نمی‌افتاد.

*

این  صحنۀ  میان  موسی  و  پیروانش  پایان  می‌گیرد،  تـا  صحنۀ  هشتم  آغاز گردد،  صحنه‌ای  که  به  دنـبال  آن  می‌آید...  صحنه‌ای  است ‌که  موسی  علیه السّلام   در  آن  خویشتن  را  برای  دیدار  خداوندگار  بزرگوارش  آماده  مـی‌سازد.  خود  را  آماده  می‌کند  برای  ایستادن  در  حضور  با عظمت  باری  تعالی  در  همین  دنیا!  و  سفارشی‌ کـه  مـوسی  بـه  برادرش  هارون علیه السّلام   پیش  از  رفتن  به  این  ملاقات  عظیم  می‌کند:

(وَوَاعَدْنَا مُوسَى ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَقَالَ مُوسَى لأخِیهِ هَارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ وَلا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ).

 ما  با  موسی  وعده  گذاشتیم  (‌که  برای  پـرورش  خود  و  دریافت  پیام  سهمگین  آسمانی‌)  سی  شب  (‌به  مناجات  و  عبادت  بپردازد.  سپس  برای  پختگی  کـامل‌)  ده  شب  بـر  آنها  افزودیم  و  بدین‌ وسیله  مدّت  (‌راز  و  نـیاز  و  سـوز  و  ساز  با)  پروردگارش  چهل  شب  تمام  شد.  موسی  (‌پیش  از  این  که  عازم  عبادت  و  مناجات  خدا  شود)  به  برادرش  هارون  گفت‌:  در  مـیان  قوم  مـن  جـانشین  مـن  بـاش  و  اصلاحگر  بوده  و  از  راه  و  روش  تباهکاران  پیروی  مکن‌.  مرحلۀ  اوّل  وظیفه‌ای ‌که  موسی  برای  آن  فرستاده  شـده  بود  به  پایان  رسید.  مرحلۀ  نجات  بنی‏اسرائیل  از  زندگی  پستی  و  خواری  و  شکنجه  و  آزار  در  میان  فرعون  و  فرعونیان  به  پایان  آمد.  از  سرزمین  سرافکندگی  و  زبونی  و  بندگی  و  بردگی  رهائی  یافتند  و  در  راه  رسیدن  به  زمین  مقدّس‌،  به  صحرای  آزاد  و  آزادی‌ گام  نهادند...  امّا  بنی‏اسرائیل  هنوز  آمادگی  انجام  این  وظیفۀ  بزرگ  را  پیدا  نکرده  بودند،  وظیفۀ  خلیفه ‌گری  در  زمـین  مطابق  آئین  جهان‌آفرین‌...  دیدیم  چگونه  جانهایشان  به  سوی  بت‌پرستی  و  شرک‌،‌ گردن  افراخت  و  سرک  کشـید،  به  محض  ایـن‌ که  چشـمانشان  به  قومی  افتاد که  بت  می‌پرستیدند  و  سرگرم  پـرستش  بـتهایشان  بودند،  و  چگونه  عقیدۀ  یکتاپرستی  و  توحیدی ‌که  موسی علیه السّلام  با  خود  برایشان  به  ارمغان  آورده  بود  و  هنوز  چیزی  بر  آن  نگذشته  بود،  سست  و  متزلزل ‌گردید.  پس  به  ناچار  باید  رسالت  و  پیام  مفصّلی  برای  پرورش  این  قوم  و  آماده  ساختن  ایشان  برای  کار  سـترگی  که  در  پـیش  داشـتند  بدانان  رسد.  برای  همین  رسالت  و  پیام  مفصّل  بود که  یزدان  جهان  برای  بنده  خود  موسی  وعده  و  وعده ‌گاهی  معیّن‌ کرد  تا  او  خدا  را  ملاقات‌ کند  و  آنـچه  را  باید  دریافت  دارد.  این  وعده  و  وعده‌گاه  برای  آمادگی  خود  موسی  بود.  موسی  می‏‎بایست  در  ایـن  شبها  برای  استقرار  در  جایگاه  بسیار  بزرگ  و  سترگ  و  سـهمگین‌،  تمرین  و  آموزش  ببیند،  و  خویشتن  را  آمـادۀ  دریـافت  دستورات  و  قوانین  یزدان  سازد.

مدّت  این  آماده  شدن  سی  شب  بود.  بر  آن  ده  شب  دیگر افزوده‌ گردید.  شمارۀ  آن  به  چهل  رسید.  در  این  مدّت  مـوسی  خـود  را  برای  ملاقات  در  میعادگاه  آمـاده  می‌ساخت‌.  خود  را  از کارها  و گرفتاریهای  زمینی‌ کنار  نگاه  می‌داشت‌،  تا  سرا پا گوش  برای  سروشهای  آسمانی  گردد  و  در  میان  امواج  دریای  نداهای  جهان  بالا  و  عالم  والا  غرق  شود.  در  آن  جـهان  آسـمانی  از  آفریدگان  گوشه‌ گیری‌ کند  تا  غرق  شنودن  و  آموختن  از  آفریدگار  بزرگوار  جـهان ‌گردد،  و  جانش  پـاک  و  درخشـان  و  درخشان  شود،  و  همّت  او  برای  رو  به  رو  شدن  با  جایگاه  و  میعاد گاهی‌ که  در  انـتظار  آن  است‌،  و  حمل  رسـالت  موعود  و  پیام  مـود،  نیرومند  و  توانمند  شود.

موسی  پیش  از  بدرود کردن  قوم  خود  و گوشه‌ گیری  و  اعتکاف  برای  پـرستش  و  نـیایش‌،  چنین  به  برادرش  هارون  سفارش‌ کرد:

(وَقَالَ مُوسَى لأخِیهِ هَارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَأَصْلِحْ وَلا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ).

 موسی  (‌پیش  از  این  که  عـازم  عبادت  و  مـناجات  خدا  شـود)  بـه  بـرادرش  هـارون  گفت‌:  در  مـیان  قوم  مـن  جانشین  من  بـاش  و  اصلاحگر  بـوده  و  از  راه  و  روش  تباهکاران  پیروی  مکن‌. 

موسی  می‌دانست‌ که  هارون  پیغمبر  خدا  است  و  با  او  است‌.  ولی  مسـلمان  انـدرز گوی  مسـلمان  است‌،  و  اندرزگوئی  مسلمان  بر  مسلمان  واجب  است‌.  این  بود که  موسی ‌سنگینی  مسؤولیّت  و  سهمگینی  وظـیفه  را  در  مد نظر  داشت‌،  و  سرشت  بنی‏اسرائیل  را  نیز  می‌دانست‌...  هارون  اند‌رز  موسی  را  پـذیرفت  و  از  آن  دلتـنگ  و  رنجیده ‌خاطر  نگشت‌.  آخر  اندرز  برای  دلهـای  بدان،  سنگین  و  ناگوار  است‌.  زیرا  اندرز  ایشان  را  به  چیزی  مقیّد  و  محدود  می‌سازد که  آنان  می‌خواهند  از  آن  آزاد  و  رها  باشند.  اندرز  برای  دلهای  متکبّران  حقیر،  سنگین  است‌.  آن  خود  بزرگ ‌بینائی ‌که  احساس  می‌کنند  انـدرز  دیگران‌،  دون  شأن  ایشان‌،  و کاستن  از  منزلت  آنان  است‌.  امّا  بی‌ارج  و  حقیر کسی  است ‌که  دست  تو  را  از  خود  به دور  گرداند،  دستی  که  برای  کمک  بدو  دراز  کرده‌ای  و  به  سویش  برده ای.  دست  تو  را  از  خود  به  دور  می‌گرداند  تا  چنین  نشان  دهد  و  وانـمود کند که  او  بزرگ  و  والا  است!!!

داستان  شبهای  دهگانه  و  تکمیل  آنها  با  ده  شب  دیگر،  ابن‌کثیر  در  تفسیرش  دربارۀ  آنها گفته  است‌:

(‌خداوند  بزرگوار  فرموده  است ‌که  او  با  موسی  سی  شب  وعده  گذاشت‌.  مفسران  گفته‌انـد:  موسی علیه السّلام   در  آنـها  روزه ‌داری  کرد  و  آنها  را  به  اتمام  رساند.  هنگامی  که  میعاد  به  پایان  آمد،  با  تارهای  زوائـد  درختی  سواک  کشید.  خدا  بدو  دستور  داد  ده  شب  دیگر  بر  سـی  شب  بیفزاید  و  شمارۀ  چهل  را  تکمیل  نماید)‌.

*

پس  از  آن‌،  روند  قرآنی  به  ذکر  صحنۀ  نهم  می‌پردازد،  صحنۀ  نادری‌ که  یزدان  آن  را  به  پیغمبر  خود  موسی علیه السّلام   اختصاص  داده  است‌.  صـحنۀ  گـفتگوی  مسـتقیم  یـزدان  بزرگوار  سبحان  با  بنده ای  از  بـندگان  خود  است‌.  صحنه‌ای  است  که  در  آن‌،  ذرّۀ  محدود  و  فانی‌،  با  ایزد  ازلی  و  ابدی‌.  مستقیماً  بدون  میانجی  تماس  پیدا  می‌کند،  و  موجود  بشری‌ که  هنوز  بر  روی  این‌ کرۀ  زمین  است  می‌تواند  سخنان  آفریدگار  ابدی  را  دریافت  کند  و  پذیره  شود!  امّا  ما  نمی‌دانیم  چگونه  این  گفت  و  شنود  صورت  پذیرفته  است‌...  نمی‌دانیم  سخنان  یزدان  سبحان  با  بندۀ  خود  موسی  به  چه  شکل  و  به  چه  شیوه‌ای  انجام‌ گرفته  است‌.  نمی‌دانیم  موسی  سخنان  یزدان  را  با  چه  اندامی  و  ابزاری  دریافت  داشته  است‌.  به  تصویر  کشیدن  ایـن  شکل  و  شیوه‌،  به‌ گونۀ  راست  و  درست  آن  برای  ما  انسانها  نا ممکن  است‌،  ما  انسانهائی  که  در  جهان‌بینیها  و  اندیشه‌ها  و  خیالپردازیهای  خود،  محکوم  به  استفادۀ  از  سرمایۀ  خدادادی  توان  درک  و  فهم  محدودی  هستیم‌،  و  از  پشتوانه  و  اندوختۀ  تجارب  و  آزموده‌های  محدودی  نیز  بهره‌مند  می‌گردیم‌.  امّا  هر  چه  هست  در  پرتو  راز  نهان  و  سرِّ  لطیفی ‌که  از  روح  متعلّق  به  یزدان  در گوهر  انسان  به  ودیعت  نهاده  شده  است‌،  مدد  و  یاری  بگیریم  و  دمی  بیاسائیم  و  بدان  افق  بالای  درخشـان  بـنگریم  و  نظاره‌گر  چنان  افق  والای  تابانی  باشیم‌.  سپس  بایستیـم  و  به  تماشای  این  دیدگاه  دلربا  ادامه  دهیم‌،  ولی  با  پرسش  از  چگونگی  آن‌،  نگریستن  بدین  منظرۀ  زیـبا  را  تـباه  ننمائیم  و  در  پی  این  باشیم‌ که  با  درک  و  فهم  خودمان ‌که  محدود  است  و  تنها  از گسـترۀ نـزدیکی  آگاهی  پـیدا  می‌کند، ‌کیفیّت  و  واقعیِت  آن  را  دریابیم‌.

(وَلَمَّا جَاءَ مُوسَى لِمِیقَاتِنَا وَکَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قَالَ لَنْ تَرَانِی وَلَکِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِی فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَخَرَّ مُوسَى صَعِقًا فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ (١٤٣)قَالَ یَا مُوسَى إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَى النَّاسِ بِرِسَالاتِی وَبِکَلامِی فَخُذْ مَا آتَیْتُکَ وَکُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ (١٤٤)وَکَتَبْنَا لَهُ فِی الألْوَاحِ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْعِظَةً وَتَفْصِیلا لِکُلِّ شَیْءٍ فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَأْمُرْ قَوْمَکَ یَأْخُذُوا بِأَحْسَنِهَا سَأُرِیکُمْ دَارَ الْفَاسِقِینَ (١٤٥)سَأَصْرِفُ عَنْ آیَاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الأرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَإِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِهَا وَإِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلا وَإِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الْغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلا ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَکَانُوا عَنْهَا غَافِلِینَ (١٤٦)وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَلِقَاءِ الآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ هَلْ یُجْزَوْنَ إِلا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٤٧).

ما  با  موسی  وعده  گذاشتیم  (‌که  برای  پـرورش  خـود  و  دریافت  پیام  سهمگین  آسمانی‌)  سی  شب  (‌به  مناجات  و  عبادت  بپردازد.  سپس  برای  پختگی  کامل‌)  ده  شب  بـر  آنها  افزودیم  و  بدین ‌وسیله  مدّت  (‌راز  و  نـیاز  و  سـوز  و  ساز  با)  پروردگارش  چهل  شب  تمام  شد.  موسی  (‌پیش  از  این  که  عازم  عبادت  و  مناجات  خدا  شـود)  بـه  بـرادر  خود  هارون  گفت‌:  در  میان  قوم  من  جانشین  من  باش  و  اصلاحگر  بوده  و  از راه  و  روش  تباهکاران  پیروی  مکن‌.  هنگامی  که  موسی  به  میعادگاه  ما  آمد  و پروردگارش  با  او  سـخن  گفت  (‌و  کلامی  را  شـنید  که  بـه  کـلام  کسـی  نمی‌ماند،  خواست  ذاتی  را  هم  بـبیند  کـه  چـیزی  مـثل  او   نیست.  لذا)  عرض  کرد:  پروردگارا!...  (خویشتن  را)  به   من  بنمای  تا  تو  را  بیینم  (‌و  جمال  والای  تو  را  بنگرم.  تـا  افتخار  گفتار  و  دیدار  نصیبم  گردد.  خدایش  بدو)  گفت‌:  (‌تو  با  این  بنیۀ  آدمی  و  در  این  جهان  مادی  تاب  دیدار  مرا  نداری  و)  مرا  نمی‌بییی‌.  و لیکن  (‌برای  اطمییان  خـاطر  از  این  که  تاب  دیدن  مرا  نداری‌)  به  کوه  (‌که  همچون  تو  ماده  و  بسی  نیرومندتر  از  تو  است‌)  بنگر،  اگر  (‌در  برابر  تجلّی  ذات  من‌)  بر  جای  خود  استوار  ماند،  تو  هم  مرا  خواهی  دید.  اما  هنگامی  که  پروردگارش  خویشتن  به  کوه  نمود،  آن  را  در  هـم  کوبید  و  موسی  بیهوش  و  نـقش  زمین  گردید.  وقتی  کـه  بـه  هـوش  آمـد  گفت‌:  پروردگارا!  تـو  منزّهی  (‌از  آن  که  با  چشمان  سر  قابل  رؤیت  باشی‌.  بلکه  این  چشمان  دل  و  خردند  که  می‌توانند  تو  را  مشــاهده  کنند)‌.  مـن  (‌از  ایـن  پـرسش  پشـیمانم  و)  بـه  سـوی  تـو  برمیگردم  و  من  نخستین  مؤمنان  (‌به  عظمت  و  جلال  یزدان  در  این  زمان‌)  هستم‌.  خدا  گفت‌:  ای  موسی‌!  من  تو  را  بـا  رسـالتهای  خویش  و  بـا  سـخن  گفتنم  (‌بـا  تـو  از  فـراسـوی  حـجاب  و  بـدون  واسـطه‌)  بـر  مـردمان  (‌همعصری  که  مأموریت  تبلیغ  احکام  آسمانی  بدانان  داری‌)  برگزیدم،  پس  آنچه  به  تو  داده‌ام  (‌یعنی  توراتی  را  که  به  دست  تو  سپرده‌ام‌،  مـحکم‌)  برگیر  و  از  زمرۀ  شکـر گزاران  (‌نـعمت  یـزدان‌)  بـاش‌.  و  بـرای  او  در  الواح  (‌تورات‌)  از  هر  چیز  (‌که  مورد نیاز  بنی‌اسرائیل  از  نصائح  و  حکّم  و  احکام  حلال  و  حرام  بود)  نوشتیم‌،  تـا  پند  و  اندرز  (‌زندگی‌)  و  روشنگر  همه  چیز  (‌در  امـر  تکـالیف  دینی  و  وظائف  شرعی  ایشان‌)  باشد.  (‌بدو  گفتیم‌:  ایـن‌)  الواح  را  با  تاب  و  توان  برگیر  (‌و  با  نشاط  فراوان  و  تلاش  بی‌امان‌،  مانند  دیگر  پپغمبران  اولوالعزم‌،  در  تبلیغ  آنـها  دامـن  هـمّت  بــه  کــمر  بـزن‌)  و  بـه  قوم  خود  (‌یـعنی  بنی‌اسرائیل‌)  فرمان  بده  نیکوترین  آنها  را  به  کار  بندند.  (‌مثلاً  عفو  را  بر  قصاص‌،  صبر  کردن  را  بر  پیروز  شدن‌،  آسان  گرفتن  را  بر  سخت  گرفتن،  و  بالأخره  آنچه  را کـه  دارای  اجر  بیشتر  است  بر  چیزی  تـرجیح  دهـند  کـه  از  ثـواب  کمتری  بـرخوردار  است‌)‌.  بـه  زودی  سـرزمین  گنهکاران  (نافرمان  و  خارج  شدگان  از  دستور  یزدان،  از قبیل‌:  عاد  و ثمود  و  قوم  لوط‌)  را  به  شما  نشان  مـی‌دهیم  (‌تا  بنگرید  و  عبرت  گیرید  و  بدانید  که  اگر  چون  ایشان  شوید،  سرانجام  تأسف ‌انگیزی  همچون  آنـان  خواهید  داشت  و  به  شما  هم  همان  می‌رسد  که  بدیشان  رسیده  است‌)‌.  از  (‌اندیشیدن  دربارۀ  نشانه‌های  موجود  در  آفاق  و  انـفس  و  از  فـهم  کردن‌)  آیـات  خود  کسـانی  را  باز  می‌داریم  که  در  زمین  بـه  نـاحق  تکبّر  می‌ورزند  (‌و  خویشتن  را  بالاتر  از آن  می‌دانند  که  آیات  ما  را  بپذیرند  و  راه  انبیاء  را  در  پیش  گیرند)‌،  و  اگر  هر  نوع  آیه‌ای  (‌از  کتاب  آسمانی  و  هر گونه  مـعجزه‌ای  از  پیغمبران  و  هر  قسم  نشانه‌ای  از  نشانه‌های  جهانی‌)  را  ببینند  بدان  ایمان  نمی‌آورند،  و  اگر  راه  هدایت  (‌و  رستگاری‌)  را  ببینند  آن  را  راه  خود  نمی‏‎گیرند،  و  چنانکه  راه  گمراهی  را  ببینند  آن  را  راه  خود  می‏‎گیرند.  ایـن  (‌انـحراف  از  جـادۀ  شـریعت  خدا)  هم  بدان  سبب  است  که  آیات  ما  را  تکذیب  کرده  و  از  آنها  غافل  و  بی‌خبر  گشته‌اند.  کسـانی  کـه  آیـات  (‌کـتاب  خواندنی  آسمانی  و  دیدنی  جهانی‌)  مـا  را  تکذیب  می  دارند  و  به  ملاقات  (‌خدا  در  قیامت  و  به  زنده  شدن  بعد  از  مرگ  و  حساب  و  کتاب‌)  آخرت  ایمان  نمی‌آورند،  اعمال  (‌نیکی  که  انجام  داده‌اند  بر  باد  می‌رود  و  باطل  و)  بیهوده  می‌شود.  مگر  چنین  کسانی  جز  در  برابـر  کـارهائی  کـه  کرده‌اند  (‌و  معاصی  و  کفری  که  ورزیده‌اند)  پاداش  داده  می‌شوند؟‌.

ما  نیازمند  این  هستیم‌ که  آن  جایگاه  و  موقعیّت  شگرف  یگانه  را  در  خیال  و  اعصاب  و  همۀ  وجود  خود،  حاضر  و  مجسّم  کنیم‌...  نیازمند  چنین  حاضر  آوردن  و  مـجسّم  کردنی  هستیم  تا  آن  جایگاه  و  موقعیّت  را  ورانداز کنیم  و  بتوانیم  تـصورّی  از آن  حال  را  به  ذهن  خود  نـزدیک  گردانیم  و  بر  اندکی  از  آنچه  بر موسی علیه السّلام  گذشته  است  آگاه  شویم‌.

(وَلَمَّا جَاءَ مُوسَى لِمِیقَاتِنَا وَکَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ).

هنگامی  که  موسی  به  میعادگاه  ما  آمد  و  پروردگارش  با او  سخن  گـفت  (‌و  کـلامی  را  شـنید  که  بـه  کلام  کسـی  نمی‌ماند،  خواست  ذاتی  را  هم  بـبیید  که  چیزی  مثل  او  نیست‌.  لذا)  عرض  کرد:  پروردگارا!  (‌خویشتن  را)  به  من  بنمای  تـا  تـو  را  ببییم  (‌و  جمال  والای  تـو  را  بنگرم.  تـا  افتخار  گفتار  و  دیدار  نصیبم  گردد.

چیز  هراس ‌انـگیزی  است‌.  موسی  سخنان  خداوندگار  خود  را  می‌شنود،  و  جان  او  چشم‌ انـداز  شگفتی  را  ورانـداز  می‌کند  و  اوج  می‌گیرد  و  مشتاق  چیزی  می‌شود که  باید  اشتیاق  رسـیدن  بـدان  را  داشـته  بـاشد!  درایــن  وضـع  شگرف  و  حال  شگفتی  که  دارد  فـرامـوش  مـی‌کند  کـه  خودش‌ کیست  و  چیست‌!  چیزی  را  درخواست  می‌کند که  سزاوار کسی  در  این  زمین  نیست‌،  و  هیچ  انسانی  در  این  زمین  تاب  و  توان  آن  را ندارد...  او  دیدن  بس  بزرگی  را  می‌طلبد،  آن  هم  در  آن  حال  و  هوائی ‌که  فشار  شوق  و  انگیزۀ  امید  و  سوزش  عشـق  و  آرزوی  دیدار  غـوغا  می‌کند  و  او  را  از  هر  سو  در برگرفته  است  و  وی  را  هاج  و  واج  کرده  است!  موسی  از  این  حال  و  هوای  جذبه  و  شور  و  حیرانی  و  ویلانی  به  خود  نمی‌آید  مگر  آن  زمان  که  فرمودۀ  قاطعانه‌ای  او  را  بیدار  و  هوشیار  می‌گرداند: 

(قَالَ لَنْ تَرَانِی).

فرمود:  مرا  نخواهی  دید.

سپس  یزدان  بزرگ  و  والا  با  موسی  مهربانی  می‌فرماید  و  نرمش  نشان  می‌دهد،  و  بدو  می‌آموزد  که  چرا  او  را  نخواهد  دید...  بدین  خاطر  او  را  نخواهد  دید که  تاب  و  توان  دیدار  را  ندارد:

(وَلَکِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِی).

 و لیکن  (‌برای  اطمینان  خاطر  از  ایـن  که  تـاب  دیـدن  مـرا  نداری‌)  به  کوه  (‌که  همچون  تو  ماده  و  بسی  نیرومندتر  از  تو  است‌)  بنگر،  اگر  (‌در  برابر  تـجلّی  ذات  مـن‌)  بـر  جـای  خود  استوار  ماند،  تو  هم  مرا  خواهی  دید.کوه ‌که  از  آدمی  پا بر جاتر  و استوارتر  است‌،  و  در  عـین  حال  وجودش  تـأثّر  و  انـفعال  وجـود  آدمـی  را  نـدارد،  هنگامی  که  جلوه‌ گاه  پروردگار  گردید،  چه  شد؟

(فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا).

امّا هنگامی که پروردگارش  خویشتن  به  کوه  نمود،  آن  را  در  هـم  کوبید.

برجستگیهای کوه فرو ریخت و با سطح زمین یکسان یکسان و بدان کوبیده گردید...هراس جایگاه و وحشت موقعیّت ،موسی را در بر گرفت ،و ضعف و سستی به هستی  بشری  او  رخنه‌کرد:

(وَخَرَّ مُوسَى صَعِقًا).

 موسی  بیهوش  و  نقش  زمین  گردید.

(فَلَمَّا أَفَاقَ).

وقتی  که  به  هوش  آمد....

زمانی‌ که  به  خود  آمد،  و  تاب  و  توان  خویش  را  یافت‌،  و  دانست‌ که  در  پرسش  خویشتن  از  حدّ  خود  پا  را  فراتـر  نهاده  است‌،  گفت‌:

(قَالَ سُبْحَانَکَ).

 گفت‌:  پروردگارا!  تو  منزّهی  (‌از  آن  که  بـا  چشـمان  سـر  قابل  رویت  باشی‌.  بلکه  این  چشمان  دل  و  عقل  است  که  می‌توانند  تو  را  مشاهده  کنند)‌.

تو  پاکی  و  خدای  و  والاتر  از  آنی‌ که  با  چشمان  دیـده  شوی  و  درک  و  فهم  گردی‌.

(تُبْتُ إِلَیْکَ).

 من  (‌از  این  پرسش  پشیمانم  و)  به  سوی  تو  برمیگردم.  پشیمانم  از  این ‌که  پا  را  از گلیم  خود  فراتر  نهاده‌ام  و  از  تو  چیزی  را  درخواست  کرده‌ام  که  سزاوار  نیست  و  مـرا  نسزد.

(وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ).

 من  نخستین  مؤمنان  (‌به  عظمت  و  جلال  یـزدان  در  ایـن  زمان  )  هستم‌.

پیغمبران  همیشه  نخستین ‌کسانی  هستند که  به  عظمت  و  جلالت  خداوندگارشان‌،  و  به  سخنان  یزدان  که  بر  آنـان  نازل  می‌گردد،  ایمان  دارند...  ایـزد  بـزرگوار  بـدیشان  دستور  می‌دهد  این  امر  را  اعلان ‌کنند  و  به  گوش  مردمان  برسانند.  قرآن  مجید  این  اعلان  و  آگاهی  ایشـان  را  در  موارد  زیادی  از  خود،  روایت  می‌نماید:

بار  دیگر  مرحمت  یزدان  موسی  را  دربرمی‌گرد.  به  ناگاه  از  یـزدان  سـبحان  مژده  را  دریـافت  می‌دارد.  مـژدۀ  برگزیدن  او  همراه  با  رهنمود  وی  بدین  امر که  پس  از  نجات‌،  رسالت  و پیام  آسمانی  را به  قوم  خود  برساند...  به  خاطر  این  نجات‌،  رسالت  را  باید  به  فرعون  و  فرعونیان  برساند:

(قَالَ یَا مُوسَى إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَى النَّاسِ بِرِسَالاتِی وَبِکَلامِی فَخُذْ مَا آتَیْتُکَ وَکُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ).

 خدا  گفت‌:  ای  موسی‌!  من  تو  را  با  رسالتهای  خویش  و  با  سخن  گفتنم  (‌با  تو  از  فراسوی  حجاب  و  بدون  واسطه‌)  بـر  مـردمان  (‌همعصری  که  مـأموریت  تبلیغ  احکام  آسمانی  بدانان  داری‌)  برگزیدم،  پس  آنـه  به  تو  داده‌ام  (‌یعنی  توراتی  را  که  به  دست  تو  سپرده‌ام‌،  محکم‌)  برگیر  و  از  زمرۀ  شکر گزاران  (‌نعمت  یزدان‌)  باش‌.

از  این  فرمودۀ:  یزدان  سبحان  به  موسی علیه السّلام (إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَى النَّاسِ بِرِسَالاتِی...). چنین  مـی‌فهمیم  که  مـقصود  از  مردمانی‌ که  یزدان  او  را  بر  ایشان  برگزیده  است  مردمان  اهل  زمان  خود  موسی  است‌.  چه  پیغمبران‌،  پیـش  از  موسی  و  بعد  از  موسی  نیز بوده اند.  این گزینش  با  توجّه  بدین  قرینه  بر  نسـلی  از  مردمان  است‌.  ولی  سخن ‌گفتن  یزدان  با  موسی  امر  منحصر  به  فرد  و  خاص  موسی علیه السّلام   است‌.  دستوری ‌که  یزدان  بزرگو‌ار  به  موسی  می‌دهد  این  است‌ که  آنـچه  بدو  ارمـغان  داشـته  است  محکم  برگیرد،  و  در  برابر  برگزیدن  و  اعطاء  نـعمت‌،  یزدان  را  سپاسگزاری  کند.  این‌ کار  در  واقع  راهنمائی  و  آموزشی  برای  همۀ  مردمان  است‌،  چه  پیغمبران  پیشوا  و  سرمشق  مردمانند  و  بر  مردمان  است‌ که  مانند  پیشوایان  و  نـمونه‌های  خود  آنـچه  را که  خدا  بد‌یشان  عـطاء  می‌فرماید  با  دیدۀ  منّت  بپذیرند  و  شکر  نعمت  را  بجای  آورند  تا  نعمت  خدا  را  بر  خود  بیفزایند،  و  دلهایشان  را  اصلاح  نمایند،  و  از  غرور  و  تکبّر  و  سرمستی  دوری  کنند،  و  با  یزدان  تـماس  خویش  را  برقرار  و  پایدار  سازند.

سپس  روند  قرآنی  بیان  می‌دارد که  مضمون  رسالت  چه  بوده  است‌،  و  چگونه  به  موسی  داده  شده  است‌:

(وَکَتَبْنَا لَهُ فِی الألْوَاحِ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْعِظَةً وَتَفْصِیلا لِکُلِّ شَیْءٍ).

 برای  او  در  الواح  (‌تورات‌)  از  هر  چیز  (‌که  مورد نیاز  بنی‌اسرائیل  از  نصائح  و  حکم  و  احکام  حلال  و  حرام  بود)  نوشتیم‌،  تا  پند  و  اندرز  (‌زندگی‌)  و  روشنگر  همه  -  (‌در  امر  تکـالیف  دینی  و  وظائف  شرعی  ایشان‌)  باشد.

مفسّران  دربارۀ  این  الواح  با  یکدیگر  اختلاف  نظر  دارند،  و  روایتها  نیز گوناگون  است‌.گروهی  از  ایشـان  شرح  مفصّلی  درباره  اوصاف  این  الواح  ذکر کرده‌اند.  گمان  ما  بر  این  است‌ که  همۀ  آنها  منقول  از  اسرائیلیات  هستند  و  به  تفاسیر  راه  یافته‌اند،  و  در  همۀ  آنـها  چیزی  را  پـیدا  نمی‌کنیم‌ که  فرمودۀ  رسول  خدا  صلی الله علیه واله وسّلم   باشد.  لذا  به  نصوص  قرآنی  بسنده  می‌کنیم ‌که  سخن  راستین  و  منقول  از  ربّ  العالــین  است  و  در کنار  نصوص  قرآنی  می‌مانیم  و  از  آنها  فراتر  نـی‌رویم  و  نـی‌گذریم‌.  ایـن  اوصاف‌،  چیزی بر  حقیقت  این  الواح  نمی افزایـند  و  چیزی  از  حقیقت  آنها  نمی‌کاهند،  امّا  ایـن  الواح  چه  بوده‌اند  و  چگونه  نوشته  شده اند،  اصلاً هدف  و  مقصود  نیست‌.  چرا  که  احادبث  صحیح  و  درستی  دربارۀ  آنها  روایت  نشده  است‌.  آنچه  مهمّ  است  چیزهائی  است‌ که  در  ایـن  الواح  بوده  است‌.  در  آنها  همۀ  چیزهانی  بوده  است‌ که  به  موضوع  رسالت  و  هدف  آن  اختصاص  داشـته  است‌.  از  قـبیل‌:  بـیان ‌کلام  یـزدان  و  توضیح  شریعت  او،  و  رهنـمود‌های  لازم  برای  اصلاح  حال  این  ملّت  و  سرشت  آنان‌،  سرشتی‌ که  خواری  و گذشت  روزگاران  دراز،  آن  را  یکسان  تباه  کرده‌اند!

(فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَأْمُرْ قَوْمَکَ یَأْخُذُوا بِأَحْسَنِهَا).

 این  الواح  را  با  تاب  و  توان  برگیر  (‌و  با  نشاط  فراوان  و  تلاش  بی‌امان‌،  مانند  دیگر  پیغمبران  اولوالعزم‌،  در  تبلیغ  آنـها  دامـن  هـمّت  بــه  کـمر  بـزن‌)  و  بـه  قوم  خود  (‌بنی‌اسرائیل‌)  فرمان  بده  نیکوترین  آنها  را  به ‌کار  بندند. فرمان  یزدان  بزرگوار  به  موسی  علیه السّلام   این  است ‌که  الواح  را  با  نیرو  و  اراده  برگیرد،  و  به  قوم  خود  دسـتور  دهد  آنچه  در  الواح  از  تکالیف  سخت  و  وظائف  دشوار  است  بپذیرند،  با  این  وصف‌ که  برای  ایشان  نـیکو‌ترین  چیز  است  و  بهترین  اصلاح‌ کنندۀ حال  و  احوال  ایشان  است‌...  این  فرمان‌،  آن  هم  بدین‌ گونه  و  شیوه‌،  گذشته  از  این‌ که  از  یک  سو  اشاره  به  ضرورت  این  اسلوب  به ‌گونۀ  جدّی  و  با  ارادۀ ‌کامل  در  رویاروئی  با  این  سرشت  اسرائـیلی  دارد  -  سرشتی  که  خواری  و  طول  روزگاران  آن  را  تباه  کرده  است  -  تا  تکالیف  و  مشکلات  رسالت  و  خلافت  را  تحمّل ‌کند،  از.  دیگر  سو  الهامگر  برنامه  واجبی  است‌ که  هر  ملّتی  باید  با  جدّ  و  جهد  در  پیش‌ گیرد  و  عقیده‌ای  را  پذیره  گردد  که  برای  آن  از  جانب  یزدان  جهان  به  ارمغان می آ ید.

عقیده  کار  بزرگی  در  پیشگاه  یزدان  سبحان‌،  و  در  حساب  این  جهان‌،  و  از  نظر قضا  و  قدر  ایزد  مـنّانی  است ‌که  هستی  را  اداره  می‌کند  و  می‌گرداند.  عقیده  کار  بزرگی  است  در  تاریخ  (‌انسان‌)  و  حیات  او  در  ایـن  زمـین  و  همچنین  در  سرای  آخرت‌...  برنامه‌ای  که  عقیدۀ  آن  را  دربارۀ یگانگی  یزدان  سبحان‌،  و  راجع  به  بندگی  انسان  در  برابر  ربوبیّت  و  خداونـدگاری  یکـتای  او،  مقرّر  و  معین  می‌دارد،  برنامه‌ای  است ‌که  شیوۀ  زندگی  بشری  را  بطور کلّی  تغییر  می‌دهد  و  دگرگون  می‌کند،  و  این  حیات  را  بر  اسلوب  دیگری  استوار  و  پایدار  می‌سازد،  اسلوبی  که  جدا  از  شیوه‌ای  است ‌که  حیات  در  جاهلیّت  بر  آن  استوار  و  پایدار  بوده  است  و  به  پـیش  رفته  است‌،  آن  زمان  که  ربوبیّت  غیر  از  ربوبیّت  یزدان  جهان  بوده  است‌،  و  زندگی  بطور کلّی  دارای  برنامه‌ای  جداگانه  از  برنامه  الهی  بوده  است ‌که  از  عقیدۀ  توحیدی  سرچشمه  می‌گیرد.  کاری ‌که  این  اندازه  در  پیشگاه  خدا،  و  در  حساب  جهان  هستی‌،  و  در  سرشت  زندگی،  و  در  تاریخ  (‌انسان‌) مهمّ  و  بزرگ  است‌،  واجب  است  با  تمام  توان  و  با  تلاش  هر  چه  بیشتر  برگرفته  شود،  و  در  دل  و  درون  انسـان  از  جدّیّت  و  صراحت  و  قاطعیّت  برخوردار گردد.  نباید  آن  را  ناچیز  و  شل  و  ول ‌گرفت  و  سهل  و  ساده  انگاشت  و  بهائی  بدان  نداد.  عقیده ‌گذشته  از  این‌ که  چیز  سترگ  و  بزرگ  است‌،  تکالیف  دشوار  و  وظائف  سختی  دارد،  و  کسی‌ که  دارای  سرشت  سست  و  آبکی  و  سهل‌ انگارانه  باشد،  یا کسی‌ که‌ کار  و  بار  عقیده  را  با  این  چنین  حواس  و  افکاری  در  پیش‌گیرد،  هرگز  تاب  و  توان  انجام  چنین  تکالیف  و  وظائفی  را  نخواهد  داشت‌.

معنی  این  سخن  بالطبع  این  نیست‌ که  عقیده  عبارت  است  از:  سـختگیری  و  به  رنـج  انـداختن  و گرفتار  مشکلات ‌کردن  و  پیچ  دادن  و  سفت  و  سخت‌ گرفتن‌!  چه  این  جزو  سرشت  دین  خدا  نیست‌.  ولی  معنی  این  سخن  این  است‌ که  عقیده  جدّیّت  و  همّت  و  قاطعیّت  و  صراحت  می‌طلبد...  اینها  نیز  صفاتی  و  خصالی  هستند  که  جدای  از  سختگیری  و  به  رنج  انداختن  و گرفتار  مشکلات  کردن  و  پیچ  دادن  و  سفت  و  سخت ‌گرفتن  می‌باشند.  سرشت  بنی‏اسرائیل،  مخصوصاً  پس  از  ایـن  که  طول  زمان  و  بندگی  در  مصر،  آن  را  تباه ‌کرده  بود،  به  ایـن  چنین  رهنمون  و  رهنمودی  نـیاز  داشت‌.  بدین  خاطر  مشاهده  می‌کنیم  که  همۀ  دستورهائی  که  به  بنی‏اسرائیل  داده  می‌شود،  همراه  با  این  چنین  سختگیری  و  شدّت  و  حدّت،  و  این ‌گونه  تـأکید  است‌،  تـا  بدین‌ وسیله  ایـن  سرشت  سست  و کجرو  و  منحرف  و  شل  و  ول  تـربیت  شود  و  شکیبائی  و  پایداری  و  جدّ  و  جـهد  بیاموزد  و  روشن  و  آشکار  به‌ گسترۀ  زندگی  در آید،  و  پنهانکاری  و کـجروی  نکند  و  آزاد  و  رها  از  تـرس  و هراس  و  عبودیّت  و  بندگی  این  و  آن  شود.

بسان  سرشت  بنی‏اسرائیل  است  هر  سرشتی ‌که  در  معرض  چیزهائی  قرار گرفته  باشد  که  بنی‏اسرائیل  در  معرض  آنها  قرار گرفتند،  از  قبیل‌:  طول  زمان  بندگی  و  خواری‌،  کرنش  و  فروتنی  در  برابر  تـرساندن  و  به  وحشت  انداختن  و تحت  فشار  و  زور  قرار  دادن  و  بندگی  و  بردگی  طاغوتها  را  پذیرفتن‌...  در  این  چنین  شرائـطی  آثار کجروی  و  حیله‌گری  بر  چنین  سرشتی  پدیدار  می‌گردد،  و  نشانه‌های  سهل  و  ساده ‌گرفتن  و  سسـتی  و  تنبلی  کردن،  برای  دوری  از  رنج  کشیدن  و  تلاش ورزیدن‌،  نمودار  می‌شود...  همان‌ گونه‌ که  ایـن  چنین  احوال  و  اوضاعی  در  واقعیّت  زند‌گانی  بسیاری  از  گروه‌ها  و  دسته‌های  بشری  در  زمان  ما  مشاهده  می‌گردد،  و  می‌بینیم‌ که  این  چنین  گروه‌ها  و  دسته‌هائی  از  عقیده  می‌گریزند  تا  از  تکالیف  و  وظائف  عقیده  شانه  خالی  کنند،  و  با گلّه  حرکت  نمایند  و  به  پـیش  رونـد،  چون  حرکت  و  پیشروی  با گلّه‌،  هیچ گونه  تکلیف  و وظـیفه  و  رنج  و  زحمتی  برای  ایشان  ندارد! در  برابر  دریافت  الواح  و  عمل  بدانها  با  جدّیّت  و  تلاش  هر  چه  بیشتر،  یزدان  جهان  به  موسی  و  پیروان  او  وعده  می‌دهد که  ایشان  را  در  زمین  استقرار  بخشد  و  مکنت  و  قدرت  عطا کند،  و  خانه  و کاشانه  و  مـلک  و  مملکت  کسانی  را  به  تصرّف  آنان  درآورد که  از  آئـین  یـزدان 

دست  کشیده‌اند:

(سَأُرِیکُمْ دَارَ الْفَاسِقِینَ).

 سرزمین  بزهکاران  و  خارج  شدگان  از آئین  یزدان  را  به  شما  نشان  خواهم  داد.

نظریه‌ای  است  که  به  ذهن  نزدیکتر  است  این  است ‌که  این  آیه  اشاره  به  سرزمین  مقدّسی  است‌ که  در  آن  زمان  تحت  تصرّف  بت‌پرستها  بود.  و  ایـن  مژده‌ای  بدیشان  است ‌که  وارد  آنجا  خواهند  شد...  هر چند  هم  بنی‏اسرائیل  در قید  حیات  موسی علیه السّلام   بدانجا  وارد  نگردیدند،  بدان  سبب‌ که  تربیت ‌کامل  ندیده  بودند  و  پرورش  شامل  پیدا  نکرده  بودند،  و  سرشت‌ کج  و کجروشان  راست  و  درست  و  برجا  و  استوار  نشده  بود...  در  جلو  سرزمین  مقدّس  ایستادند  و  به  پیغمبرشان‌ گفتند:

(یا موسى إن فیها قوماً جبارین . وإنا لن ندخلها  حتى یخرجوا منها , فإن یخرجوا منها فإنا داخلون ).

 ای  موسی‌!..  در  آنـجا  قوم  زورمند  و  قلدری  زندگی  می‌کنند  و  ما  هرگز بدانجا  وارد  نمی‌شویم  مادام  که  آنان  از  آنـجا  بــیرون  نـروند.  در  صورتی  کـه  آنـان  از  آن  سرزمین  بیرون  رفتند،  ما  بدانجا  خواهیم  رفت‌. (مائده/  22) 

دو  مرد  مؤمنی‌ که  در  مـیان  آنـان  بودند  و  از  خدا  می‌ترسیدند،  وقتی  که  با  الحاح  و  اصرار  بدیشان  گفتند:

بدانجا  وارد  شوید  و  ناگهانی  بر  سـرشان  بتازید.  با  بی شرمی  ترسویان‌،  به  موسی  پاسخ  دادند  -  بدان گونه  که  چهارپا  به  برندۀ  خود  لگد  می‌زند  -‌و گفتند:

(إنا لن ندخلها أبداً ما داموا فیها , فاذهب أنت وربک فقاتلا , إنا هاهنا قاعدون).

 ما  هرگز  بدان  سرزمین  مقدّس  پای  نمی‌نهیم  مـادام  که  آنان  در  آنجا  بسر  برند.  پس  (‌دست  از  سر  ما  بدار  و)  تو  و  پروردگارت  بروید  و  با  (‌آن  زورمـندان  قـوی  هـیکل‌)  بجنـگید؛  ما  در  اینجا  نشسته‌ایم  (‌و  منتظر  پیروزی  شـما  هستیم‌!)‌. (مائده/24) 

اینها  چیزهانی  هستند که  آن  سرشت  سست  و  فرو پاشیده  و کجروی  را  به  تصویر  می‌زنند که  عقیده  و  شریعتی  به  بهبودی  و  اصلاح  آن  می‌پردازد که  موسی علیه السّلام   با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌،  و  از  جانب  یزدان  سبحان  با  این  شدّت  و  حدّت  بدو  سخت  دستور  داده  می‌شود که  آن  را  با  قدرت  و  توان  هر  چه  بیشتر  دریافت  دارد،  و  به  قوم  خود  فرمان  دهد  تکالیف  و  وظائف  سخت  و  دشوار  آن  را  بپذیرند  و  در  راه  آن  چابک  و کوشا  باشند.

در  پایان  صحنه  و  در  آخر  سخن‌ گفتن  یزدان  با  موسی‌،  از  سرانجام ‌کسانی  صحبت  می‌شود که  در  زمین  به  ناحقّ  تکبّر  می‌کنند،  و  از  آیـه‌های  یزدان  و  رهنمودهای  او  دوری  می‌گزینند  و  بدانها  پشت  می‌کنند.  این  بخش  از  صحنه  و گفت‌،  متضمّن  تصویر  دقیقی  از  سرشت  ایـن  نوع  مردمان  است‌.  تصویری  است  روشن  و  زیـبا،  به  روشنی  و  زیبائی  تصویر  شگرف  قرآنـی  از  شـیوه‌های  سرشتها  و  نمونه‌های  درونها:

(سَأَصْرِفُ عَنْ آیَاتِیَ الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الأرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَإِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِهَا وَإِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلا وَإِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الْغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلا ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَکَانُوا عَنْهَا غَافِلِینَ (١٤٦)وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَلِقَاءِ الآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ هَلْ یُجْزَوْنَ إِلا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ (١٤٧).

  از  (‌انـدیشیدن  دربـارۀ  نشـانه‌های  مـوجود  در  آفـاق  و انفس  و  از  فهم  کردن)  آیات  خود  کسانی را  باز  می‌دارم که  در  زمین  بـه  نـاحقّ  تکـبّر  مـی‌ورزند  (‌و  خویشتن  را  بالاتر  ازآن  می‌دانند  که  آیات  ما  را  بپذیرند  و  راه  انبیاء  را  در  پیش  گیرند)  و  اگر  هر  نوع  آیه‌ای  (‌از  کتاب  آسمانی  و  هر گونه  معجزه‌ای  از  پیغمبران  و  هر  قسـم  نشـانه‌ای  از  نشانه‌های  جهانی‌)  را  ببینند  بدان  ایمان  نمی‌آورند،  و  اگر  راه  هــدایت  (‌و  رسـتگاری‌)  را  بـبینند  آن  را  راه  خـود  نمی‏‎گیرند،  و  چنانکه  راه  گمراهی  را  ببینند  آن  را  راه  خود  می‏‎گیرند.  این  (‌انحراف  از  جادۀ  شریعت  خدا)  هـم  بدان  سبب  است  که  آیات  ما  را  تکذیب  کرده  و  از  آنها  غافل  و  بی‌خبر  گشته‌اند.  کسـانی  کـه  آیـات  (‌کـتاب  خوانـدنی  آسمانی  و  دیدنی  جهانی‌)  ما  را تکـذیب  مـی  دارند  و  بـه  ملاقات  (‌خدا  در  قیامت  و  به  زنده  شدن  بـعد  از  مرگ  و  حساب  و  کتاب‌)  آخرت  ایمان  نمی‌آورند،  اعمال  (‌نـیکی  که  انـجام  داده‌انـد  بـر  بـاد  مـی‌رود  و  بـاطل  و)  بـیهوده  می‌شود.  مگر  چنین  کسانی  جز  در  برابـر  کـارهائی  کـه  کرده‌اند  (‌و  معاصی  و  کفری  که  ورزیده‌اند)  پاداش  داده  می‌شوند؟‌.

خداوند  بزرگ  مشیّت  و  ارادۀ  خود  را  دربارۀ کسانی  اعلان  می‌دارد که  به  ناحقّ  در  زمین  تکبّر  می‌کنند،  و  اگر  هر  نوع  آیه  و  معجزه‌ای  ببینند  بدان  ایمان  نمی‌آورند،  و  اگر  راه  هدایت  را  مشاهده‌ کنند  آن  را  در  پیش  نمی‌گیرند  و  بدان  راه  نمی‌روند،  و  اگر راه‌ گمراهی  را  مشاهده ‌کنند  آن  را  در  پیش  می‌گیرند  و  بدان  راه  مـی‌روند...  خدا  ایشان  را  از  آیات  خود  منصرف  و  رویگردان  می‌فرماید  و  دیگر  از  آنها  بهره‌مند  نمی‌گردند  و  بدانها  پاسخ  مثبت  نمی‌دهند  و  آنها  را  نمی‌پذیرند...  یعنی  آیات  او  را  در  کتاب  منظور جهان‌،  و  آیات  ا‌و  را  در کتابهای  نازل  شده  بر  انبیاء‌ گردن  نمی‌نهند...  این  بدان  سبب  است‌ که  آیات  خداوند  سبحان  را  تکذیب  می‌دارند  و  از  آنها  غافل  و  بی‏خبر  می‌مانند.

این  نمونه  از  مردمان‌،  در  لابلای  واژه‌های  قرآنـی  به  تصویر کشیده  می‌شوند،  بدان ‌گونه  که  انگار  لبخندها  و  جنشهای  آنان  را  می‏‎بینیم!

(الَّذِینَ یَتَکَبَّرُونَ فِی الأرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ).

 کسانی  که  در  زمین  به  ناحقّ  تکبّر  می‌ورزند.

هرگز  بنده‌ای  از  بندگان  یزدان  در  زمین  او  به  حقّ  تکبّر  نمی‌ورزد.  چرا که ‌کبریاء  و  بزرگی  صفت  یزدان  یگانه  است  و  بس.  یزدان  جهان  در  آن  شـریکی  و  انبازی  را  نـمی‌پذیرد.  هر کجا  انسـانی  در  زمـین  تکبّر  ورزد  و  خود بزرگ بینی‌ کند،  آن  تکبّر  و  خود بزرگ ‌بینی  به  ناحقّ  است‌!  بدترین  تکبّر  و  خود بزرگ ‌بینی  خود  ادّعای  حقِ  ربوبیّت  در  زمین  بر  بندگان  یزدان  است ‌که  نمودار  در  به  دست ‌گرفتن  این  حقّ  با  قانونگذاری  برای  ا‌یشان  بجای  یزدان‌،  و  بنده‌ کردن  آنان  در  برابر  این  قانونگذاری  باطل  و پوح  است‌.  از  این  تکبّر  است ‌که  هـمۀ  انـواع  و  الوان  تکبّرهای  دیگر  نشأت  می‌گیرند.  این  نوع  تکبّر  پـایه  و  مایۀ  همۀ  بدیها  و  شرّها  و  سرچشمۀ  آنها  است‌.  بدین  خاطر  است‌ که  بقیّۀ  سیماها  و  نماها  به  میان  می‌آید:

(وَإِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤْمِنُوا بِهَا وَإِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الرُّشْدِ لا یَتَّخِذُوهُ سَبِیلا وَإِنْ یَرَوْا سَبِیلَ الْغَیِّ یَتَّخِذُوهُ سَبِیلا).

 و  اگر  راه  هدایت  (‌و  رستگاری‌)  را  ببینند  آن  را  راه  خـود  نمی‏‎گیرند،  و  چنانکه  راه  گمراهی  را  ببینند  آن  را  راه  خود  می‏‎گیرند.

این  سرشتی  است  که  از  راه  هدایت‌ کناره ‌گیری  می‌کند،  هر کجا  آن  را  ببیند،  و  به  راه‌ کج  می‌گراید،  هر کجا  برای  او  جلوه‌گر  آید.  انگار  ابزاری  در  ترکیب ‌بند  وجود  ایـن  سرشت  کار گذاشته‌اند که  جز  بدین  راه  نمی‌رود  و  جز  بدین  شیوه‌ کار  نمی‌کند!  این  سیمائی  و  نمائی  است‌ که  تعبیر  سخن  آن  را  ترسیم  می‌نماید،  و  با  چنین  سیما  و  نمائی  این  نمونه  متکبّر  را  قالب‌ریزی  و  صـورتگر‌ی  می‌کند،  نمومۀ  متکبّری‌ که  مشیّت  و  ارادۀ  خدا  خوا‌سـته  است  در  برابر  تکذیب  آیـات  الهی  و  غـفلت  از  آنـها،  ایشان  را با  منصرف  کردن  و  رویگردانی  از  ایـن  آیـات  برای  هـیشه‌،  به‌ کیفر  برساند  و  مجازات ‌گرداند.

انسان  با  این  نوع  آدمیان  برخورد  می‌کند،  آدمیانی ‌که  دارای  همین  صفات و  همین  نشـانه‌ها  و  همین  سـیماها  هستند.  آنان  را  می‌بیند  انگار که  از  هدایت‌ کناره‌ گیری می‌کنند  و  به  دنبال  گمراهی  می‌روند  بدون  این  که خودشان‌ کوشش  و  تلاشی  نشان  دهند،  و  بدون  این ‌که  اندیشه  و نظری  دا‌شته  باشند!  آنان  از  دیدن  راه  هدایت  کورند  و  از  آن  دوری  می‌گزینند،  و  از  راه ‌گمراهی  شادمان  و  خوشحال  می‌گردند  و  آن  را  دنبال  می‌کنند.  در  ضمن  از  آیـات  یزدان  مـنصرف  مـی‌شوند  و  آنها  را  نمی‏بینند  و دربارۀ آنـها  نـمی‌اند‌یشند  و  دستگاه‌های  پیکر آنان  الهامها  و  اشاره‌ها  و  آهنگها  و  نواهای  آیات  را  دریافت  نمی‌دارند  و  امواج  آنها  را  نمی‌گیرند.

سبحان‌الله‌!  از  لابلای  پسوده‌های  سریعی  که  در  عبارت  شگفت  قرآنی  است‌،  این  نمونه‌های  مردمان‌،  آشکار  و  جسته‌،  به  تکان  و  جنبش  می‌افتند!  بد‌ان‌ گـونه ‌که  خواننده  فوراً فریاد  می‌زند:  بلی.  بلی‌.  این  نوع  مردمان  را  می‌شناسم‌...  این  فلانی  است‌!!!  و  این  همان  کسـی  است ‌کــه  مـراد  واژه‌هـای  قـرآنـی  است  و  او  را  می نمایاند!!!

یزدان  جهان  به  این  نوع  آدمیان  با  این‌ کیفر کشنده‌ای ‌که  به  هلاک  ایشان  در  دنیا  و  آخرت  می‌انجامد،  ظلم  و  ستم  نمی‌کند...  بلکه  این  جزا  و  سزای  حقّ  و  درستی  برای  کسانی  است‌ که  آیات  یزدان  را  تکذیب  می‌کنند،  و  از  آنها  غافل  و  بی‏خبر  می‌گردند،  و  به  ناحقّ  در  زمین  تکبّر  می‌ورزند،  و  از  راه  هدایت  هر کجا که  آن  را  ببینند  دوری  می‌گزینند،  و  به  راه‌ گمراهـی  می‏‎شتابند  هـر کجا که  برایشان  جلوه‌گر  و  پـدیدارگـردد.  ایـن  سـزا  و  جزای  کارهای  ایشان  است  و  در  برابر آنها کیفر  داده  شده‌ا‌ند،  و  در  مقابل  رفتارشان  به  مهلکه‌ها  افتاده‌اند.

(ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَکَانُوا عَنْهَا غَافِلِینَ).

 این  (‌انحراف  از  جادۀ  شریعت  خدا)  هم  بدان  سبب  است  که  آیات  ما  را  تکذیب  کرده  و  از  آنـها  غـافل  و  بـی‌خبر  گشته‌اند.

(وَالَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَلِقَاءِ الآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ هَلْ یُجْزَوْنَ إِلا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ؟).

 کسانی  کـه  آیـات  (‌کـتاب  خواندنی  آسمانی  و  دیـدنی  جهانی‌)  ما  را  تکذیب  مـی  دارنـد  و  بـه  مـلاقات  (‌خدا  در  قیامت  و  به  زنده  شدن  بعد  از  مرگ  و  حساب  و  کتاب)  آخرت  ایمان  نمی‌آورند،  اعمال  (‌نیکی  که  انجام  داده‌اند  بر  باد  می‌رود  و  باطل  و)  بیـهوده  مـی‌شود.  مگر  چنین  کسانی  جز  در  برابر  کارهائی  که  کرده‌اند  (‌و  معاصی  و  کفری  که  ورزیده‌اند)  پاداش  داده  می‌شوند؟‌.

حبوط  اعمال‌،  برگرفته  از گفتار  عربها  است ‌که  می‌گویند:

(حَبطَت النّاقَة ‌)‌.  شتر  هدر  رفت‌.

و  این  وقتی  است‌ که  شتر گیاه  سمّی  بچرد  و  بخورد  و  شکمش  نفخ‌ کند  و  سپس  هدر  رود...  این  صفتی  است‌ که  ســـرشت  باطلی  در آن  مـورد نظر  است‌ که  از  تکذیب‌ کنـدگان  آیات  یزدان  و  ملاقات  آخرت‌،  سـر  می‌زند.  باطل  نفخ  می‌کند  و  تا  بدانجا  آماسیده  می‌گردد  که  مردمان‌ گمان  می‏‎برند  دارای  عظمت  و  قوّت  است‌!  سپس  هدر  می‌رود  و  پوچ  می‌شود  همان‌ گونه ‌کـه  شـتر  هدر  می‌رود  و  نابود  می‌گردد،  شتری ‌که  گیاه  سمّی  را  چریده  است  و  خورده  است‌.

این  هم  جزا  و  سزای  حقّی  است‌،  این‌ که  اعمال ‌کسـانی  هدر  رود  و  نابود  شود که  آیات  یزدان  و  ملاقات  آخرت  را  تکذیب  می‌دارند...  امّـا  ایـن  اعـمال  چگـونه  هـدر  می‌رود  و  نابود  می‌شود؟

از  ناحیۀ  اعتقاد،  ما  به  وعید  و  تهدید  یزدان  ایمان  داریم  و  قطعاً  شدنی  است  و  انجام  پذیرفتنی‌.  ظواهر  امری‌ که  با  این  فرجام  قطعی  مخالف  است  هر  چه  هست  باشد.  هر  وقت‌ کسی  آیات  یزدان  و  ملاقات  با  خدا  در  آخرت  را  تکذیب ‌کند،  عـمل  او  هدر  مـی‌رود  و  باطل  و  پـوچ  می‌شود،  و  در  آخر کـار  هـلاک  مـی‌گردد  و  از  میان  می‌رود،  انگار که  وجود  نداشته  است‌.

امّا  از  حیث  مشاهده‌،  ما  سبب  را  آشکار  و  روشـن  در  زندگی  انسانها  می‌بینیم‌...  کسی  که  آیه‌ها  و  نشانه‌های  پراکنده  در  صفحات  این  جهان  فراخ  را  تکذیب  می‌کند،  یـا  آیـه‌ها  و  مـزه‌هائی  را  تکـذیب  مـی‌دارد که  با  رسالتهای  پیغمبران  هـمراه  بوده  است‌،  یا  آیـه‌هائی  را  تکذیب  می‌کند که  پیغمبران  با  خود  به  ارمغان  آورده‌اند،  و  به  تبع  تکذیب  آیه‌های  منظور  و  مقروء  و  معجزه‌های رسل‌،  ملاقات  یزدا‌ن  در  جهان  دیگر  را  تکذیب  می‌دارد،  این  چنین  موجود  مسخ  شده‌ای  روح‌ گمراه  و  سرگشته‌ای  است‌ که  از  سرشت  این  هستی  ایماندار  و  تسلیم  فرمان  دادار،  و  از  قوانین  هستی  می‌رمد  و  می‌گریزد،  و  پیوندی  او  را  با  این  جهان  پیوند  نمی‌دهد  و  رابطه‌ای  با  هستی  او  را  مربوط  نمی‌سازد.  او  منقطع  از  انگیزه‌های  حرکت  صادقانۀ  متّصل  به  هدف  وجود،  و  کنار  از  راه  و  روش  وجود  است‌.  هر کاری که  از  چنین  پدیدۀ مسـخ  شدۀ  بریده  از  همۀ هستی  سر  بزند،‌ کار  هدر  رفـته  و  ضـایع  شده‌ای  است‌،  هر  چند که  به  نظر  آید کار  او  برقرار  و  ماندگار  و  پیروز  و  موفقیت‌ آمیز  اسب‌.  زیرا  کار  او  از  انگیزه‌های  اصیل  و  عمیقی‌ که  در  سرشت  ایـن  هستی  است  برنمی‌جوشد،  و  رو  به  هدف  بزرگی  نمی‌رود که  سراسر  هستی  رو  بدان  در  سیر  و  حرکت  است‌.کـار  او  بسان  جویباری  است‌ که  از  سرچشـمۀ  خود  بریده  و  قطع  شده  باشد.  سرانجام  این  جویبار  روزی  نزدیک  یا  دور  می‌خشکد،  و  آب  آن  ضائع  می‌شود  و  هدر  می‌رود! کسـانی‌ که  پیوند  اسـتواری  را  نـمی‌بینند که  میان  ارزشهای  ایمانی‌،  و  میان  حرکت  تاریخ  انسانی‌،  برجای  و  برقرار  است‌،  و کسانی‌ که  از  قضا  و  قدر  یزدان  غافل  و  بی‌خبرند،  قضا  و  قدری‌ که  فـرجام  افرادی  را  تـهیّه  می‏‎بیند  و  فرا  مـی‌رساند که  ایـن ‌گـونه  ارزشـهائی  را  نمی‌پسندند  و  نادیده  می‌گیرند،  چنین  کسانی  غـافلانی  هستند که  یزدان  سبحان  مشیّت  و  ارادۀ  خود  را  نسـبت  بدانان  اعلان  داشته  است  و  فرموده  است‌:  ایشـان  را  از  دیدن  آیات  و  درک  معجزات  و  اندیشیدن  دربارۀ  قوانین  و  سنن  خود،  منصرف  و  رویگردان  می‌کنیم‌...گذشته  از  آن‌،  قضا  و  قدر  یزدان  در کمین  و  در  انتظار  ایشان  است‌،  و  آنان  غافل  و  بی‏خبر  از  آن  هستند.

کسـانی‌ که‌ گـول  رسـتگاری  و  پـیروزی  افرادی  را  می‌خورند  که  در  دوران  کوتاه  و  محدود  جهان‌،  غافل  از  این  ارزشهای  ایمانی  هستند  و  ظاهراً  بهروز  و  پیروزند،  چنین ‌کسانی  گول  آماسیدن  و  باد کردنی  را  می‌خورند که  حیوانی  بدان‌ گرفتار  می‌آید که  از گیاه  سمّی  تغذیه  کرده  است  و  اینان ‌گمان  می‏‎برند  این  آماسیدن  و  باد کردن‌،  پیه  و  چربی  و  سلامت  و  تندرستی  است‌...  امّا  هلاک  شدن  و  هدر  رفتن  پس  از  آماسیدن  و  باد کرد‌ن‌،  در کمین  و  در  انتظار  این  حیوان  است‌.

ملّتهائی  که  در گذشته  بوده‌اند  و  هلاک  شده‌اند‌،  گواه  واقعی  بر  این ‌گفتار  است‌.  ولی کسانی‌ که  بر  جای  ایشان  و  در  دیار  و  خانه  و کاشانۀ  آنان  سکونت  گزیده‌اند،  از  آن  ملّتها  درس  عبرت  نمی‌گیرند،  و  سنّت  یزدان  را  نمی‌نگرند  که  کارگر  و  کارا  است  و  تخلف‌ ناپذیر  است‌،  و  قضا  و  قدر  یزدان  جاری  و  ساری  می‌شود  و  لحظه‌ای  متوقّف  نمی‌گردد...  یزدان  جهان‌،  محیط  بر  ایشان‌،  و  آگاه  از  همگان  است‌.

**

زمانی ‌که  موسی علیه السّلام   در  پـیشگا‌ه  یزدان  بود،  در  آن  جایگاه  شگرف  و  شگفتی‌ که  بینشها  آن  را  ورانـداز  می‌کنند،  و  دیده‌ها  تاب  دیدن  آن  را  نمی‌آورند،  و  جانها  آن  را  درک  می‌کنند،  و  اندیشه‌ها  در  آن  حیران  می‌مانند،  قوم  موسی  پس  از  رفتن  او  بدین  جایگاه  والا  و  دلربا،  باز پس ‌گشته  و  به  بت‌پرستی  سابق  خود  برمی‌گردند  و  پیکره ‌گوسالۀ  بی جانی  را  برمی‌گزینند که  صدا  می‌دهد،  ولی  روحی  در  بدن  نـدارد،  و  آن  را  به  جای  خـدا  می‌پر‌ستند.

روند  قرآنی  ناگهانی  ما  را  با  یک‌ کوچ  دور  و  دراز،  از  صحنۀ  نهم  به  صحنۀ  دهم  می‌رساند. کوچ  هـولناک  و  هراس ‌انگیزی  از  فضای  والا  و  بالا  و  درخشان  با  انوار  و  اشواق  و  ادعیه  و  اوراد  و کلمات  ویژۀ  خود،  به  فضای  پائین  و  پست  و کشندۀ ساختار کجرویها  و  خرابه‌ها  و  واپسگ‌ ائیها  و  برگشت  به  آنچه  در  آن  بوده‌اند  و  بدان  باور  داشته‌اند:                                                                                                          (وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِیِّهِمْ عِجْلا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ أَلَمْ یَرَوْا أَنَّهُ لا یُکَلِّمُهُمْ وَلا یَهْدِیهِمْ سَبِیلا اتَّخَذُوهُ وَکَانُوا ظَالِمِینَ (١٤٨)وَلَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ وَرَأَوْا أَنَّهُمْ قَدْ ضَلُّوا قَالُوا لَئِنْ لَمْ یَرْحَمْنَا رَبُّنَا وَیَغْفِرْ لَنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ (١٤٩).

بعد  از  (‌رفتن‌)  موسی  (‌به  کوه  طور  بـرای  مناجات  ربّ  غفور)  قوم  او  از  زیورهایشان  گوساله‌ای  ساختند  و  آن  را  معبود  خود  گرفتند  که  پیکر  (‌بی‌جانی‌)  بود  و  (‌تنها  بــا  مهارتی  که  سامری  در  آن  به‌ کار  گرفته  بود)  صدای  گاو  داشت‌.  مگر  نمی‌دیدند  که  چنین  پیکر  گوساله ‌گونه‌ای  با  آنان  سـخن  نمی‏‎گوید  و  بـه  راهـی  ایشان  را  راهنمائی  نـمی‌کند.  (‌بـه  هـرحـال‌،  اندیشۀ  گاو پرستی  پیشین  و  بت‌پرستی  پسین  ایشـان  گل  کرد  و  غیبت  موسی  را  غنیمت  شمردند  و)  گوساله  را  به  خدائی  گرفتند  و  (‌بـه  خود)  ستم  کردند.  هنگامی  که  پشـیمان  و  سرگردان  شــدند  و  دانسـتند  کـه  گمراه  گشته‌اند،  گفتند:  اگر  پروردگارمان  بر  ما  رحم  نکند  و  ما  را  نیامرزد،  بی‏گمان  از  زیانکاران  خواهیم  بود.

این  سرشت  بنی‏اسرائیل  است‌.  هنوز گامی  در  راستای  راه  درست  برنمی‌دارد،  از  راه  منحرف  می‌گردد.  سرشتی  است ‌که  از  فضای  مادی  مـحسوس‌،  در  جهان‌بینی  و  اعتقاد،  فراتر  نمی‌رود.  سرشتی  است‌ که  هر  زمان  اندکی  در  هدایت  و  راهنمائی  آن  سستی  شود،  سـهل  و  سـاده  واپسگرائی  می‌کند،  و  دیگر  باره  به  همان  باور داشتهائی  برمی‌گردد که  بر  آن  بوده  است‌.

بنی‏اسرائیل  قبلاً  با  پیغمبرشان‌ گفتگو ‌کرده  بودند  و  از  او  خواسته  بودند که  برای  آنان  معبودی  ترتیب  دهد،  همین  که  قوم  بت‌پرستی  را  دیده  بودند که  سرگرم  بتهائی  بودند  که  داشتند!  پیغـبرشان  ایشان  را  از  این  اندیشه  باز  داشت  و  پاسخ  تندی  بدیشان  داد.  هنگامی‌ که  با  خود  خلوت ‌کردند  و  فراهم  نشستند،  و  چنان ‌که  واژۀ  جسـد  می‌رساند  پیکرۀ ‌گوسالۀ  زریـنی  را  دیـدند که  در  آن  حیاتی  نبود ،‌گو‌ساله‌ای‌ که  سامری  آن  را  سـاخته  بود.  سامری  مردی  از  شهر  سامره  بود،  همان‌ گونه ‌که  داستان  آن  در  سورۀ  طه  می‌آید.  سامری  آن  را  به  شکلی  ساخت  که  صدائی  بیرون  می‌داد  همچون  صدای‌ گاو...  هنگامی  که  آن  پیکرۀ گوساله‌ سان  را  دیدند،  به  سوی  آن  دویدند  و  بر  آن  پروانـه‌ وش  فـرو افـتادند،  وقـتی  کـه  سـامری  بدیشان  گفت‌:

(هذا إلهکم وإله موسى).

 این  خدای  شما  و  خدای  موسی  است‌.  (‌طه‌/88‌) 

خدائی  است‌ که  موسی  با  او  وقت  ملاقات  دارد.  ولی  موسی  وعده  و  میعاد  خود  را  با  او  فراموش‌ کرده  است‌.  شاید  این‌ گفته  را  بدان  خاطر گفته  است ‌که  ده  شب  بـر  زمان  میعاد  افزوده  شده  است‌ و  قوم  موسی  از  آن  با خبر  نبوده‌اند.  وقـتی ‌که  سی  شب  می‌گذرد  و  موسی  برنمی‌گردد،  سامری  بدیشان‌ گفته  است‌:  موسی  مـوعد  خود  را  با  خدای  خود  فراموش‌ کرده  است  و  این  خدای  او  است‌!  بنی‏اسرائیل  سـفارش  پیغمبرشان  را  بـه  یـاد  نیاوردند که  قبلاً  پرستش  او  را  بدیشان  توصیه‌ کرده  بود  و گفته  بود:  چشمها  خدا  را  نـمی‌بینند که  خـداوندگار  جـهانیان  است‌...  دربارۀ  حقیقت  ایـن  گوساله  نیز  نیندیشیدند که  یکـی  از  خـودشان  آن  را  سـاخته  است‌!  شکلی‌ که  بنی‏اسرائیل  از  بشریّت  می‌نمایانند،  صورت  بسیار  پست  وننگینی  است‌.  شکلی  است‌ که  قرآن  مجید  از  آن  اظهار  شگفت  می‌کند،  بدان  هنگام‌ که  این  چنین  شکـلی  از  بشریّت  را  به  مشرکان  مکّه‌ که  بتها  را  می‌پرستیدند  نشان  می‌دهد:

(أَلَمْ یَرَوْا أَنَّهُ لا یُکَلِّمُهُمْ وَلا یَهْدِیهِمْ سَبِیلا اتَّخَذُوهُ وَکَانُوا ظَالِمِینَ).

 مگر  نمی‌دیدند  که  چنین  پیکر  گوساله‌ گونه‌ای  بـا  آنـان  سخن  نمی‏‎گوید  و  به  راهی  ایشان  را  راهنمائی  نـمی‌کند.  (‌به  هرحال‌،  اندیشۀ  گاو پرستی  پـیشین  و  بت‌پـرستی  پسین  ایشان  گل  کرد  و  غیبت  موسی  را  غنیمت  شمردند  و)  گوساله  را  به  خدائی  گرفتند  و  (‌به  خود)  ستم  کردند.

  آیا  شخصی  ستمگر  از کسی  یافته  می‌شود  که  مخلوقی  از  ساختار  دست  انسان  را  بپرستد؟‌! و  حال  این  که  خدا  هم  مردمان  را  و  هم  چیزهائی  را  آفریده  است‌ که  تـهیّه  می‏بینند  و  پرستش  می‌کنند.  هارون علیه السّلام  در  میان  ایشان  بود،  ولی  نتوانسته  بود  آنان  را  از  این  گمراهی  بیهوده  سبکسرانه  بازدارد.  در  مـیان  آنان  خردمندانی  نیز  بودند،  ولی  نتوانسته  بودند  از  توده  سرگشتۀ  فراهم  آمده  برگرد  پیکرۀ ‌گوساله ‌گون  جلوگیری

 بیگناهی  هــارون  بـرای  مــوسی  مسـلّم  شد)  گـفت‌:  پروردگارا!  بر  من  و  برادرم  ببخشای  (‌و  از  کاری  که  من  در  حقّ  هارون  کـردم  و  از  قصور  احتمالی  او  در  امـر  جانشینی  صرف‌نظر  فرمای‌)  و  مـا  را  بـه  رحمت  خود  داخل  کن  و  (‌ما  را  لطف  خویشتن  شامل  کن‌.  چرا  که‌)  تو  از  همۀ  مهربانان  مهربانتری‌.

موسی  به  میان  قوم  خود  سخت  خشمگین  و  خشـمناک  برگشت.  اثر  خشم  و  غضب  در گفتار  و کردارش  پـیدا  است‌...  در گفتارش  خطاب  به  قوم  خود  پیدا  است‌ که  می‌گوید:

(بِئْسَمَا خَلَفْتُمُونِی مِنْ بَعْدِی أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ؟).

 چـه  بـد  جــانشینی  مرا  انحام  دادید!  آیـا  بـر  فرمان  پروردگارتان  (‌مبنی  بر  انتظار  رجوع  مـن  از  میعادگاه  طور  و  مراعات  پیمان  خود  با  من‌)  شتاب  ورزیدید؟‌!.  اثر  خشم  و  غضب  در کردار  و  رفتارش  پیدا  است‌.  چرا  که  سر  برادر خود  را  می‏‎گیرد  و  او را  به  سوی  خـود  می کشاند  و  با  وی  درشتی  می‌کند:

(وَأَخَذَ بِرَأْسِ أَخِیهِ یَجُرُّهُ إِلَیْهِ).

 و  (‌موی‌)  سـر  بـرادرش  (‌هارون‌)  را  گرفت  و  آن  را  بـه  سوی  خود  کشید.

موسی  حقّ  داشت ‌که  خشمگین  و  برافروخته ‌گردد.  چه  آنچه  ناگهان  دید،  بسیار  سخت  و  درد آور  بود.  پیشگاه  والای  دلفریب  و  زیـبائی ‌که  دیـده  بود،  با  صحنۀ  چندش ‌آور  و  بلشتی‌ که  می‏‎بیند،  فاصلۀ  بسیاری  دارد:

(بِئْسَمَا خَلَفْتُمُونِی مِنْ بَعْدِی!).

چه  بد  جانشینی  مرا  انجام  دادید!.

من  شما  را  با  هدایت  واگذاشـتم‌،  و  شما  با گمراهی  جانشین  من  شدید!  من  شما  را  با  خداپرستی  واگذاشتم‌،  و  شما  با  پرستش  پـیکرۀ گوساله  بـی‌جانی‌ که  فـریاد  برمی‌آورد،  جانشینی  مرا  کردید!

(أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّکُمْ؟).

 آیا  بر  فرمان  پروردگارتان  (‌مبنی  بر  انتظار  رجوع  من  از  میعادگاه  طور  و  مـراعـات  پیمان  حـود  بـا  من‌)  شتاب  ورزیدید؟‌. 

یعنی  قضا  و  قدر  یزدان  و  عذاب  و  عقاب  او  را  با  شتاب  طلبیدید.  یا  چه  بسا  معنی  چنین  بـاشد:  در  زمان  فرا  رسیدن  آن  شتاب  ورزیدید.

(وَأَلْقَى الألْوَاحَ وَأَخَذَ بِرَأْسِ أَخِیهِ یَجُرُّهُ إِلَیْهِ).

 مـــوسی  الواح  را  بـییداخت  و  (‌مـوی‌)  ســر  بـرادرش  (‌هارون‌)  را  گرفت  و  آن  را  به  سوی  خود  کشید  (‌چرا  که  او  را  مقصر  می‌دید)‌.

دور  اندا‌ختن  الواح  و  به  موی  سر  برادر  چنگ  زدن  و  او  را  به  سوی  خود کشیدن‌،  حرکتی  است ‌که  بیانگر  اوج  عصبانیّت  و  از کوره  بدر  شدن  است‌...  در  آن  الواح  سخنان  و  فرموده‌های  خداوندگار  او  بوده  است‌.  مـعلوم  است  موسی  آنها  را  پرت  نـمی‌کند  مگر  ایـن‌ که  خشـم  چنان  بر  جان  موسی  افتاده  است‌ که  زمام  اختیار  را  از  دست  او گرفته  است‌.  هـچنین  موی  سر  برادر  خود  را  گرفتن  و  به  سوی  خود کشاندن  و  تندی ‌کردن‌،  آن  هم  با  برادری  چون  هارون ‌که  بندۀ  شایسته  و  بایسته  و  خوب  و  پاک  یزدان  است‌،  دالّ  بر  خشم  فراوان  و  از  دست  دادن  زمام  اختیار  است‌.

ولی  هارون  چه‌ کار کرد؟  هارون  در  جای  موسی  عاطفۀ  مهر  برادری  برانگیخت  تا  طوفان  خشم  او  را  فرو  نشاند  و  حقیقت  حال  و  اصل  موقعیّت  خود  را  برای  وی  بازگو  و  روشن‌ کند،  و  او  را  باخبر گرداند که  در  پند  و  اندرز  قوم  کوتاهی  نکرده  است‌،  و  از  تلاش  بر‌ای  راهنمائی  و  رهنمون  ایشان  از  پای  ننشسشه  است‌:

(قَالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَکَادُوا یَقْتُلُونَنِی).

 (‌هارون‌)  گفت‌:  ای  پسر  مادرم‌!  این  مردمان  مرا  درمانده  و  ناتوان  کردند  و  نزدیک  بود  مرا  بکشند!.

در  اینجا  می‌فهمیم ‌که  مردمان  چه  اندازه  برای  پرستش  گو‌سالۀ  زرّین  شور  و  شوق  پیدا کرده‌اند  و  به  غـوغا  و  فریاد  آمده‌اند،  و  هیجان‌ زده  به  سوی‌ گوساله‌ پرستی  دویده‌اند! تا  بدانجا  وقتی ‌که  هارون  خواسته  است  ایشان  را  از  مـهلکد  برهاند  و  از  بر‌گشت  بـه‌ گمراهی  و  بت‌پرستی  پیشین  باز  دارد،  قصد  جان  او کرده‌اند  و خواسته‌اند او  را  بکشند:

(ابْنَ أُمَّ). پسر  مادرم‌!.

هارون  با  این  ندای  زیبا  و  با  این  پیوند  مهربانانه‌،  موسی  را  فریاد  می‌زند.  آن‌گاه  می‌گوید:

(فَلا تُشْمِتْ بِیَ الأعْدَاءَ).

 دشمنان  را  به  من  شاد  مکن‌.

با  این‌ گفته  نیز  هارون  وجدان  برادری  یار  و  مدد کار  را  به  جوش  و  خروش  می‌آورد،  و  یـاد آور  می‌گردد که  دشمنان  ایستاده‌اند  و  در  انتظارند که  بدیشان  شاد  شوند!  وَلا (تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ).

مرا  از  زمرۀ  قوم  ستم‌ پپشه  مدان‌. 

مرا  جزو  ستمگرانی  بشمار  میاور که  گمراه ‌گشته‌انـد  و  منکر  خداوندگار  راستین  خود  شده‌اند.  مـن  با  ایشـان  گمراه  نشده‌ام  و  راه  کفر  و  زندقه  نپیموده‌ام‌.  من  از  آنان  بیزارم‌.

بدین  هنگام  طوفان  خشم  موسی  د‌ر  برابر  این  متانت  و  عطوفت‌،  و  در  برابر  این‌ گفته‌ها  و  سخنان‌،  آرام  گـرفت‌.  در  همین  وقت  رو  به  آستانۀ  خداونـدگارش  می‌کند  و  درخواست  آمرزش  خود  و  برادرش  را  می‌نماید،  و  از  مهربانترین  مهربانان  رحم  و  شفقت  می‌طلبد:

(قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلأخِی وَأَدْخِلْنَا فِی رَحْمَتِکَ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ).

 (‌هنگامی  که  پاکی  و  بیگناهی  هارون  برای  موسی  مسلّم  شد)  گفت‌:  پروردگارا!  بر  من  و  بر  برادرم  ببخشای  (‌و  از  کاری  که  من  در  حقّ  هارون  کردم  و  از  قصور  احتمالی  او  در  امر  جانشینی  صرف‌ نظر  فرمای‌)  و  ما  را  به  رحمت  خود  داخل  کن  و  (‌ما  را  لطف  خویشتن  شامل  کن‌.  چرا  که‌)  تو  از  همۀ  مهربانان  مهربانتری‌.

در  اینجا  حکم  قطعی  از  جانب  یزدان  سبحان  در می‌رسد،  یزدانی  که  می‌تواند  چنین  حکمی  را  صادر کند.  سخنان  یزدان  سبحان  نـیز  با  سخنان  بنده‌اش  موسی  پـیوند  می‌خورد که  قرآن  مجید  آن  را  روایت  می‌کند،  به  همان  روال  و  منوالی ‌که  در  روند  قرآنی  تکرار  می‌گردد:

(إِنَّ الَّذِینَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَیَنَالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَذِلَّةٌ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُفْتَرِینَ (١٥٢)وَالَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئَاتِ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِهَا وَآمَنُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِیمٌ (١٥٣).

آنان  که  (‌همچون  سـامری  و  راهـروان  او)  گوساله  را  مــعبود  خـــود  کـردند،  خشـم  عـظیمی  از  سـوی  پروردگارشان  ایشـان  را  (‌در  آخرت‌)  فـرا  می‏‎گیرد  و  خواری  شدیدی  در  دنیا  بدیشان  دست  می‌دهد.  کسانی  را  هم  که  (‌به  خدا)  دروغ  بندند  (‌و  جز  او  را  بپرستند)  این  چنین  جزا  و  سزا  می‌دهیم‌.  کسانی  کـه  کـارهای  زشتی  (‌چون  کفر  و  معاصی‌)  انجام  دهند  و  سپس  توبه  کنند  و  (‌از آنها  دست  بکشند  و  به  سوی  خدا  برگردند  و  واقعاً‌)  ایمان  بیاورند،  خدای  تو  بعد  از  آن  (‌توبه  کـه  بـا  بـودن  ایمان  پذیرفتنی  است‌،  نسبت  بـدانـان‌)  بس  آمـرزنده  و  مهربان  است  (‌و  ایشان  را  به  درگاه  خود  می‌پذیرد  و  از  اشتباهات  و  گناهانشان  در می‌گذرد)‌.

در  این‌ گفتار،  حکمی  و  نویدی  است‌:‌کسانی ‌که ‌گوساله  را  پرستیدند  دچار  خشم  خدا  خواهند  شد،  و  در  ایـن  جهان  خواری  بدیشان  خواهد  رسید.  و  در  عین  حال  این  قاعدۀ  دائمی  و  همیشگی  بر  جای  خـود  برقرار  است‌:  کسانی‌ که  بدی  می‌کنند  و  بزهکاری  می‌ورزند،  و  سپس  توبه  می‌نمایند،  خداوند  در  پرتو  رحمت  خویش  آنان  را  می‌آمرزد...  در  این  صورت  خدا  مـی‌دانست  آنـان‌ که  گوساله  را  پرستیدند  توبه  واقعی  و  ماندگاری  نخواهند  کرد،  و  آنان  مرتکب‌ کارها  و گناهانی  خواهند  شـد که  ایشان  را  از  دائرۀ  این  قاعده  بیرون  نگاه  خواهد  داشت‌...  چنین  هم  شد.  بنی‏اسرائیل  پـیاپی‌ گناه  پشت  سـر گناه  مرتکب  می‌شدند،  و  خداوند  مهربان  هر  بار  از  آنـان  چشم‌ پوشی  می‌کرد  و گذشت  مـی‌فرمود،  تـا  بدانجا  رسیدند که‌ گرفتار  خشم  دائمی  یزدان‌ گردیدند  و  نفرین  باز پسین  بهرۀ  خود کردند:

(وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُفْتَرِینَ).

 کسانی  که  تـهمت  و  بهتان  زنـند  و  بـه  نـاروا  چیزهائی  گویند  و  دروغهائی  به  هم  بافند،  ایشان  را  این  چنین  جزا  و  سزا  می‌دهیم‌.

ایـن  است  جـزا  و  سـزای  تـهمت  و بهتان ‌زنندگان  و  ناروا گویندگان  و  دروغ  به  هم  بافندگان‌،  و  تـا  روز  باز پسین  چنین  خواهد  بود...  این‌ کیفری  است ‌که  هر  وقت ‌گناه  افتراء  بر  خدا  تکرار گردد،  آن  نیز  تکرار  می‌گردد،  بزهکار  مفتری  چه  از  میان  بنی‏اسرائیل  باشد،  و  خواه  از  میان  غیر  بنی‌اسرائیل‌.

وعدۀ  یزدان  درست  است  و  قطعاً‌ روی  می‌دهد.  یـزدان  خشم  و  خواری  بهره  کسانی  کرداند که ‌گوساله ‌پرستی  کردند.  واپسین  چیزی  را که  نصیب  ایشان‌ کرد  این  بود:  تا  روز  باز پسین‌ کسانی  را  بر  آنان  می‌گمارد که  بدترین  عذاب  را  بر  سرشان  بیاورند.  اگر  در  دوره‌ای  از  ادوار  تاریخ  چنین  به  نظر  آید که  در  زمین  طغیان  و  قلدری  می‌کنند،  و  با  نفوذی ‌که  دارند  بر  نمایندگان  سازمان  ملل  آقائی  می‌نمایند  -‌یا  هـان ‌گو‌نه ‌که  در  تلمود  یا  (‌جوییم‌)  راجع  بدیشان  می‌گویند  -‌آنان  سلطه  و  قدرت  مالی‌،  و  سلطه  و  قدرت  ایستگاهها  و  دستگاه‌های  خبر رسانی  و  فـرستنده‌های  رادیــوئی  و  تـلویزیونی  را  به  دست  می‌گیرند،  و  اوضاع  و  احوال  و  رژیمهای  حاکمه  را  تعیین  و  بر  مسند  قدرت  می‌نشانند  و  آنچه  را که  بخواهند  چنین  کار گزاران  مزدوری  انجام  می‌دهند،  و  آنان     برخی  از  بندگان  خدا  را  بر  خاک  مذلّت  می‌نشانند،  و  ایشان  را  خوار  می‌گردانند،  و  وحشـیانه  از  خانه  و کاشانه  و  سرزمین  خود  بیرون  می‌رانند،  و  دولتهای ‌گمراه‌،  ایشان  را  پشتیبانی  و  تأیید  می‌کنند،  و  چیزهای  دیگری‌ که  ما  در  این  زمان  می‏‎بینیم،  اینها  هیچ‌ کدام  وعید  و  تهدید  خدا  نسبت  بدیشان  را  نقض  نمی‌کند،  و  خلاف  چیزی  نیست  که  یزدان  بر  آنان ‌گمارده  است  و  واجب  و  حتمی ‌گردانده  است‌...  آنان  با  این  صفاتی  که  دارند،  و  با  این ‌کارهائی  که  می‌کنند،  در  دلهای  انسانها  انتقام  پدیدار  و  انباشته  می‌دارنـد،  و  اندوخته‌ای  را  آماده  می‌سازند که  با  کینه‌ توزی  و  خشم‌،  ایشان  را  تار  و  مار  می‌گرداند...  آنان  اگر  در  سرزمین  فلسطین  مثلاً  بر  مردم ‌گردن‌ کلفتی  و  گردن‌ افرازی  می‌کنند  و  سینه‌ها  را  جلو  می‌دهند،  بدان  خاطر  است‌ که  مردمان  آئینی  برایشان  نـمانده  است‌!  و  مسلمان  نمانده‌اند)  مردمان  زیر  پرچمهای  ملّی‌گرائی  و  نژاد گرانی  گرد  می‌آیند  و  پراکنده  می‌گردند.  ایشان  زیر  پرچم  عقیدۀ  اسلامی  جمع  نمی‌شوند  وگر‌د  نـمی‌آیند!  آنان  بدین  سبب  است‌ که  نا امید  و  سست  می‌گردند  و  شکست  مـی‌خورند  و  چیره  و  پـیروز  نمی‌شوند،  و  اسرائیل  ایشـان  را  می‌خورد!  امّا  ایـن  حـال  بر  دوام  نـمی‌ماند!  ایـن‌،  دورۀ  غفلت  از  یگانه  سلاح  است‌.  بیخبری  از  یگانه  برنامه  است‌.  فراموشی  یگانه  پرچم  است‌.  اسلحه  و  برنامه  و  پرچمی‌ که  هزار  سال  در  پرتو  آنها  چیره  و  پیروز  شدند  و  با  آنها  دیگر  باره  چیره  و  پیروز  می‌گردند.  و  با  اسلحه  و  برنامه  و  پرچمی  جز  اینها  مغلوب  مـی‌کردند  و  شکست  می‌خورند!  ایـن  دورۀ  بیهوشی  است  با  تأثیر  سمّهائی ‌که  یهود یگری  و  صلیبیگری  به  تن  ملّت  (‌اسلامی‌)  تزریق‌ کرده‌اند،  و  آن  را  با  اوضاع  و  احوال  و  رژیمهائی ‌که  در  سـرزمینهای  (‌اسـلامی‌)  به ‌وجود  آورده‌انـد  و  بر  سر  پـای  نگاه  داشـته‌انـد،  نگهبانی  و  محافظت  می‌کنند...  و لیکن  هیچ ‌یک  از  اینها  بر  پـای  و  جـای  نمی‌ماند  و  دوام  نمی‌آورد...  زمان  بیداری  و  هوشیاری  فرا  خواهد  رسید  و  مسلمانان  از  بیهوشی  به ‌در  خواهند  آمـد...  فـرزندان  مسلمانان  به  سوی  اسلحۀ  پـیشینیان  مسلمان  خود  بر خواهند  گشت‌...  کسی  چه  می‌داند،  چه  بسا  همۀ  انسانها  روزی  و  روزگاری  بیدار  و  هوشیار گشتند  و  بر  ضد  طغیان  و  قلدری  یهودیان  شوریدند  تـا  وعـید  و  تهدید  یزدان  در  حقّ  آنان  پیاده ‌گردد  و  تحقّق  پیداکند،  و  ایشان  را  به  همان  خواری  و  مذلّتی  برگرداند که  یزدان  بر  آنان  واجب  و  حتمی  فرموده  است‌...  تازه  اگر  هم  انسانها  همه  بیدار  و  هوشیار  نشوند  فرزندان  مسلــانان  بیدار  و  هوشیار  خواهند  گشت‌...  بدین ‌کار  یقین  و  اطمینان  داریم  و  بر  این  عقیده  و  باوریم‌.

*

روند  قرآن  با  داستان  پیش  می‌رود،  و ناگهان  خود  را  در  برابر  صحنۀ  دوازدهم  می‌یابیم‌،  صحنۀ  تازه‌ای  که  موسی  با  هفتاد  نفر  از  قوم  برگزیده  خویش  به  ملاقات  یزدان جهان  می روند :

(وَاخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلا لِمِیقَاتِنَا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِیَّایَ أَتُهْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا إِنْ هِیَ إِلا فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِهَا مَنْ تَشَاءُ وَتَهْدِی مَنْ تَشَاءُ أَنْتَ وَلِیُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنْتَ خَیْرُ الْغَافِرِینَ (١٥٥)وَاکْتُبْ لَنَا فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَیْکَ قَالَ عَذَابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ فَسَأَکْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَالَّذِینَ هُمْ بِآیَاتِنَا یُؤْمِنُونَ (١٥٦)الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَالإنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ وَیَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأغْلالَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (١٥٧)

( سپس  خداوند  به موسی دستور  داد برای معذرت خواهی و توبه از  کردار گوساله پرستان  قوم ، همراه  گروهی از بنی اسرائیل  به میعادگاه او  بیایند) و موسی هفتاد  مرد  را از میان قوم  خود ( به نمایندگی از سوی آنان) برای میعادگاه ما برگزید ( وایشان را به کوه طور برد. در آنجا زمین لرزه ای درگرفت ). هنگامی که زمین لرزه آنان را فراگرفت، موسی گفت : پروردگارا اگر می خواستی می توانستی آنان و مرا پیش از این نیز هلاک کنی ( تا بنی اسرائیل هلاک آنان را خود می دیدند. ولی اینک مرا به قتل ایشان متّهم می سازند). آیا ما را به سبب کاری که بی خردان ما کرده اند هلاک می سازی؟ ( خداوندا!ما را به گناه آنان مگیر). این ( درخواست نابجای رؤیت ، یا وقوع زلزله ، یا کار گوساله پرستی ) جز آزمایش تو چیز دیگری نیست که به سبب آن (برابر قوانین و سنن یزدان و گسترده در گسترۀ جهان) هر کس را بخواهی ( و شایسته بدانی) هدایت می کنی. تو سرپرست ما هستی، پس برما رحم فرمای ، چرا که تو بهترین آمرزندگانی.و برای ما در این دنیا و ان دنیا (زندگی) نیکی مقرّر دار (که سروری و توفیق طاعت در این سرای ، وسعادت ناشی از رضایت و عنایت تو درآن سرای است) چرا که ما (توبه نموده ایم و) به سوی تو بازگشت کرده ایم. (خدا بدو) گفت : عذاب خود را به هر کس که (گناه کند و توبه نکند و خود ) بخواهم می رسانم، و رحمت من هم همه چیز را دربرگرفته و(در این سرای شامل کافر و مؤمن می گردد ، امّا در آن سرای) آن را برای کسانی مقرّر خواهم داشت که پرهیزگاری کنند و زکات بدهند و به آیات (کتابهای آسمانی و نشانه های گستردۀ جهانی) ایمان بیاورند.(به ویژه رحمت خود را اختصاص می دهم به) کسانی که پیروی می کنند از فرستادۀ (خدا محمّد مصطفی) پیغمبر امّی که ( خواندن و نوشتن نمی داند و وصف او را) در تورات و انجیل نگاشته می یابند. او آنان را به کار نیک دستور می دهد و از کار زشت بازمی دارد، و پاکیزه ها را برایشان حلال می نماید و ناپاکیها را بر آنان حرام می سازد و فرو می اندازدو بند و زنجیر(احکام طاقت فرسائی همچون قطع مکان نجاست به منظور طهارت، و خودکشی به عنوان توبه) را از(دست و پاوگردن) ایشان به در می آورد( و غل استعمار و استثمارشان می رهاند). پس کسانی که به او ایمان بیاورند و از او حمایت کنند و وی را یاری دهند، و از نوری پیروی کنند که (قرآن نام است و همسان نور مایۀ هدایت مردمان است و) به همراه او نازل شده است، بیگمان آنان رستگارند.

روایتها دربارۀ سبب این وعده و میعاد مختلف است. چه بسا برای اعلان توبه، و درخواست آمرزش کارهائی باشد که از بنی اسرائیل سر زده است، از جمله : کفر و فسق و فجور. در سورۀ بقره آمده است : تاوانی که بر بنی اسرائیل واجب گردیده، این بوده است که برخی بعضی را از خود بکشند. بدین معنی که مطیع آنان سرکش ایشان را بکشد. این کار را کردند تا فرمان یزدان در رسید که از این کار دست بکشند و کفّارۀ  ایشـان  را  پـذیرفت‌.  این  هفتاد  نـفر  از  پـیرمردا‌ن  و  برگزیدگان  نیک  آنان  بودند.  یا  به  عبارت  دیگر:  چکیدۀ  ایشان  و  نمایندگان  آنان  بودند.  چه  عبارت  قرآنی  ایـن  چنین  است‌:

(وَاخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلا... لِمِیقَاتِنَا).

و  موسی  هفتاد  مرد  را  از  میان  قوم  خود  (‌به  نمایندگی  از  سوی  آنان‌)  برای  میعادگاه  ما  برگزید  (‌و  ایشان  را  بـه  کوه  طور  برد)‌.

اینان  را  برگزید  و  به  جای  همگان  انتخاب ‌کرد.

امّا  با  این  وجود،  از  این  برگزیدگان  چه‌ کاری  رخ  داد؟  زلزله‌ای  ایشان  را  درگرفت‌،  و  آنان  بیهوش  افتادند.  چرا  که  -  همان‌گونه ‌که  در  سورۀ  دیگـری  آمـده  است  -  از  موسی  خواستند  خدا  را  آشکارا  ببینند  تـا  چیزهائی  را  باور  دارند که  با  خود  در  الواح  آورده  است  و  به  فرائض  و  واجبات  داخل  آن  ایمان  بیاورند[2]‌...

 این  حادثه  گواه  بر  سرشت  بنی‌ا‌سرا‌ئیل  ا‌ست‌،  سرشتی‌ که  خوبان  و  بدا‌ن  ایشان  را  دربرمیگیرد،  و  خوبان  با  بدان  در  این  سرشت  تفاوت  چندانی  ندارند.  شگفت‌انگیزتر  آن ‌که  آنان  چنین  درخواستی  را  می‌نمایند  بدان  گاه ‌که  در  جایگاه  توبه  و  استغفارند!

امّا  موسی علیه السّلام  رو  به  خداوندگار  خود کرد  و  بدو  متوسّل  شد  و  درخواست  آمرزش  و  مهربانی  نمود،  و کرنش  و  فروتنی  خویش  را  اعلان  داشت  و  به  قدرت  یـزدان  اعتراف  و  اقرار کرد:

(فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِیَّایَ ).

هنگامی  که  زمین  لرزه  آنان  را  فرا  گرفت،  مـوسی  گفت‌:  پروردگارا  اگر  می‌خواسـتی  می‌توانسـتی  آنـان  و  مـرا  پیش  از  این  نیز  هلاک  کنی  (‌تا  بنی‌اسرائیل  هلاک  آنان  را  خود  می‌دیدند)‌.

این‌،  تسلیم  مطلق  است  در  برابر  قدرت  مطلق  درگذشته  و  حال  و  آینده‌.  موسی  این  چنین  تسلیمی  را  دیباچۀ  دعا  و  زاری  خود  در  پیشگاه  پروردگار  خویش  می‌گرداند،  و  در  دعا  و  زاریش  از  خداوندگارش  عاجزانه  درخواست  می‌کند که  خشم  خود  را  از  قوم  او  فروگیرد،  و  بلای  خویشتن  را  از  ایشان  بگرداند،  و  در  برابر کار  نادانان  و  بی‏‏‏خردان  آنان‌،  ایشان  را  هلاک  و  نابود  نفرماید:

(أَتُهْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ ).

آیا  ما  را  به  سبب  کاری  که  بی‌خردان  ما  کرده‌اند  هـلاک  می‌سازی‌؟  (‌خداوندا!  ما  را  به  گناه  آنان  مگیر)‌.

درخواست  لطف  و کـرم  با  سـاختار  ا‌ستفهامی  انجام  پذیرفته  است  تا  بیانگر  این  باشد که  دور  از  رحمت  و  مهر  یزدان  است ‌که  ایشان  را  به ‌کردار  بی‏‏‏خردان  بگیرد  و  آنان  را  هلاک  و  نابود  گرداند.  یعنی‌:  خداوندا!  دور  از  رحمت  تو  است ‌که  ما  را  به ‌کردار  بی‏‏‏خردان  ما  بگیری  و  نیست  و  نابودمان  فرمائی‌.

(إِنْ هِیَ إِلا فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِهَا مَنْ تَشَاءُ وَتَهْدِی مَنْ تَشَاءُ ).

این  (‌درخواست  نابجای  رؤیت‌،  یا  وقوع  زلزله‌،  یـا  کار  گوساله‌پرستی‌)  جز  آزمایش  تو  چیز  دیگری  نیست  که  به  سبب  آن  (‌برابر  قوانین  و  سنن  یزدان  و  گسترده  در  پهنۀ  جهان‌)  هر  کس  را  بخواهی  (‌و  مستحقّ  بدانی‌)  گمراه  می‌سازی‌،  و  هر  کس  را  بخواهی  (‌و  شایسته  بدانی‌)  هدایت  می‌کنی‌..

موسی‌ علیه السّلام برداشت  خود  از  سرشت  چیزی  را  اعلان  می‌دارد که  روی  می‌دهد.  شناخت  او  این  است‌ که  چنین رخدادی  بلا  و  آزمایش  است.  موسی  از  مشیّت  وخواست  خدای  خود  و  از  رفـتار  و کردار  او،  همچون  بیخبران  بی‏خبر  نیست‌...  این  حال  و  وضع  موجود  در  هر  مصیبت  و  بلائی  است‌:  خدا  با  رخداد  مصیبت  و  بلا  کسانی  را  هدایت  می‌دهد  و  رهنمود  می‌کند که  سرشت  ایـن  مصیبت  و  بلا  را  درک  و  فهم  می‌نمایند  و  برداشتشان  از  آن  چنین  است‌ که  مصیبت  و  بلا  آزمایشی  از  سوی  خدای  ایشان  است  و  بیدار  و  آگاه  باید  ایـن  آزمایش  را  بدهند  و  از  آن  سربلند  و  موفّق  به ‌در آیند.  و  خدا  با  رخداد  مصیبت  و  بلا کسانی  را گمراه  می‌سازد که  این  حقیقت  را  درک  و  فهم  نمی‌کنند  و  غافل  و  ناآگاه  در  آزمایش  الهی  شرکت  می‌کنند  و  سرگشته  و  ویلان  از  آن  بیرون  می‌آیند...  موسی  علیه السّلام  این  اصل  را  پیش  درآمـد  طلب  مـدد  و  یـاری  از  خداونـد  باری  تـعالی  برای  رستگاری  از  بلا  می‌کند:

(أَنْتَ وَلِیُّنَا). تو  سرپرست  ما  هستی‌.

پس  یاری  و  مددکاری  خود  را  به  ما  ببخش  تا  در  سایۀ  آن  از  بلای  تو  رهائی  یابیم،  و  به  آمرزش  و  مهربانی  تو  دست  یابیم‌:

(فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنْتَ خَیْرُ الْغَافِرِینَ) (١٥٥)

پس  بر ما  ببخشای  و  به  مـا  رحـم  فرمای‌،  چرا  کـه  تو  بهترین  آمرزندگانی‌.

(وَاکْتُبْ لَنَا فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَیْکَ ).

و  برای  مـا  در  ایـن  دنـیا  (‌زنـدگی‌)  نـیکی  مـقرّر  دار  (‌کـه  سروری  و  توفیق  طاعت  در  این  سرای‌،  و  سعادت  ناشی  از  رضایت  و  عنایت  تو  در  آن  سرای  است‌)  چرا  که  ما  (‌توبه  نموده‌ایم‌)  و  به  سوی  تو  بازگشت  کرده‌ایم‌.

به  سوی  تو  برگشته‌ایم‌،  و  به  پناه  تو  آمده‌ایم‌،  و  مدد  و  یاری  تو  را  خواستار  شده‌ایم‌.

موسی  علیه السّلام  این‌گو‌نه  به  طلب  مغفرت  و  مرحمت  یـزدان  گرائید،  و  آن  را  با  تسلیم  بدو،  و  اعتراف  به  فلسفۀ  بلا  و  آزمون  الهی‌،  آغاز کرد،  و  با  اعلان  برگشت  به  سوی  آفریدگار  و  پناه  بردن  به  آسـتانۀ  کردگار  پـایان  داد. 

بدین  وسیله  دعای  موسی  نمونه‌ای  از  ادب  بندۀ  شایستهدر  برابر  خداوندگار  بزرگوار  و  بخشنده،  و  نمونه‌ای  از  ادب  دعا  در  آغاز  و  انجام  بود.

آن  گاه  پاسخ  این  گو‌نه  بدو  داده  می‌شود:

(قَالَ عَذَابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ).

 گفت‌:  عذاب  خود  را  به  هر  کس  که  (‌گناه  کند  و  توبه  نکند  و  خود)  بخواهم  می‌رسانم‌،  و  رحمت  من  هم  هـمه  چیز  را  دربرگرفته  است‌.

ایـن  پاسخ،  برای  بیان  آزادی  مشـیّت  و  اراده  است‌،  مشیّت  و  اراده‌ای  که  قانون  را  از  روی  اختیار  می‌گذارد،  و  قانون  را  از  روی  اختیار  اجراء  و  پیاده  می‌فرماید.  البتّه  قانون  را  هم  با  وجود  اختیار  جز  از  راه  عدل  و  حقّ‌،  اجراء  و  پیاده  نمی‌فرماید.  زیرا  عدل  صفتی  از  صفات  خداوند  متعال  است  و  در  هر  چیزی‌ که  مشیّت  و  ارادۀ  او  آن  را  اجراء  و  پیاده  کند،  عدل  مراعات  می‌گردد.  چرا  که  یزدان  خودش  این‌ گونه  اراده  فرموده  است  و  این‌ گونه  خواسته  است‌...  مثلاً  عذاب  را  به ‌کسی  می‌رساند که  در  پیشگاه  باعظمت  خودش  مسـتحقّ  و  سزاوار  عذاب  باشد...  مشیّت  و  ارادۀ  الهی  هم  همین  را  می‏طلبد  و  همین  را  ساری  و  جاری  می‌گرداند...  و  امّا  رحمت  یزدان ‌که  همه  چیز  جهان  را  در برگرفته  است‌،  آن  هم  شامل  کسـی  می‌گردد که  در  پیشگاه  باعظمت  الهی  مستحقّ  و  سزاوار  رحمت  باشد...  مشیّت  و  ارادۀ  او  نیز  همین  را  می‏طلبد  و  همین  را  اجراء  و  پیاده  می‌کند.  مشـیّت  و  ارادۀ  یـزدان  سبحان،  نـاسنجیده  و  سـرسری  یـا  تصادفی  و  همین  طوری‌،  عذاب  یا  رحمت  را  بهرۀ ‌کسـی  نـمی‌گردانـد.  یزدان  سبحان  بسی  والاتـر  و  بالاتر  از  آن  است‌ که  ناسنجیده  یا  تصادفی  عذاب  را  دامنگیر کسی  نماید،  و  یا  رحمت  را  نصیب  شخصی  فرماید.

پس  از  ذکر  این  قاعده‌،  خدا  موسی  را  از گوشه‌ای  از  غیب  آیـنده  مـطّلع  می‌گردانـد.  او  را  از  اخبار  ملّت  بازپسینی  می‌آگاهاند که  رحمت  خود  را  نصیب  ایشـان  خواهد کرد،  رحمتی‌ که  همه  چیز  جهان  را  در برگرفته  است‌...  با  این  تعبیر  شگرف‌،  رحمت  یزدان  فراخ‌تـر  از  سراسر گسترۀ  سترگ  جهان  نموده  می‌گردد!  جهانی ‌کـه  یزدان  آن  را  آفریده  است  و  انسان  اندازه ‌گسترۀ  آن  را  نمی‌داند...  وای  چه  رحمت  فراوان  و  فـراخی  است‌!  رحمتی  است‌ که  جز  یزدان‌ کسی  اندازۀ  آن  را  نمی‌داند!

(فَسَأَکْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَالَّذِینَ هُمْ بِآیَاتِنَا یُؤْمِنُونَ (١٥٦)الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَالإنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ وَیَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأغْلالَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (١٥٧)

 آن  را  برای  کسانی  مقرّر  خواهم  داشت  که  پـرهیزگاری  کنند  و  زکـات  بـدهند  و  بـه  آیـات  (‌کتابهای  آسـمانی  و  نشانه‌های  گستردۀ  جهانی‌)  ایـمان  بیاورند.  (‌بـه  ویـژه  رحمت  خود  را  اختصاص  می‌دهم  به‌)  کسانی  که  پیروی  می‌کنند  از  فرستادۀ  (‌خدا  محمّد  مصطفی‌)  پیغمبر  امّی  که  (‌خواندن  و  نوشتن  نمی‌داند  و  وصف  او  را)  در  تورات  و  انجیل  نگاشتـه  می‌یابند.  او  آنان  را  به  کار  نـیک  دستور  مـی‌دهد  و  از  کـار  زشت  بـازمی‌دارد،  و  پـاکیزه‌ها  را  برایشان  حـلال  مـی‌نماید  و  ناپاکها  را  بر  آنـان  حرام  مـی‌سازد  و  فـرو  مـی‌اندازد  و  بـند  و  زنجیر  (‌احکـام  طاقت‌فرسائی  همچون  قطع  مکـان  بجاست  بـه  منظور  طهارت‌،  و  خودکشی  به  عنوان  توبه‌)  را  از  (‌دست  و  پا  و  گردن‌)  ایشــان  بــه ‌در  مـی‌آورد  (‌و  از  غل  اسـتعمار  و  استثمارشان  مـی‌رهاند)‌.  پس  کسـانی  کـه  بـه  او  ایمان  بیاورند  و  از  او  حمایت  کنند  و  وی  را  یـاری  دهند،  و  ار  نوری  پیروی  کنند  که  (‌قرآن  نـام  است  و  هســان  نـور  مایۀ  هدایت  مـردمان  است  و)  بـه  همراه  او  نازل  شده  است‌،  بی‏گمان  آنان  رستگارند.

خبر  بزرگی  است‌.  گواهی  می‌دهد که  از  دیرباز  تـوسّط  پیغمبران  بنی‏اسرائیل  مـوسی  و  عیسی علیه السّلام ‌به  بنی‌اسرائیل  اطّلاع  درست  و کامل  رسیده  است ‌که  پیغمبری  امّی  برانگیخته  می‌گردد.  خبر  درست  و کاملی  از  بعثت  پـیغمبر  امّـی‌،  و  چگونگی  صفات  و  برنامۀ  رسالت  او،  و  ویژگیهای  ملّت  او،  بدیشان  رسیده  است‌.  او  (پیغمبر  امّی‌)  است‌.  به  مردمان  دستور  می‌دهد  کار  نیک  کنند،  و  ایشان  را  از کار  بد  باز  می‌دارد.  چیزهای  پاکیزه  را  برایشان  حلال  می‌کند،  و  چـیزهای  نـاپاک  را  برایشان  حرام  می‌سازد.  از  میان  بنی‏اسرائیل  کسانی  کـه  بدو  ایمان  بیاورند  از  دست  و  پا  و گردن  آنان  غل  و  زنجیر  استعمار  و  استثمار  را  برمی‏دارد  و  دشواریـها  و  سختیها  را  از  ایشان  برطرف  می‌گرداند،  غل‌ها  و  زنجیرها  و  دشواریها  و  سختیهائی‌ که  خدا  می دانست  به  سبب  گناهان  و  سرکشیهائی‌ که  مرتکب  می‌گردند،  بر  آنـان  واجب  می شود،  و  این  پیغمبر  امّی  آنـها  را  از  ایشـان  برمی‏دارد  وقتی‌ که  بدو  ایمان  بیاورند.  همچنین  ایشـان  را  خبر  می‌دهد  از  ایـن‌ که  پـیروان  ایـن  پیغمبر  از  خداوندگارشان  می‌ترسند  و  پرهیزگاری  می‌ورزند،  و  زکات  اموال  و  دارائی  خود  را  می‌دهند،  و  به  آیات  یزدان  ایمان  می‌آورند...  خبر  قطعی  و  اطمینان‌بخشی  بدیشان  رسیده  بود که کسانی‌ که  به  ایـن  پیغمبر  امّی  ایـمان  می‌آورند،  و  او  را  تکریم  می‌کنند  و گرامی  می‌دارند،  و  وی  را  یـاری  می‌دهند  و کـمک  مـی‌کنند،  و  از  نو‌ر  هدایت‌بخشی  پیروی  می‌نمایند که  او  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌،  (چنین  کسانی  قطعاً  رستگارند)‌.

یزدان  جهان  با  این  خبر  پـیشین  دربارۀ  پیغمبر  امّـی  واپسین‌ که  توسّط  موسی  علیه السّلام  به  بنی‏اسرائیل  می‌دهد،  از  آیندۀ  این  آئین  پرده  برمی‏دارد،  و  بردارندۀ  پرچم  آن  را  می‌شناساند،  و  راه  و  روش  پیروان  آن  را  می نمایاند،  و  جایگاه  رحمت  خود  را  نیز  معرّفی  مـی‌فرماید...  دیگر  عذری  برای  پیروان  سائر  ادیان  پـیشین‌،  پس  از  این  آگاهی  د‌یرین‌،  با  خبری  اطمینان‌بخش  و  یقینی‌،  جای  نمی‌ماند.

این  خبر  یـقینی ‌که  از  سوی  خـداوند  جـهانیان  به  موسی  علیه السّلام  داده  می‌شود،  بدان‌گاه ‌که  او  و  هفتاد  نفر  از  قـوم  او  در  مـیعادگاه  خـداونـد  هستند،  اندازۀ ‌گناه  بنی‏اسرائیل  در  آینده  را  می‌نمایاند  و  نشان  می‌دهد که  چه  عملکرد  و  رفتاری  با  این  پیغمبر  امّی  و  با  دینی‌ که  با  خود  به  ارمغان  می‌آورد  خواهند  داشت‌.  ضمناً تخفیف  مشکلات  و  رفع  دشواریـهای  تکالیف  و  وظائفی  را  دربردارد  که  برعهده  داشتند،  گذشته  از  این‌ که  در  آن  مژدۀ  رستگاری  مؤمنان  است‌.

این ‌گناه  پلشت  را  از  روی  علم  و  آگاهی  و  با  وجود  دلیل  و  برهان  بر  صحّت  آئین  واپسین  مرتکب  خواهند  شد!  گناهی‌ که  از  هیچ‌گونه  پویش  و کوششی  در  آن ‌کوتاهی  نخواهند  کرد...  تاریخ  چنین  نگاشته  است‌ که  بنی‏اسرائیل  پست‌ترین  مردمانی  بو‌ده‌اند که  رویاروی  این  پیغمبر  و  مقابل  دینی  ایستاده‌اند که  با  خود  به  ارمـغان  آورده  است‌...  در  این  پیکار  پست‌،  یهودیان  در  مرتبۀ  نخست‌،  و  مسیحیان  در  مرتبۀ  دوم  بوده‌اند.  جنگی  را که  با  ایـن  پیغمبر  و  آئین  او  و  پیروان  دیـن  او  آغازیدند،  جنگ  زشت  و  نیرنگبازانه  و  پست  و  سختی  بود.  آنان  بر  این  جنگ ‌کثیف  ناجوانمردانه  پافشاری  داشته‌اند  و  آن  را  پیشۀ  همیشگی  خود کـرده‌اند‌،  و  هـمیشه  هـم  بر  آن  پافشاری  می‌کنند  و  پیشۀ  پیوستۀ  خویش  می‌دانند.

کسی ‌که  مراجعه ‌کند  تنها  به  چیزهائی ‌که  قرآن  مجید  دربارۀ  جنگ  اهل ‌کتاب  با  اسلام  و  مسلمانان  - ‌بخشی  از  آن  قبلاً  در  سوره‌های  بقره  و  آل‌عمران  و  مـائده  بیان  گردیده  است  -  پی  خواهد  برد که  اهل‌ کتاب  با کینه‌توزی  پستی‌،  پیکار  دور  و  درازی  را  با  اسلام  و  مسلمانان  به  راه  انداخته‌اند  و  مدّتهای  مدیدی  به  رزم  و  نبرد  نشسته‌اند  و  آتش  جنگ  را  مشتعل  نگاه  داشته‌اند!

گذشته  از  این‌،  کسی ‌که  به  تاریخ  مراجعه  کند،  متوجّه  خواهد  شد  از  آن  روزی‌ که  اسلام  در  مدینه  ظهور کرده  است  تا  به  امروز،  اهل‌ کتاب  پافشارانه  در   برابر  این  آئین  ایستاده‌اند  و  در  جلوگیری  از  پـخش  آن  به  جان  کوشیده‌اند  و  برای  محو  و  نابودی  اسلام  از  صحنۀ  هستی‌،  از  هیچ‌گونه  تلاشی  دریغ  نورزیده‌اند!

صهیونیسم  و  صلیبیگری  در  روزگا‌ر  معاصر،  انواع  جنگها  و  اقسام  نیرنگها  را  به کار گرفته‌اند‌،  جنگها  و  نیرنگهائی‌ که  چندین  برابر  جنگها  و  نیرنگهائی  است ‌که  در  طول  قرنهای  گذشته  به ‌کار گرفته‌اند...  مخصوصاً  در  این  زمان  درصدد  نابودی  این  آئین  بطور کلّی  هستند،  و  گـمان  می‏‎برند  با  ایـن  آئین  به  پیکار  نهانی  سرنوشت‌سازی  درافتاده‌اند  و  آن  را  از  بنیاد  برمی‌کنند...  بدین  سبب  همۀ  شیوه‌هائی  را  به ‌کار  مـی‌گیرند که  در  مدّت  قرون‌ گذشته  آنها  را  آزموده‌انـد،  یـا  به  تازگی  بدانها  دست  یافته‌اند  و  آشنا  گشته‌اند.

این‌،  در  وقتی  است ‌که  برخی  از کسانی ‌که  خویشتن  را  به  اسلام  نسبت  مـی‌دهند،  ساده‌لوحانه  و  سـبکسرانه  مسلمانان  را  به  همکاری  با  پیروان  سـائر  ادیـان  برای  مبارزه  با  مادیگرایان  و  بی‌دینان‌،  و  جلوگیری  از  مادیگرائی  و  بی‌دینی  دعوت  مـی‌کنند!  مسلمانان  را  دعوت  به  تعاون  و  همیاری  با  پیروان  سائر  ادیان  می‌نمایند،  پیروانی‌ که  در  همه  جا  مسلمانان  را  سر  ببرند،  و  در  اندلس  بر  مسـلمانان  مـی‌تازند،  از  راه  دستگاه‌ها  و  سازمانهای  مستقیم  و  بلاواسطه  خود  در  مسـتعمره‌های  آسیا  و  آفـریقا،  و  یا  از  راه  اوضاع  و  احوالی که  آنـها  را  پدید  می‌آورند  و  بر  سـر کار  می‌آورند،  و  در کشورهای  (‌مستقلّ‌!)  پابرجا  و  برقرار  می دارند  تا  عقائد  و  مکاتب  علمگرا  را  جایگزین  اسلام  کنند،  عقائد  و  مکاتبی  که  (‌غیبگرائی‌)  را  نمی‌پذیرند  چون  خودشان  را  (علمگر‌ا)  می‌دانند،  و  یـا  از  راه  (تحوّل‌)  و  ترقّی  اخلاق‌!  اخلاق  به‌ گونه‌ای  تحوّل  پیدا  کند که  به  اخلاق  چهارپایان  تبدیل‌ گردد،  چهارپایانی‌ که  یکـی  بر  دیگـری  (‌آزادانه‌)  می‌پرد  و  می‌جهد  و  (‌مترقّیانه‌)  سوار  می‌شود.  فقه  اسلامی  را  نـیز گرفتار  همین  موضوع  علمگرائی  و  دگرگونی  مـی‌کنند  و  برای  این‌ کار  سمینارها  و کنگره‌های  خاورشناسان  را  تشکیل  می‌دهند،  تا  فقه  اسلامی  را  متحوّل  و  پیشرفته  سازند  و  بدین ‌وسیله  ربا  و  آمـیزش  جنسی  و  سائر  محرّمات  اسلامی  حلال‌ گردد!!!

این‌،  پیکار  وحشیانه  و  درّنده‌خویانه‌ای  است ‌که  اهل  کتاب  با  ایـن  آئـین  می‌آغازند  و  سـخت  بدان  فرو   می‌روند،  آئینی ‌که  به  آن  و  به  پیغمبر  آن  در  روزگاران  پیشین  از  دیرباز  مژده  داده  شده‌اند.  ولی  آنان  این ‌گونه  پست  و  ناپاک  و کینه‌توزانه  به  پـیشواز  آن  رفتند  و  پذیرۀ  آن  شدند!

*

پیش  از  این ‌که  روند  قرآنی  به  سوی  صحنۀ  تازه‌ا‌ی  از  صحنه‌های  داسـتان  رود،  در کنار  ایـن  تبلیغ  زودرس  می‌ایستد.  پیغمبر  امّی علیه السّلام  ‌را  مخاطب  قرار  می ‌دهد  و  بدو  دستور  می‌دهد که  دعوت  را  به  همۀ  مردمان  اعلان  کند،  تا  وعدۀ  قدیم  خدا  تصدیق ‌گردد:

(قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعًا الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ یُحْیِی وَیُمِیتُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِیِّ الأمِّیِّ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَکَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ) (١٥٨)

 (‌ای  پیغمبر!  به  مردم‌)  بگو:  من  فرستادۀ  خدا  بـه  سوی  جملگی  شما  (‌اعم  از  عرب  و  عجم  و سیاه  و  سفید  و  زرد  و  سرخ‌)  هستم‌.  خدائی  که  آسمانها  و  زمین  از  آن  او  است‌.  جز  او  معبودی  نیست‌.  او  است  کـه  مـی‌میرانـد  و  زنـده  می‏‎گرداند.  پس  ایـمان  بــیاورید  بـه  خدا  و  فرستاده‌اش‌،  آن  پیغمبر  درس  نخوانده‌ای  که  ایمان  بـه  خدا  و  به  سخنهایش  دارد.  از  او  پیروی  کنید  تا  هـدایت  یابید.

این  رسالت‌،  واپسین  رسالت  ا‌ست‌.  رسالت  فراگیری  است ‌که  به  قومی  یا  زمینی  و  یا  نسلی  اختصاص  ندارد...  رسالتهای  پیشین،  رسالتهای  محلّی  و  قومی  و  محدود  به  دوره‌ای  از  زمان  بودند  - ‌فاصلۀ  زمانی  دو  پیغمبر  -‌ و  انسـانها  در  پرتو  هدایت  چنین  رسالتهائی‌ گامهای  محدودی  به  جلو  برمی‌داشتند  تا  برای  رسالت  واپسـین  آمادگی  پیدا کنند.  هر  رسالتی  در  شریعت‌،  سخنانی  و  تعدیلهائی  داشت که  مـناسب  با  پیشرفت  تـدریجی  انسانها  بود.  تا  واپسین  رسالت  شرف  نزول  پیدا کرد،  با  اصول ‌کاملی ‌که  دارد،  و  با  فروع  متجدّد  و  قابل  تطبیق  خود  در  طول  روزگاران‌.  این  رسالت  برای  همۀ  انسانها  آمده  است‌،  چرا که  بعد  از  آن  برای  نژادها  و  نسلهای  انسانها  در  هیچ  جائی  رسـالتی  نمی‌آید.  ایـن  رسـالت  واپسین‌،  مطابق  با  فطرت  بشریّت  آمده  است  و  همۀ  مردمان  در  فطرت‌،  مشترک  و  در  آن  به  هم  مـی‌رسند.  چون  چنین  بود  این  واپسین  رسالت  و  پیام  آسمانی  را  پیغمبر  امّی  و  درس  نخوانده‌ای  با  خو‌د  به  ارمغان  آورد،  پیغمبری‌ که  به  فطرت  پاک  و  صاف  او  جز  تعلیم  یزدان  داخل  نگردید  و  نیامیخت‌،  فطرت  پـاک  و  صافی‌ که  همانگونه  بود که  در  مدرسۀ  آسمانی  آموزش  دیده  بود  و  از  زیردست  استاد  ازلی  فارغ‌التحصیل  شده  بود.  اصلاً  آموزش  زمینی  و  اندیشه‌های  مردمان  ایـن  فطرت  را  نیالود،  تا  رسالت  و  پیام  فطرت  را  به  فطرت  جملگی  انسانها  برساند:

(قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعًا).

 (‌ای  پیغمبر،  به  مردم‌)  بگو:  من  فرستادۀ  خدا  بـه  سـوی  جملگی  شما  (‌اعم  از  عرب  و  عجم  و  سیاه  و  سفید  و  زرد  و  سرخ‌)  هستم‌.

این  آیه‌ای ‌که  در  آن  به  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دستور  داده  می‌شود که  رسالت  خود  را  به  همۀ  مردمان  ابلاغ  نماید،  یک  آیۀ  مکّی  و  در  یک  سورۀ  مکّی  است‌...  آیه‌ای  است‌ که  با  دروغ‌پردا‌زان  اهل ‌کتاب  رویاروی  می‌گردد  و  ایشان  را  رسوا  بگرداند.  آن  کسانی  که  گمان  می‏‎برند  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم بدان  هنگام‌ که  در  مکّه  بـود  بر  دل  او  نمی‌گذشت‌ که  رسالت  خود  را  به  مردمانی  جز  ساکنان  مکّه  برساند.  بلکه  بعد  از  آن‌ که  شرائط  و ظروف  محیط  پیروزی  را  بهرۀ  او گرداند،  به  فکر  این  افتاد گـذشته  از  قریشیها  رسالت  خود  را  به  عربها،  و  آن  وقت  به  اهل  کتاب‌،  و  بعد  به  فراسوی  جزیرة‌العرب  برساند!  این  هــم  افتراء  و  تهمتی  است  که  داخل  در  دامنۀ  جنگی  است‌ که  از  دیرباز  بر  ضدّ  ایـن  آئین  و  پـیروان  آن  مشتعل  و  فروزان‌ کرده‌اند  و  پیوسته  هم  بدان  دامن  می‌زنند  و  آن  را  ادامه  می‌دهند.

مصیبت  تنها  محدود  بدین  نیست‌ که  اهل‌ کتاب  تیرهای  نیرنگ  خود  را  به  سوی  این  آئین  و  پیروان  آن  نشـانه  می‌روند،  و  یا  این‌ که  (‌خاورشناسان‌)  این‌گونه  افتراها  و تهمتها  را  برضدّ  این  آئین  و  پیروان  آن  می‌نگارند،  بلکه  بلای  بزرگ  این  ا‌ست  که  بسیاری  ا‌ز  ساده‌لوحان  گـول  خورده‌ای ‌که  خودشان  را  مسلمان  می‌نامند،  ایـن  نوع  دروغ‌پردازان  و  تهمت‌زنندگان  به  پیغمبرشان  و  آئینشان  را که  دشمنان  خودشان  و  دشمنان  عـقیدۀ  خودشان  می‌باشند،  استادان  خود  می‌کنند،  و  از  ایـن  دغلبازان  حیله‌گر  حتّی  مسائل  خود  آئین  اسلام  را  می‌آموزند،  و  از  کتاب‌ها  و  نوشته‌های  ایشان  دربارۀ  تـاریخ  این  آئـین  و  حقائق  آن  نقل  قول  می‌کنند  و  بدانها  استناد  می‌نمایند  و  از  آنها  شواهد  می‌آورند.  آن  گاه  چنین  سـاده‌لوحان  گول‌خورده‌ای  گمان  می‏‎برند  که  خودشان  (‌تحصیل‌کرده و دانش‌پژوه‌)  هستند.

به  روند  قرآنی  برمی‌گردیم  و  می‌بینیم ‌که  پس  از  این‌ که  یزدان  سبحان  پیغمبر  را  موظّف  می‌فرماید که  رسـالت  خود  را  به  همۀ  مردمان  ابلاغ‌ کند،  بدو  دستور  می‌فرماید  که  بقیّۀ  وظائف  او  این  است ‌که  جملگی  مـردمان  را  با  خداوندگار  راستینشان  آشنا  گرداند  و  یزدان  سبحان  را  بدیشان  بشناساند:

(الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ یُحْیِی وَیُمِیتُ).

خدائـی  که  آسمانها  و  زمـین  از  آن  او  است‌.  جـز  او  معبودی  نیست‌.  او  است  که  می‌میراند  و  زنده  می‏‎گرداند. 

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرستادۀ  خداوندگار  مـردمان  به  سوی  حمل  ایشان  است‌.  فرستادۀ  خداوندگاری  که  مالک  سراسر  هستی  است  و  آسمانها  هم  جزئی  از  سراسر  هستی  هستند.  خدائی  است‌ که  الوهیّت  تـنها  از  آن  او  است‌،  و  همگان  بندگان  اویند.  خدائی  است  که  قدرت  و  الوهیّت  او  در  این  جلوه‌گر  است ‌که  زندگی  می‏بخشد  و  زنـده  می‌گرداند،  و  مرگ  را  می‌رساند  و  می‌میراند.

خدائی  است ‌که  مالک  همۀ  جهان  هستی  است‌،  و  الوهیّت  بر  همۀ  آفریدگان  متعلّق  بد‌و  است‌.  خدائـی  است ‌کـه  می‌تواند  حیات  و  ممات  را  بهرۀ  همۀ  مردمان ‌گرداند.  او  است‌ که  سزاوار  است  مردمان  آئـین  او  را  برگزینند  و  برابر  آن  دینداری  و  پرستش ‌کنند،  آئینی ‌که  فرستادۀ  او  آن  را  بدیشان  ابلاغ  می‌کند  و  می‌رساند...  این  است  آشنائی  مردمان  با  حقیقت  پروردگارشان‌،  تا  آنان  برابر  این  شناخت  بندگی  خویش  را  در  برابر  خداوندگارشان  اداء‌ کنند،  و  از  فرستادۀ  او  اطاعت  و  فرمانبرداری  نمایند: 

(فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِیِّ الأمِّیِّ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَکَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ) (١٥٨)

پس  ایمان  بیاورید  بــه  خدا  و  فـرستاده‌اش‌،  آن  پیغمبر  درس  نخوانده‌ای  که  ایمان  به  خدا  و  به  سخنهایش  دارد.  از  او  پیروی  کنید  تا  هدایت  یابید.

این  نداء  واپسین  در  این  پیرو،  نگرشهای  دقیق  و  ظریفی  را  دربردارد  و  لازم  است  لحظه‌هائی  در  برابر  آنها  بایستیم  و  آنها  را  ورانداز کنیم‌:

1-‌این  نداء  پیش  از  هر  چیز،  دستور  به  ایمان  به  خدا  و به  فرستادۀ  ا‌و  را  در  بردارد...    لا ا‌له الّا ا‌لله‌،  محّمدٌ رَسولُ ‌الله  را  دربردارد که  به  شکل  دیگـری  از  اشکال  مضمون  این  گواهی  اداء  شده  است‌،  گواهیی  که  بدون  آن‌،  ایمانی  و  اسلامی  در  میان  نیست‌...  چرا که  شناخت  صفات  یزدان  بزرگوار،  بر  این  ایمان  به  ایزد  دادار،  پیشی  گرفته  است‌.  آنجا که  می‌فرماید:

(الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ یُحْیِی وَیُمِیتُ).

خـدائـی  کـه  آسـمانها  و  زمین  از  آن  او  است‌.  جز  او  معبودی  نیست‌.  او  است  که  می‌میراند  و  زنده  می‏‎گرداند.

 چه  دستور  به  ایمان‌،  دستور  به  ایمان  به  خدائی  است‌ که  اینها  صفات  راستین  او  هستند.  هـمان ‌گونه که  بر  آن‌،  شناسائی  رسالت  پیغمبر  پیشی ‌گرفته  است‌،  رسالت  او  برای  جملگی  انسانها.

٢-‌در  مرتبۀ  دوم‌،  این  پیرو  متضمّن  این  است‌ که  پیغمبر  امّی  و  درس  نخوانده  صلّی الله علیه وآله وسلّم  به  خدا  و  سخنان  او  ایمان  می‌آورد...  در  صورتی ‌که  این  مسأله‌،  بدیهی  و  آشکار  است‌ که  این  چنین  است‌.  ولی  این  نگرش  دارای  جایگاه  و ا‌رزش ‌ویـژۀ  خـود  است‌.  زیـرا  لازم  است  ایـمان  دعوت‌کننده  به  چیزی  که  مردمان  را  بدان  فرا  می‌خواند،  و  وضو  و  روشنی  آن  دعوت  در  درون  او،  و  یـقین  و  اعتماد  او  بدان،  بر  خود  دعوت  پیشی ‌گرفته  باشد.  این  است ‌که  وصف  پیغمبری‌ که  به  سوی  همۀ  مردمان  فرستاده  شده  است  چنین  آمده  است‌:

(الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَکَلِمَاتِهِ ).

کسی  که  ایمان  به  خدا  و  به  سخنهای  خدا  دارد.

این  چیز  هم  خود  همان  چیزی ‌که  مردمان  را  به  پذیرش  آن  می‌خواند.

٣-‌این  پیرو  نگرش  دیگری  دربردارد،  نگرش  به  مقتضی  این  ایمانی‌ که  پـیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  مـردمان  را  بدان  فرا  می‌خواند.  چنین  نگرشی  عبارت  است  از  پیروی ‌کردن  از  خود  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  آنچه  بدان  دستور  می‌دهد  و  در  آنچه  مقرّر  می‌نماید.  همچنین  پیروی ‌کردن  از  سـنّت  و  روش  و کار  و  عمل  او.  این  همان  چیزی  است‌ که  ایـن  فرمودۀ  یزدان  سبحان‌،  مقرّر  می‌فرماید:

(وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ ).

از  او  پیروی  کنید  تا  هدایت  یابید.

نباید  امیدوار  بود که  مردمان  با  چیزی  رهنمود  شوند که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ایشـان  را  به  سوی  آن  دعوت  می‌فرماید،  مگر  با  پیروی‌ کردن  از  آن  چیز. کافی  نیست  که  در  دل  بدان  چیز  ایمان  داشته  باشند،  ولی  پیروی  عملی‌،  از  ایمان  درونی  پیروی  نکند...  اسلام  این  است  که  عمل  بیرون،  تصدیق‌کنندۀ  نیّت  درون  باشد.

این  آئین‌،  در  هر  مناسبتی  سرشت  خود  را  می‌نمایاند  و  حقیقت  خویش  را  نشان  می‌دهد.  آئین  تنها  عقیدۀ  نهان  در  دل  و  درون  نیست‌.  همچنین  ایـمان  تـنها  شعائر  و  مراسمی  هم  نیست‌ که  اداء  می‌گردد...  بلکه  ایمان  پیروی  کامل  از  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  هر  آن  چیزی  است‌ که  از  سوی  پروردگارش  ابلاغ  می‌دارد  و  می‌رساند،  و  در  هر  آن  چیزی  است‌ که  او  مقرّر  و  معیّن  می‌فرماید...  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌تنها  به  ایمان  آوردن  به  خدا  و  به  پیغمبرش  دستور  نداده  است  و  بس‌.  همچنین  تنها  به  انجام  شعائر  و  مراسم  آئینی  هم  دسـتور  نـفرموده  است  و  بس.  بلکه  شریعت  خدا  را  با گفتار  و کردار  خـود  ابلاغ  فرموده  است‌.  امید  نمی‌رود که  مردمان  هدایت  یابند  و  رهنمود  شوند،  مگر  این‌ که  در  همۀ  اینها  از  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌پیروی  کنند...  این  است  آئین  یزدان‌...  شکل  دیگری  برای  آئین  نیست  جز  همین  شکلی‌ که  این  نگرش  بد‌ان  اشـارت  می‌نماید:

(وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ ).

از  او  پیروی  کنید  تا  هدایت  یابید.

بعد  از  فرمان  به  ایمان  به  یزدان  و  پیغمبرش،  دستور  این  است ‌که  از  پیغمبر  پیروی ‌کنید  تا  رهنمود  شوید...  اگر  کار  در  این  آئین‌،  منحصر  به ‌کار  اعتقاد  بود  و  بس،  این  فرمودۀ  یزدان  بسنده  بود:

(فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ).

به  خدا  و  به  پیغمبرش  ایمان  بیاورید. 

سپس  داستان  در  روند  خود  به  پیش  مـی‌رود  و  از  چیزهائی  سخن  می‌گوید که  پس  از  زلزله‌ای  روی  داده  است‌ که  برخی  از  مردان  بنی‏اسرائیل  را  دربرگرفته  بود...  روند  قرآنـی  در  ایـنجا  نمی‌گوید کار  و  بار  چنین  زلزله‌زدگانی  پس  از  دعاها  و  ناله‌های  موسی علیه السّلام  به‌ کجا  کشیده  است  و  به  چه  سرنوشتی‌ گرفتار  آمده‌اند.  ولی  از  روند  داستان  در  سوره‌های  دیگر  قرآن  پی  می‌بریم ‌که  یزدان  سبحان  ایشان  را  پس  از  زلزله  زنده‌گردانیده  است  و  آنان  مؤمنانه  به  سوی  قوم  خود  برگشته‌اند.

پیش  از  این‌ که  روند  قرآنی  در  اینجا  به  پیش  رود  و  به  حلقۀ  تازه‌ای  از  حلقه‌های  زنجیرۀ  سخن  بپردازد،  حقیقتی  را  دربارۀ  قوم  موسی  بیان  می‌دارد...  و  آن  ایـن‌ که  جملگی  ایشان  گمراه  نبوده‌اند:

(وَمِنْ قَوْمِ مُوسَى أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ یَعْدِلُونَ) (١٥٩)

در  میان  قوم  موسی  (‌یعنی  بنی‌اسرائیل‌)  گروه  زیـادی  (‌بر  دین  صحیح  ماندگار)  بودند  که  (‌مردم  را)  بـه  سـوی  حقّ  رهنمود  مـی‌کردند  و  (‌به  سبب  تمسّک‌)  بــه  حقّ  (‌به  هنگام  داوری‌)  دادگری  می‌نمودند.

در  روزگار  موسی  علیه السّلام  بنی‏اسرائیل  این  چنین  بودند،  و  دسته‌ای  از  ایشان  بعد  از  موسی  نیز  در  پرتو  حقّ  راهیاب  می‌شدند  و  راه  هدایت  می‌پوئیدند  و  دادگرانه  داوری  می‌کردند...  از  جملۀ  این ‌گروه‌،  کسانی  بودند که  در  آخر  زمان  به  استقبال  رسالت  پیغمبر  امّی  و  درس  نخوانـده  رفتند  و  برابر  چیزی ‌که  راجع  به  مبعث  پیغمبر  خـدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  در  تـورات  بود  و  در  دسترسشان  قرار  داشت‌،  این  آئین  را  پـذیرفتند.  در  پـیشاپیش  ایشـان‌،  صحابۀ  بزرگوار  عبدالله  پسر  سلام  رضی الله عنهُ  بود.  کسی‌ که  یهودیان  زمان  خود  را  رویاروی  می‌کرد  با  چیزی‌ که  در  تورات  راجع  به  پیغمبر  امّی  و  درس  نخوانـده  بود،  و  قوانینی  را  از  تورات  برایشان  ذکر  می‌کرد که  قـوانین  اسلام  آنها  را  تصدیق  می‌کرد.

پس  از  بیان  این  حـقیقت‌،  داستان  به  ذکر  حوادث  و  رخدادهای  بعد  از  زلزله  می‌پردازد:  

(وَقَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ أَسْبَاطًا أُمَمًا وَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى إِذِ اسْتَسْقَاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْنًا قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ وَظَلَّلْنَا عَلَیْهِمُ الْغَمَامَ وَأَنْزَلْنَا عَلَیْهِمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ) (١٦٠)

بنی‌اسرائیل  را  به  دوازده  قبیله  و  شاخه  تقسیم  کردیم‌،  و  هنگامی  که  آنان  از  موسی  تقاضای  آب  کردند،  به  موسـی  وحی  کردیم  که  با  عصای  خود  بر  سنگ  بـزن‌.  بناگاه  دوازده  چشمه  از  آن  سنگ  بیرون  جوشید.  هر  دسته‌ای  از  مردمان  با  آبشخور  خود  آشنا  شد  (‌و  هیچ  قبیله‌ای  مزاحم  قبیلۀ  دیگری  نگردید)  و  ابر  را  سـایبان  ایشــان  کردیم  (‌و  بدین‌ وسیله  آنان  را  از  گرمای  سوزان  بیابان  محفوظ  داشتیم‌)  و  ترنجبین  و  بلدرچین  نصیب  ایشـان  کردیم  (‌و  بدانان  گفتیم‌:‌)  از  چیزهای  پاکی  بخورید  کـه  روزی  شما  کرده‌ایـم‌.  (‌ولی  آنان  در  حقّ  ایـن  نعمتها  ناشکری  کردند  و  ستم  ورزیدند)  امّا  به  ما  ستم  نکـردند  بلکه  به  خودشان  ستم  نمودند  (‌و  زیان  ناسپاسی  متوجّه  خودشان  گردید)‌.

این  رعایت  و  مهر  یزدان  است ‌که  پیوسته  موسی  و  قوم  او  را  فرامی‌گیرد،  بعد  از  آن‌ که  کفر  ورزیدند  و گوساله  را  پرستیدند.  سپس‌ کفّارۀ ‌گناه  را  بدانگونه  دادنـد که  یزدان  بدیشان  دستور  فرموده  بود،  و  خدا  هم  توبۀ  ایشان  را  پذیرفت‌.  اینها  پس  از  زمانی  بود که  دید‌ن  آشکار  خدا  را  خواسـتار  شـدند  و  در  نتیجه  زلزله  ایشـان  را  فراگرفت‌.  آن  وقت  یزدان  دعای  موسی  را  اجابت  فرمود  و  ایشان  را  زنده‌ گرداند  و  مورد  رعایت  و  عنایت  خود  قرار  داد.  این  رعایت  و  عنایت  جلوه‌گر  می‌آید  در  این ‌که  یزدان  ایشان  را  برحسب  دوازده  تیره  به  دوازده  ملّت  -  یعنی‌ گروه  بزرگ  -‌ نظم  و  نظام  بخشید،  و  هرگروهی  از  آنان  به  نوه‌ای  از  نوادگان  یعقوب  -‌ یـعنی  اسـرائـیل  -  برمی‌گشت‌،  و  هر  دسته  از  آنان  به  شـیوۀ  قبیله‌گری‌،  شـجرۀ  حسب  و  نسب  خـویش  را  حفظ  و  نگاه‌داری  می‌کردند:                   

(وَقَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ أَسْبَاطًا أُمَمًا ).

بنی‌اسرائیل  را  به  دوازده  قبیله  و  شاخه  تقسیم  کردیم‌.

 این  رعایت  و  عنایت  در  این  نیز  جلوه‌گـر  مـی‌آید که  یزدان  برای  هر  دسـته  و  تـیره‌ای  آبشخو‌ر  ویژه‌ای  را  اختصاص  داد  تا  از  آن  بنوشند  و  برخی  بر  برخی  دست  درازی  نکنند:

(وَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى إِذِ اسْتَسْقَاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْنًا قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ ).

هنگامی  که  آنان  از  موسی  تقاضای  آب  کردند،  به  موسی  وحی  کردیم  که  با  عصای  خود  بر  سنگ  بـزن‌.  بناگاه  دوازده  چشمه  از  آن  سنگ  بیرون  جوشید.  هر  دسته‌ای  از  مردمان  با  آبشخور  خود  آشنا  شد  (‌و  هیچ  قبیله‌ای  مزاحم  قبیلۀ  دیگری  نگردید)‌.

این  رعایت  و  عنایت  جلوه‌گر  می‌آید  در  این  که  یزدان  مهربان  ابر  را  همچو‌ن  سایبانی  بالای  سرشان  نگاه  داشت  تا  از گرمای  سوزان  صحرا  آنان  را  نگاه  دارد.  همچنین  ترنجبین  و گزنگبین  را  بر  آنان  نازل  فرمود که  نوعی  از  عسل ‌کوهی  است‌،  و  بلدرچین‌ که  پرندۀ  سُـمانی  است  بهرۀ  ایشان ‌کرد  و  سهل  و  ساده  در  دسترسشان  قرار  داد  تا  خوراک  ایشان  نیز  پس  از  آب  آنان  تضمین‌ گردد: 

(وَظَلَّلْنَا عَلَیْهِمُ الْغَمَامَ وَأَنْزَلْنَا عَلَیْهِمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى). 

و  ابر  را  سایبان  ایشان  کردیم  (‌و  بدین‌ وسیله  آنان  را  از  گرمای  سوران  بیابان  مـحفوظ  داشـتیم‌)  و  ترنجبین  و  بلدرچین  نصیب  ایشان  کردیم‌.

این  رعایت  و  عنایت  همچنین  جلوه‌گر  می‌آید  در  این‌ که  همۀ  این  چیزهای  پاکیزه  برای  ایشان  مباح  مـی‌گردد،  و  چنین  به  نظر  می‌آید  از  آن  به  بعد  به  سبب  سرکشی  و  بزهکاری  ایشان‌،  چیزی  از  این  اشیاء  پاکیزه‌،  دیگر  بر  آنان  حرام  نگردیده  باشد:

(کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ ).

(‌و  بدانان  گفتیم‌:‌)  از  چیزهای  پاکی  بـخورید  کـه  روزی  شما  کرده‌ایم‌.

رعایت  و  عنایت  یزدان  در  حقّ  ایشان  در  همۀ  این  چیزها  جلوه‌گر  است‌.  ولی  ایـن  نسـل  پـیوسته  از  هدایت  و  راستای  راه‌ کناره‌گیری  کرده  است  و  بر  رهنمود  و  راستروی  شوریده  است‌،  همانگو‌نه ‌که  از  بخش  پایانی  این  آیه  برمی‌آید،  آیه‌ای‌ که  همۀ  این  نعمتها  و همۀ  این  معجزات  را  بیان  می‌دارد.  از  قبیل‌:  فوران  چشمه‌ها  از  صخره  سنگ  بر  اثر  ضربۀ  عصای  موسی  بدان،  و  سایبان  کردن  ابر  بر  بالای  سرشان  در گرمای  سوزان  بیابان  خشک‌،  و  فراهم ‌کردن  و  تهیّه  دیدن  خوراک  عالی  از  ترنجبین  و  بلدرچین‌:

(وَمَا ظَلَمُونَا وَلَکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ) (١٦٠)

امّا  به  ما  ستم  نکردند  بلکه  به  خودشان  ستم  نـمودند  (‌و  زیان  ناسپاسی  متوجّه  خودشان  گردید)‌.

روند  قرآنی  نمونه‌هائی  از  ستم  به  خودشان  را نشـان  خواهد  داد،  ستمی ‌که  بر  اثر  سرکشی  از  فرمان  خدا،  و  انحراف  از  راه  او،  بهره  خود  نموده‌اند...  البتّه  با  ایـن  سرکشی  و  بزهکاری،  و  با  این ‌کجروی  و  انحراف‌،  به  خداوند  سبحان  ستم  کنند،  چه  یزدان  از  ایشان  و  از  همۀ  جهانیان  بی‏نیاز  است‌.  اگر  آنان  و  همۀ  جهانیان  بر  سرکشی  از  فرمان  یزدان ‌گرد آیند،  از  ملک  و  مملکت  او  چیز‌ی ‌کاسته  نمی‌شود.  اگر  هم  آنان  و  همۀ  جهانیان  بر  اطاعت  و  فرمانبرداری  از  او گرد آیند،  چیزی  بر  ملک  و 

مملکت  او  نمی‌افزایند.  ایشان  در  دنیا  و  آخرت  یکسان  تنها  خویشتن  را  می‌آزارند  و  بر  خود  ستم  می‌کنند،  اگر  گناه  و سرکشی  و کجروی‌ کنند.

*

هم‌ اینک  ببینیم  بنی‏اسرائیل  چگو‌نه  با  رعایت  و  عـنایتی  که  یزدان  بدیشان  روا  دید،  برخورد کردند،  و گامهای‌ کج  ایشان  چگونه  در  طول  راه  حرکت‌ کرد  و  به  پیش  برداشته  شد:

(وَإِذْ قِیلَ لَهُمُ اسْکُنُوا هَذِهِ الْقَرْیَةَ وَکُلُوا مِنْهَا حَیْثُ شِئْتُمْ وَقُولُوا حِطَّةٌ وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا نَغْفِرْ لَکُمْ خَطِیئَاتِکُمْ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ (١٦١)فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یَظْلِمُونَ) (١٦٢)

و  (‌به  یاد  آورید)  آن  گاه  را  که  بدیشان  گفته  شد:  در  این  شهر  (‌بزرگی  که  پیغمبرتان  موسی  بـرایـتان  نـام  بـرده  است‌)  سکونت  گزینید  و  هرگونه  که  می‌خواهید  و هر  چه  که  لازم  دارید  (‌از  خوراکیها  و  میوه‌های  آنجا)  بخورید  و  بگوئید  خداوندا  از  گناهان  مـا  درگذر،  و  از  دروازۀ  (‌آن  شهر)  با  خشوع  و  خضوع  وارد  شوید  تـا  گناهان  شـما  را بیامرزیم‌.  ما  به  نیکوکاران  (‌از  عفو  و  مغفرت‌)  فزون‌تر  مـی‌بخشیم‌.  سـپس  ستمگران  (‌از  فـرمان  خدایشـان  سرپیچی  کردند  و)  گفتاری  را  که  بدانان  گفته  شده  بـود  دیگر  کردند  و  دیگرگون  گفتند؛  سپس  در  برابر  سرپیچی  و  تمرّدشان‌،  از  آسمان  بر  آنان  عذابی  فرستادیم‌.

پس  از  این ‌که ‌گوساله  را  پرستیدند،  خدا  آنان  را  مورد  عفو  قرار  داد.  ایزد  متعال  هـمۀ  ایـن  نـعمتها  را  در  حقّ  ایشان  روا  دید...  امّا  سرشتشان  ایشان  را  از  راه  راست  منحرف‌ کرد  و کژراهه  رفتند.  ایـنک  ایـن  ایشـانند که  نافرمانی  می‌کنند،  و گفتار  را  د‌گر‌گونه  می‌سازند.  اینک  این  ایشانند که  بدیشان ‌دستور داده  می‌شود  وارد  آباد‌ی  معیّنی  - ‌یعنی  شهر  بزرگی  - گردند که  قرآن  نام  آن  شهر  را  مشخّص  نفرموده  است‌،  چرا که  بر اصل ‌و هدف  داستان  چیزی  نمی‌افزاید، ‌که  اگر وارد  آنجا  شوند  همۀ  خیرات  و برکات  آنجا  بهرۀ  ایشان  می‏‎گردد،  به  شرط  این که  دعای  معیّنی  را  در  وقت  ورود  بدانجا  بخوانند،  و  سجده‌کنان  بدان  درآیند،  و  بدین‌ وسیله  در  زمان  پیروزی  و  چیرگی  در  برابر  خدا  اعلان  خضوع  و  خشوع‌ کـنند  -  درست  بدان  شکل ‌که  پیغمبر صلّی الله علیه واله وسلّم  ‌در سال  فتح  مکّه  بر  پشت  مرکب  خود  سجده‌کنان  وا‌رد  مکّه  شد  -‌ در  برابر  اطاعت  از  فرمان‌،  یزدان  جهان  بدیشان  وعده  می‌دهد  که  ایشان  را  ببخشاید  و  از گناهانشان  صرف‌نظر  فرماید  و  بر  خوبیهای  خوبان  آنان  بیفزاید...  ولی  ناگهان  دسته‌ای  از  ایشان  واژه‌ها  و  جمله‌های  دعائی  را  تغییر  و  دگرگون  می‌کنند که  بدان  دستور  داده  شده‌اند،  و  حالت  و  وضعی  را  تعو‌یض  و  تبدیل  می‌کنند که  میبایستی  با  آن  حالت  و  وضع  به  شهر  درآیند...  چرا  چنین‌ کردند به  پاسخ  ا‌یـن  است‌ که  تنها  محض  پیروی  از کجروی  و  انحرافی  چنین  کردند که  طبیعت  درون  ایشان  خواستار  آن  بود:

0فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ ).

سپس  ستمگران  (‌از  فرمان  خدایشان  سـرپیچی  کـردند  و)  گفتاری  را  که  بدانان  گفته  شـده  بـود  دیگر  کردند  و  دیگرگون  گفتند.

بدین  هنگام  بود که  یزدان  از  سوی  آسمان  عذابی  را  بر  آنان  نازل  کرد...  همان  آسمانی ‌که  برایشان  ترنجبین  و  بلدرچین  حواله  می‌کرد  و  ابر  را  سایه‌بان  آ‌نان  می‌نمود!

(فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یَظْلِمُونَ) (١٦٢)

پس  در  برابر  سرپیچی  و  تمرّدشان‌،  از  آسمان  بر  آنـان  عذابی  فرستادیم‌.

فرجام  ظلم  دسته‌ای  از  آنان  -  یعنی‌ کفرشان  -‌ ظلم  به  خویشتن  بود،  چرا که  عذاب  یـزدان  را  دچار  ایشان  گرداند.

قرآن  نوع  عذابی  را  مشخِص  نمی‌فرماید که  ایـن  بار  گریبانگیرشان  شده  است‌.  زیرا  هدف  داستان  بدون  ذکر  نوع  آن  هم‌ کامل  و حاصل  است‌.  چه  هدف  بیان  فرجام  نافرمانی  از  دستور  یـزدان‌،  و  راست  و  درست  آمـدن  تهدیدها  و  بیمها،  و  روی  دادن  سزا  و  جزای  دادگرانه‌ای  است ‌که  سرکشان  از  دست  آن  رهائی  پیدا  نمی‌کنند. 

* 

دفعۀ  دیگر  بنی‌اسـرائـیل  دچـار نافرمانی  و گناهکاری  می‌شوند...  آنان  این  بار  با  فرمان  یزدان  آشکارا  مخالفت  نمی‌ورزند.  بلکه  با  نصوص  و  متون  آسمانی ‌حیله‌گری  و  نیرنگبازی  می‌کنند  تا  از  زیر  بار  آنها  بگریزند!  آزمایش  ایشـان  سر  مـی‌رسد  و آنـان  در  برابر  آن  شکیبائی  نمی‌ورزند.  چرا که  شکیبائی  در  برابر  آزمون  نـیازمند  سرشت  خویشتندار  و  با اسـتقامتی  است که  در  وقت  جلوه‌گری  هواها  و  هوسها  و  طمعها  و  آزها  پایدار  بماند  و  خود  را  برتر  از  خواستها  و  حرصها  نگاه  دارد:

(وَاسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتَانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعًا وَیَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ کَذَلِکَ نَبْلُوهُمْ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ (١٦٣)وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا قَالُوا مَعْذِرَةً إِلَى رَبِّکُمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ (١٦٤)فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِیسٍ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ (١٦٥)فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ مَا نُهُوا عَنْهُ قُلْنَا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِینَ (١٦٦)وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ إِنَّ رَبَّکَ لَسَرِیعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ) (١٦٧)

 از  آنان  دربارۀ  (‌سرگذشت  اهـالی‌)  شهر  (‌ایـله‌)  کـه  در  ساحل  دریا  بود  بپرس‌.  (‌به  یاد  بیاورند)  هنگامی  را  کـه  آنان  (‌در  روز  شنبه  از  حدود  و  مـقرّرات  خدا)  تـجاوز  می‌کردند.  همان  هنگام  کـه  مـاهیانشان  روز  شنبه  بـه  سویشان  نمی‌آمدند  (‌و  این  هم  آزمایشی  از  سوی  خدا  بود)‌.  به  همین  منوال ‌آنان  را  پیوسته  بـه  سـبب  فسق  و  فجور  دائمی  و  مستمرشان  (‌بـا  آزمـونهای  گوناگون‌)  مــی‌آزمودیم  (‌تـا  نیکوکاران  پـاک  سـیرت  از  بـدکاران  بـدطینت  جدا  و  مشخّص  شوند)  و  (‌بـه  یـاد  یـهودیان  بـیاور)  هنگامی  را  کـه  گروهی  از  (‌صـلحای  اسـلاف‌)  ایشـان  (‌کــه  هـمچون  دیگران  نـافرمانی  و  بـزهکاری  نـمی‌کردند)  بــه  کســانی  می‏‎گفتند  (‌که  سـرکشان  و  گناهکاران  را  پند  مـی‌دادنـد  و  مـوعظه  مـی‌کردند:‌)  چـرا  مردمانی  را  پند  می‌دهید  که  خداوند  آنان  را  (‌به  سبب  کفر  و  معاصی‌،  در  دنیا)  نابود  می‏‎کند  یا  (‌در  آخرت‌)  عذاب  شدیدی  خواهد  داد؟  (‌مگر  نمی‌دانید  که  پـند  و  انـدرز  در  ایـنان  تـأثیری  نـدارد  و  نرود  مـیخ  آهنین  در  سـنگ‌؟‌)  می‌گفتند:  (‌ما  به  وظیفۀ  خود  که  امر  به  معروف  و  نهی  از  منکر  است  عمل  می‌کنیم‌)  تـا  در  پیشگاه  پـروردگارتان  مــعذور  بـوده  (‌و  رفـع  مسؤولیت  از  خویشتن  کـرده  باشیم‌)  و  شاید  هم  (‌این  بیچارگان  از  گناه  باز  ایسـتند  و  نور  ایمان  زوایای  درونشان  را  روشن  سازد  و  راه‌)  تقوا  و  پرهیزگاری  در  پیش  گیرند.  امّا  هنگامی  کـه  پـندها  و  انـدرزهائی  را  نشنیدند  که  بـدانـها  تذکّر  داده  شـدند،  کسانی  را  که  (‌دیگران  را  نصیحت  می‌نمودند  و  آنـان  را)  از  بدی  نهی  می‌کردند،  (‌از  عذاب  بدور  داشتیم  و  از  بـلا)  رهانیدیم‌،  و  کسانی  را  که  (‌مخالفت  فرمان  مـی‌کردند  و  بیشتر  و  بیشتر  گناه  می‌ورزیدند  و  بدین ‌وسیله  بر  خود  و  جامعه‌)  ستم  می‌نمودند،  به  خاطر  استمرار  بر  معاصی  و  نافرمانی  به  عذاب  سختی  گرفتار  ساختیم‌.  و  هنگامی  که  از  ترک  چیزهائی  که  از  آنها  نهی  مـی‌شدند  سـر  باز  زدنـد  و  سـرکشی  نـمودند،  خطاب  بـدانـان  گفتیم‌:  بـه  بوزینگان  مـطرودی  تبدیل  شـوید  (‌و  بـه  سـبب  خوی  حیوانی  از  جامعۀ  انسانی  مـطرود  و  در  مـیان  مـردمان  منفور  و  از  رحمت  یزدان  بدور  گردید)  و  (‌نـیز  بـه  یـاد  یهودیان  بـیاور)  آن  گاه  را  که  پروردگار  تـو  (‌تـوسّط  پیغمبران  به  نیاکان  ایشان  گوشزد  و)  اعلام  کرد  کـه  تـا  دامنۀ  روز  قیامت  کسی  را  بر  آنان  چیره  می‏‎گرداند  که  بدترین  عذاب  را  بدانان  می‌چشاند.  بی‏گمان  پروردگار  تو  (‌به  عاصیان  و  طاغیان‌)  هر  چه  زودتر  عقاب  می‌رساند  و  او  (‌نسبت  به  مطیعان  و  توبه‌کاران‌)  آمرزنده  و  مـهربان  است‌. 

روند  قرآنی  در  اینجا  از شیوۀ  حکایت  دربارۀ گذشتۀ  بنی‏اسرائیل  عدول  می‌کند،  و  به  شـیوۀ  رویـاروئی  با  نسـلهای  ایشـان  می‌گراید‌،  نسلهائی ‌کـه  در  مدینه  رودرروی  پیغمبر  صلّی اله علیه واله وسلّم  می‌ایستادند...  آیـاتی  که  در  اینجا  است  تا  می‌رسد  به  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار: 

(وَإِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ ).

و  (‌نیز  به  خاطر  بنی‌اسرائیل  بیاور)  هنگامی  را  کـه  کوه  (‌طور)  را  بر  فراز  سر  آنان  نگاه  داشتیم‌.  آن  چنان  که  انگار  سایبانی  (‌یا  تکّه‌ای  ابر)  است‌.

آیه‌های  مدنی  هستند.  در  مدینه  برای  مبارزه  با  یهودیان  آنجا  نازل  شده‌اند،  و  در  اینجا  ضمیمۀ  این  سو‌رۀ  مکّی  گشته‌اند  تـا  مکمّل  سخن  در  ایـن  سوره  از  داسـتان  بنی‏اسرائیل  با  پیغمبرشان  موسی  باشند.

یزدان  سبحان  به  پیغمبر  خود  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دستور  می‌فرماید  دربارۀ  این  واقعۀ  معلوم  برای  بنی‏اسرائیل  در تاریخ  نیاکان  و گذشتگان‌،  از  یهودیان  بپرسد.  خداوند  یهودیان  را  با  این  تاریخ  رویاروی  می‏‎گرداند  و  در  آن  ایشان  را  ملّتی  معرّفی  می‌کند که  نسلهای  پیاپی  یکدیگر  و  بسان  همدیگرند.  ایشان  را  به  یاد  نافرمانی  قدیم  و  بزهکاری  کهنشان  می‌اندازد،  و  مسخ  دسته‌ای  از  ایشان  را  در  دنیا  برای  آنان  روایت  می‌فرماید،  و بدیشان  همچنین  گوشزد  می‌نماید که  خدا  بر  همۀ  آنان  خواری  و  خشم  همیشگی  واجب  نموده  است‌...  مگر  بر کسانی‌ که  از  پیغمبر  امّی  و  درس  نخوان  متابعت‌ کرده  و  می‌کنند.  از  این  دسته‌،  غل  و  زنـجیر اسارت‌ و  زدگی  و جهالت  را  برمی‏دارد  و  می‌زداید.

یزدان  جهان  نام  آبادی ‌کنار  دریا  را  نیز  بیان  نمی‌فرماید.  چرا که  برای  مخاطبان  این  آیه  معلوم  و  معروف  بوده  است‌.  و  امّا  قـهرمانان  خود  ایـن  واقعه‌،  گروهی  از  بنی‏اسرائیل  بودند که  در  یک  شـهر  سـاحلی  زندگی  می‌کردند...  بنی‏اسرائیل  از  موسی  علیه السّلام  خواستند  یک  روز  را  برایشان  روز  استراحت‌ کند  تا  آن  را  روز  عید  برای  عبادت  گـردانـند،  و  در  آن  به  کـارهای  زندگی  نپردازند.  موسی  روز  شنبه  را  برای  آنان  تعیین ‌کرد...  آزمایش  ایشان  هم  برای  این  بود که  یزدان  جهان  ایشان  را  تربیت‌ کند،  و  بدانان  بیاموزد  چگونه  ارادۀ  ایشان  تقویت  پیدا  می‌کند  و  در  برابر  چیزهای  فریبنده  و  در  مقابل  آزها  پایداری  و  ایستادگی  می‌نماید،  و  بدیشان 

می‌آموزد  هنگام  رویاروئی  با  چنین  چیزهای  فریبنده  و  آزها  چگونه  به  وظایف  خود  عـمل‌ کنند  و  پـیمانهای  خویش  را نگاه  دارند  و  بپایند...  ایـن  امتحان  برای  بنی‏اسرائیل  لازم  و  ضروری  بود،  آن‌ کسـانی‌ که  شخصیّتها  و  هویّتهایشان  و  سـرشتها  و  طبعهایشان  به  سبب  خواری  و  پستی‌ای‌ که  مـدّتهای  طولانی  در  آن  زیسته  و  لولیده  بودند،  متزلزل ‌گشته  و  از  هم  پـاشیده  بود.  قطعاً‌ باید  اراده  پس  از  خواری  و  بندگی  آزاد گردد،  تا  به  پایداری  و  ایستادگی  عادت  کند.  گذشته  از  اینان‌،  آزادی  و  پـایداری  و  ایستادگی  برای  همۀ  کسـانی  ضروری  و  لازم  است‌ که  مسؤولیت  دعوت  را  برعهده  می‏‎گیرند،  و  برای  حمل  امانت  خلافت  در  زمین  تربیت  می‌شوند  و  عهده‌دار  جملگی  امـانت  خلافت  در  زمـین  می‌گردند...  امـتحان  اراده  و  چیره  شد‌ن  بر  فریبائی  چیزهای  فریبنده  و گول  چیزهای ‌گول‌زننده‌،  نخستین  آزمایشی  بود که  پیش  از  هر کسی  آدم  و  حواء  بد‌ان  آزموده  شده  بودند.  امّا  آدم  و  حواء  در  برابر  آن  پایدار  و  استوار  نماندند  و  به  فریب  و گول  اهریمن  برای  خوردن  از  میوۀ  درخت  جاودانگی‌،  و  بهره‏مندی  از  مـلک  و  مملکتی ‌که ‌کهنه  نمی‌شود  و  زوال  نمی‌پذیرد، ‌گوش  فرا  دادند!  پس  از  آن  دو،  این  ا‌متحان  آزمونی ‌گردید که  هر  گروهی  باید  در  آن  شرکت  و  بدان  آزموده  شوند،  پیش  از  آن ‌که  خدا  اجازه  فرماید  امـانت  خلافت  در  زمین  بدیشان  واگذار گردد...  تنها  شکل  و  شیوۀ  امتحان  متغیّر  و  مختلف  است‌،  ولی  محتوی  و  مضمون  تغییر  نمی‌پذیرد  و  اختلاف  حاصل  نمی‌کند.

دسته‌ای  از  بنی‏اسرائیل  این  بار  در  برابر  امتحانی‌ که  یزدان  برایشان  مقرّر  فرموده  بود  به  سـبب ‌گناهان  و  انحرافاتی‌ که  قبل  از  آن  داشتند،  پایدار  و  برقرار  نماندند  و  تاب  ایستادگی  نیاوردند...  مـاهیها  در  روز  شنبه  در  ساحل  جلو  چشمانشان  پیدا  و جلوه‌گر  می‌آمدند.  خیلی  بدیشان  نـزدیک  مـی‌شدند  و  در  دسـترسشان  قرار  می‌گرفتند.  سهل  و  سـاده  شکار  مـی‌شدند.  به  سبب  حرمت  روز شنبه ‌که  خودشان  آن  را  خواسته  بو‌دند  و  بر  خویشتن‌ گرفته  بودند،  ماهیها  از  دستشان  مـی‌رفتند  و  می‌گریختند.  هنگامی که  شنبه  سپری  می‌شد  و  روزهای  حلال  و  آزاد  بودن  شکار  ماهیها  فرا  می‌رسید،  ماهیها  را  نزدیک  و نمایان  نمی‌یافتند،  بدانگونه  که  در  روزهای  حرام  و  قدغن  بودن  آنها  را  می‌دیدند  و  می‌یافتند!  ایـن  چیزی  است‌ که  به  فرستادۀ  خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم دسـتور  داده  می‌شود آن  را  بدیشان  تذکّر  دهـد  و  برایشان  یادآور  شود،  و  بدیشان‌ گوشزد کند که  چه ‌کار کردند  و  چه  چیز  دیدند  و  نتیجه  چه  شد:

(وَاسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی کَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتَانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعًا وَیَوْمَ لا یَسْبِتُونَ لا تَأْتِیهِمْ کَذَلِکَ نَبْلُوهُمْ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ) (١٦٣)

از  آنان  دربارۀ  (‌سرگذشت  اهـالی‌)  شهر  (‌ایـله‌)  که  در  ساحل  دریا  بود  بپرس‌.  (‌به  یاد  بیاورند)  هنگامی  را  که  آنان  (‌در  روز  شنبه  از  حدود  و  مقرّرات  خدا)  تجاوز  می‌کردند.  همان  هنگام  که  مـاهیهایشان  روز  شنبه  بـه  سویشان  می‌آمدند  (‌روی  آب‌)  و  خودنمائی  مـی‌کردند،  امّا  در  غیر  روز  شنبه  به  سویشان  نمی‌آمدند  (‌و  این  هم  آزمایشی  از  سوی  خدا  بود)‌.  بـه  همین  مـنوال  آنـان  را  پیوسته  به  سبب  فسق  و  فجور  دائمی  و  مستمرشان  (‌با  آزمونهای  گوناگون‌)  می‌آزمودیم  (‌تـا  نیکوکاران  پـاک  سیرت  از  بدکاران  بدطینت  جدا  و  مشخّص  شوند)‌.

و  امّا  این‌ کار  برای  ایشـان  چگونه  رخ  داده  است‌،  و  چگونه  ماهیها  با  ایشان  بدین  نحو گفتگو  می‌کردند،  و  چگونه  با  آنان  مانور  می‌رفتند  و  ایشـان  را  دست  می‌انداختند،  این  چیز  معجزه‌ای  است ‌که  با  اجازۀ  خدا  هر  وقت  او  بخواهد  روی  می‌دهد...کسانی‌ که  نادانند  منکر  این  هستند که  مشیّت  خدا  جز  برابر  چیزهائی  جاری  و  ساری‌ گردد که  آنها  را  (‌قوانین  طبیعت)  می‌نامند!  امّا  کار  در  جهان‌بینی  اسلامی  و  در  واقعیّت  جهان‌،  بدین  نحو  و  بر  این  روال  نیست‌...  این  خداوند  سبحان  است  که  این  جهان  را  آفریده  است‌،  و قوانـینی  را  در آن  به  ودیعت  نهاده  است‌ که  جهان  برابر آن  قوانین  با  مشـیّت  آزاد  یزدان  حرکت  می‌کند  و  می‌چرخد.  این  مشیّت  هـم  زندانی  چنین  قوانینی  نیست  تا  نتواند  جز  در  پـرتو  آن  قوانین  جاری  و  ساری  بگردد...  مشـیّت  یـزدان  پس  از  این  قوانین  آزاد  ماند،  همان‌گونه ‌که  پیش  از  این  قوانین  آزاد  بود...  این  چیزی  است  که  نـادانـان  از  آن  بی‏خبر  می‌مانند...  وقتی‌ که  حکمت  یزدان  و  مرحمت  او  در  حقّ  بندگان  مخلوق  خود،  مقتضی  ثبات  و  خواهان  دوام  این  قوانین  بوده  است‌،  معنی  این  سخن  این  نیست ‌که  مشیّت  خدا مقیّد گردد  و  در  داخل  دائرۀ  این  قوانـین  محبوس  شود...  هر  زمان  حکمت  یزدان  مقتضی  انجام  پـذیرفتن  کاری  از کارها  بوده‌ که  با  این  قوانین  ثابت  مخالف  باشد،  مشیّت  ایزد  دادار  آزادانه  این  کار  را  به  انجام  می‌رساند.  گذشته  از  این‌،  این  قوانین  ثابت  هم  هر  بار که  روی  می‌دهد،  در  همین  یک  بار  نیز  با  قضا  و  قدر  ویژۀ  یزدان  انجام  می‌پذیرد.  این  قوانین  جریان  آلی  و مادی  ندارند،  جریانی ‌که  در  دایرۀ  قضا  و  قدر  یزدان  قرار  نگیرد  و  قضا  و  قدر  الهی  در آن  دخالت  نداشته  باشد...  البتّه  قوانین  در  مسیر  خود  صورت  می‌پذیرند  و  جریان  پـیدا  می‌کنند،  مادام  که  یزدان  نخواهد که  در  مسیر  دیگری  صورت  پذیرند  و  جریان  پیدا کنند...  بر اساس  این  که  هر  چیزی  که  رخ  می‌دهد  و  وقوع  پیدا  می‌کند  -‌ چه  جریان  قوانین  ثابت  یا  جریان  جز آن  - ‌با  قضا  و  قدر  ویژه  رخ  می‌دهد  و  وقوع  پیدا  می‌کند.  چه  انجام  معجزه  یا  رخ  دادن  قانون  ثابت،  توسّط  این  قضا  و  قدر  یکسان  است‌...  اصلاً  آلی  و  مادی  بودن  در  نظم  و  نظام  هستی‌،  یک  بار  هم  وجود  ندارد  -  همان‌گونه  که  نادانـان  می‌انگارند  و  رخ  دادن  قوانین  را  آلی  و  مادی  می‌دانند  - ‌البتّه  در  ربع  اخیر  این  قرن ‌کم‌کم  بدین  امر  پی  برده‌اند.[3]

به  هرحال‌،  این  کار  برای  اهالی  بنی‏اسرائیل  شـهری  که  کنار  دریـا  بوده  است‌،  روی  داده  است‌...  دسته‌ای  از  اهالی‌،  در  برابر  جلوه‌گر‌ی  مـاهیها  تـاب  مقاومت  نیاورده‌اند  و  حرص  و  طمع  ایشان  به  تکان  و  هیجان  درآمـده  است‌،  و  اراده‌هایشان  سست  گردیده  است  و  سقوط ‌کرده  است‌،  و  عهد  و  پیمانی  را  شکسته‌اند که  با  پروردگار  خود  بسته‌اند.  به  حـیله‌گر‌ی  و  نـیرنگبازی  می‌پردازند  -  بدان‌گونه‌ که  پیشۀ  یهودیان  است  -  و  برای  شکار  در  روز  شنبه  چاره‌جوئی  مـی‌کنند!  حیله‌ها  و  نیرنگها  زیاد  و  فراوان  است  بدان  هنگام ‌که  دل‌ کج  می‌گردد،  و  تقوا  اندک  می‌شود،  و  با  اصل  نصوص  آسمانی  و  فرمانهای  الهی  سازشکاری  می‌گردد،  و  مراد  گریز  از  ظاهر  نصوص  و  قوانین  یزدان  می‌شود!

نصوص  و  متون‌،  قانون  را  نگاهداری  و  نگاهبانی  نمی‌کند،  و  محافظان  و  نگاهبانان  هم  قانون  را  نمی‌پایند  و  حمایت  نمی‌نمایند.  بلکه  دلهای  پرهیزگاری  که  تقوای  خدا  و  هراس  از  او  در آنـها  جایگزین  است‌،  قانون  را  می‌پایند  و  حـمایت  مـی‌نمایند  و  در  نگاهبانی  و  نگاهداری  آن  می‌کوشند.  ممکن  نیست  بتوان  قانونی  را  حمایت  و  حفاظت ‌کرد،  مادام  که  مردمان  درصدد  نیرنگ  بدان  و  حیله‌گری  با  آن  هستند.  نیروی  مادی  و  نگهانی  ظاهری  هیچ  قانونی  را  نمی‌پاید  و  محافظت  نمی‌نماید.  دولت  نمی‌تواند  -‌ هر  اندازه  هم  ترس  و  وحشت  به  راه  اندازد  -  بر  سر  هر  فردی  پاسبانی  را بگمارد  تا  قانون  را  رعایت  و  حفاظت ‌کند،  مادام  که  ترس  و  هراس  از  خدا  در  دلهای  مردمان  نباشد،  و  آنان  خدا  را  در  ظاهر  و باطن‌،  مراقب  و  مواظب  خود  ندانند.

بدین  خاطر  است‌ که  دستگاه‌ها  و  سیستمها  و  حکو‌متهائی  که  بر  پاسبانی  دلهـای  پـرهیزگار  اسـتوار  نـیستند،  با  شکست  روبرو  می‌شوند.  نظریّه‌ها  و  مکتبهائی  شکست  می‌خورند که  انسانها  برای  انسانها  پدید  می‌آورند  و  از  قوانین  الهی  نیرو  و  توان  نـمی‌گیرند...  همچنین  بدین  خاطر  است  دستگاه‌هائی  که  دولتها  برای  نگاهبانی  قوانین  و  اجراء  آنها  وضع  و  مقرّر  می‌دارنـد  درمـانده  و ناتوان  می‌مانند،  و  دیدبانیها  و  نگاهبانیهای  سطحی  امور نیز  بی‏نتیجه  و  بیسود  می‌گردند.

دسته‌ای  از  ساکنان  شهر کنار  دریا  دربارۀ  شنبه  به  حیله  و نیرنگ  می‌پرداختند،  شنبه‌ای  که  در  آن  شکار کردن  برایشان  حرام  بوده  است‌...  روایت  شده  است‌ که  آنان  در  روز  شنبه  مانعها  و  دیواره‌هائی  را  بر  سر  راه  مـاهیها  می‌ساختند.  روز  یکشنبه ‌که  فرا  می‌رسید  مـاهیها  را  می‌گرفتند  و  آنها  را  جمع‌آوری  می‌نمودند،  و  به  خود  می‌گفتند:  آنان  در  شنبه  مـاهیها  را  شکار  نـنموده‌انـد.  ماهیها  روز  شنبه  در  میان  مانعها  و  دیواره‌ها  داخل  آب  بوده‌اند  و  شکار  نشده‌اند!

دستۀ  دیگری  از  آنان  نیرنگبازیهای  ایشان  را  می‌دیدند  و  حیله‌گریهایشان  را  با  یـزدان  مشـاهده  مـی‌کردند!  بزهکاران  را  از  فرجام  نیرنگبازیها  و  حیله‌گریهایشان  حذر  می‌داشـتند.  بـزهکاران  نـیز  نـیرنگبازیها  و  حیله‌گریهایشان  را  انکار  می‌کردند!

دستۀ  سومی  به  آمران  به  معروف  و  ناهیان  از  منکر  می‌گفتند:  فائدۀ  این  اندرزها  و  پندهائی ‌که  سرکشان  و  بزهکاران  را  بدانها  نصیحت  می‌کنید  چیست‌،  در  حالی  که  آنان  از  سرکشی  و  بزهکاری  خود  دست  نمی‌کشند؟  آخر  یزدان  هلاک  و  عذاب  را برای  ایشان  مقدّر  فرموده  است‌:

(وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا ).

و  (‌بـه  یـاد  یـهودیان  بـیاور)  هنگامی  را  که  گروهی  از  (‌صلحای  اسلاف‌)  ایشان  (‌که  همچون  دیگران  نافرمانی  و  بـزهکاری  نـمی‌کردند)  بــه  کسانی  می‏‎گفتند  (‌که  سـرکشان  و  گناهکاران  را  پـند  مـی‌دادنـد  و  مـوعظه  می‌کردند:‌)  چرا  مردمانی  را  پند  می‌دهید  که  خداوند  آنان  را  (‌به  سبب  کفر  و  معاصی‌،  در  دنیا)  نابود  می‌کند  یا  (‌در  آخرت‌)  عذاب  شدیدی  خواهد  داد؟‌.

پند  دادن  ایشان  سودی  ندارد.  برحذر  داشتن  آنان  بیهوده  است‌.  چرا که  یزدان  هلاک  یا  عذاب  شدید  را  بر  ایشان  نوشته  است‌،  به  سبب  ایـن ‌که  به  مـقدّسات  یـزدان  بی‌احترامی  کرده‌اند  و  دست  به  کارهائی  زده‌اند  که  خدا  حرام  و  قدغن  فرموده  است‌.

(قَالُوا مَعْذِرَةً إِلَى رَبِّکُمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ) (١٦٤)

می‌گفتند:  (‌ما  به  وظیفۀ  خود  که  امر  به  معروف  و  نهی  از  منکر  است  عمل  می‌کنیم‌)  تـا  در  پیشگاه  پـروردگارتان  مــعذور  بـوده  (‌و  رفـع  مسؤولیّت  از  خویشتن  کـرده  باشیم‌)  و  شاید  هم  (‌این  بیچارگان  از  گناه  باز  ایسـتند  و  نور  ایمان  زوایای  درونشان  را  روشن  سازد  و  راه‌)  تقوا  و  پرهیزگاری  در  پیش  گیرند.

این  وظیفه‌ای  است  که  برای  خدا  اداء  می‌نمائیم‌:  وظیفۀ  واجب  امر  به  معروف  و  نهی  از  مـنکر،  و  بیم  دادن  از  حرمت‌شکنی  مقدّسات‌،  و  دست  یـازیدن  به ‌گـناهان‌،  و استفادۀ  از  محرّمات‌،  تا  در  پیشگاه  یزدان  عذری  داشته  باشیم،  و  یزدان  جهان  بداند  که  ما  وظیفۀ  خویش  را  اداء  کرده‌ایم‌. گذشته  از  این‌،  چه  بسا  پند  و  اندرز  به  دلهای  گناهکار  سرکش  فرو  رود  و  در  آنها  بگیرد،  و  وجدان  تقوا  و  پرهیزگاری  را  در  زوایای  این  چنین  دلهائی  بیدار  و  برانگیخته  گرداند.

بدین  ترتیب  ساکنان  آن  شهر  به  سه‌ گروه  یا  ملّت  تقسیم  شده  بودند...  چه  ملّت  در  تعریف  اسلامی  به  مجموعه‌ای  از  مردمان‌ گفته  می‌شود که  معتقد  به  عقیدۀ  واحـدی  و  دارای  جهان‌بینی  واحدی  باشند  و  از  فرماندهی  واحدی  فرمان  برند.  ملّت  در  تعریف  اسلامی  آن  چنان  نیست‌ که  در  مفهوم  جاهلی  قدیم  یا  جدید  است‌.  در  جاهلیّت  قدیم  یا  جدید،  ملّت  به  مجموعه‌ای  از  مردمان ‌گفته  می‌شود که  در ناحیه‌ای  از  زمین  زندگی  می‌کنند  و  دولت  واحدی  بر  آنان  فرمان  می‌راند!  این  مفهومی  است ‌که  مورد پسند  اسلام  نیست  و  اسلام  آن  را  به  رسمیّت  نمی‌شناسد،  و  بلکه  چنین  تعریفی  از  ملّت‌،  از  جملۀ  مصطلحات  جاهلیّت  قدیم  یا  جدید  بشمار  است‌.[4]

ساکنان  آن  شهر  ساحلی‌،  به  سه  ملّت  تقسیم  شدند:  ملّت  سرکش  و  بزهکار  نیرنگباز  و  حیله‌گری‌.  ملّتی‌ که  در  برابر  سرکشی  و نـیرنگبازی  می‌ایسـتد،  و کار  ملّت  نخستین  را ناپسند  می‌شمارد،  و  به  رهنمود  و  انـدرز  می‌پردازد.  و  ملّتی  که ‌کارهای  زشت  را  رها  می‌کند  و  کاری  به  افراد  زشت  ندارد. کارهای  زشت  بزهکاران  را  رها  می‌کند  و  پلشتیهای  ایشان  را  با  عمل  مثبتی  برطرف  نمی‌گرداند...  این  راه‌ها  و  شیوه‌های  متعدّد  جهان‌بینی  و  جنبش  است  که  دسته‌های  سه‌گانه  را  ملّتهای  سـه‌گانه  می‌کند.

هنگامی ‌که  پند  و  اندرز  سودی  نبخشید،  و  سرگشتگان  در  سرگشتگی  خود  سرگردان ‌گشتند،  فرمودۀ  یزدان  مبنی  بر  عذاب  ایشان  تحقّق  پیدا کرد  و  تهدیدها  و  بیمها  نتیجه  داد  و  عذاب  خدا  سررسید.  کسانی‌ که  از  بدیها  نـهی  می‌کردند  از  فرجام  بدیها  برکنار  و  درامان  مـاندند،  و  ملّت  سرکش  و  بزهکار  به  عذاب  شدید  و  سختی ‌گرفتار  آمدند که  از  آن  صحبت  خواهد  شد،  و  دستۀ  سوم  -‌ یـا  ملّت  سوم  - ‌آیات  قرآنی  از  ایشان  سخن  نکته  است  و  دربارۀ  ایشان  خاموش  مانده  است‌...  چه  بسا  سکوت  از  آنان‌،  به  خاطر کاستن  از  شأن  و  مقام  ایشان  باشد،  هر چند  که  دچار  عذاب  نیامده  باشند.  چرا که  آنان  عملاً  از  نهی  کردن  و  بازداشتن  مردمان  از  بدی  دور گزیده‌اند،  و فقط  خودشان  از  بدی‌ کناره‌گیری  نموده‌اند،  لذا  سزاوار  ایـن  شده‌اند که  بدیشان  اهمّیّت  داده  نشود،  هر  چند که  سزاوار  عذاب  نگشته‌اند:

(فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِیسٍ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ (١٦٥)فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ مَا نُهُوا عَنْهُ قُلْنَا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِینَ) (١٦٦)

امّا  هنگامی  که  پندها  و  اندرزهائی  را  نشنیدند  که  بدانـها  تـذکّر  داده  شـدند،  کسـانی  را  که  (‌دیگران  را  نـصیحت  می‌نمودند  و  آنان  را)  از  بدی  نهی  مـی‌کردند،  (‌از  عذاب  بـدور  داشـتیم  و  از  بــلا)  رهـانیدیم‌،  و  کسـانی  را  کـه  (‌مــخالفت  فـرمان  مـی‌کردند  و  بـیشتر  و  بـیشتر  گناه  مــی‌ورزیدند  و  بـدین ‌وسیله  بـر  خود  و  جـامعه‌)  سـتم  می‌نمودند،  به  خاطر  استمرار  بر  معاصی  و  نافرمانی  به  عذاب  سختی  گرفتار  سـاختیم‌.  و  هنگامی  که  از  تـرک  چیزهائی  کـه  از  آنـها  نـهی  مـی‌شدند  سـر  بـاز  زدنـد  و  سرکشی  نمودند،  خطاب  بدانان  گفتیم‌:  بـه  بـوزینگان  مطرودی  تبدیل  شوید  (‌و  بـه  سـبب  خوی  حیوانـی  از  جامعۀ  انسانی  مطرود  و  در  میان  مـردمان  مـنفور  و  از  رحمت  یزدان  بدور  گردید)‌.

عذاب  بد،  یعنی  سخت  و شدیدی ‌که  سرکشان  حیله‌گر  و  بزهکاران  نیرنگباز  را  در  برگرفت،  سزای  فـرورفتن  به  معصیت  و گناه  و پافشاری  در  سرکشی  بود،  نافرمانی  و  گناهی‌ که  آیه  اینجا  آن  را  کفر  قلمداد  می‌کند،  و  جاهای  دیگری ‌گاهی  آن  را  ظلم  و گاهی  فسق  می‌نامد.  البتّه  در  اغلب  تعبیرات  قرآنی‌،‌ کفر  و  شرک‌،  ظلم  و  فسق  نـام  گرفته  است‌.  این  تعبیرات  با  مصطلحات  جدید  ایـن  واژگان  فرق  دارد.  چرا  که  مدلول  قرآنی  ایـن  واژگان‌،  مدلولی  نـیست‌ که  در  تـعبیرات  فقهی  جد‌ید  رواج  می‏‎یابد.  آن  عذاب  بد  و  سخت‌،  از  شکل  بشریّت  مسخ  شدن‌،  و به  شکل  بوزینگی  درآمـدن  است‌!  آنـان  از  آدمیّت  خود  نزول ‌کردند،  و  حتّی  از  ویژه‌ترین  صفات  و  خصال  بشریّت  سقوط  کردند  که  اراده‌ای  است ‌که  بر  رغبت  چیره  می‌گردد.  ایشان  به  جهان  (‌حیوان‌)  سرازیر  گشتند،  بدان  هنگام ‌که  ویژگیهای  (‌انسان‌)  را  رها  کردند.  بدیشان  دستور  داده  شد که  بدان  جائی  از  سـقوط  و  خواری  فروافتند که  خود  خواسته  بودند.

امّا  چگونه  آنان  به  میمون  تبدیل  شدند؟  و  پس  از  آن ‌که  به  میمون  تبدیل  شدند  چه  سرنوشتی  پیدا کردند  و  چه 

شدند؟  آیا  منقرض  گشتند  بدان  گونه  که  هر  چیز  مسخ شده‌ای  و  از  نوع  خود  بیرون  شده‌ای  منقرض  می‏‎گردد؟  یا این ‌که  در  حالت  میمونی  تولید  نسل‌ کردند؟  و  سائر  مسائل  دیگری‌ که  روایتهای  تفسیر،  راجع  بدانها  مختلف  و گوناگون  است‌...  قرآن  مجید  دربارۀ  همۀ  این  مسائل  سکوت  فرموده  است‌،  و گذ‌شته  از  قرآن‌،  فرستادۀ  یزدان  صلّی الله علیه وآله وسلّم  نیز  چیزی  در  این  باره  نگفته  است‌...  پس  ما  نیازی  به  بحث  و  فحص  در  آنها  نداریم  و  به  چنین  چیزهائی  فرو  نمی‌رویم‌.

واژۀ  یزدان‌ که  همه  چیز  بدان  در  آغاز  جهان  سر  از  نقاب  عدم  برآورده  است‌،  و  هرگونه  تـغییر  و  تبدیلی  با  آن  صورت  می‌پذیرد، ‌گفته  آمد،  در  این  مسائل  نیز  فرموده  شده  است  و  آنچه  خدا  خواسته  است  صورفت گرفته  است  و  بس‌...  آن  واژه‌،  (‌کُنْ )‌.  بشو  است‌:

(قُلْنَا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِینَ) (١٦٦)

خطاب  بـدانـان  گفتیم‌:  بـه  بـوزینگان  مطرودی  تـبدیل  شوید. 

ایشان  به  دنبال  این  فرمان‌،  بـوزینگان  خوار  و  پسـتی  شدند.  بدانگاه  که  ایـن  سـخن  گفته  آمد،  کار  انـجام  پذیرفت،  و  هیچ  چیز  جلو  انجام  آن  را  نگرفت‌. گویندۀ  این  سخن‌،  یعنی  یزدان  سبحان  از  انجام  چیزی  درمانده  نمی‌گردد.

جملگی  یهودیان  دچار  نفرین  سرمدی  شدند  -  مگر  آنان  که  به  پیغمبر  امّی  و  درس  نخوانده  ایمان  بیاورند  و  از  او  پـیروی‌ کنند  - ‌آن  وقت‌ کارشان  به  دوران  معصیتی  انجامید  که  پایان‌ناپذیر  است‌،  و  ارادۀ  الهی  حکمی  را  صادر  فرمود که‌ کسی  نمی‌تواند  آن  را  برگرداند  و  پیگرد  آن  شود:

(وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکَ لَیَبْعَثَنَّ عَلَیْهِمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ مَنْ یَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ إِنَّ رَبَّکَ لَسَرِیعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ) (١٦٧)

و  (‌نیز  به  یاد  یهودیان  بیاور)  آنگاه  را  که  پروردگار  تو  (‌توسّط  پیغمبران  به  نیاکان  ایشان  گوشزد  و)  اعلام  کرد  که  تا  دامنۀ  روز  قیامت  کسی  را  بر  آنان  چیره  می‏‎گرداند  که  بدترین  عذاب  را  بدانان  می چشاند.  بیگمان  پروردگار تـو  (‌بــه  عـاصیان  و  طـاغیان‌)  هـر  چـه  زودتـر  عقاب  مــی‌رساند  و  او  (‌نسـبت  بـه  مـطیعان  و  تـوبه‌کاران‌)  آمرزنده  و  مهربان  است‌.

این‌،  اعلام  همیشگی  و  سرمدی  است‌.  از  آن  زمان‌ که  صادر  شده  است  حال  به  همین  شکلی  بوده  است  و  تحقّق  پذیرفته  است‌.  یزدان  جهان  در  فواصل  زمانی‌ کسانی  را  بر  یهودیان  گمارده  است ‌که  بدترین  عذابها  را  بدیشان  رسانده‌اند.  این  اعلام  پیوسته  اجراء  و  پـیاده  می‌گردد.  خداوند  متعال  گاه‌گاهی  و  در  فاصله‌های  زمانی  کسانی  را  مأمور  می‌فرماید که  یهودیان  را  عذاب  برساند.  هر  زمان‌ که  یهودیان  حال  و  وضع  خوبی  را  پیدا کرده‌ا‌ند  و بادی  به  غبغب  انداخته‌انـد  و  در  زمـین  به  طـغیان  و  سرکشی  و  ستمگری  پرداخته‌اند،  یزدان  جهان  بندگانی  را  بر  این ‌گروه  ستمگر  بدنهاد  عهدشکن  سرکش‌ گماشته  است  تا  بر  آنان  ضربه‌ای  وارد کـند  و  پـتک  تنبیه  بر  سرشان  فرود  آورد  و گروهی  را گوشمالی  دهد که  هنوز  از گناهی  و  مصیبتی  بیرون  نـیامده  است  به‌ گناه  و  معصیت  دیگری  می‌افتد،  و  هنوز  از  انحراف  برنمی‌گردد  به  انحراف  دیگری  می گراید.

چنین  به  نظر  می‌رسد که ‌گاه‌گاهی‌ گفته  می‌شود  دیگر  نفرین  به  پایان  آمده  است‌،  و  یهودیان  از  جاه  و  جلال  و  شکوه  و  قدرت  برخوردارند  و  بر  دیگران  نیز گردنکشی  می‌کنند!  این  نفرین  ویژۀ  دوره‌ای  از  ادوار  تاریخ  بوده  است  و  بسر  رسیده  است  و  پایان‌ گرفته  است‌...  امّا  باید  دانست ‌که  هیچ‌ کسی  جز  خدا  نمی‌داند که  ایـن  بار  و  بارهای  دیگر  تا  روز  قیامت  ایزد  متعال  چه  مردمانی  را  بر  ایشان  می‌گمارد  و  چیره  می‌گرداند  تـا  دمار  از  روزگارشان  برآورند.

یزدان  جهان  این  کار  ماندگار  تا  دامنۀ  قیامت  را  اعـلام  فـرموده  است  -‌ همان‌گونه‌ که  در  قرآن  به  پیغمبر  خود  صلّی الله علیه وآله وسلّم  خبر  داده  است  -  به  دنبال  این  کار  ماندگار،  پیروی  با  صف  خداوند  سبحان  دربارۀ  عذاب  و  رحمت‌،  ذکر  می‌فرماید:

(إِنَّ رَبَّکَ لَسَرِیعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ) (١٦٧)

بی‏گمان  پروردگار  تو  (‌به  عـاصیان  و  طـاغیان‌)  هـر  چـه  زودتـر  عــقاب  مـی‌رساند  و  او  (‌نسـبت  بـه  مـطیعان  و  توبه‌کاران‌)  آمرزنده  و  مهربان  است‌.

یزدان  با  سرعت  عقاب  و  عذاب  خود، ‌کسانی  را گرفتار  می‌سازد  که  مستحقّ  عقاب  و  عذاب  گردند  -  همانگونه  که  اهالی  شهری  را گرفتار  ساخت ‌که  در کنار  دریا  بود  -  و  با  مغفرت  و  مرحمت  خود،  توبۀ کسانی  را  می‌پذیرد  که  از  بنی‏اسرائیل  توبه‌ کنند  و  به  سوی  خدا  برگردند  و  از  پیغمبر  امّی  و  درس  نخوانی  پیروی‌ کنند کـه  صـفات  و  خصال  او  را  در  پیش  خویشتن در  تورات  و انجیل  نوشته  می‌یابند...  چه  عقاب  و  عذاب  یـزدان  سبحان  از  روی  انتقام  و کینه‌توزی  نیست‌.  بلکه  عقاب  و  عذاب  او  سزا  و  جزای  کسانی  است  که  سزاوار  چنان  عقاب  و  عذابی  می‌گردند،  و  در  فراسوی  عقاب  و  عقاب  مغفرت  و  مرحمت  قرار  دارد  و  هر کسی  می‌تواند  توبه‌ کند  و  آن  آمرزش  و  مهربانی  را  بهرۀ  خود  سازد.

*

گامهای  داستان  همگام  با  گامهای  تـاریخ  به  پـیش  می‌رود.  سرگذشت  بعد  از  موسی  و  جانشینان  او  را  بیان  می‌دارد.  از  نسلهای  آیندۀ  بنی‏اسرائیل  صحبت  می دارد  تا  به  نسـلی  می‌رسد که  با  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌ ‌و گروه  مسلمانان  در  مدینه همعصر و رویاروی  می شوند :

 (وَقَطَّعْنَاهُمْ فِی الأرْضِ أُمَمًا مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَمِنْهُمْ دُونَ ذَلِکَ وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّیِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (١٦٨)فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْکِتَابَ یَأْخُذُونَ عَرَضَ هَذَا الأدْنَى وَیَقُولُونَ سَیُغْفَرُ لَنَا وَإِنْ یَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ یَأْخُذُوهُ أَلَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِمْ مِیثَاقُ الْکِتَابِ أَنْ لا یَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلا الْحَقَّ وَدَرَسُوا مَا فِیهِ وَالدَّارُ الآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَفَلا تَعْقِلُونَ (١٦٩)وَالَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتَابِ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِینَ) (١٧٠)

آنان را در زمین به گروه هائی تقسیم کردیم . برخی از ایشان صالح بودند (که عبارتند از مؤمنان) و بعضی از آنان  جز  آن  بودند  (‌که  عبارتند  از  کافران  و  مـنافقان‌)  و  (‌همگان  اعم  از  دینداران  و بی‌دینان‌)  ایشان  را  به  نیکیها  و  بدیها  آزمایش  کردیم  تـا  ایـن  کـه  (‌پشـیمان  شـوند  و  از  خواب  غفلت  بیدار  و  به  سوی  کردگار)  بازگردند.  بعد  از  آن‌،  فرزندان  ناخلفی  جانشین  آنان  شدند  که  وارث  کتاب  (‌آسمانی  تورات‌)  گشتند  (‌امّا  بدان  عمل  نکردند.  چرا  کـه  به  جای  پیروی  از حقّ  به  دنبال  مادیات  روان  شـدند  و)  کالای  این  جهانی  فانی  را  دریـافت  مـی‌داشـتند  و  (‌مـتاع  سـرای  بـاقی  را  نـادیده  می‏گرفتند  و  بـه  تـحریف  کلام  آسمانی  دست  می‌یازیدند  و  حلال  و  حرام  را  هـمسان  می‌شمردند  و  به  خود)  مـی‌گفتند:  (‌ان‌شـاء‌الله‌)  بـخشیده  خواهیم  شد،  و  حال  آن  که  اگر  بـاز  هم  کالائی  همانند  کالای  نخست  (‌از  راه  حرام  و  حتّی  با  تحریف  کلام‌)  بـه  دسـتشان  مـی‌رسید  آن  را  دریـافت  مـی‌داشـتند  (‌و  بدین ‌وسیله  با  وجود  اصرار  بر  گناه،  امید  آمرزش  در  سر  می‌پروراندند!)  مگر  از  آنان  در  کتاب  (‌تورات‌)  پیمان  گرفته  نشده  است  که  از  زبان  خدا  جز  حقّ  نگویند؟  و  حال  آن  که  آنچه  را  در  کتاب  (‌تـورات‌)  است  خوانـده  و  فهم  کرده‌اند  و  (‌دیده‌اند  که  باید  حقّ  را  بگویند  نـه  بـاطل  را،  و  متاع‌)  دنیای  دیگر  بسی  بهتر  (‌از  کـالای  این  دنیا)  بـرای  کسـانی  است  کـه  پـرهیزگاری  کنند  (‌و  از  خدای  بترسند.  چرا  نمی‌اندیشید  و  همچنان  بـر  گناه  اسـتمرار  می‌ورزید؟‌)  مگر  عقل  ندارید  و  نمی‌فهمید  (‌که  جهان  باقی  را  نباید  به  خاطر  جهان  فانی  از  دست  داد؟‌)  و  آنان  که  به  کـتاب  (‌آسـمانی  تـورات  سـخت  پـای‌بند  بـوده  و  بدان‌)  متمسّک  می‌شوند  و  نماز  (‌واجب  بر  خویشتن‌)  را  بجای  مــــی‌آورند  (‌پــاداش  بزرگی  دارنـد  و)  مــا  پــاداش  اصلاحگران  (‌خود  و  جامعۀ  انسانی‌)  را  هدر  نمی‌دهیم‌.  این  بقیّۀ  آیات  مدنی  است‌،  آیاتی‌ که  در این  روند  قرآنی  برای  تکمیل  داستان  بنی‏اسرائیل  پس  از  موسی علیه السّلام  آمده  است‌...  این  امر  وقتی  انـجام  پـذیرفته  است  که  یهودیان  در  زمین  پخش  و  پراکنده  شدند  و  به ‌گروه‌هائی  تقسیم ‌گردیدند  با  مذهب‏ها  و  جهان‌بینیهای‌ گوناگون‌،  و  راه‌ها  و  روشهای  مختلف‌. گروه‌هائی  از  ایشان  صالح  و  شایسته  بودند  و  دسته‌هائی  نـیز  نـاصالح  و  نـاشایست‌.  عنایات  الهی  برای  امـتحان  ایشـان  پـیاپی  بهرۀ  آنـان  می‌گردید.  امتحان  ایشان  گاهی  با  اعطاء  نعمتها،  و  گاهی  با گرفتار کردن  ایشان  به  مصیبت‌ها،  انجام  می‌پذیرفت‌،  تا  این‌ که  توبه ‌کنند  و  از بزهکاریها  دست  بردارند  و  به  سوی  پروردگار  خویش  برگردند  و  به  خود  آیـند  و  بر  راستای  راه  هدایت  قرار گیرند  و  روندگان  راست  قامت  راه  راست  گردند:

(وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّیِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ) (١٦٨)

ایشان  را  به  نیکیها  و  بدیها  آزمایش  کردیم  تـا  ایـن  که  (‌پشـیمان  شـوند  و  از  خـواب  غفلت  بـیدار  و  بـه  سـوی  کردگار)  بازگردند.

پیاپی  بودن  امتحان‌،  رحمت  یزدان  در  حقّ  بندگان  است‌،  و یادآوری  ایشان  است‌،  و  پائیدن  آنان  از  فراموشکاری  و  غفلتی  است‌ که  منتهی  به ‌گول  خوردن  و  نابودی  می‌شود...

(فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْکِتَابَ یَأْخُذُونَ عَرَضَ هَذَا الأدْنَى وَیَقُولُونَ سَیُغْفَرُ لَنَا وَإِنْ یَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ یَأْخُذُوهُ ).

بعد  از  آن‌،  فرزندان  نـاخلفی  جانشین  آنـان  شـدند  که  وارث  کتاب  (‌آسـمانی  تـورات‌)  گشـتند  (‌امّـا  بـدان  عمل  نکردند.  چرا  که  به  جای  پیروی  از  حقّ  به  دنبال  مادیات  روان  شـدند  و)  کـالای  ایـن  جـهانی  فـانی  را  دریـافت  می‌داشتند  و  (‌متاع  سرای  باقی  را  نادیده  می‏گرفتند  و  به  تحریف  کلام  آسمانی  دست  می‌یازیدند  و  حلال  و  حرام  را  همسان  می‌شمردند  و  به  خود)  می‌گفتند:  (‌ان‌شـاء‌الله‌)  بخشیده  خواهیم  شد،  و  حال  آن  که  اگر  باز  هـم  کالائی  همانند  کالای  نخست  (‌از  راه  حرام  و  حتّی  بـا  تـحریف  کلام‌)  به  دستشان  می‌رسید  آن  را  دریافت  می‌داشتند  (‌و  بدین‌ وسیله  با  وجود  اصرار  بر  گناه،  امـید  آمـرزش  در  سر  می‌پروراندند!. 

صفت  این  فرزندان  ناخلف ‌که  بعد  از  پـیشینیان  قوم  موسی  آمدند،  این  چنین  بود که  آنان‌ که ‌کتاب  را  به  ارث  برده  بودند  و  به  پژوهش  و  بررسی  آن  می‌پرداختند،  ولی  با  قوانین  موجود  در  آن  خویشتن  را  دگرگون  نمی‌گردند  و  خودسازی  نمی‌نمودند،  و  دلها  و  روشهای  ایشـان  از  آن  قوانین  متأثّر  و  منفعل  نمی‌گردید...  درست  همسان  عقیده‌ای  که  تبدیل‌ گردد  به  فرهنگ  و  دانشی ‌کـه  تـنها  جنبۀ  وارسی  و  بررسی  پیدا کند  و  مـحض  دانستن  و  آگاهی  از  آن  باشد  و  بس‌...  هر  زمـان ‌که‌ کالائی  از  کـالاهای  زندگی  دنـیوی  را  مـی‌دیدند  بر  آن  فرو  می‌افتادند  و  آن  را  می‌قاپیدند.  سپس  به  تعبیر  و  تفسیر  از  آن  می‌پرداختند  و  می‌گفتند:

(سَیُغْفَرُ لَنَا).

بخشیده  خواهیم  شدند. 

به  همین  روال  هر  زمان  دوباره  کالائی  از کالاهای  ایـن  جهان  به  دستشان  می‌رسید،  از  نو  بر  آن  فرومی‌افتادند!  یک  پرسش  انکاری  به  میان  می‌آید:

(وَإِنْ یَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ یَأْخُذُوهُ أَلَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِمْ مِیثَاقُ الْکِتَابِ أَنْ لا یَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلا الْحَقَّ وَدَرَسُوا مَا فِیهِ).

مگر  از  آنان  در  کتاب  (‌تورات‌)  پیمان  گرفته  نشـده  است  که  از  زبان  خدا  جز  حقّ  نگویند؟  و  حال  آن  که  آنچه  را  در  کتاب  (‌تورات‌)  است  خوانده  و  فهم  کرده‌اند.

آیا  پیمان  یزدان  در کتاب  از  ایشان‌ گرفته  نشده  است  که  دست  به  تأویل  و  تحریف  نزنند  و  دربارۀ  نصوص  و  متون  به  نیرنگ  ننشینند،  و از  خدا  خبر  ندهند  و  نگویند  مگر  از  روی  حقّ  و  حقیقت‌.  پس  ایشان  را  چه  شده  است  که  می‌گویند:

(سَیُغْفَرُ لَنَا). بخشیده  خواهیم  شدند.

ایشان  را  چه  شده  است ‌که  بر کالاهای  زندگی  دنیا  فرو  می‌افتند؟ و  با  دروغ  بستن  بر  خدا  و  تأکید  بر  ایـن ‌که  یزدان  ایشان  را  می‌بخشاید،  این  امر  را  برای  خود  جائز  و  درست  می‌شمارند.  آنان  که  می‌دانـند  یـزدان  تـنها  کسانی  را  می‌بخشد که  واقعاً  توبه ‌کنند،  و  عملاً  دست  از  معصیت  و گناه  بردارند.  امّا  حال  ایشان  این  چنین  نبوده  است‌.  هر  زمان  که  کالائی  از کالاهای  زندگی  جـهان  را  دیده‌اند  به  قاعدۀ  پـیشین  برگشته‌انـد  و  بر  آن  فـرو  افتاده‌اند!  در  حالی  که  آنـان  ایـن  کتاب  را  مطالعه  و  بررسی‌ کرده‌اند  و  به  چیزهائی‌ که  در  آن  بوده  است  پی  برده‌اند!  بلی  آن ‌کتاب  را  پژوهش  و  وارسی  کرده‌انـد،  ولی  پژوهش  و  وارسی  سودی  نمی‏‎بخشد،  مـادام‌ که  آمیزۀ  دلها  نگردد.  پژوهشگران  و  وارسی‌کنندگان  دیـن  بسی  فراوانند،  پژوهشگران  و  وارسی‌کنندگانی  که  دیـن  را  بررسی  و  پژوهش  می‌کنند،  ولی  دلهایشان  از  دیـن  بسی  دور  است‌.  تنها  دیـن  را  بدان  خـاطر  بررسی  و  پژوهش  می‌کنند  تا  آن  را  تأویل  و  تحریف ‌کنند  و  دربارۀ  آن  به  حیله  و  نیرنگ  بپردازند،  و  سـخنان  را  از  مـوارد  لازم  خود  بدور  دارند  و  تغییر  و  تبدیل  ایـجاد کنند،  و  راه‌های  فتواهای  مغرضانه  و کینه‌توزانه‌ای  را  پیدا  کنند  که  ایشـان  را  به‌ کالاها  و  هدفهای  زنـدگی  دنـیوی  برساند...  آیا  بلای  دین  جز  وجود  کسانی  است ‌که  به  بررسی  و  پژوهش  دین  تنها  محض  بررسی  و  پـژوهش  می‌پردازند،  و  دین  را عقیده  و  باور  خود  نمی‌سازند،  و  از  یزدان  ترس  و هراسی  به  دل  راه  نمی‌دهند؟!

(وَالدَّارُ الآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَفَلا تَعْقِلُونَ) (١٦٩)

دنیای  دیگر  بسی  بهتر  (‌از  کالای  این  دنیا)  برای  کسانی  است  کــه  پـرهیزگاری  کنند  (‌و  از  خدای  بـترسند.  چرا  نمی‌اندیشید  و  همچنان  بـر  گناه  اسـتمرار  مـی‌ورزید؟‌)  مگر  عقل  ندارید  و  نمی‌فهمید  (‌که  جهان  باقی  را  نباید  بـه  خاطر  جهان  فانی  از  دست  داد؟‌)‌.

بلی!  آنجا  سرای  آخرت  است‌!  ارزش  سرای  آخرت  در  دلهای  پرهیزگاران  است ‌که  کفۀ  ترازو  را  بالا  می‏‎برد،  و  از گول  کالاهای  ناچیز  نزدیک  این  جـهان  می‌رهاند...  بلی!  ارزش  سرای  آخرت  است‌ که  هیچ  دلی  بدون  آن  راه  اصلاح  نمی‌پوید،  و  هیچ  زندگی  و  حیاتی  بدون  آن  روبراه  نمی‌گردد  و  رونق  پیدا  نمی‌کند،  و  هیچ‌ کسی  و  هیچ  زندگی  و  حیاتی  بدون  در نظر گر‌فتن  آن  راست  و  ریز  نمی‌شود  و  شایسته  و  پـیراسته  نـمی‌گردد...  اگر  ارزش  و  والائی  سرای  آخرت  نباشد  چه  چیزی  می‌تواند  در  درون  انسان‌،  رغبت  فراوان  و  دلبستگی  زیـادی  را  کنترل‌ کند که  انسان  به  همۀ ‌کالاهائی  دارد که  در  زمین  برای  او  جلوه‌گر  می‌آید  و  وی  را  مصرّانه  شـیفتۀ  خود  می‌نماید؟  و  چه  چیزی  می‌تواند  نفس  آزمند  انسان  را  از  حرص  و  طمع  باز  دارد  و  از  جور  و  ستم  بدور گرداند؟  و  چه  چیزی  می‌تواند  در  نفس‌،  هیجان  خواستها  و  شوق  و  شور  شهوتها،  و گرمی  و  شیفتگی  هواهـا  و  هوسها،  و  دیوانگی  آزها  را  آرام‌ گرداند  و  از  آنها  بکاهد؟  و  چه  چیزی  می‌تواند  نفس  انسان  را  در کشاکش  روزگار  این  جهان  مطمئنّ‌ گرداند که  با  سپری  شدن  دنـیا  نصیب  و  بهرۀ  انسان  ضائع  نمی‌شود  و  هدر  نمی‌رود؟  چه  چیزی  می‌تواند  نفس  انسان  را  در  پیکار  میان  حق  و  باطل،  و  میان  خیرو  شر،  پایدار  و  استوار  بدارد،  بدان  هنگام‌که  کالاهای  این  جهان  از  پیش  او  می‌گریزند  و  از  دسترس  او  بدور  می‌گردند،  و  شرّ  و  بدی  به  خود  می‌نازد،  و  باطل  گردن  می‌افرازد؟

هیچ  چیزی  در  این  دریای  طوفانی  و  موّاج‌،  و  در  ایـن  پیکار  بزرگ  و  سترگ،  نمی‌تواند  انسـان  را  در  برابر  دگـرگونیها  و  رخـدادها  و  تـغییر  احـوال  و  اوضـاع‌،  نگاهداری  و  ثابت  قدم  بدارد،  مگر  ایـمان  و  یـقین  به  آخرت‌.  جهان  آخرت  بهتر  و  خوبتر  است  برای ‌کسانی‌ که  پرهیزگاری  می‌کنند،  و  عفو  و گذشت  در  پیش  می‌گیرند،  و  والائی  و  رفعت  می‌ورزند،  و  با  حقّ  و  خیر  می‌ایستند  و  در  برابر  طوفانها  و  زلزله‌ها  و  فتنه‌ها  استوار  می‌مانند،  و  با  ناگواریها  و  آشوبهای  زمان  می‌رزمند،  و  با  دلی  لبریز  از  اطمینان  و  یقین  به  راه  خود  ادامه  می‌دهند،  و  مطمئنّ  و  مؤمن  به  پیش  می‌روند.[5]

جهان  آخرت‌،  غیبی  است  از  غیبهائی  که  طرفداران  (‌سوسیالیسم  علمی‌)  می‌خواهند  آن  را  از  دلهای  ما  و  از  عقیدۀ  ما  و  از  زندگی  ما  بزدایند،  و  جای  آن  جهان‌بینی  ملحدانه  و کافرانه  و  جاهلانه  و  وارونه‌ای  را  قرار  دهند  که  آن  را  (‌علمی‌)  می‌خوانند.

به  سبب  همین  تلاش  زشت  و  پلشت  است‌ که  زنـدگی  تباهی  می‌گیرد،  و  دلها  و  درونها  فاسد  می‌شوند،  و  زبانۀ  سوزان  دیوانگی  بلندتر  و  مشتعل‌تر  می‌شود  و  راه  خود  را  در  پیش  می‌گیرد  و  چیزی  جز  ایـمان  به  آخرت  آن  را سرکوب  نمی‌سازد  و  جلو  آن  را  نمی‌گیرد...  به  خاطر  همین  تلاش  زشت  و پلشت  سوسیالیسم  است‌ که  تـنور  رشوه‌خواری  و  فساد  و  طمع  و  طغیان‌،  هر  روز  داغ‌تر  از  پـیش  می‏‎گردد،  و  بیماری  سستی  و کـم‌توجّهی  و  خیانتکاری‌،  در  هر  جولانگاهی  و گستره‌ای  پـخش  و  پراکنده  می‌شود.

(‌علمگرائی‌)  مخالف  (‌غیبگرائی‌)  یکی  از  نادانیهای  قرن  هیجدهم  و  نوزدهم  است‌.  نادانی  و  جهالتی  است‌ که  خود  (‌علم  بشری‌)  از  آن  برمی‏گردد  و  پشیمان  می‌شود،  و  در  قرن  بیستم  جز  نادانان  و جاهلان  کسی  آن  را  بر  زبان  نمی‌راند  و  تکرار  نمی‌گرداند.[6] نادانی  و  جهالتی  است  که  با  فطرت  (‌انسان‌)  مخالف  است‌.  به  همین  خاطر  است  که  (‌حیات‌)  و  زندگی  را  به  گونه‌ای  تباه  می‏‎گرداند  که  خود  بشریّت  را  تهدید  به  نابودی  می‌نماید!  امّا  طرح  و  نقشۀ  صهیونیسم  خوفناکی ‌که  می‌خواهد  ارکان  زندگی  و  اصول  اصلاح  بشریّت  را  ویران  و نابو‌د گردانـد،  تـا  انسـانها  را  سـرانـجام  سـهل  و  ساده  مطیع  و  رام  صهیونیست‌ گرداند!  طرح  و  نقشه‌ای‌ که  طوطیان  در  اینجا  و  آنجا  تکرار  می‌گردانند  و  بر  زبان  می‌رانند،  در  صورتی‌ که  اوضاع  و  احوالی‌ که  صـهیونیستها  آنـها  را  پدیدار  و  استوار  داشته‌اند،  و  در  نواحی  و  اطراف  زمین  از  روی  علم  و  آگاهی  در  اجراء  طرحها  و  نقشه‌های  خوفناک  خود  در  اینجا  و  آنجا  به  پیش  می‌روند،  و  از  آنجا که  مسألۀ  آخرت  و  مسألۀ  تقوا  و  پـرهیزگاری  دو  مسألۀ  اساسی  و  بنیادین  در  عقیده  و  در  زندگی  هستند،  روند  قرآنی  مخاطبانی  را که  بر کالاهای  ایـن  جـهان  نزدیک  و  فرودین  فرو  می‌افتند،  به  عقل  و  خرد  حوالت  می‌دارد:

(وَالدَّارُ الآخِرَةُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَفَلا تَعْقِلُونَ) (١٦٩)

دنیای  دیگر  بسی  بهتر  (‌از  کالای  این  دنیا)  برای  کسـانی  است  کـه  پرهیزگاری  کنند...  مگر  عـقل  نـداریـد  و  نمـی‌فهمید؟‌.

اگر  خرد  همان  چیزی  بود که  حکو‌مت  و  فرمانروائی ‌کند  نه  هوا  و  هوس‌،  و  اگر  دانش  راستین  و  علم  حقیقی  همان  چیزی  بود که  قضاوت  و  داوری‌ کند  نه  نادانی  و  جهالتی  که  علم  و  دانش  نامیده  می‌شود،  قطعاً ‌سرای  آخرت  بهتر  و  خوبتر  دیده  می‌شد  از کالاهای  این  جهان  نزدیک  و  فرودین‌،  و  تقوا  و  پرهیزگاری  توشۀ  هر  دوی  دین  و  دنیا  و  این  جهان  و  آن  جهان  می‌گردید:

(وَالَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتَابِ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِینَ) (١٧٠)

و  آنان  که  به  کتاب  (‌آسمانی  تورات  سخت  پای‌بند  بوده  و  بدان‌)  متمسّک  می‌شوند  و  نماز  (‌واجب  بر  خـویشتن‌)  را  بجای  می‌آورند  (‌پاداش  بزرگی  دارنـد  و)  مـا  پـاداش  اصلاحگران  (‌خود  و  جامعۀ  انسانی‌)  را  هدر  نمی‌دهیم‌.  این  گوشه  زدن  به  کسانی  است‌ که  پـیمان  مـندرج  در  کتاب  را  از  ایشان ‌گرفته  است‌،  و  آنـان  به  بررسی  و  مطالعۀ  آن  پیمان  پرداخته‌اند،  امّا  با  این  وجود  متمسّک  به ‌کتابی  نمی‌کردند که  آن  را  خوانـده‌انـد  و  پـژوهش  نموده‌اند،  و  برابر  احکام  آن  عمل  نمی‌کنند،  و  آن  را  در  جهان‌بینیها  و  حرکات  خود  حاکم  و  قاضی  نمی‌گردانند،  و  در  رفتار  و  زندگی  خویشتن  دخالت  نمی‌دهند...  باید  دانست ‌که  این  آیه ‌گذشته  از  این  گوشه  زدن‌،  مطلق  و  آزاد  می‌ماند،  و  مـدلو‌ل  و  مـفهوم  خود  را  کاملاً  می‌رساند،  و  برای  هر  نسلی  و  برای  هـر  حالتی  دارای  معنی  خاصّ  خود  است‌.

سائر  واژگانی  (یُمْسِکُونَ )  متمسّک  می‌شود...  پای‌بند  تعالیم ‌آن ‌می‌باشند  مدلول  و  مفهومی  را  به  تصویر  می‌زند که  نزدیک  است  محسوس  شود  و  دیده  شود...  شکل  تمسّک  به‌ کتاب  با  نیرو  و  جدّیّت  و  قاطعیّت  است‌.

  شکلی  است ‌که  یزدان  دوست  می‌دارد که  بدان  شکل  به  کتاب  او  جنگ  زده  شود  و  به  محتوای  آن  عمل‌ گردد...  بدون  این‌ که  خود  را  به  رنج  اندازند.  و  خویشتن  ببالند  و  بر  خود  سختگیری‌ کنند.  چه  جدّیّت  و  تلاش  و  قدرت  و  توان  و  قاطعیّت‌،  چیزی  است‌،  و  خویشتن  را  به  رنـج  انداختن  و  بر  خویش  بالیدن  و  بر  خود  سخت‌ گرفتن‌،  چیز  دیگری  است‌...  جدّیّت  و  تـلاش  و  قدرت  و  توان  و  قاطعیّت‌،  با  سهل  و  ساده  گرفتن  مخالفت  ندارد،  ولی  با  سستی  و  شُل  و  ولی  منافات  دارد.  با  سعۀ  صدر  و  دیدگاه  باز  و  فراخ  مخالفت  ندارد،  ولی  با  پرده‌دری  و  پرروئی  منافات  دارد.  با  مراعات  واقعیّت  زندگی  مردمان  مخالفت  ندارد،  ولی  با  این  منافات  دارد  که  (‌واقعیّت‌)  زندگی  انسانها  حاکم  و  فرمانروای  شریعت  یزدان ‌گردد،  بلکه  باید  واقعیّت  زندگی  آنان  محکو‌م  و  فرمانبردار  شریعت  یزدان  شود.

چنگ  زدن  به ‌کتاب‌،  با  جدّیّت  و  قدرت  و  قاطعیّت‌،  و  ادای  نماز  -  یعنی  شعائر  و  مراسم  عبادت  -  دو  طرف  برنامۀ  الهی  برای  اصلاح  زندگی  هستند...  چنگ  زدن  به  کتاب  در این  عبارت،  همراه  با  انجام  شـعائر  و  مـراسم‌،  یعنی  مدلول  مشخّص‌،  بدین  معنی‌ که  حکومت  دادن  بدین‌ کتاب  و  فرمانروا کردن  آن  در  زندگی  مـردمان  برای  اصلاح  این  زندگی‌،  همراه  با  اقامۀ  شعائر  و  مراسم  عبادت،  جهت  اصلاح  دلهای  مردمان‌،  دو طرف  برنامه‌ای  هسـتند که  زندگی  و  دلها  بدان  شـایسته  و  روبر‌اه  می‏‎گردد،  و  با  چیزی  جز  آن  اصلاح  نمی‌شود...  در  آیه  اشاره  به  اصلاح  شده  است‌:

(إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِینَ ).

ما  پاداش  اصلاحگران  (‌خود  و  جامعۀ  انسـانی‌)  را  هدر  نمی‌دهیم‌.

اشاره  بدین  حقیقت  دارد...  حقیقت  این ‌که  عملاً  چنگ  زدن  جدّی  به‌ کتاب‌،  و  انجام  شعائر  و مراسم  عبادت  چنان  که  باید،  دو  ابزار  و  وسیلۀ  اصلاح  هستند،  اصلاحی‌ که  خداوند  پاداش  آن  را  از  اصلاحگران  ضائع  نمی‌گرداند  و  هدر  نمی‌دهد.

زندگی  بطور کلّی  تباه  نمی‌شود،  مگر  با  ترک  دو طرف  این  برنامۀ  الهی‌...  ترک  چنگ  زدن  مجدّانه  به ‌کتاب  و  فرمانروا کردن  آن  در زندگی  مردمان‌،  و  ترک  عبادتی‌ که  دلها  بدان  اصلاح  و  روبراه  می‌گردند  و  قوانین  شریعت  را  پیاده  می‌کنند  بدون  این‌ که  با  نصوص  و  متون  آسمانی  حیله‌گری  و  نیرنگبازی ‌کنند،  همچون  کسـانی  از  اهل  کتاب ‌که  چنین  می‌کردند،  و  همچون ‌کسانی  از  پیروان  هر  کتاب  آسمانی‌ که  چنین  می‌کنند،  هر  زمان‌ که  دلها  برای  انجام  عبادت  سست  می‌گردند  و  سپس  از  ترس  و  هراس  از  خدا  نیز  سست  می‌شوند.

برنامۀ  اسلام  برنامۀ  کاملی  است‌.

برنامۀ  اسلام  برنامۀ ‌کاملی  است‌.  حکم  و  فرمان  را  بر اساس  و  پایۀ ‌کتاب  اجراء  می‌کند،  و  دل  را  بر اساس  و  پایۀ  عبادت  مستقرّ  می‌گرداند...  بدین  سبب  دلها  به  تمام  و کمال  با کتاب  همآوا  و  همراه  می‌گردند.  تعیین  لحاظ  دلها  اصلاح  می‌شوند،  و  زندگی  نیز  روبراه  می‏‎گردد.  این  برنامه،  برنامۀ  یزدان  است‌.  از  این  برنامه‌ کناره‌گیری  نمی‌کنند،  و  این  برنامه  را  با  برنامۀ  دیگری  عوض  نمی‌گردانند،  مگر کسانی ‌که  بدبختی  بر  آنان  نوشته  شده  باشد  و  عذاب  برای  ایشان  مقدّر گردیده  باشد.

* 

در  پایان  حلقه‌های  زنجیرۀ  داستان  در  این  سوره‌،  بیان  می‌شود که  یزدان  جهان  چگونه  از  بنی‏اسرائیل  پـیمان  گرفته  است‌:

(وَإِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ وَظَنُّوا أَنَّهُ وَاقِعٌ بِهِمْ خُذُوا مَا آتَیْنَاکُمْ بِقُوَّةٍ وَاذْکُرُوا مَا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ) (١٧١)

و  (‌نیز  به  خاطر  بنی‌اسرائئل  بیاور)  هنگامی  را  که  کوه  (‌طور)  را  بر  فراز  سر  آنان  نگاه  داشتیم‌.  آن  چنان  که  انگار  سایبانی  (‌یا  تکّه‌ای  ابر)  است‌،  و ایشان  گمان  بردند  که  بر  سرشان  فرومی‌افتد.  (‌در این  وقت  خوف  و هراس‌،  بدیشان  گفتیم‌:‌)  آنچه  را  (‌از  تورات‌)  به  شما  دادیم  محکم  برگیرید  و  در  عمل  بدان  کوشا  باشید  و  آنـچه  را  در  آن  است  بررسی  کـنید  و  در  مـدّ  نـظر  گیرید  تـا  پـرهیزگار  شوید  (‌و  خویشتن  را  با  مواظبت  احکـام  و  دسـتورهای  آن‌،  از  عذاب  بدور  دارید)‌. 

این  پیمان،  پیمان  فراموش  ناشدنی  است‌...  چه  در  جائی  گرفته  شده  است‌ که  فراموش  نمی‌گردد.  وقتی  این  پیمان  گرفته  شده  است‌ که ‌کوه  همچون  سایبانی  بالای  سرشان  ایستاده  است‌.  گمان  برده‌اند  که  کوه  بر  سرشان  فرو  مـی‌افـتد.  در  هـمان  روز  از  پذیرش  پـیمان  واپس  می‌کشیدند  و  سر  باز  می‌زدند.  این  پیمان  با  ایشان  در  پرتو  چنان  معجزۀ  نیرومند  و  خوفناکی  بسته  شد که  سزاوار  است  هرگز  از  یاد  ایشان  نرود  و  فراموش  نشود،  و  بعد  از  آن  پیمان‌شکنی  از  آنان  مشـاهده  نگردد.  در  پرتو  این  معجزۀ  نیرومند  بدیشان  دستور  داده  شد ‌که  پیمان  خود  را  با  توان  و  تلاش  هر  چه  بیشتر  مـراعات  دارند،  و  با  شدّت  و  قاطعیّت  بدان  چنگ  زنـند  و  آن  را  نپایند  و  بدان  عمل  نمایند،  و  سستی  و  خواری  نشـان  ندهند  و  از  پیمان  استوار  خویش  برنگردند،  و  چیزهائی  را  پیوسته  به  یاد  داشته  باشندکه  در  آن  پیمان  است‌،  تا  دلهایشان  تواضـع  پـیشه ‌کند  و  پرهیزگاری  ورزد،  و  همیشه  با  خدا  پـیوند  داشـته  باشد  و  او  را  فراموش  نکند.

ولی  منش  بنی‏اسرائیل  همان  منش  بنی‏اسرائیل  است‌!  آنان  پیمان  را  شکستند،  و  در  منجلاب  نافرمانی  و گناه  غوطه‌ور  شدند،  تا  بدانجا که  مستحقّ  خشم  خدا  و  نفرین  شـدند،  و  فـرمان  بدان  مبنی  بر  عذاب  ایشـان  صادر گردید.  این  امر  بعد  از  این  بود که  خدا  آنان  را  بر  مردمان  زمان  خودشان  ترجیح  و  ایشان  را  برگزیده  بود،  و  عطاهای  خود  را  بدیشان  ارزانی  فرموده  بود.  آنـان  شکر  نعمتهای  خدا  را  بجای  نـیاوردند،  و  پـیمان  را  مراعات  ننمودند،  و  عهد  خود  را  از  یاد  بردند...  و گرنه  خداوند  جـهان‌ کمترین  سـتمی  به  بندگان  خود  روا  نمی‌دارد.

 

---

[1] ‌نگا:  مائده/  ٢١‌...  سرزمین  مقدس  از  عریش  تا  فرات  را  در‌بردارد.  آنجا  را  سرز‌مین  پاک  از  آن  نظر  می‌گویند که  انبیاء  بیشماری  در  آن  مبعوث  شده‌اند  ،  از  لوث  بت‌پرستـی  زدو‌ده  شده  است‌.  (‌مترجم‌)

[2] در  اینجا  نصّی  نداریم ‌که  نسب  زلزله  را  بیان  دارد. امّا  در  زمینۀ  همین  موضوع  قصّه  در  سورۀ  بقره  آمده  است‌:(وَ اذ قُلتُمْ  یا مُوسی  لَنْ  نُؤمنَ لَکَ  حَتّی نَری ‌اللهَ  جَهرَة‌. فأخَذَتَکُمُ الصّاعِقةٌ وَ انْتُمْ  تنْظرُو‌ن‌.  ثُمْ  بَعَثْناکُمْ  مّنْ  بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلّکُمْ تَشْکُرُو‌نَ )‌.  (‌بقره‌/  55،  5٦)(‌به  یاد  آورید)  آن‌ گاه  را ‌که ‌گفتید:  ا‌ی  موسی‌!  هرگز  به ‌تو  ایمان  نخوا‌هیم  آو‌رد،‌ مگر آن ‌که  خدا  را  آشکار‌ا  ببینیم‌. پس  صاعقۀ  آسمانی  شما  را فراگرفت‌،  در حالی ‌که  میدیدید  (که  به  سبب  سرکشی  و  درخواست  ناروا،  به  چه  مصیبت  بزرگی  دچار  آمده‌اید)‌.  سپس  بعد  از  مرگ  (‌نفس  سرکش‌،‌)  شما  را  برانگیختیم  (‌و  بیداری  بخشیدیم‌)  تا  این ‌که  سپاسگزاری  کنید. از  رو‌ند قر‌آن  برمی‌آید که  این  داستان‌،  همان  داستان  است‌‌،  و رخداد  دیگری  در  تاریخ  بنی‌اسرائیل  با موسی  نیست‌. (‌مؤلف‌) 

[3] مراجعه  شود  به  چیزی ‌که  در  جزء  هفتم  فی‌ ظلال  القرآن  راجع  بدین  امر گفته  شده‌ است‌،  هنگام‌ تفسیر این ‌فرمودۀ  خداوند  بزرگوار:  (‌وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ ‌الْغَیْب لایعْلَمُها  الّا  هَوَ )‌.

 [4]  واژۀ  (‌أمّة‌)  به  معنی ‌گروهی  از  مردمان  بکار  رفته  است‌،  مثل  این  فرمودۀ  خدا‌وند  بزرگوار:(وَ لَمّا  وَ‌َردَ  ماءَ  مَدْیَنَ  ‌وَجَدَ عَلَیْه أمّةً مِنَ ‌الْنّاسِ  یَسْقُونَ )‌.و  هنگامی‏‎ که  به  (‌چاه‌)  آب  مدین  رسید،  مردمان  زیادی  را  دید که  بر  آن ‌گرد  آمده اند  و  چهارپایان  خود  را  سیراب  می‌کنند.  (‌قصص‌/  ٢٣)گاهی  هم  واژۀ  (‌أمّه‌)  در  معنی  رهبری  و  پیشوائی  بکار  می‌رو‌د.  همچو‌ن  این فرمودۀ  خداوند  بزرگوار:(انّ ابْراهیمَ ‌کانَ  اُ‌مّةً  قانتاً ‌لله  حَنیفاً)‌.ابراهیم  پیشوائی  بود  (‌جامع  همۀ  فضائل  اخلاقی‌) و مطیع  (‌فرمان  الهی‌) و حقّگرای  (‌بیزار  از  باطل و کناره گیر از  بدیها.  (‌نحل‌/  ١٢٠)(‌امّه‌)  در  ایـنجا  به  معنی ‌گـروه  واحدی  است‌...گرچه اینها  در مدلول  اصطلاحی  اسلامی  واژۀ  (‌امّة‌) ‌که  به ‌گرو‌هی  از  مردمان گفته  می‌شود که  دار‌ای  عقیدۀ  و‌احدی ‌و  جهان‌بینی  واحدی  باشند،  تأثیری  ندار‌د. 

 [5] ‌مراجعه  شود  به  مطالبی‌ کـه  دربارۀ  ایمان  به  آخرت  در  جزء  هفتم  فی ‌ظلال  القرآن  به  هنگام  تفسیر  آیۀ  ٣٠  سورۀ  انعام ‌گفته  شده  است‌. 

 [6] مراجعه  شود  به  چیزی‌ که  در  جزء  هفتم  در  بارۀ  (‌علم‌)  و  (غیب‌) ‌گفته  شده  است‌،  هنگام  تفسیر  فرمودۀ  خداوند  بزرگوار:  (‌وَ عِنْدَهُ ‌مَفاتِحُ ‌الْغَیْبِ لایعْلَمُها  الّا هَوَ  »‌.  (‌انعام‌/  59)