تفسیر سوره‌ی نساء آیه‌ی 170-148

سوره‌ی نساء آیه‌ی  170-148

(لاَّ یُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوَءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَن ظُلِمَ وَکَانَ اللّهُ سَمِیعاً عَلِیماً (148) إِن تُبْدُواْ خَیْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُواْ عَن سُوَءٍ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ عَفُوّاً قَدِیراً (149) إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَیُرِیدُونَ أَن یُفَرِّقُواْ بَیْنَ اللّهِ وَرُسُلِهِ وَیقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَیُرِیدُونَ أَن یَتَّخِذُواْ بَیْنَ ذَلِکَ سَبِیلاً (150) أُوْلَـئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ حَقّاً وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً (151) وَالَّذِینَ آمَنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَلَمْ یُفَرِّقُواْ بَیْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ أُوْلَـئِکَ سَوْفَ یُؤْتِیهِمْ أُجُورَهُمْ وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً )152 ) یَسْأَلُکَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَن تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتَاباً مِّنَ السَّمَاءِ فَقَدْ سَأَلُواْ مُوسَى أَکْبَرَ مِن ذَلِکَ فَقَالُواْ أَرِنَا اللّهِ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُواْ الْعِجْلَ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ فَعَفَوْنَا عَن ذَلِکَ وَآتَیْنَا مُوسَى سُلْطَاناً مُّبِیناً )153) وَرَفَعْنَا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمِیثَاقِهِمْ وَقُلْنَا لَهُمُ ادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّداً وَقُلْنَا لَهُمْ لاَ تَعْدُواْ فِی السَّبْتِ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقاً غَلِیظاً (154)  فَبِمَا نَقْضِهِم مِّیثَاقَهُمْ وَکُفْرِهِم بَآیَاتِ اللّهِ وَقَتْلِهِمُ الأَنْبِیَاءَ بِغَیْرِ حَقًّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللّهُ عَلَیْهَا بِکُفْرِهِمْ فَلاَ یُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِیلاً (155) وَبِکُفْرِهِمْ وَقَوْلِهِمْ عَلَى مَرْیَمَ بُهْتَاناً عَظِیماً (156) وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللّهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَـکِن شُبِّهَ لَهُمْ وَإِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُواْ فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ یَقِیناً (157) بَل رَّفَعَهُ اللّهُ إِلَیْهِ وَکَانَ اللّهُ عَزِیزاً حَکِیماً (158) وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلاَّ لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً (159) فَبِظُلْمٍ مِّنَ الَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ طَیِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِیلِ اللّهِ کَثِیراً (160) وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُواْ عَنْهُ وَأَکْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ مِنْهُمْ عَذَاباً أَلِیماً (161) لّکِنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَیکَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِکَ وَالْمُقِیمِینَ الصَّلاَةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ أُوْلَـئِکَ سَنُؤْتِیهِمْ أَجْراً عَظِیماً (162) انَّا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ کَمَا أَوْحَیْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَیْنَا إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِیسَى وَأَیُّوبَ وَیُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَیْمَانَ وَآتَیْنَا دَاوُودَ زَبُوراً (163) وَرُسُلاً قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَیْکَ مِن قَبْلُ وَرُسُلاً لَّمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَکَلَّمَ اللّهُ مُوسَى تَکْلِیماً (164) رُّسُلاً مُّبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَکَانَ اللّهُ عَزِیزاً حَکِیماً (165) لَّـکِنِ اللّهُ یَشْهَدُ بِمَا أَنزَلَ إِلَیْکَ أَنزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَالْمَلآئِکَةُ یَشْهَدُونَ وَکَفَى بِاللّهِ شَهِیداً (166) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَصَدُّواْ عَن سَبِیلِ اللّهِ قَدْ ضَلُّواْ ضَلاَلاً بَعِیداً (167) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَظَلَمُواْ لَمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً (168) إِلاَّ طَرِیقَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللّهِ یَسِیراً (169) یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِن رَّبِّکُمْ فَآمِنُواْ خَیْراً لَّکُمْ وَإِن تَکْفُرُواْ فَإِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً) (170)

این  قرآن  ملّت  تازه‌ای  را  می‌ساخت‌.  از  میان  دسته‌های  معلوم  الحالی  ملّتی  را  می‌ساخت‌ که  اسلام  آنـان  را  از  ژرفای  دامنه‌های  لمیده  در  درّه‌های  جاهلیّت  بـرگرفته  بود.  جاهلیّتی‌ ‌که  در  آن  سرگشته  و  ویلان  بودند.  اسلام  دست  چنین  مـلّتی  را  در  فراخنای  درّه‌های  جاهلیّت  گرفت،  و  پا  به  پا  از  فرازنای  راه  رو  به  بالا  به  سوی  بلندای  قلّۀ  سربه  فلک ‌کشیده  برد،  تـا  پس  از  تکمیل  رشد  چنین  ملّتی‌،  رهبری  بشریّت  را  بدانان  تحویل  دهد،  و  نقش  بزرگی  را که  در  این  رهبری  باید  اداء  و  ایفاء‌ کنند  برای  ایشان  مشخّص  و  معیّن  سازد.

از  جملۀ  عواملی‌ که  در  ساختار  چنین  ملّتی  مؤثّر  است  پاکسازی  دلها  و  درونهای  این‌ گروه‌،  و  پاکسازی  فضای  جامعه‌ای  است  که  در  آن  زندگی  می‌کنند.  همچنین  بالا  بردن  سطح  اخلاق‌،  و  والائی  بخشیدن  به  مردمانی  است  که  متخلّق  به  چنین  اخلاق  حسنه‌ای  باشند.  هنگامی ‌که  این‌گروه  بدین  سطح  برسند،  از  لحاظ  اخلاق  فـردی  و  اجتماعی  برتری  و  والائی  می‏یابند.  البتّه  بدان  اندازه ‌که  در  جهان‌بینی  اعتقادی  بر  سائر  ساکنان  کرۀ  زمین  تفوّق  پیدا  می‌کنند،  به  برتری  و  والائی  می‌رسند.  وقتی‌ که  برتری  و  والائی  یافتند،  خدا  با  دسـت  آنان  آنچه  را که  مقدّر  فرموده  است  تهیّه  و  آ‌ماده  می‌سازد،  و  ایشان  را  نگاهبان  دین  و  برنامۀ  خود  می‌کند  و  آنان  را  رهبر  انسانهای  سرگشته  می‌فرماید  تا  چنین  انسانهائی  را  به  سوی  نور  و  هدایت  رهنمون  شوند.  و  آنان  را  امین  در  رهبری  و  رهنمونی  انسانها  می‌نماید.

این  ملّت‌،  هنگامی ‏‎که  در  این  خصال  برتری  پیدا کند،  بر  همۀ  ساکنان‌ کرۀ  زمین  برتری  می‏‎یابد.  آن  وقت  یک  امر  طبیعی  و  فطری  است‌ که  رهبری  انسانها  را  بدست‌ گیرد،  امری  که  بر  پایه‌های  درست  خویش  استوار  است‌.  ایـن  برتری  اخیر،  ثمرۀ  برتری  پیشـن  در  سطح  اعـتقادی  و  اخلاقی  است‌.  این  هم  سنّت  یزدان  در  حقّ  یکایک  مردمان  و  دسته  دستۀ  ایشان  است‌.

بخشی  از  این  پاکسازی  فرد  و  جامعه‌،  در  این  دو  آیه  به  تصویر  کشیده  می‌شود:

(لاَّ یُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوَءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَن ظُلِمَ وَکَانَ اللّهُ سَمِیعاً عَلِیماً (148) إِن تُبْدُواْ خَیْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُواْ عَن سُوَءٍ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ عَفُوّاً قَدِیراً) (149)

خداوند  دوست  ندارد  (‌که  افراد  بشر  پــرده‌دری  کـنند  و  عـیوب  همدیگر  را  فاش  سـازند  و)  زبـان  به  بدگوئی  گشایند،  مگر  آن  کسی  که  مورد  ستم  قرار  گرفته  بـاشد  (‌که  می‌تواند  از  شخص  ستمگر  شکایت  کند  و  بدیهای  او  را  بیان  دارد  و  او  را  دعا  و  نفرین  نماید)  و  خدا  شنوای  (‌دعای  مظلوم  و)  آگاه  (‌از  کار  ظالم‌)  است‌.  اگر  (‌کردار  و  گفتار)  نیک  را  آشکار  یا  پنهان  سـازید  (‌مجاز  خواهید  بود)  و  یا  اگر  از  (‌کردار  و  گفتار)  بد  چشم  پوشی  کنید  (‌و  دهان  خویش  را  به  دشنام  نیالائید  و  گذشت  نمائید،  کار  خداپسندا‌نه‌ا‌ی  نموده‌ایـد  و  همچون  ذات  باری‌،  عفو  پیشه  کرده‌اید)  چرا  که  خداوند  بسیار  بـا  گذشت  و  بس  توانا  است‌.

جـامعه  سـخت  حسّـاس  است‌،  و  بس  نیازمند  آداب  اجتماعـی  است ‌که  همگام  با  این  حسّاسیّت  باشد.  چه  بسا  سخنی  از  دهان  بیرون  آید  و گو‌ینده  بدان  توجّهی  نکند  و  مراد  خاصّ  و  منظر  مهمّی  از  آن  نداشته  باشد،  و  چه  بسا  شائعه‌ای‌ که  معمولی  و  ناچیز  باشد  و  پخش  کنندۀ  مرادش  فرد  خاصّی  از  انسانها  نباشد،  ولی  چنان  سخنی  و  چنین  شائعه‌ای  در  درون  جـامعه  و  اخلاق  و  آداب  و  فضای  آن‌،  آثار  ویرانگری  را  بر  جای‌ گذارد،  و  از  شخص‌ کوچک  مورد  نظر  بگذرد  و گریبانگیر  جامعۀ  بزرگ  گردد.

آشکارا  زبان  به  بدی‌ گشودن  به  هر  شکلی‌که  باشد،  سهل  و  ساده  از  دهان  بیرون  می‌آید،  اگر  پرهیز  از گناه  و  هراس  از  یزدان  در  میان  نباشد.  پخش  ا‌ین  بدی  اغلب  آثار  ژرفی  در  اندرون  جامعه  بر  جای  می‏‎گذارد.  در  بیشتر  اوقات  اعتماد  موجود  در  چنین  جامعه‌ای  را  ویران  و  تباه  می‌سازد،  و  مردمان ‌گمان  می‌برند که  شرّ  و  بدی  بر  اکثر  آنان  چیره  است‌.  لذا  در  انـدرون  بعضی‌ها که  آمادگی  نهفته‌ای  برای  انجام  بدی  دارند،  ولی  از  بروز  و  ظهور  آن  جلوگیری  می‌نمایند،  زیبا  جلوه‌گر  می‌آید که  به  بهانۀ  این ‌که  بدی  شغل  جامعه  و  پیشۀ  همگانی  شده  است‌،  دست  به  بدی  یازند.  مگر  نه  این  است ‌که  جامعه  تباه  است  و  افراد  آن  بدکردارند؟  ایشـان‌که  نـخستین  کسانی  نیستند که  بدین‌ گرداب  افتاده‌انـد  و  دست  به  تباهی  یازیده‌اند،  پس  چرا  از گناه  دوری‌ کنند  و  از  بدی  بپرهیزند؟  ...  اغلب  هم  الفت  به‌ گناه  و  بدی  در  طول  زمان‌،  از  زشتی ‌گناه  و  بدی  آنان  می‌کاهد.  زیرا  انسان  بار  اوّل  به  شدّت  از گناه  و  بدی  بیزاری  می‌جوید،  ولی  زمانی ‌که  انجام ‌گناه  و  بدی  تکرار گردید،  و  یا  بارها  و  بارها  ذکری  از گناه  و  بدی  به‌گوش  رسید،  شدّت  قباحت  و گریز  از  آن‌،  سبک  می‌شود،  و  برای  مـردمان  ساده  ا‌ست‌ که  زشتی ‌و پلشتی  را  بشنوند  یا ببینند  و جوش  و  خروشی  برای  دگرگونی  و  نابودی  تباهی  و  بزهکاری  از  خود  نشان  ندهند!

گذشته  از  آنچه‌ گفته  شد،‌ گاهی  به  کسانی  ستم  می‏‎گردد  و  بـه ‌گناه  متّهم  می‌شوند،  و  دربارۀ  ایشـان  شـائعۀ  بدکرداری  و گناهکاری  پخش  می‌گردد،  امّا  آنان  کاملاً  پاک  و  بیگناه  هستند،  ولی  دیگر  چه  فائده‌،  وقتی ‌که  بدی  و  زشتی  و گناه  و  بزه  پخش‌ گردید  و  دهان  به  دهان  گشت‌،  و  مردمان  بدان  شنوده‌ها  الفت  گرفتند،  بدین  هنگام  شخص  بیگناه  همراه  با  شخص‌ گناهکار  در  یک  ردیف  جای  می‌گیرند،  و  از  پاک  همان  می‌گویند که  از  ناپاک  می‏‎گویند،  و  نیکو‌کار  و  زشتکار  آمیزۀ  همدیگر  مـی‌گردند،  و  مـردمان  از  تـهمت  و  بهتان  رویگران  نمی‌شوند،  و  باکی  از  دروغ  و  دروغگو‌ئی  به  خود  راه  نمی‌دهند،  و  شرم  و  حیاء  فردی  و گروهی‌ که  جلو  زبان  را  از گفتار  زشت  باز  می‌دارد،  و  بسیاری  از  مردمان  را  از  اقدام  به  بدی  و گناه  دور  می‌سازد،  از  میان  رخت  برمی‌بندد.

زبان  به  بدی  گشودن‌،  نخست  با  اتّهامات  انفرادی‌،  در  قـالب  دشنام  و  تهمت‌،  آغاز  می‏‎گردد،  و  با  از  هـم  پاشیدگی  اجتماعی‌،  و  بی‌بند  و  باری  اخلاقی‌،  خـاتمه  می‌پذیرد.  در  چنین  مواردی  مردمان  به  صورت  فردی  و  جمعی  برای  یکدیگر  ارج  و  احترامی  نمی‌نهند،  و  اعتماد  به  همدیگر  از  میان  برمی‏خیزد،  و  اتّـهامات  شائع  می‌شود،  و  زبانها  بیباکانه  تهمت  و  بهتان  را  نشخوار  می‌کنند  و  می‌جوند.

با  توجّه  به  همۀ  این  مطالب  است‌ که  یـزدان  از گروه  مسلمانان  نمی‌پذیرد که  بدگو‌ئی  در  میانشان  پخش  شود.  تنها  بدگوئی  را  از کسی  می‌پذیرد که  مورد  سـتم  قرار  گرفته  باشد.  مظلوم  می‌تواند  با  بیان  بدیها  و  زشتیهائی  که  ستمگر  مرتکب  شده  است‌،  بدان  اندازه‌ که  از  او  سر  زده  است  و  بس،  بزهکاری  و  تباهکاری  ستمگر  را  بر  شمرد،  و  خواهان  انتقام  ستمدیدگی  خود  شود:

(لاَّ یُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوَءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَن ظُلِمَ ).

خداوند  دوست  ندارد  (‌که  افراد  بشر  پـرده‌دری  کـنند  و  عـیوب  همدیگر  را  فـاش  سـازند  و)  زبـان  بـه  بدگوئی  گشایند،  مگر  آن  کسی  که  مورد  ستم  قرار  گرفته  بـاشد  (‌که  می‌تواند  از  شخص  ستمگر  شکایت  کند  و  بدیهای  او  را  بیان  دارد  و  او  را  دعا  و  نفرین  نماید)‌.

در  این  حالت‌،  ستمدیده  میتواند  بدگو‌ئی ‌کند  -  دشنام  و  تهمت  مصطلح  در  اصطلاح  قانون  نیز  جزو  ایـن  نوع  بدگوئی  است  - ‌تا  بر  ضدّ ظلم  و  ستم‌ کمک  بگیرد  و  یاری  بجوید،  و  دست  تعدّی  و  تجاوز  را  از  سـر  خود  کوتاه‌ کند،  و  به  دفع  بزهی‌ که  دربارۀ  او  عملاً روا  دیده  شده  است  بکوشد،  و  ستم  و  ستمگر  را  در  جامعه  معرفی  کند.  تا  جامعه  داد  مظلوم  را  از  ظالم  بستاند،  و  جلو  دست  ستمگر  را  بگیرد،  و  ستمگر  هم  از  فرجام‌ کار  خود  بترسد،  و  از  تکرار  بدی  و  بزهکاری  و  ظلم  و  ستم  دوری‌گزیند  ...  در  این  صورت  زبان  به  بدگو‌ئی ‌گشودن  و  آشکارا  بدی  را گفتن‌،  محدود  به  شخصی  می‌گردد که  در  حقّ  او  ظلم  شده  است  و  بر  او  بدی  رفته  است‌.  سبب  بدگوئی  هم  معیّن  است ‌که  ستم  مشخّصی  است  و  ستمدیده  آن  را  ذکر  می‌نماید  و  خطاب  به‌ کسی  آن  را  می‌گوید که  ستم  از  او  سر  زده  است‌.  در  این  صورت  خوبی  و  خیری ‌که  با  چنین  زبان  به  بدی  گشودنی  حاصل  می‏‎گردد،  کار  او  را  توجیه  می‌کند.  پیاده ‌کردن  دادگری  هدف  است  و  نه  شناساندن  مطلق  و  بدون  قید  و  قیود.

اسلام  آوازه  و  آبروی  مردمان  را  می‌پاید  و  حمایت  می‌نماید  مادام ‌که  ستم  نکـنند.  ولی  زمـانی‌ که  ستم  ورزند  شایان  چنین  حفظ  و  حمایتی  نخواهند  بود،  و  به  ستمدیده  اجازه  داده  شده  است  که  آشکارا  زبان  به  بدگوئی  ستمکار  خود  بگشاید.  این  یگانه  استثنائی  است  که  از  بدگوئی  شده  است  و  اجازه  داده  شده  است‌که  زبان  به  بدگوئی‌ گشوده‌ گردد.

بدین  منوال  اسلام  هـمآهنگی  برقرار  می‌سازد  مـیان  حرص  و  آزی که  بر  دادگری  دارد  و  در  پرتو  آن  برای  ستم  جائی  باقی  نمی‏گذارد،  و میان  حرص  و  آزی که  بر  اخلاق  دارد  و  در  سـایۀ  آن  اجازه  نـمی‌دهد  کمترین  خدشه‌ای  متوجّه  حیثیّت  انفرادی  و  اجتماعی  شود.

روند  قرآنی‌،  بر  این  گفتار  چنین  پیرو  الهـامگرانه‌ای  دارد:

(وَکَانَ اللّهُ سَمِیعاً عَلِیماً ).

خدا  شنوای  (‌دعای  مظلوم  و)  آگاه  (‌از  کار  ظالم‌)  است‌.  چنین  پیرو  الهامگر‌انه‌ای  بدان  خاطر  است  که  کار  را  در  پایان  به  خدا  ختم‌ کند،  همانگو‌نه‌ که  در  آغاز  آن  را  به  دوست  داشت  خدا  از  چیزی  و کراهیّت  خدا  از  چیزی  پیوند  داده  بود:

(لاَّ یُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوَءِ ).

خداوند  دوست  ندارد  (‌که  افراد  بشر  پرده‌دری  کنند  و  عـیوب  همدیگر  را  فاش  سازند  و)  زبان  به  بدگوئی  گشایند.

همچنین  دل  انسانها  بداند که  سنجش  نیّت  و  انگیزه،  و  سنجش‌ گفتار  و  اّتهام،  به  خدا  واگذار  است‌،  خدائی  که  شنوای  چیزی  است‌ که ‌گفته  می‌شود،  و  آگاه  از  هدفی  است  که  در  فراسوی  گفتار  است  و  در  سینه‌ها  پنهان  است‌.

سپس  روند  قرآنی  در  مرز  نفی  نهفته  در  نهی  از  آشکارا  زبان  به  بدگوئی ‌گشودن‌،  متوقّف  نمی‌گردد.  بلکه  به  خیر  مثبت  بطور  عامّ  می‌پردازد،  و  به  گذشت  از گناه  و  بدی  می‌گراید،  و  به  صف  یزدان  سبحان  در  عفو  و گذشت  -  با  وجود  سلطه  و  قدرت  بر  انتقام  -  اشاره  می‌نماید،  تا  مؤمنان  در  آنچه  می‌توانند  و  بر  آن  سلطه  و  قـدرت  دارند،  متخلّق  به  اخلاق  یزدان  بزرگوار گردند  و  عفو  و  گذشت  را  در  پیش  گیرند:

(إِن تُبْدُواْ خَیْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُواْ عَن سُوَءٍ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ عَفُوّاً قَدِیراً) (149)

اگر  (‌کردار  و  گفتار)  نـیک  را  آشکار  یـا  پـنهان  سـازید  (‌مجاز  خواهـید  بـود)  و  یـا  اگر  از  (‌کـردار  و  گفتار)  بـد  چشم‌پوشی  کنید  (‌و  دهن  خویش  را  به  دشنام  نیالائید  و  گذشت  نمائید،  کار  خداپسندانه‌ای  نموده‌اید  و  هـمچون  ذات  باری‌،  عفو  پیشه  کرده‌اید)  چرا  که  خداوند  بسیار  با  گذشت  و  بس  توانا  است‌.

بدین  منوال  برنامۀ  تربیتی،  پلّۀ  دیگری  شخص  مؤمن  و  گروه  مسلمانان  را  بالا  می‏‎برد.  در نخستین  مرحله  با  آنان  به  سخن  درمی‌آ‌ید  و  بدیشان ‌گوشزد  می‌کند که  خدا  گوشی  را  نـمی‌پسندد  و  آن  را  دشـمن  مـی‌دارد.  به  شخص  ستمدیده  اجازه  می‌فرماید که  انتقامجوئی  کند  و  آشکارا  دربارۀ  کسی‌ که  بدو  ظلم  نموده  است  بدگو‌ئی  نماید،  و  یا  دادخواهی ‌کند  و  داد  خویش  را  از  سـتمگر  بگیرد  ...  در  دومین  مرحله  همگان  را  به  انجام ‌کار  نیک  می‌خواند  و  شخص  ستمدیده  را  به  والائی  و  بزرگواری  می‌خواند  و  بدو  پیشنهاد  می‌کند که  با  وجود  ایـن ‌که  می‌توا‌ند  بدی  را  به  بدی  پاسخ  دهد  و  ا‌ز  ستمگر  بدگوئی  کند،  ولی  نیکمرد  باشد  و  بزرگی ‌کند  و گذشت  نـماید.  هر  چند که  می‌تواند گذشت  هم  نکند،  امّـا  خویشتن  را  از  رغبت  به  انتقام  بالاتر کشاند  و  به  رغبت  به  بزرگواری  برساند،  که  بزرگواری،  والاتر  و  پاک‌تر  از  بدی  را  با  بدی  پاسخ  دادن  و  بدگوئی ‌کردن  است‌.

خیر  و  خوبی  هنگامی  در  جامعۀ  اسلامی  پخش  و  پراکنده  می‌گردد که  مسلمانان  خیر  و  خوبی  را  از  خود  نشان  دهند.  هنگامی  هم  خیر  و  خو‌بی  در  تربیت  درونها  و  تزکیۀ  دلها  نقش  خود  را  اجراء  و  ایفاء  مـی‌کند که  مسلمانان  خیر  و  خوبی  خویشتن  را  نهانی  انجام  دهند  و  از  دیگران  پنهان  سازند.  زیرا  خیر  و  خوبی،  پنهانی  هم  پسند یده  است  و  آشکارا  هم  پسندیده  است‌.  هنگامی‌ که  خیر  و  خوبی  در  پنهان  و  آشکار  انجام ‌گرفت‌،  عفو  و  گذشت  در  میان  مردمان  رواج  پیدا  می‌کند،  و  دیگر  فرصتی  و  جولانگاهی  برای  بدگوئی  نمی‌ماند.  ناگفته  نماند  وقتی  چنین ‌کاری‌ کمال  پیدا  می‌کند که  بدگوئی  با  وجود  توانانی  ستمدیده  بر  آن‌،  تبدیل  به  عفو  و گذشت  شود،  نه  این ‌که  عفو  و گذشت‌،  از  عجز  و  نـاتوانی  سرچشمه ‌گیرد،  و  عفو  و گذشت  برای  متخلّق  شدن  به  اخلاق  خدا  باشد که  می‌تواند  و گذشت  می‌فرماید:

(فَإِنَّ اللّهَ کَانَ عَفُوّاً قَدِیراً) .

خداوند  بسیار  باگذشت  و  بس  توانا  است‌.

بعد  از  آن‌،  روند  قرآنی ‌گشت  و گذاری  با  (‌کسانی ‌که  اهل ‌کتاب  بشمارند)  بطور  عام  می آغازد.  آنگاه  در  یک  مرحله  به  یهودیان  می‌پردازد،  و  در  مرحلۀ  دیگری  از  مسیحیان  صحبت  می‌راند.  یهودیان  به  بدگوئی  از  مریم  و  عیسی  می‌پردازند  و  بدانان  تهمت  می‌زنند  و  بهتان  می‌بندند.  ذکر  این  مرحله  در  لابلای‌ گشت  و گذار  به  میان  می‌آید.  بدین  وسیله  این  گشت  و گذار  هـم  بدان  توضیح  و  بیائی  می‌پیوندد که  دو  آیۀ  پیشش  در  روند  قرآنی‌،  متضمّن  آن  است‌.

سراسر  این  گشت  و گذار،  بخشی  از  بیکاری  است ‌که  قرآن  در  آن  به  نبرد  با  دشمنان  گروه  مسـلمانان  مـدینه  پرداخته  است‌.  همان‌ کارزاری‌ که  در  ایـن  سوره  و  در  سورۀ  بقره  و  آل‌عمران‌،  از  بخشهائی  از  آن  سخن  رفته  است‌.

پس  در  اینجا  نگاه  بدان  پیکار  بیندازیم  و  همانگونه  که  در روند  قرآنی‌ وارد  آمده  است‌.  ازآن  به  سخن  پردازیم‌:

*

(إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَیُرِیدُونَ أَن یُفَرِّقُواْ بَیْنَ اللّهِ وَرُسُلِهِ وَیقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَیُرِیدُونَ أَن یَتَّخِذُواْ بَیْنَ ذَلِکَ سَبِیلاً (150) أُوْلَـئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ حَقّاً وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً (151) وَالَّذِینَ آمَنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَلَمْ یُفَرِّقُواْ بَیْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ أُوْلَـئِکَ سَوْفَ یُؤْتِیهِمْ أُجُورَهُمْ وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً )(152(

کســانی  کــه  بــه  خـدا  و  پـیغمبرانش  ایـمان  نـدارنـد  و  می‌خواهند  میان  خدا  و  پپغمبرانش  جدائی  بـیندازنـد  (‌و  بگویند  که  به  خدا  ایمان  داریم‌،  ولی  به  پـیغمبران  ایـمان  نداریم‌)  و  می‏‎گویند  که  به  برخی  از  پیغمبران  ایمان  داریم  و  به  برخی  دیگر  ایمان  نداریم‌،  و  مـی‌خواهند  میان  آن  (‌کفر  و  ایمان‌)  راهی  برگزینند  (‌ولی  مـیان  کـفر  و  ایـمان  فاصله‌ای  نیست  و  دو  راه  بیش  وجود  ندارد:  راه  کـفر  و  راه  دین‌)‌.  آنان  جملگی  بیگمان  کافرند،  و  ما  برای  کافران  عذاب  خوار  کننده‌ای  فراهم  آورده‌ایم‌.  و  اما  کسـانی  بـه  خدا  و  پیغمبرانش  ایمان  دارند  و  میان  هـیچیک  از  آنـان  (‌در  ایـن  کـه  از  سـوی  خدا  برگزیده  شـده‌اند)  فرقی  نمی‏‎گذارند  (‌و  هـیچکدام  را  تکـذیب  نـمی‌نمایند)  بدانـان  پاداش  و  مـزدشان  را  خواهیم  داد،  و  خداونـد  بسـیار  آمرزنده  و  بسیار  مهربان  است  (‌و  لغزشها  و  اشتباهاتی  هم  اگر  داشته  باشند،  مورد  عفو  قرار  می‌دهد)‌.

یهودیان  ادّعاء  می‌کردند  که  به  همۀ  پیغمبران  خدا  ایمان  دارند،  در  صورتی‌ که  رسالت  عیسی  و  رسالت  محمّد  را  نمی‌پذیرفتند.  مسیحیان  نیز  به  همۀ  پیغمبران  تا  عیسی  ایمان  داشتند،  و  علاوه  از  ایـن‌ که  عـیسی  را  پیغمبر  می‌دانستند،  او را  خدا  نیز  بشمار  می‌آوردند!

قرآن‌،  هم‌ گفتۀ  آنان  و  هم‌ گفتۀ  اینان  را  مردود  می‌شمارد،  و  جهان‌بینی  شامل  و کامل  اسلامی  را  دربارۀ  ایمان  به  خدا  و  پیغمبرانش  بیان  می‌دارد،  بدون  این ‌که  میان  خدا  و  پیغمبرانش  جدائی  افکند،  بدین‌گونه ‌که  به  خدا  ایمان  داشته  باشد  امّا  به  انبیاء  ایمان  نداشته  باشد،  و  بدون  این  که  میان  خود  پیغمبران  خدا  جدائـی  بیندازد،  مثلاً  به  بعضی  از  آنان  ایمان  داشته  باشد،  ولی  به  برخی  از  ایشان  ایمان  نداشته  باشد.  به  وسیلۀ  همین  فراگیری  است  که  اسلام  (‌دین‌)  راستیـی  است‌ که  یزدان  جز  آن  را  از  مردمان  نمی‏پذیرد.  زیرا  تنها  ایـن  آئین  است  که  با  وحدانیّت  آفریدگار،  و  با  مقتضیات  چنین  وحـدانـیّتی  سازگار  است‌.

قطعاً  یگانگی  مطلق  آفریدگار  بزرگو‌ار،  مقتضی  یگانگی  دینی  است‌ که  آن  را  توسط  همۀ  پـیغـمبران‌،  در  طول  تاریخ  جهان‌،  برای  مردمان‌،  ارسال  فرموده  است‌.  همچنین  مقتضی  یگانگی  پـیغمبرانی  است‌ کـه  چنین  امانتی  را  به  عهده‌ گرفته‌اند  و  برای  انسانها  به  ارمغان  آورده‌اند.  هر  نوع  کفری  نسبت  به  یگانگی  پیغمبران  یا  یگانگی  رسالت  آسمان‌،  در  حقیقت‌ کفر  است  نسبت  به  یگـانگی  یـزدان  جـهان‌،  و  بداندیشی  است  دربارۀ  مقتضیات  چنین  یگانگی  و  وحدانیّتی‌.  چه  آئین  آفریدگار  هستی  و  برنامۀ ‌کردگار  جهان  برای  مردمان‌،  از  نظر  پایه  و  اصول‌،  تغییرپذیر  نیست‌،  همانگو‌نه ‌که  منبع  آن‌،  یعنی  یزدان‌،  تغییرپذیر  نبوده  و  دگرگون  نمی‌شود.  این  است‌ که  روند  قرآنی  در  اینجا  دربارۀ ‌کسانی ‌که  می‌خواهند  میان  خدا  و  پیغمبرانش  جدائی  بیندازند،  یعنی  به  خدا  ایـمان  بیاورند  ولی  به  پیغمبرانش  ایـمان  نـیاورند،  و  دربارۀ کسانی ‌که  می‌خواهند  میان  پیغمبرانش  جدائی  بیندازند،  بدین  صورت  بعضی‏ها  را  بپذیرند  و  برخی‌ها  را  نپذیرند،  دربارۀ  هم  اینان  و  هم  آنان  می‌فرماید:

(إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ ).

آنان  کسانیند  که  به  خدا  و  پیغمبرانش  ایمان  ندارند.  روند  قرآنی‌،  جدائی  اندازی  میان  خدا  و  پیغمبرانش‌،  و  جداسازی  بعضی  از  پیغمبران  از  برخی  دیگر،  بی‌ایمانی  نسبت  به  خدا  و  پیغمبرانش  بشمار  می‌آورد.

ایمان  وحدتی  است ‌که  قابل  تجزیه  نیست‌.  ایمان  به خدا،  ایمان  به  یگانگی  او  است‌.  یگانگی  خـدا  نـیز  مقتضی  یگانگی  آئینی  است‌که  برای  مردمان  پسند کرده  است‌،  و  رضایت  دارد که  انسانها  همگی  به  عنوان  مجموعه‌ای  حیات  و  زندگی  خود  را  بر  پایۀ  آن  بنیاد گذارند.  همچنین  مقتضی  یگانگی  پیغمبرانی  است‌ که  این  آئین  را  از  سوی  خدا  آورده‌اند،  نه  این‌ که  آن  را  از  پیش  خود  ساخته‌اند  و  بدون  خواست  و  وحی  یزدان  به  مـردمان  نـموده‌انـد.  همچنین  مقتضی  یگانگی  موضعی  است ‌که  باید  در  برابر  همۀ  پیغمبران  در  پیش‌ گرفت‌.  راهی  به  سوی  جداسازی  این  یگانگی  هم  در  میان  نمی‏باشد،  مگر  راهی ‌که ‌کفر  مطلق  نام  دارد،  هر  چند  طرفداران  تفکیک ‌گمان  برند که  ایشان  به  بعضی‌ها  ایمان  دارند  و  به  برخی‌ها  ایمان  ندارند!  سزا  و  جزای  چنین  کسانی  در  پیشگاه  یـزدان  جهان  عذاب  خوارکننده‌ای  است  که  خداونـد  برای  جملگی  آنان  تهیّه  دیده  است  و  آماده کرده  است‌:

(أُوْلَـئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ حَقّاً وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً) (151)

آنان  جملگی  بیگمان  کافرند،  و  مـا  برای  کافران  عذاب  خوار  کننده‌ای  فراهم  آورده‌ایم‌.

امّا  (‌مسلمانان‌)  کسانیند  که  جهان‌بینی  اعتقادی  ایشـان  مشتمل  بر  ایمان  به  یزدان  و  جملگی  پیغمبران  او  است‌،  بدون  جدائی  اندازی  میان  انبیاء‌.  همۀ  انـبیاء  را  قبول  دا‌رند،  و  همگان  محترم  در  پیش  ایشـانند.  همۀ  ادیـان  آسمانی  را  حقّ  می‌دانند،  مادام‌ که  تحریف  و  تغییر  بدا‌نها  راه  نیافته  ا‌ست‌.  وقتی  هم  تحریف  و  تغییر  به  آئینی  خزید،  دیگر  دین  آسمانی  بشمار  نمی‌آید،  هر  چند که  بخشی  یا  بخشهائی  در  چنین  آئـینی  بد‌ون  تـغییر  و  تحریف  مانده  باشد.  زیرا  دین  ساختار  یگانه‌ای  است‌.  مسلمانان  کار  را  چنان ‌که  در  حقیقت  بوده  است  پـیش  چشــم  می‌دارنـد:  خد‌اونـدگار  را  یگانه  می‌دانـند.  خداوندگار  یگانه‌ای  که  دین  یگانه‌ای  را  برای  انسانها  انتخاب  فرموده  است  و  برا‌زندۀ  ایشان  دیده  است  و  خود  بدان  خوشنود  ا‌ست‌.  برای  زندگانی  مـردمان  برنامۀ  یگانه‌ای  را  تهیّه  و  تنظیم  نموده  است‌،  و  این  دین  یگانه  را  و  این  برنامۀ  یگانه  را  توسط  پیغمبران  خـود  برای  مردمان  روانه  کرده  است‌.  از  دیدگاه  مسلمانان  کاروان  ایمان  به  هم  متّصل  و  ناگسـیختنی  است‌.  قافله‌سالاران  این‌ کاروان‌،  نوح  و  ابراهیم  و  موسی  و  عیسی  و  محمّد  و  ابراهیم  و  سایر  برادران  انبیاء  صَـلواتُ  الله  و  سَلامهُ  علیهم ‌جیعاً  نام  ایشان  هسـتند.  حسب  و  نسب  همۀ  مسلمانان  بدین  کاروان  بهم  پیوسته  می‌رسد،  کاروانی  که  از  دیرباز  در گذرگاه  زمان  در  حرکت  بوده  است‌.  هم  اینک  مسلمانان  این  امانت  ارزشمند  بزرگوار  را  بدست  گرفته‌اند،  و  وارثان  این  خیر  عظیم  ناگسیخته  در  طول  این  راه  مبارک‌ گشته‌اند.  نه  تفرقه‌ای  در  این  کاروان  به  رسـمیّت  می‌شناسند،  و  نه  از  ایـن ‌کـاروان  عـزلت  می‌گزینند،  و  نه  از  این‌ کاروان  می‌گسلند.  میراث  دیـن  حقّ  تنها  و  تنها  بدیشان  رسیده  است  و  بس.  چیزی ‌که  به  دست  ایشان  نرسیده  است  و  در  پیش  دیگران  مانده  ا‌ست‌،  جز  پوچی  و گمراهی  نیست‌.

این  همان  (‌اسلام‌)  راستینی  است  که  یـزدان  از  کسی  آئینی  جز  آن  را  نمی‏پذیرد.  (‌مسلمانان‌)  هم  همان  کسانیند  که  شایستۀ  پاداش  خداوندند  بر کارهائی  که  کرده‌اند،  و  بایستۀ  مغفرت  و  مرحمت  خداونـدند  در  چیزهائی ‌که  در  آنها کو‌تاهی  نموده‌اند:      

(أُوْلَـئِکَ سَوْفَ یُؤْتِیهِمْ أُجُورَهُمْ وَکَانَ اللّهُ غَفُوراً رَّحِیماً )(152(

آنان  کسانیند  که  خدا  بدانان  پاداش  و  مزدشان  را  خواهد  داد،  و  خداوند  بسیار  آمرزنده  و  بسیار  مهربان  است  (‌و  لغزشها  و  اشتباهاتی  هم  اگر  داشته  باشند،  مـورد  عفو  قرار  می‌دهد)‌.

اگر  اسلام  این  اندازه  در  یگانگی  عـقیدۀ  به  یـزدان  و  پیغمبرانش  سختگیری  می‌کند،  بدان  خاطر  است‌ که  این  یگانگی‌،  اساس  جهان‌بینی  شـایستۀ  مؤمن  در  بارۀ  خداوندگار  بزرگوارش  را  تشکیل  می‌دهد.  هـانگونه ‌که  یگانگی‌،  پایۀ  بنیادین  جهان  منظّمی  است  که  دستخوش  دوگانگی  و  چندگانگی  و  تصادف  و  تصادم  نیست‌.  در  حقیقت  یگانگی  عقیده‌ای  است  که  سزاوار  انسانی  است  که  در گسترۀ  سترگ  هستی  به  هر  چیز  و  هر کجا  بنگرد،  یگانگی  قانون  حاکم  بر  جهان  را  می‏‎بیند.  یگانگی،  جهان‌بینی  راستینی  است‌ که  تضمین  می کند  همۀ  مؤمنان  را  در کاروان  یکتائی ‌گرد  آورد،  و  آنـان  یکپارچه  در  برابر  صفو‌ف‌ کافران  بایستند،  و  به  نـام  یگانه  حزب  یزدان‌،  در  برابر  همۀ  احزاب‌ گوناگون  شیطان‌،  استوار  و  پایدار  بمانند  ...  چنین  صف  یکپارچه‌ای  و  حزب  یگانه‌ای‌،  هرگز  صف  پـیروان  باورهای  واژگونه  و  حزبهای  آئین‌های  تحریف  شده  نیست‌،  هر  چند  چنین  باورها  و  آئین‌هائی  اصل  آسمانی  داشته  باشند.  بلکه  چنین  صفی  و  حزبی،  صف  و  حزبی  است‌ که  دارندگان  ایمان  راستین  و  پیروان  عقیدۀ  درستی  باشند،  ایـمان  راستین  و  عقیدۀ  درستی‌ که  انـحراف  و کجروی  بدان  وارد  نشده  باشد.

از  اینجا  است  که  (‌اسلام‌‌)  در  اصـل  (‌دیـن‌)  است‌،  و  (‌مسلمانان‌)  بهترین  ملّتی  هستند که  به  سود  مردمان  آفریده  شده‌اند.  البتّه  مسلمانانی  مراد  است  که  دارای  عقیدۀ  صحیح  و  باور  راستین  باشند،  و  بدین  عقیده  و  باور  عمل‌ کنند،  نه  آن  کسانی ‌که  در  خانوادۀ  مسلمانان  زاده‌اند،  و  نه  کسانی  که  زبانشان  واژۀ  اسلام  را  در  دهان  می‌جود  و  می‌چرخاند!

با  توجّه  بدین ‌گفتار  روشن  می‌گردد:  آنان ‌که  میان  خدا  و  پیغمبرانش  جدائی  می‌اندازند،  و  آنـان ‌که  برخی  از  پیغمبران  را  از  بعضی  دیگر  جدا  می‌سازند،  چه  کسانی  هستند.  آن  کسانی  که  از کاروان  ایـمان  می‌گسلند،  و  یگانگی  و  وحدتی  را  پراکنده  می‌دارند  و  متفرّق  می‌کنند  که  خدا  آن  را گرد  آورده  است  و  یکپارچگی  بخشیده  است‌،  و  وحدانیّتی  را  نمی‌پذیرند که  ایمان  به  یزدان  بر  آن  پا  بر  جا  و  استوار  است‌.

*

روند  قرآنی  بعد  از  اسـتقرار  ایـن  قاعدۀ  اسـاسی  در  جهان‌بینی  اسلامی  راجع  به  حقیقت  ایمان  و  حقیقت  کفر  نسبت  به  پیغمبران  و  پیغمبریها،  به  بررسی  برخی  از  موضعگیریهای  یهودیان  در  این  زمینه  می‌پردازد،  و  از  بدگوئی  آشکاری‌ که  این  درس  بدان  آغاز گردیده  است‌،  سخن  می‌راند.  آنگاه  یهودیان  را  در  برابر  موضعگیری  ایشان  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  و پیغمبری  او  بیم  می‌دهد،  و  استهزائی  را  نکوهش  می‌کند که  در  حقّ  پیغمبر  داشتند  و  تمسخرکنان  ازاو  درخو‌است  نزول  آیات  و  معجزات  و  نشانه‌هائی  می‌کردند.  روند  قرآنـی  ایـن  موضعگیری  ایشان  را  با  موضـعگیری  آنان  با  پیغمبر  خود  موسی  علیه السّلام  در کنار  هم  قرار  میدهد.  سپس  موضعگیری  ایشان  را  با  عیسی  و  مادرش  مریم‌،  و  پـیغمبر  اسلام  صلّر الله علیه وآله وسلّم  بیان  می‌دارند.  در  پرتو  این  مقایسه  و  سنجش‌،  یهودیان  بر  یک  سرشت  در  همۀ  ادوار  تاریخ  خود  و  در  میان  همۀ  نسل‌های  پیاپی  خویش  دیده  می‌شوند.  رونـد  قرآنـی  میان  نسلی‌ که  با  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  روبرو  شده‌اند،  و  نسلی  که  با  عیسی  علیه السّلام  رویاروی ‌گشته‌اند،  و  نسلی ‌که  قبلاً  با  موسی  علیه السّلام  روبرو  شده  بودند،  اتّحاد  برقرار  می‌سازد،  تا  این  معنی  را  مؤکّد  فرماید،  و  از  چنین  سرشتی  پرده  به  کنار  زند  و  ماهیّت  آن  را  آشکار  نماید:

(یَسْأَلُکَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَن تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتَاباً مِّنَ السَّمَاءِ فَقَدْ سَأَلُواْ مُوسَى أَکْبَرَ مِن ذَلِکَ فَقَالُواْ أَرِنَا اللّهِ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُواْ الْعِجْلَ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ فَعَفَوْنَا عَن ذَلِکَ وَآتَیْنَا مُوسَى سُلْطَاناً مُّبِیناً (153) وَرَفَعْنَا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمِیثَاقِهِمْ وَقُلْنَا لَهُمُ ادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّداً وَقُلْنَا لَهُمْ لاَ تَعْدُواْ فِی السَّبْتِ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقاً غَلِیظاً (154) فَبِمَا نَقْضِهِم مِّیثَاقَهُمْ وَکُفْرِهِم بَآیَاتِ اللّهِ وَقَتْلِهِمُ الأَنْبِیَاءَ بِغَیْرِ حَقًّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللّهُ عَلَیْهَا بِکُفْرِهِمْ فَلاَ یُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِیلاً (155) وَبِکُفْرِهِمْ وَقَوْلِهِمْ عَلَى مَرْیَمَ بُهْتَاناً عَظِیماً (156) وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللّهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَـکِن شُبِّهَ لَهُمْ وَإِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُواْ فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ یَقِیناً (157) بَل رَّفَعَهُ اللّهُ إِلَیْهِ وَکَانَ اللّهُ عَزِیزاً حَکِیماً (158) وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلاَّ لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً(159) فَبِظُلْمٍ مِّنَ الَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ طَیِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِیلِ اللّهِ کَثِیراً (160) وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُواْ عَنْهُ وَأَکْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ مِنْهُمْ عَذَاباً أَلِیماً) (161)

اهل  کتاب  از  تو  می‌خواهند  که  (‌اگر  پیغمبری‌،  یکـجا)  کـتابی  را  از  آسـمان  بـر  آنـان  نـازل  کنی‌.  (‌البتّه  ایـن  درخواست‌،  استهزاء  و  بهانه‌ای  بیش  نیست‌)  چرا  کـه  از  موسی  چیز  بزرگتر  از  این  را  خواستند  و  گفتند:  خدا  را  آشکارا  به  ما  نشان  بـده‌.  بـه  خـاطر  ایـن  ستم‌،  صـاعقه  ایشان  را  فرا  گرفت  (‌و  نابودشان  کرد.  گناه  بدتر  و  رسوا  کننده‌تر  آنان  این  است  که‌)  پس  از  آن  همۀ  دلائل  روشنی  (‌چون‌:  تبدیل  عصا  به  اژدها،  و  ید  بیضا،  و  شکافتن  دریا)  که  برای  آنان  آمد  (‌و  خود  شاهد  نمودن  معجزات  موسی  به  فرعون  و  فرعونیان  بودند)  گوساله  (‌سامری‌)  را  (‌به  خدائی‌)  گرفتند!  ولی  ما  از  این  (‌گوساله‌پرستی  پس  از  توبۀ  ایشان‌)  درگذشتیم  و  بـه  موسی  حجّت  روشنی  دادیم  (‌که  با  آن  بتواند  آنان  را  هدایت  کند)‌.  و  برای  گرفتن  پیمان  از  ایشان‌،  کوه  طور  را  بـالای  سـرشان  (‌همچون  سایه‌بانی‌)  نگاه  داشتیم  (‌و  از  آنان  پیمان  گرفتیم  که  به  دستورات  تورات  عمل  کنند،  و  آنـان  هم  پذیرفتند)  و  بـدیشان  گفتیم‌:  سـجده  کنان  وارد  در  (‌بیت‌المقدس‌،  اریحاء‌،  ایـلیاء  و  ...)  شـوید.  و  بـدیشان  گفتیم‌:  در  روز  شنبه  (‌به  شکار  مـاهی  نپردازید  و  از  انـجام  فرمان‌)  سرپیچی  نکنید.  و  (‌در  برابر  همۀ  ایـنها)  از  آنـان  پـیمان  مؤکّدی  گرفتیم.  (‌خداوند  بر  آنان  خشم  گرفت‌)  به  خاطر  ایـن  که  پیمانشان  را  شکستند  و  به  آیـات  خدا  کفر  ورزیدند  و  پیغمبران  را  به  ناحق  کشتند  و  (‌بـر  گمراهی  خود  پـافشاری  کردند  و  از  روی  استهزاء‌)  گفتند  که‌:  دلهایمان  در  غلاف  (‌و  پرده‌هائی‌)  است  (‌که  پند  و  اندرز  کسی  بدان  راه  ندارد.  نه  چنین  است‌)  بلکه  خـداونـد  به  سبب  کفرشان  (‌انکار)  که  بر  دلهایشان  مهر  زده  است  و  ایـن  است  که  جـز  گروه  انـدکی  (‌از  ایشان‌)  ایمان  نمی‌آورند.  و  (‌خداوند  بر  آنان  خشم  گرفت‌)  به  سبب  کفر  ورزیـدنشان  و  افترای  بزرگی  که  بر  مریم  بسـتند  و  (‌خداوند  بر  آنان  خشم  گرفت  به  سبب  این  که  از  روی  استهزاء  و  سخریه‌)  می‏‎گفتند  که  ما  عیسی  پسر  مریم‌،  پپغمبر  خدا  را  کشتیم‌!  در  حالی  که  نه  او  را  کشتند  و  نه  به  دار  آویـختند،  و لیکن  بر  آنـان  مشتبه  شد  و  (‌متردّد  گردیدند  که  آیا  عیسی  یا  دیگری  را  کشته‌اند  و  در  این  باره  با  همدیگر  اختلاف  نظر  پیدا  کردند  و)  کسانی  که  دربارۀ  او  اختلاف  پـیدا  کردند  (‌جملگی‌)  راجع  بدو  در  شکّ  و  گمانند  و آگاهی  بدان  ندارند  و  تنها  به  گمان  سخن  می‏‎گویند  و  (‌باید  بدانند  که‌)  یقیناً  او  را  نکشته‌اند  (‌و  قطعاً  مقتول  کس  دیگری  بوده  است‌)‌.  بلکه  خداونـد  او  را  (‌از  دست  آنان  رهاند  و  پس  از  گذشت  روزگاری  که  خود  می‌داند،  وی  را  می‌راند  و)  در  پیش  خود  به  مرتبۀ  والائی  رساند.  و  خداوند  چیره  (‌است  و  بر  هر کاری  توانا  است‌،  و)  حکیم  است  (‌و  هـر  چیزی  را  بـرابـر  حکـمتی  انـجام  می‌دهد،  و  سنجیده  عمل  می‌کند)‌.  و  کسی  از  اهل  کتاب  نیست  مگر  این  که  پیش  از  مرگ  خود  (‌در آن  دم  کـه  در  آستانۀ  مرگ  قرار  می‏‎گیرد  و  ارتـباط  او  بـا  این  جـهان  ضعیف  و  با  جهان  بعد  از  مرگ  قوی  می‏‎گردد  و  پرده‌ها  تا  اندازه‌ای  از  برابر  چشمش  کنار  می‌رود  و  بسیاری  از  حقائق  را  می‌بیند)  به  عیسی  ایمان  می‌آورد  (‌امّا  دیگر  چه  سـود،  فـرصت  از  دست  رفـته  است  و  ایـمان  و  تـوبه  ناپذیرفته  است‌)‌،  و  روز  رستاخیز  گواه  بر  آنان  خواهـد  بود  (‌و  شهادت  می‌دهد  که  او  تنها  بنده  و  فرستادۀ  خدا  بوده  است  و  رسالت  آسمانی  را  رسانده  است‌)‌.  به  خاطر  جور  و  ستمی  که  از  یهودیان  سـر  زد  و  (‌به  خصوص‌)  به سبب  این  که  بسی  از  راه  خدا  (‌مـردمان  را)  بازداشتند،  (‌برای  تنبیه  ایشان‌،  قسمتی  از)  چیزهای  پاکیزه  را  که  بر  آنان  حلال  بود،  حرام  کردیم‌.  و  (‌همچنین  بر  آنان  برخی  از  چیزهای  پاکیزه  و  حلال  را  حـرام  کردیم‌)  بـه  خـاطر  دریـافت  ربـا  (‌و  ربـاخواری‌)‌،  در  حـالی  که  (‌بـر  زبـان  پپغمبران‌)  از  آن  نهی  شده  بودند،  و  به  سبب  خوردن  مال  مردم  به  نـاحق‌،  و  مـا  بـرای  کــافران  ایشـان  عذاب  دردناکی  را  آماده  کرده‌ایم‌.

در  جــزیرة العـرب  یــهودیان  مـوضعگیری  خصمانۀ  آشکاری  را  دربارۀ  اسلام  و  پیغمبر  اسـلام  در  پـیش  گرفتند.  مـوضعگیری  خصمانۀ  آشکاری‌ که  در  آن  خـواری  و  شکست  مسلمانان  را  دنبال  می‌کردند  و  سرنگو‌نی  اسلام  را  می‌خواستند.  نیرنگ  پنهانی  شبانه  و  توطئه‌گرانۀ  پیوسته‌ای  را  آغازیدند،  نیرنگ  ناپاکی  که  قرآن  به  تفصیل  از  آن  سخن  راند‌ه  است‌.  مـا  در  سوره‌های  بقره  و  آل  عمران،  و  در  این  سوره  نیز  قبلاً  در  جزء  پنجم‌،  به  بررسی  آن  پرداختیم‌.  این  توطئه  و  نیرنگی  که  در  اینجا  آیات  قرآنی  بیان  می‌دارند،  نـوع  و  شکل  دیگری  از  همان  جنس  است‌.

یهودیان  استهزاء‌کنان  از  پیغمبر  خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌خواستند  که  کتابی  را  برای  آنـان  از  آسمان  بیاورد  و  بد‌یشان  بنماید.  کتاب  نوشته  شده‌ای  را  برایشان  بیاورد  که  بتوانند  آن  را  ببینند  و  با  دستهایشان  لمس‌ کنند:

(یَسْأَلُکَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَن تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتَاباً مِّنَ السَّمَاءِ ).

اهل  کتاب  از  تو  می‌خواهند  کـه  (‌اگـر  پـیغمبری‌،  یکجا)  کتابی  را  از  آسمان  بر  آنان  نازل  کنی‌.

یزدان  منّان‌،  به  جای  پیغمبرش‌،  پاسخ  آنان  را  می‌دهد.  بر  او  و  بر  مسلمانانی‌ که  با  یهودیان  رویاروی  بوده‌اند،  صفحه‌ای  از  تاریخ  یهودیان  را  برمی‌خوانـد که  با  پیغـمبرشان  و  رهبرشان  و  نجات  دهنده‌شان  موسی  علیه السّلام  داشته‌اند،  آن  کسی  که  گمان  می‏‎برند  بدو  ایمان  دارند،  ولی  به  عیسی ‌که  بعد  از  او  آمده  است‌،  و  همچنین  به  محمّد  ایمان  ندارند!

این  سرشت‌،  سرشت  تازۀ  ایشان  نیست‌،  و  تنها  قالب  این  گروه  ویژه  نمی‏باشد.  بلکه  این  از  دیرباز  سرشت  ایشان  بوده  است‌.  آنان  همسان  همان  کسانیند که  در  روزگار  موسی  علیه السّلام  پیغمبرشان  و  رهبرشان  و  نجات  دهنده‌شان  می‌زیستند.  آنان  دارای  همان  غلظت  احسـاس  کهن‌،  و  شعو‌ر  بی جوش  و  خروش  پیشین  هستند.  ایشان  چیزی  جز  محسوسات  را  درک  نـمی‌کنند.  آنـان‌ کسـانیند که  خواستار  لغزش  مسلمانان  و  به  رنج  انداختن  ایشان  بوده  و  هستند  و  جز  با  زور  و  فشار  فرمان  نمی‌پذیرند  و  رام  نمی‌گردند. کفرشان  و  عذرشان  همان  است‌ که  بود.  هـر  چه  زودتر  از  عهد  و  پیمانی‌ که  بسته‌اند  و  قول  و  قراری  که  داشته‌اند،  برمی‌گردند  و  پیمان  شکنی  می‌کنند.  پیمان  شکنی  نه  تنها  با  مردمان‌،  بلکه  حتّی  با  یـزدان  جـهان  و  آفریدگار  خو‌دشان‌.  دل  سنگینشان  همان  است  و  تهمت  و  بهتانشان  نیز  همان‌!  تحقیق‌ گفتار  برایشان  اهمّیّتی  ندارد.  از  بیان  آشکار  زشتی‌ها  و  پلشتی‌ها  نمی‌پرهیزند.  آنان  در  حرص  و  آزی که  به  اموال  و  دارائی  جهان  دارند،  و  در  خوردن  به  ناحقّ  اموال  مردمان‌،  و  در  رویگردانی  از  فرمان  یزدان  و  پشت‌ کردن  به  اجر  و  پاداشی  که  در  پیشگاه  خداونـد  سبحان  است‌،  همانهائی  هسـتند  که  بوده‌اند.

این  یورش‌،  تاختی  است ‌که  یهودیان  را  رسوا  می‌سازد  و  پرده  از  ناپاکیشان  برمی‏دارد.  نیرومندی  این  یورش  و  دگرگونی  شیوه‌ها  و  راههای  آن‌،  دالّ  بر  چیزهائی  است  که  چنان  موضعی  برای  رویاروئی  و  نـبرد  با  نیرنگ  ناپاک  یهودی  می‌طلبید،  نیرنگ  دربارۀ  اسلام  و  پیغمبر  اسلام  در  آن  زمان‌.  یهودیان  این  نبرد  ناپاک  و  توطئۀ  کینه‌توزانه  را  تا  به  امروز  پیوسته  بر  ضدّ  ایـن  دیـن  و  پیروان  این  آئین‌،  انجام  داده‌اند  و  انجام  می‌دهند.

(یَسْأَلُکَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَن تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتَاباً مِّنَ السَّمَاءِ ).

اهل  کتاب  از  تو  می‌خواهند  که  (‌اگر  پـیغمبری‌،  یکــجا)  کتابی  را  از  آسمان  بر  آنان  نازل  کنی‌.

از  ایـن  سـختگیری  و  بـهانه‌جوئی‌ گناهی  مـتوجّه  تو  نمی‌گرد‌د،  و  چنین  چیزی ‌کمیاب  و  شگفت  نیست‌:

(فَقَدْ سَأَلُواْ مُوسَى أَکْبَرَ مِن ذَلِکَ فَقَالُواْ أَرِنَا اللّهِ جَهْرَةً ).

از  موسی  چیز  بزرگتر  از  این  را  خواستند  و  گفتند:  خـدا  را  آشکارا  به  ما  نشان  بده‌.

معجزات  روشنی ‌که  خداونـد  آنـها  را  تـوسط  موسی  پیغمبر  خودشان  بدیشان  نمود،  حسّ  و  شعو‌ر  ایشـان  را  لمس  نکرد  و  نپسود،  و  وجدان  آنان  را  بیدار  ننمود،  و  دلهایشان  را  به  ا‌طمینان  و  تسلیم  نرا‌ند  و  نرساند.  ایـن  است‌ که  ناگهان  آنان  درخواست  می‌کنند که  خدا  را  آشکارا  ببینند!  این  درخواستی  است ‌که  از  خو‌دخواهی  و  خودبزرگ  بینی  سرچشـمه  نمی‌گیرد.  خودخواهی  و  خودبزرگ‌بینی  هم  از  دلی  برنمی‌خیزد  که  خوشی  ایمان  آمیزۀ  آن  شده  باشد،  یا  آمادگی  پذیرش  ایمان  را  داشته  باشد.

(فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ).

به  خاطر  چنین  سـتمی  که  از  ایشــان  سـر  زد،  صـاعقه  ایشان  را  فرا  گرفت.

ولی  با  این  وجود  یزدان  سبحان  آنان  را  بخشید،  و  دعای   موسی  علیه السّلام  و  تضرّع  و  زاری  او  در  پیشگاه  باری  تعالی  را  پذیرفت‌،  همانگونه ‌که  در  سورۀ  دیگری  بیان  شده  است‌:

(فلما أخذتهم الرجفة , قال:رب لو شئت أهلکتهم من قبل وإیای . أتهلکنا بما فعل السفهاء منا ؟ إن هی إلا فتنتک تضل بها من تشاء وتهدی من تشاء . أنت ولینا فاغفر لنا وارحمنا وأنت خیر الغافرین . واکتب لنا فی هذه الدنیا حسنة وفی الآخرة . إنا هدنا إلیک . . .).

هنگامی  که  زمین  لرزه  آنان  را  فرا  گرفت،  مـوسی  گفت‌:  پروردگارا!  اگر  می‌خواستی  مـی‌توانستی  آنـان  و  مـرا  پیش  از  این  نیز  هلاک  کنی  (‌تا  بنی‌اسرائیل  هلاک  آنان  را  خـود  مـی‌دیدند.  ولی  اینک  مـرا  بـه  قتل  ایشـان  متّهم  می‌سازند)‌.  آیا  ما  را  به  سبب  کاری  که  بـی‌خردان  مـا  کرده‌اند  هلاک  می‌سازی‌؟  (‌خداوندا!  ما  را  به  گناه  آنـان  مگیر)‌.  این  (‌درخواست  نابجای  رؤیت‌،  یا  وقوع  زلزله‌،  یا  کار  گوساله  پرستی‌)  جز  آزمایش  تو  چیز  دیگری  نیست  که  به  سبب  آن  (‌برابر  قوانین  و  سنن  یزدان  و  گسترده  در  پهنۀ  جهان‌)  هر  کس  را  بخواهی  (‌و  مستحقّ  بـدانـی‌)  گمراه  مـی‌سازی‌،  و  هـر  کس  را  بـخواهـی  (‌و  شـایسته  بدانی‌)  هدایت  می‌کنی‌.  تو  سرپرست  ما  هستی‌،  پس  بر  ما  ببخشای  و  بـه  مـا  رحـم  فرمای‌،  چرا  کـه  تـو  بـهترین  آمرزندگانی‌.  و  برای  ما  در  این  دنیا  و  آن  دنیا  (‌زند‌گی‌)  نیکی  مقرّر  دار  (‌که  سـروری  و  تـوفیق  طاعت  در  ایـن  سرای‌،  و  سعادت  ناشی  از  رضایت  و  عنایت  تو  در  آن  سرای  است‌)  چرا  که  ما  (‌توبه  نموده‌ایم  و)  به  سـوی  تـو  بازگشت  کرده‌ایم  ... (اعر‌اف  /  ١٥٥  و 156) 

(ثُمَّ اتَّخَذُواْ الْعِجْلَ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ).

 پس  از  آن  همه  دلائل  روشنی  (‌چون‌:  تبدیل  عصا  بـه  اژدها،  و  ید  بیضا،  و  شکافتن  دریا)  که  برای  آنان  آمد  (‌و  خـود  شـاهد  نمودن  مـعجزات  مـوسی  بـه  فرعون  و  فرعونیان  بودند)  گوساله  (‌سامری‌)  را  (‌به  خدائی‌)  گرفتند!.

گوساله  زرّینی  را  پرستیدند که  سامری  آن  را  برایشان  ساخت‌.  آن  را  از  طلاهائی  ساخت ‌که  نیرنگبازانه  از  زنان  مصریها  به  امانت ‌گرفته  بودند،  بدانگاه ‌که  از  مـصر  بیرون  مـی‌رفتند.  همین ‌که ‌گوساله  ساخته  شد،  در  مقابلش‌ کرنش  بردند  و  به  پرستش  آن  پرداختند!  زمانی  که  موسی  از  پیش  ایشان  برای  مـناجات  پروردگارش  رفت  تا  در  موعدی ‌که  خدا  برا‌ی  ا‌و  تعیین ‌کرده  بود  به  مناجات  پردازد،  و  پروردگار  الواحی  را  بر  او  نازل  فرماید که  دربرگیرندۀ  هدایت  و  نور  بودند،  بنی‏اسرائیل  گوساله  را  خدای  خود کردند.

(فَعَفَوْنَا عَن ذَلِکَ ).

مـا  از  ایـن  (‌گوساله‌پرستی  پس  از  توبۀ  ایشـان‌)  درگذ‌شتیم‌.

امّا  یهودیان  همان  یهودیانند!  جز  زور  و  بیم  در  ایشـان  نمی‏‎گیرد  و  فائده‌ای  به  حالشان  ندارد:

وَآتَیْنَا مُوسَى سُلْطَاناً مُّبِیناً (153) وَرَفَعْنَا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمِیثَاقِهِمْ وَقُلْنَا لَهُمُ ادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّداً وَقُلْنَا لَهُمْ لاَ تَعْدُواْ فِی السَّبْتِ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّیثَاقاً غَلِیظاً (154)

به  موسی  حجّت  روشنی  دادیم  (‌که  با  آن  بتواند  آنان  را  هدایت  کند)‌.  و  برای  گرفتن  پیمان  از  ایشان‌،  کوه  طور  را  بالای  سرشان  (‌همچون  سایه‌بانی‌)  نگاه  داشتیم  (‌و  از  آنان  پپمان  گرفتیم  که  به  دستورات  تورات  عمل  کنند،  و  آنان  هم  پذیرفتند)  و  بدیشان  گفتیم‌:  سجده  کنان  وارد  در  (‌بیت‌المقدس‌،  اریحاء‌،  ایلیاء  و  ...)  شوید.  و  بدیشان  گفتیم‌:  در  روز  شنبه  (‌به  شکار  ماهی  نپردازید  و  از  انجام  فرمان‌)  سرپیچی  نکنید.  و  (‌در  برابر  همۀ  اینها)  از  آنان  پیمان  مؤکّدی  گرفتیم.

سلطه  و  قدرت  روشنی ‌که  یزدان  به  موسی  عطاء  فرموده  است  -  به  ظنّ  غالب  -  شریعتی  است‌ که  الواح  مشتمل  بر  آنها  بودند.  زیرا  شریعت  یزدان‌،  سلطه  و  قـدرتی  از  سلطه  و  قدرت  یزدان  است‌.  هر  شریعتی  هم  بجز  شریعت  یزدان‌،  خداوند  بدان  سلطه  و  قدرتی  را  نداده  است‌،  و  در  آن  سلطه  و  قدرتی  بر  دلها  به  ودیعت  ننهاده  است‌.  ایـن  ا‌ست‌ که  دلها  شرائع  و  قوانینی  را  خوار  و  ناچیز  می‌دارند  که  انسانها  آن  را  برای  خودشان  وضع‌ کرده  باشند.  دلها  هرگز  چنین  شرائع  و  قوانینی  را  اجراء  نمی‌کنند،  مگر  این  که  نگهبان  ایشان  را  بپاید  و  شمشیر  جلّاد  بر  سرشان  فرود  آید.  امّا  شریعت  یزدان‌،  دلها  در  برابـرش ‌کرنش  می‌کنند  و  به  رکوع  و  سجده  می‌روند.  چنین  شریعتی  شکوه  و  هیبتی  در  اندرونها  دارد.

لیکن  یهودیانی‌ که  دلهایشان  مزۀ  ایمان  را  نچشیده  بود،  تسلیم  چیزهائی  نشدند که  در  الواح  بود.  در  اینجا  زور  مادّی  محسوسی ‌که  مناسب  با  سـرشت  خشـن  و  دل  سنگین  ایشان  بود گریبانگیرشان‌ گردید.  بناگاه  صخره‌ای  را  دیدند که  بالای  سرشان  آویـزان  است  و  هر  آن  بر  سرشان  فرود  آید،  اگر  تسلیم  نگردند  و  فرمان  نپذیرند  و  تعهّد  نکنند که  عهدی  را  مراعات  دارند که  با  خدای  خود  بسته‌اند،  و  به  تکالیف  و  وظائفی  عمل  نکنند که  بر  ایشان  در  الواح  تعیین  و  واجب‌ گشته  است‌.  بدین  هنگام  تسلیم  فرمان  شدند،  و  عهد کردند  و  پیمان  بستند،  پیمان  سخت  و  مؤکّدی.  روند  قرآنی  چنین  پیمانی  را  با  همین  صفت  سخت  و  مؤکّد  بیان  می‌فرماید  تا  صحنه  همنواخت‌ گردد  با  سختی  همان  صخرۀ  آویزان  بر  بالای  سرشان‌.  همچنین  همآوا  شود  با  سختی  دلهائی ‌که  در  سینه‌هایشان  قرار  دارد.  سپس  همراه  با  این  همنواختی  و  همآوائی‌،  معنی  تنومندی  و  اسـتواری  و  پابرحائی  را  چاشنۀ  صحنه  می‌سازد،  به  همان  روالی ‌که  قرآن‌ کریم  به  هنگام  تعبیر  مضامین  به  تصویر  می‌کشد،  و  مفاهیم  ذهنی  را  در  شکل  و  قالب  محسوسات  پیش  چشم  می‌دارد  و  می‌نمایاند^[1]‌.  در  ایـن  پـیمان  آمد‌ه  است ‌که  :  سجده‌کنان  وارد  بیت‏المقدس  شوند.  روز  شنبه  را  گرامی  دارند‌،  روزی  که  درخواست ‌کرده‌اند که  در  آن  جشن  بگیرند  و  عید  ایشان‌ گردد...  امّا  چه  چیز  روی  داد  و  چه  شد؟  همین‌ که  ترس  و  هراس  از  ایشان  بدور گشت‌،  و  زوری  بر  ایشان  نماند،  از  زیر  بار  پیمان  سختی ‌که  بسته  بودند  بدر  رفتند  و  عهد  شکنی  کردند!  آیات  الهی  را  نپذیرفتند  و  بدانها  کفر  ورزیدند.  به  نـاحق  پیغمبران  یزدان  را  به  قتل  رساندند.  خودستائی  و  خودبزرگ  بینی  کردند  و گفتند:  دلهایمان  پند  و  موعظه‌ای  نمی‌پذیرد،  و  هیچ  سخنی  به  ژرفای  آن  فرو  نمی‌رود،  زیرا  در  برابر  هر  نوع  سخنی  به  درون  غلاف  و  غشائی  خزیده  است‌،  و  دریچة  خود  را  بر  روی  هر گونه  کلامی  بسته  است‌!  نیرنگهای  دیگری  از  این  قبیل  ورزیدند  و  بیهوده‌گوئیهای  دیگری  را  بر  زبان  راندند،  نیرنگها  و  یاوه‌سرائیهائی  که  یزدان  سبحان  آنها  را  برای  پیغمبرش  و  برای  مسلمانان  به  هنگام  رویاروئی  با  یهودیان‌،  در  روند  قرآن  بیان  می‌فرماید:

(فَبِمَا نَقْضِهِم مِّیثَاقَهُمْ وَکُفْرِهِم بَآیَاتِ اللّهِ وَقَتْلِهِمُ الأَنْبِیَاءَ بِغَیْرِ حَقًّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ).

 (‌خداوند  بر  آنان  خشم  گرفت‌)  به  خاطر  این  که  پیمانشان  را  شکستند  و  به  آیات  خدا  کفر  ورزیـدند  و  پـیغمبران  را  به  ناحقّ  کشتند  و  (‌بر  گمراهی  خود  پافشاری  کردند  و  از 

روی  اســـتهزاء‌)  گفتد  کـه‌:  دلهــایمان  در  غـلاف  (‌و  پرده‌هائی‌)  است  (‌که  پند  و  اندرز  کسی  بدان  راه  ندارد.  وقتی‌ که  می‌گویند:  (قُلُوبُنَا غُلْفٌ).  د‌لهایمان‌ در غلاف  (‌و پرده‌هائی‌)  است‌.  این‌ گفتاری  است که  با  آن  به  دعوت  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  پاسخ  می‌دادند‌،  برای  مأیوس ‌کردن  آن  جناب  از  ایمانشان  و  پذیرششان‌،  و  یا  این ‌که  این ‌گفتار  را  برای  تمسخر  دعوت  و  تبلیغی  بود که  متوجّه  ایشـان  می‌گردید،  و  بر‌ای  نازش  به  تکذیب  حقّ‌،  و  خودستائی  به ‌گوش  فرا  ندادن  و  نپذیرفتن  سـخنان  پیغـمبر  و  فرموده‌های  قرآن  بود.  و  یا  چنین‌ گفتار  ناروانی  را  به  زبان  می‌راندند  و  منظورشان  همۀ  این  چیزها  بود!  وقتی  که  سخن  بدینجا  می‌رسد،  روند  قرآنی  در  برابر  آنـان  می‌ایستد  و  بر  سرشان  فریاد  می‌زند  و  بدین‌ گفتار  نازیبا  و  ناروایشان  پاسخ  می‌گوید:

(بَلْ طَبَعَ اللّهُ عَلَیْهَا - بِکُفْرِهِمْ - فَلاَ یُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِیلاً-) (155)

بلکه  خداوند  به  سبب  کفرشان  (‌انکار)  که  بر  دلهایشان  مهر  زده  است  و  این  است  که  جز  گروه  اندکی  (‌از  ایشان‌)  ایمان  نمی‌آورند.

چنین  دلهائی‌،  بطور  سرشتی  در  غلاف  و  پرده‌ گذاشته  نشده‌اند.  بلکه  کفر  آنان  کارشان  را  به  جائی  کشـانده  است ‌که  یزدان  دلهایشان  را  مهر کند.  وقتی  هـم  مـهر  خدائی  بردلها  خو‌رد،  سخت  و  خشک  مـی‌گردند  و  در  پرده  قرار  داده  می‌شوند.  دیگر  چنین  دلهائی،  تر  و  تازگی  ایمان  را  احساس  نمی‌کنند،  و  شیرینی  آن  را  نمی‌چشند.  در  این  مرحله‌،  جز  اندکی  از  آنان  ایمان  نمی‌آورند.  آن  گروه  اندکی‌ که‌ کارشان  هنوز  بدانجا  نکشیده  است‌ که  سزاوار  این‌ کردند که  خدا  دلهایشان  را  مهر  زند.  آنـان  کسانی  بوده‌ا‌ند که  دریچۀ  دلهایشان  را  برای  پذیرش  حقّ  باز کرده‌اند  و  چشم  به  راه  ورود  آن  بوده‌اند.  سرانجام  خدا  ایشان  را  به  حقّ  رهـنمود  داشته  است  و  حقّ  را  نصیبشان  فرموده  ا‌ست‌.  آنان‌ گروه  انـدکی  از  یهودیان  بودند،  همچون  عبدالله  پسر  سلام‌،  و  ثعلبه  پسر  سعیه،  و  اسد  پسر  سعیه،  و  اسد  پسر  عبیدالله‌...

بعد  از  این  برداشت  و  پیرو،  روند  قرآنی  می‌پردازد  به  برشمردن  ا‌سباب  و  عللی ‌که  موجب‌ گشـته  است ‌که  یهودیان  در  دنیا  مستحقّ  تحریم  بعضی  از  چیزهای  پاک  کردند،  و  در  آخرت  آتش  دوزخ  برای  ایشان  فراهم  آید  و  بدیشان  تذکّر  داده  شود که  چنین  آتشی  در  انتظار  آنان  است‌:

(وَبِکُفْرِهِمْ وَقَوْلِهِمْ عَلَى مَرْیَمَ بُهْتَاناً عَظِیماً (156) وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللّهِ).

 (‌خداوند  بر آنان  خشم  گرفت‌)

 به  سبب  کفر  ورزیدنشان  و  افترای  بزرگی  که  بر  مریم  بستند  و  (‌خداوند  بر  آنـان  خشم  گرفت  به  سبب  این  که  از  روی  استـهزاء  و  سخریه‌)  می‏‎گفتند  که  ما  عیسی  پسر  مریم‌،  پپغمبر  خدا  را  کشتیم‌!.  روند  قرآنی  هر  زمان ‌که  از  منکری  از  منکران  ایشان  صحبت‌ کند،  با  چنین ‌کار  بد  و  ناپسندشان‌،  صفت‌ کفر  را  تکرار  می‌نماید.  وقتی‌ که  از کشته  شدن  به  ناحق  انبیاء  توسط  آنان  صحبت  می‌کند، ‌کفر  را  یادآور  می‏‎گردد.  قید  (‌به  ناحق‌)  بیان  واقعیّت  است‌،  والّا  هیچ  پیغمبری  جز  به  ناحق‌ کشته  نمی‌شود.  در  اینجا کفر  را  ذکر  می‌کند،  بدان  هنگام ‌که  از  بهتان  سترگی  صحبت  می‌راند که  مریم  را  بدان  متّهم  می‌کردند.  بهتان  بزرگی‌ که  به  مریم  پـاک  نسبت  دادند،  بهتان  بزرگی‌ که  جز  یهودیان ‌کسی  نیست  که ‌زبان‌ به ‌چنین  تهمت  عظیمی  بگشاید. یهودیان ‌مریم  را  متّهم  به  زنا  با  یوسف  نجّار کردند  - ‌نفرین  خدا  بر  آنان  باد  - ‌سپس  افتخار ورزیدند  و به  خود  بالیدند که  ایشان  عیسی  را  کشته‌اند  و  به  دارش  زده‌اند!  آنـان  رسالت  آسمانی  عیسی  را  مورد  استهزاء  قرار  می‌دادند  و تمسخرکنان  می‌گفتند:  مسیح  پسر  مریم  پیغمبر  خدا  را  کشتیم‌!

هنگامی‏‎ که  روند  قرآنی  بدین‌ گفتار  ناروایشان  می‌رسد،  دوباره  در  برابرشان  می‌ایستد  و  بر  سرشان  فریاد  می‌زند  و  بدیشان  پاسخ  می‏‎گوید  و  حقّ  مطلب  را  بیان  می‌دارد: 

(وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَـکِن شُبِّهَ لَهُمْ وَإِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُواْ فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ یَقِیناً (157) بَل رَّفَعَهُ اللّهُ إِلَیْهِ وَکَانَ اللّهُ عَزِیزاً حَکِیماً) (158)

در  حالی  که  نه  او  را  کشتند  و  نه  به  دار  آویختند،  و لیکن  بر  آنان  مشتبه  شد  و  (‌متردّد  گردیدند  که  آیا  عـسی  یـا  دیگری  را  کشته‌اند  و  در  این  باره  با  همدیگر  اختلاف  نظر  پیدا  کردند  و)  کسانی  که  دربارۀ  او  اختلاف  پیدا  کردند  (‌جملگی‌)  راجع  بـدو  در  شکّ  و  گمانند  و  آگاهی  بدان  ندارند  و  تنها  به  گمان  سخن  می‏‎گویند  و  (‌باید  بدانند  که‌)  یقیناً  او  را  نکشته‌اند  (‌و  قطعاً  مقتول  کس  دیگری  بوده  است‌)‌.  بلکه  خداوند  او  را ( ‌از  دست ‌آنان  رهاند  و پس  از  گذشت  روزگاری  که  خود  می‌داند،  وی  را  می‌راند  و)  در  پیش  خود  به  مرتبۀ  والائـی  رسـاند.  و  خداوند  چیر‌ه  (‌است  و  بر  هر  کاری  توانا  است‌،  و)  حکیم  است  (‌و  هر  چیزی  را  برابر  حکمـی  انجام  می‌دهد،  و  سنجیده  عمل  می‌کند)‌.

مسألۀ ‌کشـتن  عیسی علیه السّلام و  به  دار  زدنش‌،  مسأله‌ای  است‌ که  یهودیان  در  آن  دست  و  پا  می‌زنند  و کورکورانه  همسان  خود  مسیحیان  به  دنـبال‌ گمانها  رهسپار  می‌گردند.  یهودیان  می گفتند:  ما  عیسی  را  کشـته‌ایم‌.  سخن  او  را  به  تمسخر  می‌گرفتند کـه  می‌فرمود:  مـن  فرستادۀ  یزدانم‌.  از  روی  استهزاء  می‌گفتند:  ما  فرستادۀ  یزدان  را کشته‌ایم‌!  صفت  رسـالت  را  از  روی  تمسخر  بیان  می‌داشتند  و  به  عیسی  استهزاء‌کنان  لقب  پیغمبر  خدا  می‌دادند!  مسیحیان  نیز  می‌گفتند:  عیسی  به  دار  زده  شده  است  و  به  خاک  سپرده  شده  است‌.  امّا  پس  از  گذشت  سه  روز،  زنده ‌گشته  است  و  از گور  سر  بر  آورده  است‌!  (‌تاریخ‌)  نیز  از  تولّد  عیسی  و  فرجام‌ کار  او  سکوت  می‌کند  و  چیزی  نمی گو‌ید.  انگار  عیسی  به  حساب  نیامده  است‌!  هیچیک  از  یهودیان  و  مسیحیان  از  روی  دلیل  و  بر‌هان  در  این  باره  سخن  نمی‌گو‌یند  و  با  اطمینان  و  یقین  چیزی  در  این  راستا  بیان  نمی‌دارند.  در  این  دوره‌،  حوادث  به  سرعت  روی  می‌دهد  و  پیاپی  می‌آید.  روایات‌،  متفاوت  و  مـختلف  است‌.  آن  انـدازه  روایتها  ضدّ  و  نقیض  است ‌که  نمی‌توان  با  اطمینان  خاطر  و  یقین‌ کامل  دربارۀ  این  مسأله  سخن‌ گفت  و  حقیقت  را  شناساند.  آنچه  خداوندگار  جـهان  روایت  می‌فرماید،  حقیقت  محض  است  و ما  را  بس.

انجیلهای  چهارکانه‌ای  که  داستان  اسیر کردن  و  به  دار  زد‌ن  و  مرگ  و  دفن  و رستاخیز  عیسی  را  بیان  می‌دارند،  همۀ  داستان‌،  مدّتها  بعد  از  زندگی  او  نگارش  یافته  است‌.  داستانی ‌که  در  این  باره ‌گفته  می‌شود،  سراسر  مبارزه  با  آئین  عیسی  و  زورگوئی  نسبت  به  شاگردان  عـیسی‌،  و  فشار  آوردن  بر  پیـروان  او  است‌.  چگونگی  این  آئین  در  این  دوره‌،  آن  اندازه  مبهم  و  تاریک  است‌،  و شاگردان  و  پیروان  آن  نکته‏ای  در  تنگنا  و  تحت  فشارند که  تحقیق  حوادث  در  این  فضای  سرّی  و  زندگی  نهانی  و  لبریز  از  هراس  و  آوارگی،  دشوار  مـی‌نماید  ...  همراه  با  این  انجیلهای  چهارگانه،  انجیلهای  زیاد  دیگری  نوشته  شده  است‌.  ول  در  اواخر  قرن  دوم  میلادی‌،  ایـن  انـجیلهای  چهارگانه  برگزیده  شده  است‌،  و  به  رسمیّت  شناخته  شده  است  و  معتبر  بشمار  آمـده  است  و  مسیحیان  اعتراف  کرده‌اند که  فقط  اینها  انجیلهای  حقیـقی  هستند.  انتخاب  این  چهار  انجیل  هم  به  علّتهائی  مقبول  نظر  افتاده‌اند که  چندان  بیش  از  ظنّ  و گمان ‌نیستند  و  از  سطح  شبه  و  تخمین  فراتر  نمی‌روند!

از  مـیان  انـجیلهای  بـیشماری ‌که  در  ایــن  دورۀ  انجیل‌نگاری  نگاشته  شده  است‌،  یکی  هم  انجیل  بر‌نابا  است‌.  انجیل  برنابا  مخالف  با  انجطهای  چهارگانۀ  مورد  اعـتماد  مسـیحیان‌،  در  داستان ‌کشـتن  و  به  دار  زدن  عیسی  علیه السّلام  است‌.  انجیل  برنابا  می‌گوید:

(‌هنگامی‌ که  لشکریان  با  یهودا  به  محلّی  نزدیک  شدند  که  عیسی  در  آن  بود،  عیسی  سر  و  صدای‌ گروه  زیادی  را  شنید.  به  عقب  برگشت  و  هراسان  به  منزل  رفت‌.  یازده  شاگرد  او  خوابیده  بودند.  وقتی ‌که  خدا  خطر  را  متوجّه  بنده  خود  دید،  به  جبرئیل  و  میکائیل  و  رفائیل  و  اوریل  که  سفراء  او  بو‌دند،  دستور  داد  مسـیح  را  دریابند  و  از  جهان  برهانند.  فرشتگان  پاک  آمـدند  و  مسیح  را  از  پنجره‌ای  بیرون  بـردند که  رو  به  جنوب  بود.  او  را  برداشتند  و  در  آسمان  سوم ‌گذاشتند.  او  را  در  آسمان سوم  میان  فرشتگانی ‌گذاشتند که  پیوسته  به  ذکر  و  فکر  خدا  مشغولند  و  همیشه  چنین  خواهـند  ماند  و  چنین  خواهند کرد.  یهودا  با  سختی  و  دشواری  وارد  پنجره‌ای  شد که  مسیح  از  آنجا  بالا رفته  بود.  همۀ  شاگردان  خفته  بو‌دند.  خدا  کار  شگفتی  انجام  داد!  یهودا  در گفتار  و  در  دیدار  دگرگون  شد  و  شبیه  عیسی‌ گردید.  تا  آنجا که  ما  معتقد  شدیم ‌که  او  مسیح  است‌.  امّا  او  بعد  از  بیدار کردن  ما،  شروع‌ کرد  به  بررسی  و  وارسی  تا  ببیند که  مـعلّم  (‌یعنی  عیسی‌)  کجا  است‌.  بدین  خاطر  ما  شگفت‌زده  شدیم  و  به  او گفتیم‌:  ای  سرور  ما،  تو  خودت  معلّم  ما  هستی‌!  آیا  هم  اینک  ما  را  فراموش ‌کرده‌ای‌؟  و  ...^[2] ‌.  بدین  منوال  می‌بینیم‌ که  پژوهشگر  نمی‌تواند که  خبر  درست  و  مطمئنّی  را  از  لابلای  رخداد‌ی  بدست  آورد که  در  دل  تاریکی‌های  شب‌،  اندکی  پـیش  از  طلوع  فجر  انجام  پذیرفته  است‌.  کسانی  هم‌ که  در  این  باره  با  یکدیگر  اختلاف  دارند  نمی‌توانند  سندی  را  ارائه  دهند  که  در  پرتو  آن  بتوان  روایتی  را  بر  روایتی  ترجیح  داد: 

(وَإِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُواْ فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّبَاعَ الظَّنِّ ).

کسانی  که  دربارۀ  او  اختلاف  پیدا  کردند  (‌جملگی‌)  راجع  بدو  در  شکّ  و  گمانند  و  آگاهی  بدان  ندارند  و  تنها  بـه  گمان  سخن  می‌گویند.

قرآ‌ن‌،  رأی  خود  را  چنین  اعلام  می‌دارد:

(وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَـکِن شُبِّهَ لَهُمْ ).

نه  او  را  گشته‌اند  و نه  او  را  به  دار  زده‌اند،  و لیکن  کار  بر  آنان  مشتبه  شد  (‌و  متردّد  گردیدند  که  آیـا  عیسی  یـا  دیگری  را  کشته‌اند  و  در  این  باره  با  همدیگر  اختلاف  نظر  پیدا  کردند)‌.

(وَمَا قَتَلُوهُ یَقِیناً (157) بَل رَّفَعَهُ اللّهُ إِلَیْهِ وَکَانَ اللّهُ عَزِیزاً حَکِیماً) (158)

(‌باید  بدانند  که‌)  یقیناً  او  را  نکشته‌اند  (‌و  قطعاً  مقتول  کس  دیگری  بوده  است‌)‌.  بلکه  خداوند  او  را  (‌از  دست  آنان  رهاند  و  پس  از  گذشت  روزگاری  که  خود  می‌دانـد،  وی  را می‌راند  و)‌ در  پیش  خود  به  مرتبۀ  والائی  رساند.  و  خداوند  چیره  (‌است  و  بر هر کاری  توانا  است‌،  و)  حکیم  است  (‌و  هر  چیزی  را  برابر  حکمتی  انجام  می‌دهد،  و  سنجیده  عمل  می‌کند)‌.

قرآن  در  بارۀ  چنین  بالا  بردنی  و  والائی  بخشیدنی  به  تفصیل  سخن  نمی‏‎گوید  و  مشخّص  نمی‌فرماید که  او  را  زنده  با  همین  روح  و  جسد  بالا  برده  است‌؟  یا  ایـن‌ کـه  پس  از  وفات‌،  روح  او  را  اوج  داده  است  و  بالا  برده  است‌؟  آیا  این  وفات‌ کی  و کجا  روی  داده  است‌؟  ...  امّا  قطعاً  آنان  او  را  نکشته‌اند  و  به  دار  نزده‌اند.  بلکه  کس  دیگری ‌کشته  شده  است  و  به  دار  زده  شده  است‌. کسی  که  به  شکل  عیسی  در  آمده  بود  و  بر آنان  مشتبه  شده  بود!

قرآن  دربارۀ  این  حقیقت‌،  بگونۀ  دیگری  به  تفصیل  سخن  نمی‌راند.  تنها  چیزی که  در  سورۀ  دیگری  در  این  باره  می‌فرماید  این  است  که‌:

(یا عیسى إنی متوفیک ورافعک إلی).

(‌به  یاد  آورید)‌ هنگامی  را  که  خدا  به  عیسی  فرمود:  من  تو  را  (‌با  مرگ  طبیعی  در  وقت  معیّن‌)  می‌میرانم  و  (‌مقام  تو  را  بالا  می‌بریم  و  بعد  از  مرگ  طبیعی‌)  به  سوی  خویش  فرا  می برم‌. (‌ال  عمران  / 55‌) 

این  فرموده  هم  همسان  فرمودۀ  پیشین  دربارۀ  این  وفات  و  سرشت  و  چگونگی  و  زمان  آن‌،  به  تفصیل  سخن  نگفته  است‌.

ما  برابر  شیوه‌ای ‌که  در  (‌فی  ظلال  القرآن‌)  در  پـیش  گرفته‌ایم،  نمی‌خواهیم  از  ایـن  شـیوه  و  از  زیر  ایـن  سایه‌های  قرآنی‌،  قدم  بیرون  نهیم‌،  و  دوست  نمی‌داریم  گفتارها  و  افسانه‌های ‌گوناگو‌نی  را  در  این  راستا  بیان  داریم  و  به  اندرون  اقوال  و  اساطیری  فرو  رویـم‌ که  هیچگو‌نه  دلیلی  راجع  بدانها  در  دست  نـداریـم‌،  و  راه  درستی  به  سوی  حقیقت ‌آنها  در پیش  روی  نمی‏‎بینیم.  همراه  با  برگشت  روند  قرآنی‌،  از  این  پیگرد  برمی‌گردیم و  سخن  را  بس می کنیم  و به  بقیّۀ  برداشت  مـطالب  می‌پردازیم‌:

(وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلاَّ لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً)(159)

کسی  از  اهل  کتاب  نیست  مگر  این  که  پیش  از  مرگ  خود  (‌در  آن  دم  که  در  آستانۀ  مرگ  قرار  می‏‎گیرد  و  ارتباط  او  با  ایـن  جهان  ضـعیف  و  بـا  جهان  بعد  از  مرگ  قوی  می‏‎گردد  و  پرده‌ها  تا  اندازه‌ای  از  برابـر  چشمش  کنار  می‌رود  و  بسیاری  از  حقائق  را  می‌بیند)  به  عیسی  ایمان  می‌آورد  (‌امّا  دیگر  چه  سود،  فرصت  از  دست  رفته  است  و  ایمان  و  توبه  ناپذیرفته  است‌)‌،  و  روز  رستاخیز  گواه  بر آنان  خواهد  بود  (‌و  شهادت  می‌دهد  کـه  او تنها  بنده  و  فرستادۀ  خدا  بوده  است  و  رسالت  آسمانی  را  رسـانده  است‌)‌.

پیشینیان  شایسته  و  سلف  بایسته،  دربارۀ  معنی  این  آیه  اختلاف  نظر  داشته‌اند.  زیرا  مرجع  ضمیر  (‌ه‌)  در  (مَوْتِهِ‌)  مورد  اختلاف  قرار گرفته  است‌.  دسـته‌ای  فرموده‌اند‌:  هیچکسی  از  اهل‌ کتاب  نیست  مگر  این ‌که  به  عیسی  علیه السّلام  پیش  از  مرگ  عیسی‌،  ایمان  خواهد  آورد.  این  سخن  با  توجّه  به‌ اعتقاد  به  نزول  عیسی  از آسمان  پیش  از وقوع  قیامت  است‌.  دستۀ  دیگری  فرموده‌اند:  هیچکسی  از  اهل  کتاب  نیست  مگر  این‌ که  به  عیسی  علیه السّلام  پیش  از  مرگ  خود  شخص  مسیحی  یا  یهودی‌،  ایمان  خواهد  آورد.  این  معنی  با  توجّه  بدین  امر  است ‌که  انسان  در  هنگام  مرگ  در  شدائد  احتضار،  حقّ  و  حقیقت  برایش  روشن  می‌شود.  امّا  در  این  وقت‌،  آگاه  شدن  و  اطلاع  پیداکردن‌،  سودی  بدو  نمی‌رساند.

ما  نظریّۀ  دوم  را  می‌پسندیم‌ که  قرائت  ابیّ  نیز  بیانگر  آن  است‌:

(إِلاَّ لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِمْ).

مگر  این  که  آنان  پیش  ار  مرگشان  به  او  ایمان  خواهند  آورد.

این  قرائت  به  مرجع  ضمیر  اشاره  دارد  که  اهل  کتاب  است. بنابراین ، معنی چنین خواهد شد : یهودیانی  که  عیسی  علیه السّلام  را  پیغمبر  نمی‌دانند،  و  هنوز که  هنوز  است  بدو  ایمان  ندارند  و  می‌گویند:  ما  عیسی  را کشته‌ایم  و  به  دارش  زده‌ایم‌،  هر  یک  از  آنان  وقتی ‌که  می‌میرد،  در  دم  مرگ  به  هنگام  جـان  دادن‌،  حـقیقت  برای  او  روشـن  می‌گردد  و  متوجّه  می‌شود که  عـیسی  علیه السّلام  بر  حق‌،  و  پیغمبری  او  درست  بوده  است‌.  در  این  هنگام  به  او  ایمان  می‌آورد،  ولی  در  چنین  زمانی  ایمان  سودی  ندارد  ...  در  روز  رستاخیز  هم  عیسـی  علیه السّلام  بر  ضدّ  آنـان‌ گـواهـی  می‌دهد.

بدین  وسیله  قرآن  مجید  داستان  به  دار زدن  را  منتفی  می‌سازد  و  آن  را  پایان  می‌دهد.  به  دنبال  آن‌،  دیگر  باره  کارهای  زشت  یهودیان  را  برمی‌شمرد،  و  سزای  سخت  و  جزای  دردناک  دنیا  و  آخرت  آنـان  را  بیان  مـی‌دارد  و  می‏‎گوید  به  عـلّت  پلشتی‌ها  و  زشتی‌ها  در  دنیا  چـه  دیده‌اند  و  در  آخرت  چه  می‌بینند:

(فَبِظُلْمٍ مِّنَ الَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ طَیِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِیلِ اللّهِ کَثِیراً (160) وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُواْ عَنْهُ وَأَکْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ مِنْهُمْ عَذَاباً أَلِیماً) (161)

 به  خاطر  جور  و  سـتمی  کـه  از  یهودیان  سـر  زد  و  (‌بـه  خصوص‌)  به  سبب  این  که  بسی  از  راه  خدا  (‌مردمان  را)  بازداشتند،  (‌بـرای  تنبیه  ایشـان‌،  قسمتی  از)  چیزهای  پاکیزه  را  که  بر  آنان  حلال  بود،  حرام  کردیم‌.  و  (‌همچنین  بر  آنان  بـرخـی  از  چـیزهای  پـاکیزه  و  حلال  را  حرام  کردیم‌)  به  خاطر  دریافت  ربا  (‌و  ربـاخواری‌)‌،  در  حالی  که  (‌بر  زبان  پیغمبران‌)  از  آن  نهی  شده  بودند،  و  به  سبب  خوردن  مال  مردم  به  ناحق‌،  و  ما  بـرای  کافران  ایشـان  عذاب  دردناکی  را  آماده  کرده‌ایم‌.

به‌ کارهای  زشت  پیشینیان‌،  این ‌کارهای  پلشت  را  اضافه  می‌کند:  ستمگری‌،  و  بازداشتن  مردمان‌،  بارها  و  بارها،  از  راه  خدا.  آنان‌ پیوسته  در  تـلاش  بودند  و  شب  و روز  سعی  داشتند  تا  نگذارند  مردمان  در  راه  خدا گام  بردارند!  ربا  را  دریافت  می‌داشتند،  نه  از  روی  جهل  و  نادانی‌،  و  نه  به  خاطر  بی دانشی  و  بی خبری،  بلکه  از  رباخواری  نهی  شده  بودند،  ولی  آنان  بر  آن  مصرّ  بودند  و  پافشاری  داشتند.  اموال  مردمان  را  هم  به  نـاحق  میخوردند.  از  راه  ربا  این‌ کـار  را  مـی‌کردند،  و  یا  از  راههای ‌گوناگون  و  وسائل  جوراجور  دیگری  بدین  امر  دست  می یازیدند.

به  سبب  همین‌ کارهای  زشتی‌ که  هم  اینک  روند  قرآنی  بیان  داشت‌،  و کارهای  پلشتی‌ که  قبلاً  برشمرده  است‌،  بسیاری  از  چیزهای  پاکی‌ که  برای  آنـان  حـلال  بوده  است‌،  حرام ‌گشته  است‌.  و  خدا  بـرای‌ کافران  ایشـان  عذاب  دردناکی  را  آماده  ساخته  است‌.

بدین  منوال‌،  این  حمله  سرشت  یهودیان  و  تاریخ  ایشان  را  روشن  می‌سازد،  و  رسوائی  بهانه‌جوئیها،  و گوش  به  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرا  ندادنها،  و  سـرکوبیها  و  سـرزنشها  و  ایجاد  دشواریـهای  ایشان  را  بیان  مـی‌نماید.  مُهر  سختگیریها  و  بدرفتاریهائی  را کـه  با  پـیغمبرشان  و  سردارشان  و  نجات  دهنده‌شان  داشتند،  و  مُهر  سـاده  و  آسان  مرتک‌ گناهان  شدن  و  آشکارا  زبان  به  بد‌گوئی  گشودن  دربارۀ  انـبیاء  و  صلحاء  را  بر  پیشانی  آنـان  می‌نهد.  بلکه  بیان  می‌دارد که  پیغمبران  و  صالحان  خود  را  می‌کشتند  و  بدین ‌کشتن  افتخار  هم  می‌کردند!  با  این  گفتار،  نیرنگهائی‌ که  یهودیان  دربارۀ  صفو‌ف  مسلمانان  می‌ورزیدند،  پوچ  می‌شود،  و  دامهائی‌ که  بر  سر  راه  مؤمنان  می‌نهادند، ‌گسیخته  می‏‎گردد،  و گروه  مسلمانان  با  چیزی  آشنا  خواهند  شد کـه  باید  همیشه  و  در  هـر  زمانی‌،  دربارۀ  سرشت  و  خوی  یهودیان  بدانند،  و  همۀ  وسائل  و  طرائق  ایشان  را  بشناسند.  هـمچنین  متوجّه  شوند که  یهودیان  چه  اندازه  با  حقّ  آشنایند  و  چه  فاصلۀ  زیادی‌ که  از  آن  دارند!  خـواه  این  خوی  از  دیگران  بدیشان  رسـیده  باشد،  و  خواه  از  ذات  خو‌دشان  برجوشیده  باشد،  یکسان  است‌.  چه  آنان  د‌شمن  حقّ  و  اهل  حقّ‌،  و  دشمن  هدایت  و  حاملان  هدایت  هستند.  همۀ  نسلهایشان  چنین  بوده‌اند،  و  در  همۀ  دوران  این  چنین  زیسته‌اند.  هم  با  دوستانشان‌،  هم  با  دشمنانشان  اینگو‌نه  بـوده‌انـد!  آخر  سرستشان  اصلاً  دشمن  حقّ  است‌. 

دلهایشان  سخت  و  خشکیده  است‌.  جگرهایشان  سفت  و  زمخت‌ گردیده  است‌.  سرهایشان  جـز  با  پتک  فـرود  نمی‌آید!  تسلیم  حقّ  نمی‌شوند،  مگر  ایـن که  شمشیر  نیرو، ‌کشیده  و  آهیخته  بر  بالای‌ گردنهایشان  باشد!

این  نوع  آشنائی  با  چنین  دسته‌ای  از  مردمان‌،  تنها  برای  گروه  مسلمانان  نخستین  ساکن  مدینه  نیست  و  بس.  زیرا  قرآن‌،‌ کتاب  این  ملّت  است  مادام ‌که  وجود  داشته  باشد  و  زندگی  را  بسپرد.  هر  زمان‌ که  این  ملّت  از  قرآن  دربارۀ  دشـمنان  خود  بپرسد  و  فتوی  بطلبد،  قـرآن  پـاسخ  پرسششان  را  می‌دهد  و  برایشان  فتوی  صادر  می‌کند.  هر  وقت  از  قرآن  دربارۀ  ایشان  طلب  اندرز کنند،  قرآن  اندرز  بایسته  را  بدین  ملّت  می‌دهد،  و  هر گاه  از  قـرآن  طـلب  رهـنمود کنند،  بگونۀ  شـایسته  رهـنمودشان  می‌گرداند.  قرآن  دربارۀ  یهودیان  برای  مسلمانان  فتوی  صادر کـرد  و  پندشان  داد  و  رهنمودشان  فرمود،  و  یهودیان  در  بر‌ابرشان ‌کـرنش  بردند  و  از  فرمانشان  اطاعت  نمودند.  امّا  بعدها که  مسلمانان  به  ترک  قرآن  گفتند  و  با  آن  فاصله ‌گرفتند،  آنان  در  برابر  یهو‌دیان  به  کرنش  افتادند  و  از  ایشان  فرمانبرداری‌ کردند.  همانگونه  که  ما  دیدیم ‌که  یهودیان  از  همه  جا گرد  می‌آیند  و  جـماعت  انـدکی  از  ایشـان  بر  مسلمانانی  پیروزی  می‌گردند که  از کتابشان  قرآن  غافل  و  بی‌خبر  شده‌اند،  و  از  هدایت  و  راهنمائی  قرآن  پراکنده‌ گشته‌انـد،  و  آن  را  پشت گوش  افکنده‌اند،  و  به  دنبال  سخنان  این  و  آن  راه  افتاده اند!!  این  ملّت ‌گرفتار  نیرنگ  یهودیان  و  مغلوب  و  مقهور  دست  ایشان  خواهند  بود،  تا  آنگاه‌ که  به  سوی  قرآن  برمی‌گردند.

روند  قر‌آنی‌،  موضعگیری  با  یهودیان  را  رها  نمی‌سازد،  تا  زمانی‌ که‌ گروه  اندکی  از  آنان‌،  انصاف  می‌دهند  و  ایـمان  مـی‌آورند.  در  اینجا  قرآن  پاداش  خوب  و  نیکویشان  را  بیان  می‌دارد،  و  آنان  را  داخـل ‌کاروان  ایمانی  می‌سازد که  ریشه  در  ژرفای  تاریخ  دارد،  و  با  قافله ‌سالاری  پیغمبران  -  علیهم  السلام  -  در  حرکت  بوده  است  و  طی  طریق  نمو‌ده  است‌.  در  پـایان  مقرّر  می‌نماید که  چیزی ‌که  ایشان  را  به  تصدیق  جملگی  آئین  -  یعنی  آنچه  بر  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرود  آمده  است‌،  و  آنچه  پیش  از  او  بر  سایر  انبیاء  -  عیلهم  السلام  -  نازل‌ گشته  است  -  فرا  خو‌انده  است‌،  فرزانگی  و  ثابت  قدمی  در  دانش‌،  و  همچنین  ایمان  است‌:

(لَّـکِنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَیکَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِکَ وَالْمُقِیمِینَ الصَّلاَةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ أُوْلَـئِکَ سَنُؤْتِیهِمْ أَجْراً عَظِیماً) (162)

امّا  راسـخان  در  علم  از  مـیان  ایشـان‌،  و  مـؤمنان  (‌امّت  محمّدی‌)  که  ایمان  دارند  بدانچه  بر  تـو  و  بدانچه  (‌بـر  پیغمبران‌)  پیش  از  تو  نازل  شده  است‌،  و  به  ویژه  آنان  که  نماز  را  چنانکه  باید  می‌خوانند،  و  کسانی  که  زکات  مـال  بدر  می‏‎کنند،  و  افرادی  که  بـه  خدا  و  روز  قیامت  ایـمان  دارند،  به  همۀ  اینان  پاداش  بزرگی  را  خواهیـم  داد.

چه  دانش  ژرف  و  ایمان  روشن‌،  هر  دوی  آنها  دارندگان  خود  را  سوق  می‌دهند  به  این‌ که  آئین  را کلاً باور  بدارند  و  بپذیرند،  و  معتقد  شوند:  دینی‌ که  از  سوی  خدای  یکتا  فرود  آمده  است‌،  یکی  است‌.

ذکر  دانش  ژرف  به  عـنوان  راهی  به  سوی  شناخت  درست‌،  بسان  ایمانی‌ که  دل  را  به  سوی  نور  باز  می‌کند،  نگرشی  از  نگرشهای  قرآنی  است‌.  نگرشی‌ که  از  یک  سو  واقعیّت  حال  و  وضـعی  را  به  تصویر  می‌کشد که  در  آن  روزگار  موجود  بوده  است‌،  و  از  دیگر  سو  واقعیّت  نفس  بشری  را  در  همۀ  ادوار  و  ازمنه  به  تصویر  می‌کشد.  چه  دانش  سطحی‌،  بسان‌ کفری ‌که  منکر  حقائق  است‌،  هر  دوی  آنها  میان  دل  و  میان  شناخت  درست‌،  حائل  و  مانع  می‌گردند  ...  ما  چنین  چیزی  را  در  هر  زمانی  می‏‎بینیم.  چه ‌کسانی ‌که  از  دانش  ژرف‌ کاملاً  برخوردارند  و  از  آن  بهرۀ  راستینی  دارند،  خویشتن  را  در  برابر  دلائل  جهانی  ایمان  می‏یابند،  یا  دست  کم  خود  را  در  برابر  نشانه‌های  پرسشهای  جهان  بیشمار  می‏بینند.  نشانه‌های  پرسشهای  جهانی  بیشماری‌ که  پاسخی  بدانها  داده  نمی‌شود  مگر  با  اعتقاد  به  این ‌که  این  جهان  دارای  خدای  یگانه‌ای  است  که  چیره  بر  همه  چیز هستی  و گرداننده  و  چرخانندۀ  جهان  است‌،  و  صاحب  ارادۀ  یگانه  در کیهان  است‌،  و  او  است  که  قانون  واحدی  را  در  سراسـر گسترۀ  سترگ  عالم  پدیدار کرده  است  و  بر  یکایک  ذرّات  آن  استوار  داشته  است‌. کسانی‌که  دلهایشان  مشتاق  هدایت  است  -  یعنی  مؤمنان  - ‌خداوند  درگاه  هدایت  را  بر  روی  آنـان  باز  می‏‎گذارد  و  جانهایشان  بدان  پیوند  می‏‎یابد.  امّا  کسانی  که  معلومات  را  فراچنگ  می‌آورند  و  خویشتن  را  عالم  و  فرزا‌نه  می‌انگارند،  پوسته‌های  دانش  مـیان  ایشان  و  میان  فهم  و  درک  دلائل  ایمان  حائل  و  مانع  می‌گردد،  یا  به  سبب  دانش  ناقص  سطحی  ایشان‌،  نشانه‌های  پرسش  برای  آنان  آشکار  و  پدیدار  نمی‌شود. کارشان  به  کار  کسانی  می‌ماند که  دلهایشان  میل  و  عشق  به  هـدایت  ندارد  و  خواستار  و  خو‌اهان  رهنمو‌ن  نمی‏باشد.  هر  دو  گروه  آنان‌ کسانیند که  در درون  خود  نیازی  به  جستجوی  آرامش  ایمان  نمی‌بینند،  یا  این‌ که  دینداری  را  نژادگرائی  جاهلی  می‌سازند  و  لذا  ادیان  راستینی  را  جدای  از  هـم  و  پراکنده  از  یکدیگر  می‌نمایند که  از  سوی  یزدان‌،  حاکم  یگانۀ  جهان‌،  فرود  آمده  است‌،  و  توسط‌ کاروان  واحد  و  بهم  پیوستۀ  پیغمبران  - ‌صلواتُ الله علیهِمْ ‌أجْمَعینَ  - ‌به  مردمان  ابلاغ  گشته  است‌.

در  تفسیر  مأثور  آمده  است ‌که  این  اشارۀ  قرآنی‌،  پیش  از  هر کسی  متوجّه  آن‌ گروه  از  یهودیانی  است‌ که  دعوت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌را لبّیک ‌گفتند و به  ندای  آسمانی  او  گوش  جان  سپردند،  آن  کسانی‌ که  قبلاً  نام  آنان  را  بیان  داشتیم‌.  ولی  نصّ  قرآنی  عامّ  است  و  شامل  همۀ ‌کسانی  می‌گردد که  از  میان  یهودیان  آئین  اسلام  را  می‌پذیرند  و  فرزانگی  راستین  و  دانش  ژرف‌،  و  یا  ایمان  بینا،  ایشان  را  به  سوی  این  آئین  مبارک  رهنمود  می‌گردانـد  و  به  جانب  این  ارمغان  آسمانی  می‌کشاند^[3]‌.

روند  قرآنی‌،  هم  اینان  و  هم  آنان  را  به‌ کاروان  مؤمنانی  میپیوندد که  صفات  و  خصالشان  چنین  مشخّص  و  مقرّر  می‌گردد:

(وَالْمُقِیمِینَ الصَّلاَةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ).

آنان  که  نماز  را  چنانکه  باید  مـی‌خوانند،  و  کسانی  که  زکات  مال  بـدر  مـی‌کنند،  و  افـرادی  کـه  بـه  خـدا  و  روز  قیامت  ایمان  دارند.

اینها  صفات  مسـلمانان  است‌.  صـفاتی‌که  آنـان  را  از  دیگران  جدا  و  ممتاز  می‌سازد:  نماز  را  چنانکه  باید  خواندن‌،  و  به  خدا  و  روز  قیامت  ایمان  داشتن  ...  پاداش  همگی  هم  چیزی  است ‌که  یـزدان  بر‌ای  ایشـان  معیّن  فرموده  ا‌ست‌:           

(أُوْلَـئِکَ سَنُؤْتِیهِمْ أَجْراً عَظِیماً) .

به  آنان  پاداش  بزرگی  را  خواهیم  داد.

مشاهده  می‌کنیم  که  (الْمُقِیمِینَ الصَّلاَةَ)  اعراب  جداگانه  از  واژه‌هائی  دارد که  بر  آنها  عطف  شده  است‌.  چه  بسا  این  بدان  خاطر  است‌ که  ارزش  اقامۀ  نماز  در  اینجا  بارز  و  چشمگیر گردد.  واژۀ  (الْمُقِیمِینَ) منصوب  به  فعل  محذوف  (‌أخُصُّ‌) ‌است  و  در  ا‌صل  چنین  است‌:  (أخُصُّ الْمُقِیمِینَ الصَّلاَةَ)    در  شیوه‌های  زبان  عربی،  و  در  خود  قرآن  مجید،  نظائر  و  همگو‌نهائی  دارد.  مراد  از  چنین  شیوه‌ای‌،  اظهار  معنی  ویژه  و  برجسته  نشان  داد‌ن  آن  در  روند  سخن  است  و  به  مناسبت  خاصّی‌ که  با  اسلوب  کلام  دارد،  در  قـالب  چنین  اصطلاحی  اداء  می‏‎گردد.  واژۀ  (الْمُقِیمِینَ) در  همۀ  قرآ‌نها  بدین  شکل  نگارش  یافته  است‌،  هر  چند که  به  صورت  مرفوع  یعنی  (الْمُقِیمِونَ الصَّلاَةَ)  در  قرآن  عبدالله  بن  مسعو‌د  ذکر  شده  است‌.

*

در  رویاروئی  با  اهل‌ کتاب‌،  بویژه  یهودیان‌،  و  بیانگری  موضعگیری  ایشان  نسبت  به  رسالت  محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم  و  گمانی‌ که  می‏بردند  و  پیغمبری  او  را  از  سوی  خـدا  نمی‌دیدند،  و  میان  پیغمبران  جدائی  می‌انداختند  و  برخی  را  مـی‌پذیرفتند  و  بعضی  را  قبول  نمی‌کردند،  و  سـختگیری  آنان  در  هنگام  درخواست  نشـانه‌ای  بر پیغمبری  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ یعنی  درخواست  نزول ‌کتابی  از  آسمان  برای  شخص  خودشان‌!  روند  قرآنـی  به  پیش  می‌رود  و  مقرّر  می‌دارد که  وحی  به  پیغمبر  اسلام  چیز  نوظهور  و  بی‌سابقه‌ای  نیست  و  جـای  شگـفت  و  مـایۀ  شگرف  نمی‏باشد.  وحی  آسمانی  سنّت  الهی  در  ارسال  جملگی  پیغمبران،  از  روزگار  نوح علیه السّلام   تـا  روزگار  محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم  است‌.  همگی  پیغمبران  فرستاده  شده‌اند  تا  مژده  رسان  و  بیم  دهنده  باشند.  رحمت  یـزدان  در  حقّ  بندگانش‌،  و گرفتن  پیمان  از  ایشان‌،  و  اتمام  حجّت  بر  آنان‌،  و  بیم  دادنشان  پیش  از  فرا  رسیدن  روز  حساب  و  کتاب،  مقتضی  پیام  آسمانی  و  وحی  ربّانی  به  پیغمبران  برای  ابلاغ  آن  به  جهانیان  بوده  است‌.  همۀ  پیغمبران  هم  وحی  واحدی‌،  برای  هدف  واحدی  را  با  خود  به  ارمغان  آورده‌اند.  لذا  به  جداگانگی  و  چندگانگی  انبیاء  معتقد  بودن‌،  سخت‌گیری  بی‌دلیل  و  بر‌هانی  است‌.  اگر  آنان  منکر  شوند  و  سختگیری‌ کنند،  خدا گواهی  می‌دهد  -‌ کافی  است‌ که  خدا گواه  باشد  - ‌و  فرشتگان  نیز کگواهـی  می‌دهند:

(إِنَّا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ کَمَا أَوْحَیْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَیْنَا إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِیسَى وَأَیُّوبَ وَیُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَیْمَانَ وَآتَیْنَا دَاوُودَ زَبُوراً (163) وَرُسُلاً قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَیْکَ مِن قَبْلُ وَرُسُلاً لَّمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَکَلَّمَ اللّهُ مُوسَى تَکْلِیماً (164) رُّسُلاً مُّبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَکَانَ اللّهُ عَزِیزاً حَکِیماً) (165)

ما  به  تو  (‌ای  پیغمبر،  قرآن  و  شریعت  را)  وحـی  کردیم‌،  همانگونه  که  پیش  از تو به ‌نوح  و به  پیغمبران ‌بعد  از او  وحی  کردیم‌،  و  (‌همانگونه  کـه‌)  به  ابـراهـیم‌،  اسحاق‌،  یعقوب‌،  نوادگان  (‌او  که  بـرخی  از  آنان  پـیغمبران  خـدا  بودند)‌،  عیسی‌،  ایوب‌،  یونس‌،  هارون‌،  و  سلیمان  وحـی  کردیم‌،  و  به  داود  زبور  دادیم‌.  و  ما  پیغمبران  زیـادی  را  روانه  کرده‌ایم  که  سرگذشت  آنان  را  قبلاً  برای  تو  بیان  کرده‌ایم‌،  و  پیغمبران  (‌دیگر)  زیادی  را  (‌بـه  مـیان  مـردم  روانه  کرده‌ایم‌)  که  سرگذشت  آنان  را  برای  تو  بیان  نکرده‌ایم‌.  (‌و  شیوۀ  وحی  به  موسی  این  بود  که‌)  خداوند  حقیقةً  (‌از  پشت  حجاب  بدون  واسطه‌)  با  موسی  سخن  گفت‌.  ما  پیغمبران  را  فرستادیم  تا  مـؤمنان  را  بـه  ثـواب‌)  مژده  رسان‌،  و  (‌کافران  را  به  عقاب‌)  بیم  دهنده  باشند،  و  بعد  از  آمدن  پیغمبران  حجّت  و  دلیلی  بـر  خدا  برای  مردمان  باقی  نماند  (‌و  نگویند  که  اگر  پیغمبری  به  سوی  ما  می‌فرستادی‌،  ایمان  می‌آوردیم  و  راه  طاعت  و  عبادت  در  پـیش  مـی‌گرفتیم‌)‌.  و  خـدا  چـیرۀ  حکـیم  است  (‌و  کارهایش  از  روی  حکمت  و  قدرت  انجام  می‌پذیرد)‌.

در  این  صورت‌،  این‌ کاروان‌،‌ کاروان  یکتائی  است‌که  در  راه  تاریخ  بشری  متّصل  به  هم  دیده  می‌شود.  پیامبری  یکتائی  است‌ که  هدایت  یکتائی  را  جهت  بیم  دادن  و  مژده  رساندن  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌.  کاروان  یکتائی  است ‌که  ایـن  چنین  برگزیدگانی  را  از  مـیان  مردمان  در  خود  جمع  آورده  است‌:  نوح‌،  ابراهیم‌،  اسماعیل‌،  اسحاق‌،  یعقو‌ب‌،  نوادگان  (‌یعقوب‌)‌،  عیسی‌،  ایّوب‌،  یونس‌،  هارون‌،  سلیمان‌،  داود،  موسی‌،  و کسـان  دیگـری ‌که  یزدان  جهان  داسـتان  ایشـان  را  برای  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌خود  در  قـرآن  روایت  فرموده  است‌،  و  سایر  پیغمبرانی‌ که  ایزد  متعال  در  قرآن  برای  پیغمبر  خود  از  ایشان  صحبت  نفرموده  است‌. کاروانـی  است  که  از  اقوام ‌گوناگو‌ن  و  نژادهـای  جوراجوری  هستند،  و  از  سرزمینها  و  نقاط  مختلف  و  متفاوتی  فراهم  آمده‌اند،  و  در  دوره‌ها  و  زمانهای  جداگانه‌ای  به  زنجیرۀ  این  کاروان  پیوسته‌اند.  نه  حسب  و  نسبی،  و  نه  نژاد  و  دودمانی‌،  و  نه  سرزمین  و میهنی‌،  و  نه  زمـان  و  مـحیطی‌،  آنان  را  از  یکدیگر  جـدا  می‌سازد.  جملگی  از  سوی  آن  منبع  بزرگوار  آمده‌اند.  همگی  آن  نور  راهنما  را  با  خود  حمل  کرده‌اند.  آنان  یکسره  برای  ادای  وظیفۀ  بیم  دادن  و  مژده  رساندن  آمده‌اند.  همۀ  ایشان  کوشیده‌اند  تا  زمام  قافلۀ  بشریّت  را  بگیرند  و  به  سوی  آن  نور  ببرند. کار  همگان  این  بوده  است  و  بس،  چه  آنـان ‌کـه  برای  عشیره  و  قبیله‌ای،  و  چه  آنان ‌که  برای  قومی  و  ملّتی‌،  و  چه  آنان  که  برای  شـهری  و  نـاحیه‌ای  آمـده‌اند.  خاتم  ایشـان  محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم   بوده  است ‌که  در  پایان  این‌ کاروان  برای  جملگی  مردمان  جهان  آمده  است  و  قافله  سالاری  اینان  را  رهبری  فرموده  است‌.

همۀ  پیغمبران  وحی  را  از  خدا  دریـافت  داشته‌انـد.  هیچیک  از  آنان  چیزی  از  جانب  خود  نـیاورده  است‌.  وقتی‌ که  می‏‎بینیم  خداوند  متعال  با  موسی  علیه السّلام  صحبت  فرموده  است‌،  صحبت  کردن  و  سخن ‌گفتن  نوعی  وحی  بوده  است  و کسی  نمی‌دانـد  به  چه  شکـلی  انجام  می‌پذیرفته  است‌.  زیرا  قرآن ‌که  یگـانه  منبع  راستینی  است‌ که  در صحّت  آن  شکّی  نیست‌،  دربارۀ  چنین  صحبت‌  کردن  و  سخن‌ گفتنی  توضیحی  برای  مـا  نداده  است‌.  لذا  جز  این  را  نمی‌دانیم ‌که‌ کلام  و گفتاری  در  میان  بوده  است‌،  ولی  چه  شیوه  و  چه  سرشتی  داشته  است‌؟  چگو‌نه  صورت  پذ‌یرفته  است  و  پایان ‌گرفته  است‌؟  موسی  با کدام  حسّ  یا  نیرو  چنین‌ کلام  و گفتاری  را  دریافت  می‌داشته  است‌؟  جملگی  اینها  جزو  غیب  است  و  قرآن  در  بارۀ  آن  با  ما  سخن  گفته  است‌.  بجز  فـرمودۀ  قرآن‌،  دربارۀ  این  موضوع  هر  چه ‌گویند  افسانه  است  و  بر  دلیل  و  برهان  تکیه  ندارد.

همۀ  پیغمبران  -  چه  آنان ‌که  خداوند  دربارۀ  ایشان  برای  پیغمبر  خود  سخن ‌گفته  است‌،  و  چه ‌کسـانی ‌که  بر‌ای  پیغمبر  خود  از  ایشان  صحبت  نفرموده  است  -  عـدالت  آفریدگار  و  مرحمت  پروردگار  اقـتضاء  کرده  است  که  آنان  را  به  سوی  بندگانش  روانه  دارد  تا  ایشـان  را  به  نعمت  و  رضایتی  مژده  دهند که  خداوند  برای  مـؤمنان  فرمانبردار  آماده‌ کرده  است‌،  و  آنـان  را  از  دوزخ  و  خشمی  بترسانند که  خداوند  برای  بزهکاران  سرکش  تهیّه  دیده  است  ...  همۀ  اینها  هم  بدان  خاطر  است ‌که‌:

(لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ).

تا  بعد  از آمدن  پپغمبران  حجّت  و  دلیـلی  بـر  خدا  بـرای  مردمان  باقی‌ نماند  (‌و نگویند  که  اگر  پیغمبری  به  سوی  ما  می‌فرستادی‌،  ایمان  می‌آوردیم  و  راه  طاعت  و  عبادت  در  پیش  می‌گرفتیم‌)‌.

خدا  دارای  دلائل  استوار  و گویا  و  رسـای  موجود  در  جهان  درون  و  عالم  صغیر،  و  در  جهان  بیرون  و  عالم‌ کبیر  است‌.  یزدان  به  انسان  خردی  بخشیده  است‌که  با  آن  می‌تواند  دربارۀ  دلائل  ایمان  موجود  در  جهان  درون  و  جهان  بیرون  بیندیشد.  امّا  خداونـد  مهربان  با  وجود  اعطای  چنین  ابزار  بزرگ  عقل  نام‌،  به  سبب  لطف  و  مرحمتی ‌که  نسبت  به  بندگان  خود  دارد  و  می‌داند که  حه  بسا  هوا‌ها  و  هوسها  بر  این  ابزار  بزرگ  پـیروز گردند،  حـکمتش  صلاح  دیده  است‌ که  پیغمبران  را  به  سوی  انسانها  روانه  فرماید  تا  (‌مژده  رسانان  و  بیم  دهندگان‌)  مردمان  باشند  و  ایشان  را  اندرز  دهند  و  به  یاد  خدا  و  حقائق اندازند  و  بر  دانش  و  بینش  آنـان  بیفزایند،  و  بکوشند که  سرشت  آدمیان  را  نجات  دهند  و  خردهای  ایشان  را  از  زیر  توده‌های  هواها  و  هـوسها  رها  و  آزاد  سازند.  هواها  و  هو‌سهائی‌ که  مـردها  به  سیاه‌چالهای  آنها  گرفتار  می آیند،  و  یا  مانع  خردها  از  دستیابی  به  دلائل  هدایت  و  الهامگریهای  ایمان  موجود  در  آفاق  و  انـفس  می‌شوند.

(وَکَانَ اللّهُ عَزِیزاً حَکِیماً) .

خدا  چیرۀ  حکیم  است  (‌و  کـارهایش  از  روی  حکمت  و  قدرت  انجام  می‌پذیرد)‌.

عزیز،  یعنی  قادر  بر گرفتار  ساختن  بندگان  در  برابر  کارهائی‌ که  کرده‌اند  و  چیزهائی‌ که  فرا  چنگ  آورده‌اند.  حکیم‌،  یعنی  هر کاری  را  از  روی  حکمت  می‌کند  و کار  بجا  است‌،  و  هر  چیزی  را  در  جای  خود  می‌نهد  و  هر  کاری  را  در  محلّ  مناسب  خویش  انجام  می‌دهد.  قدرت  و  حکمت  هر دو،‌ کارکرد  خود  را  در  چیزی  دارند که  خدا  در  این  باره  مقدّر  می‌فرماید  و  از  آن  اظهار  رضـایت  می‌نماید.

*

در  پوتو  این  نگرش‌:  (لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ).خویشتن  را  در  برابر  الهامگریهای  بسیار  زیاد  و  ژرف  و  زیبائی  می‏‎بینیم.  ولی  از  میان  این  همه  الهامگریها، ‌تنها  سه  تای  آنها  را  بـرمی‌گزینیم  و  به  اختصار  سخن  می‏گوئیم.  بگونه‌ای‌ که  مـا  را  از  شیوۀ  فی ‌ظلال  القرآن  بدور  ندارد.

نخست  در  برابر  ارزش  خرد  بشری  و  نقش  آن  دربارۀ  بزرگ‌ترین  مسائل  (انسان‌)‌،  یعنی  مسألۀ  ایمان  به  یزدان‌،  اندکی  می‌ایستیم‌.  مسألۀ  بزرگی ‌که  در  دنیا  حیات  انسان  از  ریشه  با  همۀ  رکنها  و  دیدگاهها  و  واقعیّتها  و کاربردها  و  خطّ  سیرهائی ‌که  دارد،  بر  آن  استوار و  پابرجا  است‌.  همچنین  فرجام  و  سرانجام  انسـان  در  آخرت  هم ‌کـه  والاتر  و  ماندگارتر  از  دنیا  است‌،  در گرو  مسألۀ  ایمان  است‌.

اگر  خدا که  از  هر کس  دیگری  بهتر  انسان  و  نیروهای  او  را  می‌شناسد  می‌دانست  خردی‌ کـه  خـودش  آن  را  به  انسان  بخشیده  است  برای  دستیابی  انسان  به  هدایت  و  رهنـمود  نفس  خود  به  راه  صلاح  و  فلاح  این  جهان  و آن  جهان  بسنده  است‌،  انسان  را  تنها  به  این  خرد  واگذار  می‌کرد  و  او  را  به  خود  وامی‌گذاشت  تا  دلائل  هدایت  را  بجوید  و  الهامگریهای  ایمان  در  جـهان  درون  و  جهان  بیرون  را  پیدا کند،  و  برای  خود  برنامه‌ای  بـنگارد که  زندگیش  بر آن  استوار شود،  و  با  رعـایت  قـوانـین  و  مقرّرات  آن‌،  زندگانیش  بر  حقّ  و  حقیقت  و  راستی  و  درستی  پابرجا گردد‌.  دیگر  نیازی  نـباشد که  خداونـد  پیغمبرانی  را  در  طول  تاریخ  بفرستد،  و  لزومی  نباشد که  پیامبری  پیغمبران  را  حجّت  خود  بر  انسـانها کند،  و  رساندن  پیام  آسمان  توسط  پیغمبران  به‌گوش  جهانیان  برهان  بر  بندگان  خویش  سازد.  و  بالأخره  حجّت  مردمان  در  پیشگا‌ه  یزدان  سبحان  و  عذر  تقصیر  ایشان  نـیامدن  پیغمبران  به  سویشان  باشد:

(لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ).

 تا  بعد  از  آمدن  پیغمبران  حجّت  و  دلیـلی  بر  خدا  بـرای مردمان  باقی  نماند.

امّا  چون  خدا  می‌دانسته  است‌ که  خردی‌ که  به  انسـانها  بخشیده  است  خود  به  تنهائی  دسـتگا‌ه  ناقص  و  ابزار  ناتوانی  برای  دستیابی  به  هدایت  است‌،  و  جز  در  پرتو  رهنمود  و  یاری  و  دستگیری  وحی  آسمانی  راهیاب  نمی‌گردد،  و  عقل  آدمی  همچنین  ناتوانتر  از  آن  است ‌که  بتواند  برنامه‌ای  برای  زندگانی  انسـانها  بنویسد  و  طرح‌ریزی ‌کند،  بگونه‌ای ‌کـه  مصلحت  صحیح  ایـن  جهانی  ایشان  را  حاصل  سازد  و  از  فرجام  بد  همین  چند  روزۀ  حیات  دنیوی  ایشان  را  نجات  دهد،  و در آن  جهان  نیز  آنان  را  رستگار  و  از  عذاب  اخروی  در  امان  دارد  ...  از آنجا که  یزدان  سبحان  همۀ ‌اینها  را  می‌دانسته  است‌،  حکمت  و  رحمت  خداوندگاری  او  بر  آن  قرار گرفته  است‌ که  پیغمبران  را  به  مـیان  انسـانها گسـیل  دارد،  و  مردمان  را  مؤاخذه  و  بازخو‌است  نفرماید  مگر  آنگاه ‌که  پیام  آسما‌نی  به‌ گوش  آنان  برسد  و  اوامر  یزدان  بدیشان  ابلاغ  گردد:

(وما کنا معذبین حتى نبعث رسولًا).

ما  (‌هیچ  شخص  و  قومی  را)  مجازات  نخواهیم  کرد،  مگر  ایـن  که  پـیغمبری  (‌بـرای  آنـان  مـبعوث  و)  روانـه  سازیم‌.(‌اسراء/  15) 

بعثت  پیغمبران  یکی  از  بدیهیّاتی  است‌ که  از  این  نصّ  قرآنی  جلوه‌گر  می‌آید.  تازه  اگر  از  بدیهیّات  آن  نباشد،  یکی  از  مقضیات  قطعی  و  حتمی  بشمار  است‌.

در  این  صورت‌،  وظیفۀ  خرد  آدمی  چیست‌؟  نقشی‌ که  خرد  در  مسألۀ  ایـمان  و  هـدایت  دارد  کـدام  است‌؟  در  مسألۀ  برنامۀ  زندگی ‌و سیستم ‌حیات  عقل ‌عـهده‌دار  چیست‌؟

قطعاً  نقش  خرد  انسـان  ایـن  است‌ که‌ گـوش  به  پیام  آسمانی  دهد  و  از  آن  فرمان‌ گیرد.  وظیفه‌اش  این  است  که  چیزی  را  فهم ‌کند که  از  پیغمبر  دریافت  می‌دارد. کار  سترگ  پیغمبر  هم  این  است‌که  اوامر  و  نواهی  خداوند  را  به ‌گوش  جهانیان  برساند.  فرمان  یزدان  را  توضیح  دهد  و  تبیین ‌کند.  سرشتهای  آدمیان  را  از  زیر  توده‌های  چرک  و  کثافاتی  بیرون ‌کشد  و  نجات  دهد که  بر  آنـها  نشسـته  است  و  زنگ  زده‌شان ‌کرده  است  .  خردهای  انسانها  را  بیدار  سازد،  و  به  اندیشه  دربارۀ  دلائل  و  براهین  و  الهامات  و  اشـاراتی  بکشـاند  که در  آفاق  و  اقطار  آسمانها  و  زمین‌،  و  در  ذرّات  و  زوایای  درون  انســانها  نهفته  و  نمودار  است‌.  برای  خردها  برنامۀ  دریـافت  درست‌،  و  برداشت  راسـتین  را  تـرسیم  سازد،  و  روش  نگرش  صحیح  را  نشان  دهد.  برای  خردها  اساسی پی ریزی ‌کند که‌ کاخ  برنامۀ  عملی  زندگی  بر  آن  استوار  گردد  و  برافراشته  شود.  بـرنامه‌ای‌ که  انسـانها  را  به  خوبیهای  دنیا  و  آخرت  برساند  و  ایشـان  را  در  هر  دو  سرای  خوشبخت  گرداند.

نقش  خرد  این  نیست‌ که  حاکم  بر آئین  و  قوانین  آن ‌گردد.  بدین  معنی ‌که  صحّت  و  بطلان  آن  را  معیّن  و  مقرّ‌ر دارد،  و  یا  این‌ که  آن  را  بپذیرد  یا  نپذیرد،  وقتی‌ که‌ کاملاً  بداند  که  این  آئین  قطعاً  از  سوی  یزدان  شرف  صدور  پیدا کرده  است‌،  و  مقصود  و  مفهوم  قوانین  آن  را  هم  فهم ‌کند.  یعنی  هنگامی ‌که  مـعانی  و  مـقاصد  واژگانی  و  اصـطلاحی  نصوص  دین‌،  پیدا  و  هویدا  باشد،  خرد  حقّ  سخن‌ گفتن  و  خطّ  و  نشان  تعیین‌ کردن  دارد.  اگر  خرد  حقّ  پذیرفتن  یا  نپذیرفتن  قوانین  و  مقرّرات  دیـن  را  داشت‌،  و  پس  از  درک  معانی  و  مقاصد  احکام  دین‌،  می‌توانست  با  آنـها  مخالفت‌ کند  و  موافقت  نکند،  می‌توانست  بدانها  پاسخ  ندهد  و  آزاد  و  رها  باشد،  دیگر  با  وجود  بیان  فرمان  یزدان  و  روشنگر‌ی  پیغمبران،  سزاوار  عـقاب  و  عذاب  نبود!  لذا  انسان  ملزم  به  پذیرش  مقرّرات  دین  است  هر  وقت ‌که  از  راه  درست‌،  احکام  آن  به  او  برسد،  و  خردش  مراد  مقرّرات  و  مقصود  احکام  آن  را  درک ‌کند.

آئین  آسمانی  اسلام  با  خرد  به ‌گفتگو  می‌پردازد  و  عقل  آدمی  را  مخاطب  می‌سازد.  بدین  معنی ‌که  خرد  را  بیدار  می‌گردانـد  و  رهنمودش  مـی‌نماید  و  برنامۀ  نگـرش  درست  را  جـلو  چشــمانش  مـجسّم  مـی‌دارد  و  بدو  مــی‌آموزد  چگونه  به  هسـتی  بنگرد  و  چگونه  راه  خوشبختی  بپوید.  نه  بدین  معنی‌ که  خرد  آدمی  حاکم  بر احکام  دین  و  مقرّرات  آن‌ گـردد  و  دربارۀ  صحّت  یـا  اطلان  احکام  و  مقرّرات  آئـین  آ‌سمانی  داوری ‌کند  و  فرمان  صادر  نماید.  هر  وقت ‌که  نصّ  قـرآنی  و  سـنّت  صحیح  نبوی  در  میان  باشد،  داور  و  فرمانده  او  است  و  دستورش  بدون  چون  و  چرا  باید  اجراء  شود.  عقل  آدمی  در  این  حال  باید  بپذیرد  و  فرمانبرداری ‌کند  و  دستور  را  اجراء  سازد،  خواه  مضمون  فرمان  با  سرشت  او  سازگار  با‌شد  یا  ناسازگار،  و  باب  طبع  او  باشد  یا  نباشد.

نقش  عقل  در  این  باره  چنین  است‌که  متوجّه  شود  مراد  نصّ  چیست‌.  با  توجّه  به  معانی  واژه‌هـا  و  اصـطلاحها،  مفهوم  نصّ  در  عبارت  مورد  نظر کدام  است‌.  در  این  مرز  نقش  عقل  پایان  می‌گیرد.  مقصود  صحیح  نصّ  آسمانی‌،  با  ‌حکم  خرد  انسانی‌،  باطل  نمی‌شود  و  رها  نمی‌گردد.  زیرا  ،نصّ  آسمانی  از  جانب  خداوندگار  نـازل  شده  است‌،  و  خرد  آدمی  خدا  نیست  تا  حکم  صحّت  یا  بطلان  چیزی  را  ‌صادر کند  که  از  جانب  خدا  آمـده  است‌،  و  دستور  پذ‌یرفتن  یا  مردود  شمردن  آن  را  بدهد.

با  توجّه  به  همین  نکتۀ  ریز  و  باریک  است‌ که  بسیاری  از  اشتباهات  برطرف  می‌شود،  و  اشکالات  فراوانی  از  میان  رخت  برمی‌بندد.  چه  اشتباهات  و  اشکالات  کسانی  باشد  که  عقل  بشری  را  خدا  می‌کنند  و  آن  را  داور  در  صحّت  یا  بطلان  مقرّرات  صحیح  دینی  می‌سازند،  یا  مربوط  به  کسانی  باشد که  می‌خواهند  خرد  را  نادیده  بگیرند  و  آن  را  پوچ  بینگارند،  و  نـقش  عقل  را  در  مسألۀ  ایـمان  و  هدایت  نفی  نمایند.  راه  وسط  و  طـریقۀ  مـعتدل‌،  هـمان  است  که  ما  در  اینجا  بیان  کردیم‌. گفتیم‌:  رسالت  آسمانی  با  خرد  آدمی  صحبت  می‌دارد  تا  بتواند  احکام  و  مقرّرات  چنین  رسالتی  را  فهم ‌کند.  برای  خرد  برنامۀ  درست  نگرش  بدین  احکام  و  مقرّرات  را  ترسیم  می کند،  و  بدو  ‌نشان  می‌دهد  که  چگونه  به  همۀ ‌کارهای  زندگی  بنگرد.  هنگامی ‌که  عقل  احکام  و  مقرّرات  رسالت  آسمانی  را  درک ‌کرد،  یعنی  دانست  که  مراد  نصّ  چیست  و کدام  است‌،  جز  تصدیق  و  اطاعت  و  اجراء‌،  چیزی  پیش  روی  او  نمی‌ماند.  زیرا  رسالت  آ‌سمانی  بر  انسان  هیچ  کاری  را  تحمیل  نمی‌سازد،  چه  پیام  رسالت  را  درک‌ کرده  باشد  و  خواه  آن  را  نفهمیده  باشد.  همچنین  رسالت  آسمانی  به  انسان  اجازه  نمی‌دهد  که  به  نـقد  احکام  و  مقرّرات  آسمانی  بنشیند  و  راجع  بدانها  به  جدال  بپردازد،  زمانی  که  چنین  احکام  و  مقرّرات  را  فهم‌ کرده  باشد  و  در  پرتو  نـصوص‌،  مفهوم  آنها  را  دریافت  نموده  باشد.  نقد  احکام  و  مقرّرات  آسمانی  و  جدال  با  معانی  و  مقاصد  آنها،  به  منظور  پذیرفتن  یا  نپذیرفتن  و  صـدور  حکـم  دربارۀ  درستی  یا  نادرستی  آنها!  آن  هم  پس  از  این ‌که  پی  برده  است‌ که  چنین  احکام  و  مقرّراتی  از  سوی  یزدان  برای  او  آمده  است  و  به  دست  وی  رسیده  است‌!  یزدانی ‌که  جز  حقّ  و  حقیقت  را  بیان  نمی‌فرماید،  و  جز  به  خیر  و  خوبی  فرمان  نمی‌دهد.

برنامۀ  درست  در کار  دریافت  فرمان  از  یزدان  سبحان  این  است ‌که  :  عقل  احکام  و  مقرّرات  پیشین  خود  را که  از گفتارهای  (‌منطقی‌)  خویش  فراهـم  آورده  است‌،  یـا  آنـها  را  از  نگرشهای  محدودش  و  یـا  از  تجربه‌های  ناقصش  تهیّه  دیده  است‌،  با  احکام  و  مقرّرات  درست  دین  رویاروی  نسازد  و  درگیر  نکند.  قطعاً  برنامۀ  درست  چنین  است‌ که  عقل  نصوص  صحیح  را  دریـافت  دارد  و  احکام  و  مقرّرات  خود  را  از  آنها  فراهم  آرد.  زیرا  احکام  و  مقرّرات  دین  درست‌تر  از  احکام  و  مقرّرات  شخصی  است‌،  و  برنامه‌ای  که  از  احکام  و  مقرّرات  یزدان  فراهم  می‌آید،  بسی  راست‌تر  و  استوارتر  از  برنامۀ  شخصی  انسـان  است‌،  برنامه‌ای  که  انسـان  بدون  تـوجّه  به  معیارهای  درست  دینی‌،  برای  خویش  تهیّه  دیده  است  و  سر  و  سامان  بخشیده  است‌،  از  اینجا  است‌ که  عقل  نباید  احکام  و  مقرّرات  دین  را  -  وقتی ‌که  مطمئن‌ گردد  چنین  احکام  و  مقرّاتی  از  سوی  خدا  است  -  همراه  با  هیچیک  از  احکام  و  مقرّرات  دیگری‌ که  ساختار  ویژۀ  خود  عقل  است‌،  دادگاهی  کند.

خرد  انسان  خدا  نیست  تا  با  احکام  و  مقرّرات  خاصّ  خود،  احکام  و  مقرّرات  یزدان  جهان  را  دادگاهی  نماید.  عقل  را  سزد که  برداشت  عقلی  بشـری  از  نـصّ  را  با

 برداشت  عقلی  دیگری  از  همان  نصّ  دادگاهی ‌کند  و  با  آن  بستیزد.  این‌،‌ گسترۀ  تاخت  و  تاز  خرد  انسان  است‌.  در  این  باره‌ گناهی  بر  او  نیست  و کسی  حقّ  جلوگیری  و  ممانعت  از  آن  را  ندارد،  مادام‌ که  اصول  صـحیح  و  شعورهای  متعدّد،  جولانگاهی  برای  تفسیر  و تبیین‌  را  داشته  باشند.  آزاد  نگری  -  مادام‌ کـه  بر  پایۀ  اصول  صحیح  و  ضواط  درستی  باشد که  خود  دین  مـقرّر  و  معیّن  می‌دارد  -  در  این  جولانگاه  فراخ  به  عـقلها  و  خردهای  بشری  واگذار  شده  است‌.  هیچ  دسته  و گروه،  و  هیچ  قوّ‌ت  و  قدرتی‌،  و هیچ  فرد  و  شخصی  نیست‌ که  بتواند  بر عقلها  و  خردها  بند  نهد  و  آنها  را  محدود  و  محصور سازد  در  فهم  مقصود  و  معنی  مـراد  از نصّ  صحیح  و  وجود  تطبیق  آن  -  مادام‌ که  آن  نصّ  شـایان  برداشت  اظهار  نظرهای  متعدّد  و  آراء  مختلف  باشد،  و  اظهار  نظرها  و  بیان  آراء  هم  در  محدودۀ  ضوابط  صحیح  و  در  راستای  راه  درستی  انجام  پذ‌یرد که  برگرفته  و  برجوشیده  از  مقرّرات  دیـن  باشد  -  معنی  ایـن ‌که  می‌گوئیـم‌:  رسالت  اسلام‌،  خرد  را  مخاطب  می‌سازد  و  با  آن  به  سخن  می پردازد،  همین  است  و  بس.

اسلام  آئین  خرد  است‌.  بلی  ...  اسلام  آئین  خرد  است‌،  بدین  معنی‌ که  اسلام  د‌ر  قضایا  و  مقرّرات  خود،  عقل  را  مخاطب  می‌سازد.  عقل  را  در  این  جولانگاه  با  مـعجزه‌ای  مـادّی  مـقهور  نمی‌سازد  و  وادار  به  اقـرار  و  تسـلیم  نمی‌نماید.  اسلام  آئین  خرد  است‌،  بدین  معنی‌ که  اسلام  شیوۀ ‌نگرش  و برنامۀ  بینش‌ خود را  تصحیح ‌می‌کند  و آن  را  به  تفکّر  در  بارۀ  دلائل  هدایت  و  الهامگریهای  ایمان  فرا  می‌خواند.  دلائل  و  براهین  و  الهامات  و  اشاراتی ‌که  در  زوایای  جهان  درون  جلوه‌گر  است‌،  و  در گوشه  و کنار  گسترۀ  فراخ  جهان  بیرون  در  مدّ نظر  است‌.  اسلام  خرد  را  به  سیر  در  آفاق  و  انفس  فرا  می‌خواند  تا  فطرت  را  از  زیر  توده‌های  الفت  و  عاد‌ت  و کودنی  و  تنبلی  بیرون  بکشد  و  بالایش  برد  و  والایش‌ کند،  و  آن  را  از  دست  اهریمن  شهوات‌ گمراهسـاز  خرد  و  سـرشت  برهاند  و  ارزشمند  و  ارجمندش‌ گرداند.  اسلام  خرد  را  مخاطب 

می‌سازد  و  با  آن  به  سخن  می‌پردازد،  بدین  معنی  است  که  فهم  مفاهیم  نصوصی  را  به  او  واگذار  می‌سازد که  در  بردارندۀ  احکا‌م ‌و  مقرّرات  اسلام  است‌،  و  هرگز بر  عقل  واجب  نمیداند که  ایمان  بیاورد  به  چیزی که  معنی  آن  را  نمی‌داند  و  مفهوم  آن  را  نمی‌فهـد.  هر  زمان  هم  عقل  به  مرحلۀ  ادراک  مدلولات  و  فهم  مقرّرات  رسید،  پیش  روی  او دو  راه  بیشتر  نمی‌ماند:  یا  تسـلیم  مـدلولات  و  مقرّرات  یزدانی  می‏‎گردد  و  مؤمن  بشمار  می‌آید،  و  یـا  تسلیم  مـدلولات  و  مقرّرات  الهـی  نمی‌گردد  و کـافر  محسوب  می‌شود.  دیگر  خرد  انسان  در  صحّت  و  بطلان  مدلولات  و  مقرّرات  قاضی  بشمار  نمی‌آید  و  حـقّ  داوری  در  ایـن  راستا  را  نـدارد،  و  به  او  اجازه  داده  نمی‌شود که  اگر  خواست  بپذیرد  و اگر  نخواست  نپذیرد،  همانگونه ‌که  کسانی ‌که  می‌خواهند  از  این  خرد  انسانی  خدائی  را  بسازند،  خدائی‌ که  از  میان  احکام  و  مقرّرات  دینی  آنچه  را  بخواهد  می‌پذیرد،  و  آنچه  را  نـخواهد  نمی‌پذیرد،  و  آنچه  را  بخواهد  از  میان  آنها  برمی‏گزیند،  و  آنچه  را  نخواهد  رها  می‌سازد  و  به  ترک  آن  می‌گوید  ...  این‌ همان  چیزی  است‌ که  خدا  د‌ربارۀ  آن  می‌فرماید‌:

(أفتؤمنون ببعض الکتاب وتکفرون ببعض ).

 آیا  به  بخشی  از  (‌دستورات‌)  کتاب  (‌آسمانی‌)  ایمان  مـی‌آورید  و  بـه  بـخش  دیگـر (‌دسـتورات  آن‌)  کـفر  می‌ورزیدند؟‌.(‌بقره /85)

 خداوند  چنین ‌کاری  را کفر  قلمداد  می‌فرماید  و  عذاب  را  نیز  بر  آن  مترتّب  می‌نماید.

هنگامی‌ که  خداوند  سبحان،  حقیقتی  را  از  این  جهان‌،  یا  کاری  را  دربارۀ  انسان‌،  و  یا کاری  از کارهای  آفریدگان  دیگری  را  مقرّر  داشت‌،  و  یا  این ‌که  چیزی  از  فرائض  و  واحبات‌،  یا  نواهی  و  منهیّات  را  بیان  فرمود،  آنچه  را که  مقرّر  داشته  است  و  بیان  و  معیّن  فرموده  است‌،  واجب  است  پذیرفته شود  و  اطاعت‌ گردد  از  سوی  کسـی  کـه  چنین  امری  بدو  ابلاغ  می‌گردد  و  می‌رسد،  هـمین‌ که  معنی  و  مقصود  چنین  امری  را  درک ‌کند  و  مـراد  آن  را  بفهمد.

زمانی‌ که  خداوند  سبحان  می‌فرماید:

(الله الذی خلق سبع سماوات ومن الأرض مثلهن).

خدا  همان  است  که  هفت  آسمان  را  و  همانند  آن  زمین  را  آفریده  است‌.                                       

(أو لم یر الذین کفروا أن السماوات والأرض کانتا رتقا ففتقناهما وجعلنا من الماء کل شیء حی).

آیا  کافران  نمی‌بینند  که  آسمانها  و  زمین  (‌در  آغاز  خلقت  به  صورت  تودۀ  عظیمی  در  گسترۀ  فضا،  یک  پارچـه‌)  بهم  متّصل  بوده  و  سپس  (‌بـر  اثر  حرکات  مـداوم  و  انفجارات  درونی  هولناکی‌)  آنها  را  از  هم  جدا  ساخته‌ایم  (‌و  تدریحاً  به  صورت  جهان  کنونی  در  آورده‌ایم‌)  و  هر  چیز  زنده‌ای  را  (‌اعم  از  انســان  و  حیوان  و  گیاه‌)  از  آب  آفریده‌ایم‌؟‌.(انبیاء 30)                                          

(والله خلق کل دابة من ماء).

خداوند  هر  جنبنده‌ای  را  از  آب  آفریده  است‌.(‌نور/  45) 

 (خلق الإنسان من صلصال کالفخار , وخلق الجان من مارج من نار).

 جنّ  را  از  زبانۀ  شعله‌ور آتشی  خلق  نموده  است‌. (‌الرحمن  /  ١٣) 

 و  چیزهای  دیگری ‌که  خداوند  سبحان  در  بارۀ  سـرشت  جهان  و  پدیده‌ها  و  زنده‌ها  و  اشیاء  می‌فرماید  ...  حق  همان  است ‌که  یزدان  فرموده  است‌.

عقل  بعد  از  آن ‌که  مدلول  نصوص‌،  و  مفهوم  مقرّراتی  را  متوجّه گردید که  چنین  نصوصی  پدید  می‌آورند،  حـقّ  دخالت  بیشتر  ندارد  و  آن  را  نسزد که  مثلاً  بگوید:  مـن  در  احکام  و  مقرّرات  خود  چنین  نمی‌بینم‌!  یـا  در  دائرۀ  دانش  خویش  چنین  چیزی  را  نمی‌یابم‌!  یا  در تجارب  و  آزمونهای  خویشتن  پی  بدین  امر  نمی‌برم‌!  هر  آنچه  را  در  این  زمینه‌ها  خرد  بگوید،  در  معرض  خطا  و  صواب  قرار  می‌گیرد.  شاید  راه  اشتباه  بپوید  و  یا  درست  بگو‌ید.  امّا  آنچه  خدا  بفرماید،  جز  حقّ  و  حقیقت  نبوده  و  جز  راست  و  درست  احتمال  دیگری  ندارد.

هنگامی  که  خدا  می‌فرماید:

(ومن لم یحکم بما أنزل الله فأولئک هم الکافرون).

هر  کس  برابر آن  چیزی  حکم  نکند  که  خداوند  نازل  کرده  است  (‌و  قصد  توهین  به  احکام  الهی  را  داشته  باشد)  او  و  امثال ‌او بیگمان  کافرند. (مائده/44)                 (یا أیها

(الذین آمنوا اتقوا الله وذروا مابقی من الربا إن کنتم مؤمنین . فإن لم تفعلوا فأذنوا بحرب من الله ورسوله , وإن تبتم فلکم رؤوس أموالکم لا تظلمون ولا تظلمون).

ای  کسانی  که  ایمان  آورده‌اید،  از  (‌عذاب  و  عقاب‌)  خدا  بپرهیزید  و  آنچه  از  (‌مطالبات‌)  ربا  (‌در  پیش  مردم‌)  باقی  مانده  است  فرو  گذارید،  اگر  مؤمن  هستید.  پس  اگر  چنین  نکـردید،  بـدانـید  کـه  بـه  جنگ  بـا  خدا  و  پیغمبرش  برخاسته‌اید،  و  اگر  توبه  کردید  (‌و  از  ربـاخواری  دست  کشـیدید  و  اوامـر  دیـن  را  گـردن  نـهادید)  اصـل  سرمایه‌هایتان  از  آن  شما  است‌،  نه  ستم  مـی‌کنید  و  نـه  ستم  می بینید.(بقره /278)                           

(وقرن فی بیوتکن ولا تبرجن تبرج الجاهلیة الأولى . . .).

در  خانه‌های  خود  بمانید  (‌و  جز  برای  کارهائی  کـه  خدا  بیرون  رفتن ‌برای  انجام ‌آن‌ را اجازه  داده ‌است‌،‌از  خانه‌ها  بیرون  نروید)  و  همچون  جاهلیّت  پیشین  در  میان  مردم  ظاهر  نشوید  و  خودنمائی  نکنید  (‌و  اندام  و  وسائل  زینت  خود  را  در  معرض  تماشای  دیگران  قـرار  ندهید)‌. (احزاب / 33)                

(ولیضربن بخمرهن على جیوبهن ولا یبدین زینتهن ).

چارقد  و  روسریهای  خود  را  بر  یقه‌ها  و  گریبانهایشان  آویزان  کنند  (‌تا  گردن  و  سینه  و  اندامهائی  که  احتمالاً  از  لابلای  چاک  پیراهن  نمایان  مـی‌شود،  در  مـعرض  دید  مردم  قرار  نگیرد)  و  زینت  (‌اندام  یا  ابزار)  خود  را  نمودار  نسازند. (نور /31)                      

 و  سایر  چیزهائی‌ که  خداوند  دربارۀ  برنامۀ  زنـدگی  بشری  فرموده  است‌.  حقّ  و  حقیقت  هـمان  است ‌که خداوند  سبحان  می‌فرماید.  عقل  را  نسزد که  بگوید:  من  مصلحت  را  در  فلان  چیز  و  فلان‌ کار  می‏بینم،  چیزی‌ که  و کاری ‌که  مخالف  فرمان  یزدان  و  دستور  او  باشد!  یا  چیزی  و کاری  باشد که  خدا  اجازه  نفرموده  است‌ کـه  بشود  و  انجام‌ گیرد،  و  آن  را  برای  انسان  مقرّر  و  آزاد  نـفرموده  است‌.  چه  چیزی ‌که  عـقل  آن  را  مصلحت  می‌داند،  احتمال  خطا  و  صواب  و  درست  و  نادرست  را  دارد،  و چه  بسا  از هواها و هـوسها  و سـرکشی‌ها و  کـشش‌ها  سرچشمه  بگیرد.  ولی  آنچه  را که  خدا  مقرّر  می‌دارد،  جز  صحّت  و  صلاح  احتمال  چیز  دیگری  ندارد.  چیزی  را که  خدا  از  عقائد  و جهان‌بینی‌ها،  و  یا  از  برنامۀ  زندگی  و  سیستم  آن‌،  مقرّر  و  معیّن  داشته  است‌،  موقعیّت  خرد  در  برابرش  یکسان  است‌،  وقتی‌ که  نصّ  صحیح  باشد،  و  دلالت  قطعی  داشته  باشد،  و  مقیّد  به  زمانی  نشده  باشد.  در  این  صورت  عقل  را  نسزد که  بگوید:  عقائد  و  شعائر  عبادی  را  می‌پذیرم‌،  و  لیکن  می‌بینم‌ کـه  زمان  از  لحاظ  برنامۀ  زندگی  و  نظام  حکو‌متی  تغییر پیدا  کرده  است  و  دگرگون  شده  است  ...  اگر  خدا  می‌خو‌است  عملکرد  نصوص  را  مقیّد  به  زمان  سازد،  آن  را  محدود  به  زمان  می‌ساخت‌.

ولی  وقتی ‌که  می‌بینیم ‌که  نصّ  مطلق  است‌،  زمان  نزول  نصّ  و  آخر  زمان‌،  یکسان  و  همگون  است‌.  باید  در  برابر  خدا  جسارت  نورزید،  و علم  یزدان  را  از  نقص  و قصور  پاک  و  دور  دید.  خداوند  متعال  بسی  والاتر  از  این  قید  و  قیود  و  نقص  و  قصوری  است ‌که  چنین‌ کسانی  جسارت  گفتن  آنها  را  به  خود  می‌دهند  ...  اجتهاد  تنها  در  تطبیق  نصّ  عامّ  بر  حالت  جزئی  است‌،  نه  در  پذیرش  اصل  عامّ  یا  عدم  پذیرش  آن‌،  حال  چنین  سخنی ‌تحت  عنوان  هر  مقوله‌ای  از  مقولات  و گفته‌های  خرد  در میان  هر  نسلی  از  نسلها  باشد.

چیزهائی  را که  ما  بیان  داشتیم‌،  از  ارزش  خرد،  و  نقش  آن  در  زندگی  بشری،  چیزی  نمی‌کاهد.  زیرا گسترۀ  دیدگاه  خرد  فراخ  است  و  پهنۀ ‌گسترده‌ای  برای  تطبیق  نصوص  بر  حالتهای  تازه‌ای  دارد که  پیش  روی  آن  است‌،  البتّه  اگر خرد  با  برنامۀ  بینش  آئین  خدا  پرورده  شده  باشد  و  با  معیارهای  برگرفته  از  آئین  یزدان‌،  و  تعلیمات  صحیح  آن‌،  سر  و  سامان  یافته  باشد.  خرد  در  شناخت  سرشت  این  جـهان‌،  و  نیروها  و  انـرژیها  و  اند‌وخته‌های  آن‌،  و  در  شناخت  سرشت  پدیده‌های ‌گیتی  و  زنده‌های  جهان‌،  و  در  سود  بردن  از  چیزهائی‌ که  یزدان  از  جهان  به  تسخیر  عقل  انسان  درآورده  است‌،  و در  رشد  زنـدگی  و  دگـرگون  سازی  و اوج  بخشیدن  به  زندگی  -‌ درحـدود  برنامۀ  الهی‌،  بدانگونه ‌که  خدا  می‌خواهد  و  بدان  اندازه ‌که  او  صلاح  می‏‎بیند،  نه  بدانگونه ‌که  هو‌اها  و  هـوسهائی‌ که  خرد  را گمراه  کـند،  و  سـرشت  را  زیـر  توده‌های  انباشتۀ  خود  پنهان  و  پـوشیده  می‌دارند،  خـواهان  و  خواستار  آن  هستند  -‌ گسترۀ  بس  فراخ  و  چشم  اند‌از  بس  فراوانی  در  معرض  دید  و  در  دسترس  دارد^[4]‌.

*

بار  دیگر  می‌ایستیم  و  بدین  آیه  نگاهی  می‌اندازیم‌:

(لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ).

 تا  بعد  از  آمدن  پیغمبران  حجّت  و  دلیلی  بـر  خدا  بـرای  مردمان  باقی  نماند.

در  برابر  مسؤولیّت  بزرگی  می‌ایسـتیم‌ که  بر  عهدۀ  پیغمبران  -  صلوات  الله  علیهم  -‌ و  پس  از  آنان  بر عهدۀ  کسانی  انداخته  شده  است ‌که  به  رسالت  ایشـان  ایـمان  دارند.  مسؤولیّت  بزرگی ‌که  در  برابر  همۀ  انسـانها  بر  عهدۀ  آنان  است  و  بدان  اندازه‌ که  بزرگ  است‌،  سنگین  هم  می‏‎باشد.

سرنوشت  همۀ  انسانها،  چه  در  دنیا  و  چه  در  آخرت‌،  به  پیغمبران  و  بعد  از  آنان  به  پیروان  ایشان  واگذار  است‌.  بدان  اندازه‌ که  این ‌کار  به  انسـانها  رسانده  مـی‌شود،  خوشبختی  مردمان  یا  بدبختی  ایشان  حاصل  و  فراهم  می‌گردد  و  ثواب  یا  عقاب  آنان  برآن  مترتّب  می‌آید.  در  دنیا  و  آخرت‌!!  واقعاً  چیز  هراسناک  بزرگی  است‌.  بلی 

این  چنین  است‌:  هراسناک  و  بزرگ!!!  از  اینجا  بود که  پیغمبران  -  صلوات  الله  علیهم‌ -‌ کلانی  و  سـترگی  چیزی  را  احساس  می‌کردند که  بدیشان  واگذار گشته  است  و  بر  دوش  آنان  نهاده  شده  است‌.  یـزدان  سبحان  پیغمبران  را  بینا  و  آگاه  از  سنگینی  و  سختی  مسؤو‌لیّتی  می‌فرمود که  بر  عهدۀ  ایشـان  می‌گذاشت‌.  ایـن  همان  چـیزی  است‌ کـه  خـداونـد  مـتعال  دربارۀ  آن  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  می‌فرماید:

 (إنا سنلقی علیک قولا ثقیلًا).

ما  سخن  (‌پر  مسؤولیّت  و  پر  دردسر  و  لبریز  از  تکالیف  و  وظائف‌)  سنگینی  را  بر  تو نازل  خواهیم  کرد.  (‌مز‌ّمّل‌/ 5)

 ایزد  دادار  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم   یاد  می‌دهد که  چگو‌نه  برای  آن  آماده ‌گردد  و  دامن  همّت  به‌ کمر  زند:

(یا أیها المزمل قم اللیل إلا قلیلا . نصفه أو انقص منه قلیلا . أو زد علیه ورتل القرآن ترتیلا . . إنا سنلقی علیک قولا ثقیلا).

ما  خودمان  قرآن  را  به  تدریج  بر  تو  نازل  کرده‌ایم‌.  حال  کــه  چــنین  است  در  طــریق  تــبلیغ  و  اجـرای  احکـام  پروردگارت  شکیبا  باش‌،  و  از  هیچکدام  از  گناهکاران  و  بی‌دینانشان  فرمانبرداری  مکن‌.  بامدادان  و  شامگاهان  نام  پروردگارت  را  ورد  زبان  ساز.  و  شبانگاهان  برای  خدا  سجده  و  کرنش  ببر،  و  در  شب  خیلی  او  را  تسبیح  و  تقدیس  کن‌.  ما  سخن  (‌پر  مسؤولیّت  و  پر  دردسر  و  لبریز  از  تکالیف  و  وظائف‌)  سنگینی  را  بر  تو  نـازل  خـواهیم  کرد.(‌مزّمّل‌/  1-5 ‌) 

این  همان  چیزی  است‌ که  خداوند  پیغمبر  خود  را  بدان  می‌خواند  و  متوجّه  آن  می‌سازد،  در  آن  حال‌ که  بدو  فرمان  می‌دهد که  بگو‌ید  و  مـعنی  و  حقیقت  چیزی  را  بفهمد که ‌می‌گوید:    

(قل:إنی لن یجیرنی من الله أحد , ولن أجد من دونه ملتحدا . . إلا بلاغا من الله ورسالاته .).

بگو:  (‌اگر  من  از  خدا  نافرمانی  کنم‌)  هیچکس  مرا  در  برابر  (‌خشم‌)  خدا  پناه  نمی‌دهد،  و  پناهگاهی  (‌برای  حفظ  خود  از  عذاب  خدا)  جز  خدا  نمی‌یابم  ...  لیکن  (‌تـنـها  کـاری  کـه  می‌توانم  بکنم‌)  تبلیغ  از  سوی  خدا،  و  رسانذن  پیامهای  او  است‌.                                          (‌جن  /  ٢٢و 23)

 (عالم الغیب فلا یظهر على غیبه أحدا , إلا من ارتضى من رسول , فإنه یسلک من بین یدیه ومن خلفه رصدا . . لیعلم أن قد أبلغوا رسالات ربهم . وأحاط بما لدیهم و أحصى کل شیء عددًا).

دانندۀ  غیب  خدا  است‌،  و  هیچ  کسی  را  بر  غیب  خود  آگاه  نمی‌سازد  مگر  پیغمبری  که  خدا  از  او  خشنود  باشد.  خدا  (‌برای  حفظ  آن  مقدار  غیبی  که  او  را  از آن  مطّلع  می‌کند،  از  میان  فرشتگان‌)  محافظان  و  نگهبانانی  در  پیش  و  پس  او  روان  می‌دارد.  تا  خدا  بدانـد  کـه  پـیغمبران  پیامهای  پروردگارشان  را  رسانده‌اند،  هر  چند  که  خدا  از  هـمۀ  چیزهائی  که  نزدیک  ایشان  است  (‌و  در  درون  و  بیرون  آنان  است‌)  کاملاً  آگاه  بوده  و بدانها  احاطه  دارد،  و  هـر  چیزی  را  دانه  دانه  سـرشماری  کرده  است  و  دقیقاً  می‌داند. (‌جن  /  ‌26-28) 

کار  بس  هراسناک  بزرگی  است‌. کار  پائیدن  مردمان  و  نظارت  بر  آنان  است‌. کار  زندگی  و  مرگشان  است‌. کار  خوشبختی  و  بدبختی  آدمیان  است‌. کار  پاداش  و  پادافره  است‌.  بالأخره ‌کار  انسانهائی  است‌ که  یا  رسالت  و  پیام  آسـمانی  بدو  مـی‌رسد  و  آنان  رسالت  و  پیام  را  می‌پذیرند  و  از  آن  پیروی  می‌کنند  و  در  نتیجه  در  دنیا  و  آخرت  خوشبخت  می‌گردند.  و  یا  این‌ که  رسالت  و  پیام  آسمانی  بدیشان  می‌رسد  و آن  را  نمی‌پذیرند  و  به  ترک  آن  می‌گویند  و  در  نتیجه  در  دنـیا  و  آخـرت  بدبخت  می‌شوند.  و  یا  این ‌که  رسالت  و  پیام  آسمانی  بدیشان  نمی‌رسد  و  در  پیشگاه  پروردگارشان  حجّت  و  برهانی  خواهند  داشت  و  عذرشان  پذیرفته  خوا‌هد  شد. گـناه  بدنی  و گمراهی  دنیوی  چنین  کسـانی‌،  وبال ‌گـردن  اشـخاصی  می‌گردد کـه ‌کار  تبلیغ  اوامـر  و  نواهی  و  رساندن  رسالت  و  پیام  الهی  بر  عهدۀ  آنان  بوده  است  و لیکن  تبلیغی  نکرده‌اند  و  پیامی  نرسانده‌اند.

امّا  پیغمبران  یزدان  -  علیْهِمُ  الصّلاة  و  الـسّـلامُ  - ‌ادای  امانت ‌کرده‌اند،  و  رسالت  آسمانی  را  رسانده‌اند،  و  از  زیر  بار  چنین  تعهّد  سنگینی‌،  پاک  و  پاکیزه  بدر  آمده‌اند  و کاملاً  ادای  وظیفه  فرموده‌انـد.  آنـان  تـنها  با  زبان،  رسالت  و  پیام  الهی  را  به  مردم  نرسانده‌اند  و  بس.  بلکه  ایشان  علاوه  از  تبلیغ  با  زبان،  در  عمل  نیز کار  تبلیغ  را  به  نهایت  رسانده‌اند،  و  در  عمل  پیکرۀ  پیشوائی  بوده‌اند،  و  شب  و  روز  برای  زدودن  موانع  و  عوائق  به  جهاد  بزرگ  سنگینی  دست  یازیده‌اند  و  به  پیکار  پرداخته‌اند.  این  موانع  و  عوائق  چه  شبهه‌هائی  بوده  باشد که  به  سینه‌ها  خزیده‌اند  و  دلها  را  متردّد  و  پریشان‌ کرده‌اند،  و  یا  گمراهیهائی  بوده  باشد که  آراسته  و  پیراسته  جلوه‌گر  شده‌اند،  و  یا  نیروها  و  قدرتهای  قلدر  و  سرکشی  بوده  باشد که  مردمان  را  از  پذیرش  دعوت  الهی  باز  داشته‌اند  و  ایشان  را  از  دین  برگردانده‌اند.  همانگونه  کـه  پیغمبر  اسلام  صلّر الله علیه وآله وسلّم  به  عنوان  خاتم‌الأنبیاء‌،  و  آخرین  مبلّغ  دین  خدا،  و  رسانندۀ  آخرین  رسالت  از  رسالتهای  آسـمانی  چنین‌ کرد.  او  برای  زدودن  موانع  و  از  میان  برداشـتن  عوائق‌،  تنها  به‌گفتار  بسنده  نکرد،  بلکه  موانع  و  عوائق  را  نه  تنها  با  زبان  و  بیان،  بلکه  با  شمشیر  و  سِنان‌،  در  هم  شکست  و  زدود:

(حتى لا تکون فتنة ویکون الدین لله).

تا  فتنه‌ای  باقی  نماند  (‌و  کافران  نیروئی  نداشته  باشند  که  بــا  آن  بـتوانند  شـما  را  از  دیـنتان  بـرگردانند)  و  دیـن  (‌خـالصانه‌)  ازآن  خـدا  گردد  (‌و  مؤمنان  جز  از  خدا  نـترسند  و  آزادانــه  بــه  دسـتور  آئـین  خویش  زیست  کنند)‌. (‌بقره/ 193)     

این  وظیفۀ  سنگین  و  واجب  مهمّ  آئین‌،  بر  عهدۀ ‌کسانی  است ‌که  بعد  از  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌آمده‌اند  و  می‌آیند.  بر  عهدۀ ‌کسانی  است‌ که  پیغمبری  او  را  پذیرفته‌اند  و  می‌پذیرند.  نسلها  بدنبال  نسلها  -  از  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  آمده‌اند  و  می‌آیند.  مسوؤلیّت  رساندن  پـیام  آسمانی  بدین  نسلها  بعد  از  او  بر  عـهدۀ  پیروانش  می‏‎باشد.  پیروان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم نـمی‌توانـند  از  زیر  بار  چنین  مسؤولیّتی  -  مسؤولیّت  اتمام  حجّت  خدا  بر  مردمان‌،  و  مسؤولیّت  نجات  دادن  ایشان  از  بدبختی  دنیا  و  عذاب  آخرت  -  شانه  خالی ‌کنند  و  خویشتن  را  برهانند،  مگر  با  تبلیغ  رسالت  و  ادای  امانت  الهی‌،  برابر  همان  برنامه‌ای  که  پیغمبر  صلّی الله علیه و آله وسلّم  ارائه  فرمود،  و  در  همان  راهی ‌که  او  آن  را  پیمود.  چرا که  رسالت  همان  رسالت  است‌،  و  انسانها  هم  انسانند. گمراهیها  و  هواها  و  هوسها  و  شـبهه‌ها  نـیز  موجود  و  در  میانند.  نیروهای  قلدر  و  سرکش  هـم  در  کـمین  مردمان  و  مانع  دستیابی  ایشان  به  دین  و  ایمان  و  دسـترسی  آنـان  به  دعوت  و  رسـالت  آسـمانند.  با  گمراهسـازی  و حقّه  بازی،  و با  قدرت  زور و زر،  مؤمنان  را  از  دین  برمی‌گردانند  ...  موقعیّت  نـیز  همان  موقعیّت  است‌.  موانع  و  عوائق  نیز  همان  موانع  و  عوائق  است‌.  انسانها  هم  انسان  و  زادگان  انسانند.

بناچار  باید  پیام  آسـمانی  را  رسـاند  و  به  کار  تـبلیغ  پرداخت‌.  قطعاً  باید  ادای  امانت  الهی‌ کرد.  رساندن  پیام  و  تبلیغ  رسالت  را  با  عمل  انجام  داد،  بدانگو‌نه ‌که  پـیام  رسانان  و  مبلّغان،  مجسّمۀ  زندۀ  واقعی  چیزهائی  کردند  که  می‌رسانند  و  تبلیغ  می‌کنند.  باید که  پیام  را  رساند  و  رسالت  را  تبلیغ‌ کرد  با  از  میان  برداشتن  سـدّها  و  مانعهائی‌ که  بر  سر  راه  دعوت  آسـمانی  قرار  خواهند  گرفت  و  مردمان  را  با  دروغ  و  نیرنگ  و  قدرت  و  قوّت  از  دین  دور  می‏‎گرداند  یا  از  دین  برمی‌گردانند.  اگر  چنین  رفتار  نشود،  نه  پیامی  به  گوش  دیگران  رسـانده  شده  است  و  نه  اد‌ای  امانتی ‌گشته  است‌.

رساندن  پیام  الهی  و  تبلیغ  رسالت  آسمانی‌،‌ کار  واجبی  است‌ که  بهیچوجه  نمی‌توان  از  آن  سر  باز  زد،  و  از  ادای  چنین  وظیفه‌ای  خودداری‌ کرد.  اگر  پیام  رسانده  نشود  و  رسـالت  آسـمانی  تبلیغ  نگردد،  مسؤولیّت  سـنگینی  گریبانگیر  مسـلمانان  می‌شود،  مسؤولیّت  گمراهی  جملگی  انسانها،  و  بدبختی  همۀ  آنها  در  دنـیا،  و  عد‌م  اتمام  حجّت  یزدان  در  آن  جهان  بر  انسانها  ...  یکایک  این  امور  موجب  مسؤولیّت  سنگین  و کمرشکن  است‌،  و  باعث  عدم  نجات  از  آتش  دوزخ  خواهد  شد.

چه ‌کسی  است ‌که  چنین  پـیامد  و  مسؤولیّتی  را  خوار  بدارد  و  ناچیز  انگارد؟  پیامد  بزرگ  و  مسؤولیّت  سترگی  که  پشت  را  می‌شکند  و  زانوها را  خم  می‌کند  و تن ‌را  به  لرزه  می‌اندازد  و  بندهای  ترکیب  بند  بدن  را  به  تکان  در  می‌آ‌ورد  و  ا‌ز  هم  می‌گسلاند!!

کسی‌ که  می‌گوید:  من  (‌مسلمان‌)  هستم‌،  یا  باید  بدینسان  پیام  الهی  را  برساند  و  رسالت  آسـمانی  را  تبلیغ  کند،  و  یا  چشم  براه  نـجات  در  دنیا  و  رستگاری  در  آخرت  نباشد.  زیرا  وقتی  او  می‌گو‌ید:  مـن  (‌مسلمان‌)  هستم‌،  ولی  به  هر  شکلی ‌که  ممکن  باشد  و  از  هر  راهی  که  بشود  نه  پیام  الهی  را  می‌رساند  و  نه  رسالت  آسمانی  را  تبلیغ  می‌کند،  در  حقیقت  چنین ‌کسی  بر  ضدّ  اسلامی  که  ادّعای  آن  را  د‌ارد  ادای  شهادت  می‌کند  و گواهی  می‌دهد!  بجای  این ‌که  به  نفع  اسلام  ادای  شهادت ‌کند  و  گواهی  دهد،  گواهی  و  شهادتی که  این  فرمودۀ  خداوند  متعال  در  آن  پیاده ‌گردد: 

(وکذلک جعلناکم أمة وسطا لتکونوا شهداء على الناس ویکون الرسول علیکم شهیدًا) .

بیگمان  شما  را  ملّت  میانه‌روی  کرده‌ایـم  (‌نه  در  دیـن  افراط  و  غلوّی  می‌ورزید،  و  نه  در  آن  تفریط  و  تعطیلی  می‌شناسید.  حقّ  روح  و  حقّ  جسم  را  مراعات  می‌دارید  و  آمیزه‌ای  از  حیوان  و  فرشته‌اید)  تا  گواهانی  بر  مردم  باشـید  (‌و  بر  تفریط  مادیگرایان  لذائـذ  جسمانی  طلب  و  روحانیّت  باخته‌،  و  بر  افراط  تارکان  دنیا  و  ترک  لذائذ  جسمانی  کرده‌،  ناظر  بوده  و  خروج  هر  دو  دسته  را  از  جادۀ  اعتدال  مشاهده  نمائید)  و  پـیغمبر  (‌نـیز)  بـر  شـما  گواه  باشد  (‌تا  چنانچه  دسته‌ای  از  شما  راه  او  گیرد،  و  یا  گروهی  از  شما  از  جـادۀ  سـیرت  و  شـریعت  او  بـیرون  رود،  با  آئین  و  کردار  خویش  بر  ایشـان  حجّت  و  گواه  باشد)‌^[5] (‌بقره /143)

 نخستین‌ گام  و  شهادت  فرد  مسلمان  بر  حقانیّت  اسلام‌،  از  اینجا  آغاز  می‌گردد که  خود  او،  و  خانواده  و  دودمان  و  وابستگان  او،  شکل  واقعی  اسلامی  باشند که  خویشتن  را  منتسب  بدان  می‌دانند،  و  دیگران  را  به  سوی  آن  فرا  می‌خوانند.  دومین  گام  گواهی  و  شهادت  فرد  مسلمان  برداشته  می‌شود  با  فراخواندن  مـلّت  -  بدنبال  دعوت 

خانه  و  خانواده  و  قوم  و  قبیله  -  برای  پیاده‌کردن  ا‌سلام  در  همۀ  زوا‌یا  و  جوانب  زندگی  شخصی  و  اجتماعی  و  اقتصادی  و  سیاسی‌. گواهی  و  شهادت  فرد  مسلمان  پایان  می‏‎گیرد  با  جهاد  برای  از  میان  برداشتن  همۀ  عـوائق  و  موانعی‌ که  مردمان  را  به ‌گمراهـی  می‌کشاند  و گمراه  می‏‎گرداند  و  ایشان  را  از  این  دین  برمی‌گرداند‌،  ایـن  عوائق  سر  راه  اسلام‌،  هر  نامی  و  رنگی ‌که  داشته  باشد  و  در  هر  قالب  و  سیمائی  خودنمائی ‌کند.  هر گاه  فرد  مسلمان  در  این  راستا  به  شهادت  رسید،  (‌شهید)  است  و  برای  آئین  خود  ادای ‌گواهی  و  شهادت ‌کرده  است‌،  و  به  سوی  پروردگار  خود  شتافته  است‌.  ایـن  چنبن  مسلمانی  (‌شهید) است  و  بس.

*

در  پایان  این ‌گشت  و گذار،  در  برابر  جلالت  و  عظمت  یزدان‌،  خاشعانه  مـی‌ایستیم‌،  و  نگاهی  به  بزرگی  و  شکـوهی  می‌اندازیـم ‌که  در  آگاهی  و  دادگری  و  نگاهداری  و  خوبی  و  نیکی  و  تفضّل  و  ترحّمی  مجسّم  است  که  یزدان  در  حقّ  انسانی  دارد  که  راه  کفر  و  الحاد  می‌پوید،  و  طغیان  می‌کند  و  سرکشی  می‌جو‌ید.

در  برابر  عظمت  آگاهی  و  دانشی ‌که  خدا  بدین  پدیدۀ  انسان  نام  داده  است‌،  و  نیروها  و  توانهائی ‌که  در  وجو‌د  او  به  ودیعت  نـهاده  است‌،  و  استعدادهائی ‌که  برای  هدایت  و  راهیابی  و  ضلالت  و گمرهی‌،  آمیزۀ  خمیرۀ  سرشت  او  نموده  است‌،  و  چیزهائی ‌که  یزدان  مترتّب  بر  این  آگاهی  و  دانش  فرموده  است‌،  اندکی  می‌ایسـتیم  و  نگاه  گذرائی  می‌اندازیم‌:

یزدان  مهربان  انسان  را  تنها  به  عقلی ‌که  دارد  واگذار  نکرده  است‌.  هر  چند که  عقل  ابزار  بس  سترگی  ا‌ست‌ که  خدا  آن  را  به  انسان  عطاء  فرموده  است‌،  و  هر  چند  هم  در  آفاق  و  اقطار  جهان‌،  و  در  زوایای  درون  انسان‌،  دلائل  فراوان  هدایت  یافتن،  و  مو‌جبات  بیشمار  ایمان  آوردن‌،  وجود  دارد،  امّا  خدا  می‌دانسته  است‌ که  این  ابزار  بس  سترگ،  در  معرض  هواها  و  هو‌سها  و  جهش‌ها  و کشش‌ها  قرار  می‌گیرد،  و  دلائل  پخش  و  پراکنده  در  لایه‌های  پدیده‌های  جهان  و  جلوه‌گر  در  لابلای  نفس  انسان‌،  چه  بسا  با  غرضها  و کینه‌ها  و  آرزوپرستی‌ها  و  خودخواهی‌ها  و  نادانی‌ها  و  ناپختگی‌ها  پوشیده  و  پنهان‌ گردد.  بدین  سبب  یزدان  جهان‌،  مسؤولیّت  هدایت  و  ضلالت  انسان  را  به  خرد  آدمی  واگذار  نکرده  است‌،  مگر  پس  از  رسیدن  پیام  الهی  و  رسالت  آسمانی  بدو.

بعد  از  دریافت  پیام  الهی  و  نیل  به  هدایت  آسمانی  هم  خدا  بدو  حقّ  قانونگذاری  و  تـنظیم  برنامۀ  زندگی  را  نداده  است‌.  بلکه  به  انسان  پیاده‌ کردن  برنامۀ  زند‌گی  واگذار گشته  است‌،  برنامه‌ای ‌که  خداونـد  آن  را  مقرّر  فرموده  است‌.  خداوند  جز  حقّ  قانونگذاری  و  طرح  برنامۀ  زندگی،  همه  چیز  را  بدو  واگذار کرده  است‌.  این  هم  حکومت  مـهمّ  و  مـملکت  فراخی  است‌.  در  آن  می‌تواند  هر  نوع  نوآوری  را که  بخواهد  انجام  دهد،  و  هرگونه  تغییر  و  تحوّلی  را که  بخواهد  انجام  بخشد،  و  به  تجزیه  و  تحلیل  هر  چه  بخواهد  بپردازد.  از  این  حکو‌مت  و  فرمانروائی  و  مملکت  و  مملکتداری  عظیمی ‌که  خدا  بدو  سپرده  است  و  به  زیر  فرمان  او کشیده  است‌،‌ کمال  استفاده  را  ببرد.  عقل  انسان  در  این  راستا،  گاهی  دچار  اشتباه  و  لغزش  می‌شود  و گاهی  راست  و  درست  عمل  می‌کند.  گاهی  گامهایش  می‌لغزد  و  می‌افتد،  و  گاهی  راست  قامت  و  استوار  در  مسیر  جادۀ  هموار  به  پـیش  می‌رود.

در  برابر  عظمت  عدل  و  دادی  می‌ایستیم  و  بدان  نگاهی  می اندازیم‌ که  در  پیشگاه  یزدان  حجّت  و  برهان  به  دست  مردمان  می‌دهد،  اگر  آفریدگار  جهان‌،  پیغمـبرانی  را  به  عنوان  مژده‌رسانان  و  بیم  دهندگان  به  سوی  ایشـان  نفرستاده  باشد.  تازه  ارسال  پیغمبران  به  سوی  مردمان‌،  افزون  بر کتاب  باز  جهان‌،  و کتاب  پنهان  نـفس  انسـان  است که  هر  دو کتاب  پر  از  دلائل  و  نشانه‌هائی  بر  وجود  آفریدگار  و  یگانگی  پـروردگار،  و  ادارۀ  امـور گیتی  تـوسط  دادار،  و  قدرت  و  علم  مطلق‌ کردگار  است‌.  همچنین  ارسال  پیغمبـران‌،  افزون  بر  پر  بودن  سرشت  از  شوقها  و  ذوقها  و  الهامها  و  سروشهائی  است‌ که  پیوند  با  خالق  و  اقرار  بر  وجود  او  را  گوش  جان  می‌خوانند،  و  همآهنگی  و  همآوائی  و کشش  موجود  درمیان  فطرت  و  میان  دلائل  وجود  آفریدگار،  واقع  در گسـترۀ  جـهان  و  نفس  انسان‌،  رشتۀ  پیوند  آدمیان  را  با  خداونـد  سبحان  استوار  نگاه  می‌دارند،  و  هر  چه  بیشتر  و  بهتر  آنان  را  به  سوی  شناخت  آفریدگار  هستی  می‌رانند  ...  اما  خداوند  با  این ‌که  چنین  عقلی  را  به  آدمیزادگان  بخشیده  است‌،  عقلی‌ که  می‌تواند  دلائل  و  براهین  دالّ  بر  وجود  خدا  را  درک‌ کند  و  برشمرد،  و  نتائج  شواهد  را  استنباط  نماید،  و  زبان  نشانه‌ها  را  بفهمد،  آفریدگار  جهان  چون  می‌دانسته  است ‌که  عوامل  ضعیفی ‌که ‌گریبانگیر  همۀ  ایـن  نیروها  می‌گردد  و  آنها  را  از کار  می‌اندازد  و  یـا  آنـها  را  تباه  می‏‎گرداند  و  یا  آنها  را  پنهان  و  چه  بسا  نابود  می‌سازد،  و  یا  این  که  در  احکام  و  داوریهایشان  دچار  اشتباه‌ها،  و  خطاها  و کژیها  و  نادرستی‌ها  می‌شوند،  مردمان  را  از  حجّیّت  جهان‌،  و  از  حجّیّت  فطرت‌،  و  از  حجّیّت  عقل‌،  معاف  فرموده  است‌،  مادام‌ که  پیغمبرانی  را  به  سوی  ایشان  روانه  نسازد که  همۀ  این  دستگاهها  و  این  ابزارها  را  از  زنگها  و  زنگارهائی  برهانند که  بر  آنها  می‌نشینند،  و  این  دستگاهها  و  این  ابزارها  را  با  میزانها  و  معیارهای  درست  یزدان‌ که  مجسّم  در  رسالت  آسمانند،  بپایند  و  تنظیم  نـمایند،  تـا  احکام  و  داوریـهای  آنـها  راست  و  درست ‌گردد  وقتی‌ که  ضوابط  برنامۀ  الهی  را  در  مدّ  نظر  دارند  و  به  راهی  روند که  یزدان  جهان  برای  مردمان  تعیین  و  مقرّر  فرموده  است‌.  زمانی  هم  این  نیروها  بدین  مرحله  و  پایه  و  مایه  رسیدند،  بر  آنها  واجب  است ‌که  اعتراف  و  اطاعت  و  اتّباع‌ کنند.  زیرا  اگر  چنین  نکردند،  حجّت  و  برهانشان  سقو‌ط  می کند  و  از  میان  برمی‏خیزد،  و  سزاوار  عقاب  و  عذاب  می‌شوند.

در  برابر  عظمت  نگاهبانی  و  نگاهداری  و  تفضّل  و  ترحّم  و  نیکی  و  نیکو‌کاری  یزدان  بدین  آفریدۀ  انسان  نـامی  می‌ایستیم ‌که  خداوند  جهان  او  را گرامی  می‌دارد  و  برمی‏گزیند،  با  وجود  این‌ که  می‌داند  چه  اندازه  ضعف  و  نقص  دارد،  چنین  فرماندهی  و  فرمانروائی  و  مملکت  و  مملکتداری  فراخ  و  فراوانی  را  بدو  واگذار  می‌فرماید،  یعنی‌:  خلافت ‌کرۀ  زمین  را !  این  هم  نسبت  به  انسان  نه  تنها  چیز کمی  نیست‌،  بلکه  سلطه  و  سـلطنت  عظیمی  است‌.  هر  چند که ‌کرۀ  زمین  در  جـهان  وسـیع  یـزدان‌،  ذرّه‌ای  بیش  بشمار  نمی‌آید،  امّـا  دست  خدا  آن  را  برمی‌گیرد  و  نگاه  می‌دارد  و  این  است که  در  پهنۀ  فراخ  هستی  و  در گسترۀ  مملکت  بزرگ  یزدان‌،  ضائع  نمی‌شود  و  هدر  نمی‌رود.

گذشته  از  این‌،  نگاهبانی  و  نگاهداری  و  تفضّل  و  ترحّم  و  نیکی  و  نیکو‌کاری  یزدان  می‌خواهد که  انسـان  را  به  فطرت  راهنما  و  هدایت  بخشی  وانگذارد که  در  هسـتی  او  به  ودیعت  نهاده  است‌،  زیـرا  فطرت‌ گاهی  نـهان  و  پنهان  و  محو  و  نابود  می‏‎گردد.  همچنین  رعایت  و  حمایت  و  الطاف  الهی  مـی‌خواهد  انسـان  را  به  عقل  راهنما  و  هدایت  بخشی  وانگذارد که  در  وجودش  سرشته  است‌،  زیرا  عقل  نـیز گاهی‌ گمراه  و  سرگشته  می‌شود.  بلکه  آفریدگار  جهان‌،  در  حـقّ  انسـان  لطف  می‌کند  و  بزرگی  می‌فرماید  و  پیغمبران  را  پیاپی  به  سوی  آدمیزادگان  روانـه  مـی‌نماید  ...  انسان  د‌روغ  می‏‎گوید.  ستیزه‌گری  و  سرکشی  می‌کند.  راه‌ گریز  در  پیش  می‌گیرد.  از  راستای  راه  منحرف  می شود  و کژ  راهه  می‌رود  و  از  جادۀ  خداشناسی  و  حقیقت  جوئی  بسی  دور  می‌رود.  ولی  پروردگارش  در  برابر  لغزشها  و گناهها  او  را  فرو  گیرد.  نیکی  و  نیکوکاری  و  بذ‌ل  و  بخشش  خود  را  از  او  باز  نمی‌گیرد.  او  را  از  هدایت  و  رهنمود  پیغمبران  خود  محروم  نمی‌سازد‌.  با  وجود  این‌،  او  را  در  دنیا  و  آخرت  به  عقاب  و  عذاب  دچار  نـمی‌نماید،  تـا  پیغمبران  پیام  الهی  و  رسالت  آسمانی  را  بدو  نرسانند  و  ابلاغ  نکنند  و  او  رویگردان  نشود  و کفر  نورزد  و  با کفر  نمیرد  و بدون  توبه ‌کردن  و  برگشت  به ‌آستانۀ  خدا  به  ترک  دنیا  نگوید.

جای  تعجّب  است‌،  روزی  و  روزگاری،  انسان ‌گمان  ببرد  که  او  بی‏نیاز  از  پروردگار  خویش  است‌!  از  نگاهبانی  و  نگاهداری  و  تفضّل  و  ترحّم  و  نیکی  و  نیکو‌کاری  یزدان  بی‏نیاز  است‌!  از  هدایت  و  راهنمائی  و  دین  و  پیغمبران  خداوند  جـهان  بی‏نیاز  است‌!  با  داشـتن  دستگاهها  و  ابزارهائی  خویشتن  را  بی‏نیاز  از  یزدان  جهان  بد‌اند که  خداوندگارش  می‌دانسته  است‌ که  چنین  دستگاهها  و  ابزارهائی  او  را  بی‏نیاز  نمی‌سازند،  مگر  این ‌کـه  چنین  دستگاهها  و  ابزارهائی  با  برنامۀ  الهی  تنظیم  و  راست  و  درست  شوند.  این  است ‌که  یزدان‌،  بر  انسـان  عقاب  و  عذابی  را  نمی‌نویسد  و  واجب  نمی‌گرداند،  مگر  پس  از  دریافت پییام  الهی  و  در  رسیدن  رسالت  آسمانی  ...  در  حقیقت  انسان  به‌ کودکی  می‌ماند  که  احسـاس  کند  در  ساقهایش  قدرت  و  توانائی  ا‌ست‌.  پا  شود  و  راه  رود  و  دستهایش  را  به  راست  و  چب  فراگیرد  و آنـها  را  به  چیزی  تکیه  ندهد.  بدین  سو  و آن  سو  چم  و  خم  شود.  در  اینجا  و  آنجا  بلغزد  و  بیفتد  و  سکندری  خورد  ...  چنین  کودکی  از  فطرت  فرمان  می‏‎برد  و  در پرتو  فطرت  راه  می‌رود.  چرا که  او  می‌کوشد  از  دستهائی  بی‏نیاز  شود که  آنها  را  بر  دیوارها  و اشیاء  تکیه  می‌دهد  و  به‌ کمک  آنها  تلوتلو  راه  می‌افتد.  با  این  فرق ‌که  چنین‌ کودکی  از  چنان  انسانی  به  فطرت  راهیاب‌تر  است  و  بیش  از  چنان  انسانی  از  فطرت  پیروی  می‌کند.  زیـرا  چـنین‌ کودکی  تلاش  می‌ورزد  از  دستهائی  بی‏نیاز  شود که  به‌ کـمک  آنها  تلوتلو  راه  می‌رود  و  به  ندای  سروش  فطرت ‌گوش  فرا  می‌دهد،  سروشی ‌که  به  گوش  او  می‌خواند:  باید  نیروهای  نهفته  در هستی  خود  را  بیدار  سازد  و  به  حرکت  دراندازد،  و  در  راه  رشد  دادن  توانائیهای  خود  تـلاش  ورزد،  توانائیهائی‌ که  قابل  رشد  و  نموّ  هستند،  و  در  راه  تقویت  عضلات  و اعصاب  خود  تلاش  و  تکاپو ورزد،  عضلات  و اعصابی ‌که  با  تمرین  رشد  پـیدا  می‌کنند  و  نیرومند  می‌شوند  ...  امّا  انسانی  که  امروز  دست  یاری  خدا  را  از  خود  دور  می‌سازد،  و  از  هدایت  و  رهنمود  الهی‌ کناره‌گیری  می‌کند،  قطعاً  وجود  چنین  انسانی‌،  با  تمام  نیروهائی‌ که  در  آن  نهفته  است‌،  خدا  می‌دانـد که  مشتمل  بر  نیروی  نهفته‌ای  نیست ‌کـه  بتواند  موجب  بی‏نیازی  از  دست  یاری‌ کردکار،  و  از  هدایت  و  رهنمو‌د  آفریدگار  شود.  آنچه  نیروهای  انسان  در  توان  دارد  این  است  و  بس‌:  هنگامی‌ که  در  پرتو  پیام  الهی  و  استفاده  از  رسالت  آسمانی  حرکت‌ کند،  راهیاب  و  منضبط  می‏‎گردد  و  راستای  راه  را  در  پیش  می‏‎گیرد،  و  هنگامی‌که  خود  را  مستقل  و  بی‏نیاز  از  پیام  الهی  و  رسالت  آسمانی  بداند،  و  خویشتن  را  از  هدایت  و  رهنمود  یزدان‌ کنار  بکشد  و  دوری‌ گزیند، ‌گمراه  می‌شود  و  تباهی  می‏‎گیرد  و  آشفته  و  پریشان  می‏‎گردد!

خطا  و  اشتباه  و  ضلالت  و گمراهی  است  -  اگر  هم  نگوئیم  :  نیرنگ  زدن  و گمراه‌ کردن  است  -  اگر گمان  برده  شود:  عقلهای  بزرگ  بدون  پیام  الهی  و  رسـالت  آسمانی  هم  شایان  رسیدن  به  همان  چیزی  هستند که  در  پرتو  پیام  الهی  و  رسـالت  آسمانی  می‌توانند  بدان  برسند!  زیرا  عقل  در  پرتو  پیام  الهی  و  رسالت  آسمانی  می‌تواند  منضبط  بشود  و  با  برنامۀ  نظریّۀ  درست  سامان  بگیرد.  هرگاه  بعد  از  این  امر،  در  پیاده ‌کردن  دچار  لغزش  و  خطا گردد،  لغزش  و  خطایش  به  اشتباه  و  عملکرد  نادرست  ساعتی  می‌ماند که  نخست  منظّم  و  مرتّب‌ کار  کند،  ولی  عوامل  جوّی  و  مؤثّرات  محیط  و  خاصیّت  فلز  آن‌ که  متأثّر  از  چنین  عوامل  و  مؤثّراتی  است‌،  بر  آن  چیره ‌گردد  و  آن  را  از  نظم  و  ترتیب  بیندازد.  امّا  لغزش  و  خطایش  به  اشتباه  و  عملکرد  نادرست  ساعتی  نمی‌ماند  که  در اصل  منظّم  و  مرتّب  نبوده  است  و  به  دست  هرج  و  مرج  و  تـصادف  سپرده  شده  است  ...  فرق  این  دو  ساعت  بسیار  است  و  فاصلۀ  آنها  بیشمار.

نشانۀ  این ‌که  چیزی ‌که  در  پرتو  رسالت  آسمانی  -  از  راه  خود  عقل  -  اتمام  می‌پذیرد  و  انجام  می‌گیرد،  ممکن  نیست‌ که  در  پرتو  چیز  دیگری  اتـمام  پـذیرد  و  انـجام  گیرد،  این  است‌ که  در  سراسر  تاریخ  بشریّت  نوشته  نشده  است‌ که  عقلی  از  عقلهای  بزرگ  بی‏نظیر،  بگونه‌ای  هدایت  یافته  است  و  راهباب ‌گشـته  است  که  عقلهای  عادی  متوسّط‌،  در  پرتو  رسالت  آسمانی  چنین  هدایـتی  را  درنـیافته‌انـد  و  چنین  راهیاب  نگشـته‌انـد،  چه  در  جهان‌بینی  اعتقادی‌،  و  چه  در  اخلاق  و  خصال  انسانی‌،  و  چه  از  لحاظ  سیستم  زندگانی،  و  چه  از  نظر  قانونگذاری  برای  چنین  نظام  و  سیستمی‌.

قطعاً  عقلهای  افلاطو‌ن  و  ارسطو،  از  زمـرۀ  خردهای  بزرگی  بوده‌اند.  تا  آنـجا که  می‌گویند:  عقل  ارسطو  بزرگ‌ترین  عقلی  بو‌ده  است ‌که  آدمیان  با  آن  آشنا  شده‌اند  و  از  آن  خبر  یافته‌اند  -  البتّه  در  میان  عقلهائی ‌که  در  پرتو  رسالت  آسمانی  و  رهنمود  الهی‌،  حرکت  نکرده‌اند  و  از  آن  بدور  بوده‌اند  -  هنگامی‏‎ که  به  جهان‌بینی  و  اندیشۀ  ارسطو  دربارۀ  خدایش  بنگریم،  بدانگونه  که  خود  ارسطو  تعریف ‌کرده  است  و  شناسانده  است‌،  فاصلۀ  بسیاری  با  جهان‌بینی  و  اندیشۀ  مسلمان  عادی  راهیاب  در  پرتو  رسالت  آسمانی  دربارۀ  خدایش  دارد.  اخناتون  در  روزگاران ‌کهن  مصر،  به  عقیدۀ  توحید  و  یکتاپرستی  رسیده  بود.  هر  چند  بعید  است ‌که  اخناتون  از  نور  عقیدۀ  توحیدی  رسالت  ابراهیم  و  رسالت  یوسف  برخوردار  نشده  باشد.  امّا  با  وجود  این‌،  به  سبب  نـاهمآهگی‌ها  و  افسانه‌هائی ‌که  در  عقیدۀ  اخناتون  است‌،  عقیدۀ  او  با  عقیدۀ  توحیدی  مسلمان  عادی  دربارۀ  خداونـدگارش  فاصلۀ  بسیاری  دارد.

در  میان  مردمان  در  آن  زمان ‌که  اسلام  در  صدر  اسلام  حکو‌مت  می‌کرد  و  بر  اوضاع  مسلّط  بود،  به  انسـانهای  عادی  دست  پروردۀ  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  برمی‌خوریم‌ که  در  طول  تاریخ  نخبگانی  را  در  مـیان‌ کسانی ‌که  رسـالت  آسمانی  آنان  را  پرورده  نکرده  باشد  پیدا  نخواهیم‌ کرد  که  با  چنین  دست  پروردگانی  همطراز  شوند  و  به  پـای  ایشان  برسند.

هرگز  در  میان  نظام  و  قوانین  و  مقرّرات  هم  همآهنگی  و همآوائی  والا  و  بالائی  را  پیدا  نخواهیم ‌کرد که  در  نظام  و  قوانین  و  مقرّرات  اسلام  موجود  است‌.  جامعه‌ای  را  هم  همچون  جامعه‌ای ‌که  اسلام  آن  را  پدید  آورده  بود،  نـه  در  زمان  اسلام  و  نه  پیش  از  آن  و  نه  بعد  از  آن‌،  در  هیچ  زمان  و  مکانی  نـخواهیم  یـافت ‌که  در  همآهنگی  و  همآوائی  و  سادگی  زندگی  و  همطرازی  آن‌،  به  پایۀ  چنان  جامعه‌ای  برسد.

دربارۀ  والائی  حکومتی  و  برتری  مملکتی‌،  از  روی  سطح  تمدّن  مادّی  آن  نمی‌توان  قضاوت ‌کرد.  زیرا  تمدّن  مادّی  با  ترقّی  ابزارهای  مادّی  ترقّی می‌کند،  ابزارهائی  که  (‌علم‌)  پیشرفته  آنها  را  بوجود  می‌آورد.  بلکه  در  هر  دوره‌ای  از  ادوار،  معیار  زندگی  همآهنگی  و  همآوائی  در  میان  همۀ  اعضاء  و  اجزاء  و  سـازمانها  و  دستگاهها  و  اوضـاع  و  احوال  زند‌گی  است  و  بس‌.  همآهنگی  و  مآوائی  است‌ که  خوشبختی  و  آرامش  را  می‌آفریند،  و  همۀ  نیروهای  بشری  را  آزاد  می‌سازد  تا  بدون  هیچگونه  سرکوبی  و  سکندری  و  بدون  غلوّ  و  سرکشی  در  زاویه‌ای  از  زوایا  و  جانبی  از  جوانب  فراوانی  که  دارد،  بکار  پردازد.  دوره‌ای ‌که  زندگی  در  آن  کاملاً  در  پرتو  اسلام  سپری  می‌شد،  بشریّت  دور  ا‌ز  رسالت  آسمانی‌،  در  هیچ  عصر  و  زمانی  به  پای  آن  نرسیده  است‌.  آشفتگی  و  ناهمآهنگی  و  نابرابری،  نشانۀ  ظاهری  و  سـیمای  همیشگی  حیاتی  بوده  است‌ که  در سایۀ  حکومتی  جز  اسلام  سپری‌ گشته  است‌،  هر  اندازه  هم  چنین  حیاتی  در  برخی  از  جوانب  درخشیده  است  و  در  بعضی  از  زوایـا  ستبر  و  چشمگیر  بوده  است‌.  زیرا  شکّی  نیست‌ که  اگر  در  جانبی  و  زاویه‌ای  درخشیده  است  و  روشن  بوده  است‌،  در  جوانب  و  زوایای  دیگری  خاموشی  داشـته  است  و  روشنائی  از  میان  برخاسته  است‌.  یعنی  روشنی  چراغی‌،  به  حساب  خاموشی  چراغـهائی‌،  و  سـتبری  و  ترقّی  گوشه‌ا‌ی‌،  به  حساب  ضعف  و  تنزّل‌ گوشه‌هائی  بوده  است  ...  انسانها  هم  به  سبب  چنین  حیاتی‌،  پیوسته  بالا  و  پائین  رفته‌اند  و  ایـن  سو  و  آن  سو  افتاده‌انـد،  و  حیران  و  سرگردان ‌گشته‌اند،  و  بیچاره  و  بدبخت  شده‌اند.

بدین  اندازه  بسنده  می‌کنیم  و  در  ایـن  مرز  مـناسب  فی‌ ظلال  القرآن  می‌ایسـتیم  و  بیش  از  ایـن  دربارۀ  الهامهای  نیرومند  ژرف  سخن  نمی‌گوئیم‌.  الهامهائی  که  آنـها  را  در  درون  جـان‌،  ایـن  سخن  یزدان  سبحان  برمی‌انگیزد:

(رسلا مبشرین ومنذرین لئلا یکون للناس على الله حجة بعد الرسل).

ما  پیغمبرانی  را  فرستادیم  تا  (‌مؤمنان  را  به  ثواب‌)  مژده  رسان‌،  و  (‌کافران  را  به  عقاب‌)  بیم  دهنده  باشند،  و  بعد  از  آمدن  پیغمبران  حجّت  و  دلیـلی  بـر  خدا  بـرای  مـردمان  باقی  نماند.

بعد  از  سخن  از  این  آیه‌،  همراه  با  روند  قرآنی  به  پیش  می‌رویم‌:

(لکن الله یشهد بما أنزل إلیک . أنزله بعلمه . والملائکة یشهدون . وکفى بالله شهیدًا) .

 (‌هر  چند  کافران  نبوّت  تو  را  انکار  می‌کنند)  لیکن  خداوند  بر  آنــچه  (‌از  قرآن‌)  بـر  تـو  نـازل  کرده  است‌،  گواهی  می‌دهد.  ایـن  خدا  است  کـه  آن  را  بـه  (‌مقتضای‌)  دانش  (‌خاصّ‌)  خویش  نازل  کرده  است‌.  و  فرشتگان  (‌نیز  بدان‌)  گواهی  می‌دهند  و  (‌صحّت  نبوّت  تو  را  تصدیق  مـی‌کنند.  اگر چه‌)  کافی  است  که  خدا  گواه  باشد.

اگر  اهل ‌کتاب‌،  آخرین  رسـالت  آسـمانی  را  نـپذیرند،  رسالتی‌ که  برابر  قاعده  و  سنّت  خدا  در  امر  روانه‌ کردن  پیغمبر‌ان  به  سوی  بندگان  است‌:  (‌پیغمبرانی‌ که  به  عنوان  مژده‌رسان  و  بیم  دهنده  روانه  شده‌اند،  تا  بعد  از  آمدن  پیغمبر‌ان‌،  حجّت  و  دلیلی  بر  خدا،  برای  مـردمان  باقی  نماند)‌،  در  حالی  که  اهل ‌کتاب  به  ارسال  پیغمبران  پیش  از  مـحمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  اعـتراف  کنند  و  ایـمان  دارند.  یهودیان  به  پیغمبران  پیش  از  عیسی  علیه السّلام  ایمان  دارند،  و  مسیحیان  به  همۀ  پیغمبران  پیش  از  عـیسی  و  به  خود  عیسی  که  او  را  خدا  کرده‌اند  چنانکه  مـی‌آید،  اعـتقاد  و  اعتراف  دارند.  پس  ای  محمّد،  هنگامی  که  اهـل ‌کـتاب  رسالت  تو  را  نپذیرفتند،‌ گناه  ایشان  را  بر  تو  نـخواهند  نوشت  و  بر  تو  باکی  نیست‌.  بگذار که  انکارکنند:

(لکن الله یشهد بما أنزل إلیک . أنزله بعلمه . والملائکة یشهدون . وکفى بالله شهیدًا) .

این  شهادتی  که  خدا  می‌دهد،  و گذشته  از  خدا،  فرشتگان  نیز گواهی  می‌دهند  و  در  میانشان  کسی  است  که  خودش  رسالت  را  آورده  است  و  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ابلاغ ‌کـرده  است‌،  دیگر  چه  نیازی  به  شهادت  اهل ‌کـتاب  است‌؟  در  اصل  شهادت  خدا  و  فرشتگان‌،  بر  سخنان  اهل‌ کتاب  قلم  بطلان  می‌کشد.  آخر  اهل‌ کتاب  کجا  و  خدائی‌ که  گواهی  می‌دهد  کجا؟‌  فرشتگانی  که‌ گواهی  می‌دهند کجا  و  اینان  کجا؟‌!  تازه  شهادت  یزدان  به  تنهائی ‌کافی  و  بسنده  است‌!  در  این  شهادت‌،  دلداری  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است  و  تـوصیه  به  شکیبائی  در  برابر  مکر  و کید  و  درد  و  رنجی‌ کـه  از  سوی  یهودیان  خـواهـد  دیـد.  هـمچنین  در  ایـن  چـنین  شهادتی‌،  استوار  و  پایدار  کردن  مسـلمانان‌،  و  اطـمینان  خاطر  دادن  بدیشان‌،  در  سر  آغاز  حکومت  اسلامی  در  مدینه  است‌.  استوار  و  پایدار  بـمانند  در  مقابل  حملۀ  سخت  و  بزرگی ‌که  یهودیان  تـدارک  می‏بینند.  حملۀ  سخت  و  بزرگی ‌که  این  تـاخت  قـرآنـی  به  شکلهای  گوناگون  و  با  اشارات  و  الهامات  جوراجور  به  مقابله  و  دفع  آن  می‌پردازد  و  مسـلمانان  را  به  پـیروزی  در  آن  مطمـئن  می‌سازد.

در  این  وقت،  پس  از  ادای  شـهادت  یـزدان  سبحان،  و  گواهی  فرشتگان‌،  بگو‌نۀ  هرسـناکی  مـنکران  رسالت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله سلّم  به  خاطر دروغگوئی  و  رخـنه‌گـیری  و  کجرفتاریشان‌،  تهدید  مـی‌گردند  و  در  جـای  مـناسب  سخت  به  هراس  افکنده  می‌شوند:

(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَصَدُّواْ عَن سَبِیلِ اللّهِ قَدْ ضَلُّواْ ضَلاَلاً بَعِیداً (167) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَظَلَمُواْ لَمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً (168) إِلاَّ طَرِیقَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللّهِ یَسِیراً) (169)

بیگمان  کسانی  که  راه  کفر  را  در  پیش  گرفته‌اند  و  سـتم  ورزیده‌اند،  (‌مادام  که  بر  کفر  ماندگار  بـاشند)  خداوند  ایشان  را  نمی‌بخشد  و  آنان  را  به  راهی  (‌که  راه  نـجات  و  بهشت  باشد)  هدایت  نـخواهـد  کرد.  (‌آنـان  را  بـه  راهـی  هدایت  نخواهد  کرد)  مگر  راه  دوزخ‌!  کـه  در  آنـجا  برای  همیشه  جاودانه  می‌مانند،  و  این  کار  برای  خدا  آسـان  است  (‌که  ایشان  را  به  راه  دوزخ  رهنمون  کند  و  جاودانه  در  آنجا  نگاه  دارد)‌.

این  صفات  و  این  بیانات  -  هر  چند که  عـامّ  هسـتند  پیش  از  هر  طائفه  و  دسته‌ای‌،  بر  حال  یهودیان  و  موقعیّت  ایشان  در  برابر  این  آئین  و  پیروان  آن‌،  بلکه  مـوقعیّت  آنان  در  برابر  همۀ  آئینهای  راستین‌،  صدق  می‌کند.  چـه  یهودیانی  که  در  مدینه  همعصر  بامداد  دعوت  اسلام  بوده‌اند،  و  چه  یهودیانی‌ که  قبلا  در  زمان  موسی  علیه السّلام  و  بعد  از  او  تا  آغاز  اسلام  پای  به  جهان  گذاشته‌اند،  و  چه  یهودیانی‌ که  از  آغاز  اسلام  تا  زمان  ما  به  دنیا  آمده‌اند  و  زیسته‌اند،  مگر گروه  اندکی ‌کـه  مسـتثنی  هسـتند  و  از  زمرۀ  کسانی  بوده‌اند  که  دریـچۀ  دلهـایشان  را  برای  دریافت  هدایت  گشوده  است  و  خدا  هم  آنان  را  هدایت  عنایت  فرموده  است  و  رهنمودشان  نموده  ا‌ست‌.

این  چنین  کسانی  و  هر گروه  و  دسته‌ای ‌که  وصف  کفر  و  رویگردانی  از  آئین  یزدانی  بر  ایشان  منطبق  است‌،  سر  گردانند.  از  دریـافت  هـدایت  یـزدان  گـمراه  شـده‌انـد.  راستای  راه  را  در  زندگی  گم  کرده‌اند.  از  لحاظ  اندیشه  و  جهان‌بینی  و  اعتقاد  گمراه  گشته‌انـد.  از  نـظر  روش  و  جامعه  و  اوضاع  گمراه  شـده‌انـد.  در  دنـیا  گمراه  و  د‌ر  آخرت  گمراه  هستند.  آن  اندازه  گمراهـند  کـه  با  چـنین  گمراهی  و  ضلالتی‌،  امیدی  به  رهنمود  و  هدایتی  نیست‌:

(ضَلُّواْ ضَلاَلاً بَعِیداً (.

بسیار  گمراه  و  سرگشته  شده‌اند.

روند  قرآنی  دوباره  صفت  کفر  ایشان  را  تکرار  می‌کند،  تا  وصف  ظلم  را  نیز  ضمیمۀ  آن ‌گرداند:

) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَظَلَمُواْ).

بی‏گمان  کسانی  که  راه  کفر  را  در  پیش  گرفته‌اند  و  ستم  ورزیده‌اند.

کفر  در  حدّ  ذات  خو‌د،  ظلم  است‌.  ظلم  نسبت  به  حق‌،  و  ظلم  نسبت  به  خود،  و  ظلم  نسبت  به  مردم  ...گاهگاهی  قرآن کفر  را  با  ظلم  تعبیر  می‌فرماید.  همچون  ا‌ین  فرمود‌ۀ  خداوند  متعال‌:

(إن الشرک لظلم عظیم).

واقعاً  شرک  ستم  بزرگی  است‌.(‌لقمان  /  ١٣)

 و  این  فرمودۀ  پرودگار:

(ومن لم یحکم بما أنزل الله فأولئک هم الظالمون).

کسی  که  بدانـچه  خداوند  نازل  کرده  است  حکم  نکند  (‌اعم  از  قصاص  و  غیره‌)  او  و  امثال  او  ستمگر  بشمارند. (‌مائده /  45)

در  آیۀ  پیش  از  این  آیه  - ‌چنانکه  در  جای  خود  در  سورۀ  مائده‌،  در  همین  جزء  ششم  می‌آید  -  یهودیان  را کافر  قلمداد  فرموده  است  ...  اینان  نه  تنها  مرتکب  ستم  شرک  شده‌اند،  بلکه  مرتکب  ستم  بازداشتن  مردمان  ا‌ز  راه  خدا  و  پذیرفتن  آئین  آسمانی  اسلام  نیز  شده‌اند.  لذا  در کفر  فرو  رفته‌اند.  به  عبارت  دیگر  در  ظلم  فرو  رفته‌اند.  بدین  لحاظ  ایزد  متعال‌،  دادگرانه  واپسـین  سزای  ایشان  را  مقرّر  و  معیّن  می‌فرماید:

) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ وَظَلَمُواْ لَمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً (168) إِلاَّ طَرِیقَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً ).

بیگمان  کسانی  که  راه  کفر  را در  پیش  گرفته‌اند  و  ستم  ورزیده‌اند،  (‌مادام  که  بر  کفر  ماندگار  بـاشند)  خداوند  ایشان  را نمی‌بخشد و آنان  را  به  راهی ‌(‌که ‌راه  نجات  و  بهشت  باشد)  هدایت  نـخواهـد  کرد.  (‌آنان  را  بـه  راهی  هدایت  نخواهد  کرد)  مگر  راه  دوزخ‌!  که  در  آنجا  بـرای  همیشه  جاودانه  میمانند.

کار  خدا  این  چنین  نیست ‌که  (‌مـثال  چنین‌ کسانی  را  ببخشاید،  بعد  از  آن‌ که  گمراه  و  بسی  سرگشته  شده‌انـد،  و  بر  روی  خود  همۀ  راهـهای  آمرزش  را  بسته‌اند. کار  خدا  این  چنین  نیست‌ که  ایشان  را  به  راهی  جز  راه  دوزخ  رهنمود گرداند،  در  حالی‌ که  آنـان  همۀ  راههای  هدایت  را  نیز  بسته‌اند،  و  همۀ  راهها  را  بر  روی  خود  بسته‌اند  جز  راه  دوزخ‌،  و  در نتیجه  راه  دوزخ  را  در  پـیش ‌گرفته‌انـد  و  مسافت  بسیاری  از  این  راه  را  پیموده‌اند  و  سخت  بدان  فرو  رفته‌اند‌،  و  بر  اثر  فرو  افتادن  به  ژرفای  ضلالت  و کفر  و  بازداشتن  مردم  ا‌ز  دین  و  ستمگری،  نکته‏ای  ژرف‌ که  با  آن  امیدی  نیست‌ که  چنین‌ کسانی  به  سوی  حقّ  و  حقیقت  آئـین  اسلام  برگردند،  لذا  سزاوار  به  دوزخ  در  افتاد‌ن  و  جاود‌ا‌نه  برای  همیشه  در  آنجا  ماندگار  شدن ‌گشته‌اند!

(وَکَانَ ذَلِکَ عَلَى اللّهِ یَسِیراً) (169)

این  کار برای  خدا  آسان  است‌ (‌که  ایشان  را  به ‌راه  دوزخ  رهنمون  کند  و  جاودانه  در  آنجا  نگاه  دارد)‌.

یزدان  جهان  بر  بندگان  خود  چیره  است‌.  میان  خدا  و  هیچ  فردی  از  بندگان  خـویشی  و  خویشاوندی  و  قرابت  و  نسبتی  نیست  تا  چنین‌ کاری  باعث  شود  بدین  سزای  دادگرنه‌ای  که  سزاوار  آن  گشته‌اند  گرفتار  نیایند  و  برای  خدا  اجاد  دشواری‌ کند.  هیچ‌ کسی  هم  توان  این  را  ندارد  که ‌کار  چنین  سزا  و  جزائی  را  بر  خدا  دشوار  نماید  و  با  نیرنگ  و  دوز  و کلک  ایشـان  را  از  چنین  مجازاتی  رستگار  سازد.

یهودیان  و  هـچنین  مسیحیان  می‌گفتند:

(نحن أبناء الله وأحباؤه).

ما  پسران  و  عزیزان  خدائیم‌!.(‌مائده  / ‌١٨)

 همچنین  می‌گفتند:

(لن تمسنا النار إلا أیاما معدودات).

جز  چند  روز  اندکی‌،  آتش  (‌دوزخ‌)  به  ما  نمی‌رسد  (‌و  مجازات  محدودی  داریم‌.  چرا  که  از قوم  گزیده‌ایم‌!)‌.  (‌ال  عمر‌ان  /  24)

 همچنین  می‌گفتند:  ما  ملّت  برگزیدۀ  خدائیم‌.  قرآن  آمد  تا  همۀ  این  امور  را  نفی‌ کند،  و  اهل ‌کتاب  را  در  جایگاه  خود  قرار  دهد.  یعنی‌:  آنان  بـندگانی  از  بندگانند.  اگر  نیکی ‌کنند  و  نیکو  زیند،  پاداش  می‏‎گیرند.  و  اگر  بدی  کنند  و  بد  زیند  -‌ و  طلب  آمرزش  ننمایند  و  توبه  نکنند  -  عذاب  داده  می‌شوند  ...  این‌ کار  هم  برای  خدا  سـاده  است‌.

از  اینجا  است‌ که  پس  از  این  سخنان‌،  جملگی  مردمان  مخاطب  قرار  می‏‎گیرند  و  بدیشان  اعلام  می‌شود که  این  پیغمبر  از  سوی  پروردگارشان  برایشان  حقّ  و  حقیقت  را  آورده  است‌.  هر که  بدو  ایمان  بیاورد،  او  خو‌ب  است‌،  و  هر که ‌کافر گردد  و  بدو  ایمان  نیاورد،  باکی  نیست  و  خدا  از  همۀ  آنان  بی‏نیاز  است  و  بر  ایشـان  غالب  و  چیره  است‌،  و  آنچه  در  آسمانها  و  زمـین  است  متعلّق  بدو  است‌.  یزدان  از  همۀ ‌کارهای  حهان  باخبر  و  آگاه  است‌،  و  امور  هستی  را  برابر  د‌انش  و  حکمت  خو‌د  می‏‎گرداند  و  می‌چرخاند:

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِن رَّبِّکُمْ فَآمِنُواْ خَیْراً لَّکُمْ وَإِن تَکْفُرُواْ فَإِنَّ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً) (170)

ای  مردم‌،  پیغمبر  (‌محمّد  نام‌)  از  جانب  خدا  بـه  سـویتان  آمده  است  و  دین  حقّ  را  برایتان  آورده  است‌،  پس  ایمان  بیاورید  (‌و  فرصت  را  غنیمت  شمرید،  کـه  ایـن  کـار)  بـه  سود  شما  است‌.  و  اگر  کافر  شوید  (‌و  جز  راه  کفر  نروید،  بدانید  که  زیانی  به  خدا  نمی‌رسانید)‌.  چرا  که  آنچه  در  آسمانها و  زمین  است‌ متعلّق  به  خدا  است‌.  و  خدا آگاه  (‌از  آفریدگان  خود  و)  حکیم  (‌در  کار  خویش‌)  است‌.

این  دعوتی  است‌ که  سرلوحۀ  برنامۀ  آن  عبارت  است  از:  زدودن  ناروها  و  نابود کردن  دروغگوئیها  و  از  میان  بردن  تهمتهای  اهل‌ کتاب‌،  و  پرده  برداری  از  سرشت  یهودیان  و  زشـتیها  و  پلشی‌های  ایشـان  در  سـراسر  تـاریخ  زنـدگانیشان‌،  و  به  تـصویر کشـیدن  رخنه‌گیریها  و  عیبجو‌ئیهائی‌ که  ریشه  در  ژرفای  فطرت  ایشان  دارد  و  آن  را  حتّی  با  موسی  علیه السّلام  پیغـمبر  خودشان  و  رهبرشان  و  نجات  دهندۀ  خودشان  نـیز  روا  می‌دیدند  و  انـجام  می‌دادند.  همچنین  سرلوحۀ  برنامۀ  این  دعوت  عبارت  است  از:  بیان  سرشت  رسالت  و  هدف  آن‌.  سرشت  و  هد‌فی‌ که  مقتضی  این  بود که  خدا  پـیغمبران  را  روانه  دارد،  و  می‌طلبید کـه  یـزدان  مـحمّد  را  حتماً  ارسـال  فرماید.  او  فرستادۀ  خدا  به  سوی  همۀ  جهانیان  بود.  به  سوی  جملگی  مردمان  بود.  بعد  از  آن ‌که  همۀ  رسالتها  پایان‌ گرفت  و  هر  پیغمبری  به  سوی  قومی  و  مـردمانی  روانه  شدند،  و  زمان  رسالتها  و  پیغمـبران  سرانجام  بسر  رسید،  بناچار  می‏‎بایست  تبلیغ  عامّی  د‌ر  پایان  رسـالتها  انجام  پذیرد  و  به  همۀ  مردمان  ابلاغ  بشود:

(لئلا یکون للناس على الله حجة بعد الرسل).

 تا  بعد  از آمدن  پپغمبران  حجّت  و دلیـلی  بر  خدا  برای  مردمان  باقی  نماند.

اگر  این  رسالت  برای  همۀ  مردمان  نبود،  کسانی  که  در  میان  نسلها  و  ملّتهائی ‌که  خواهند  آمد  و  بعدها  پای  به  زندگی  می‏‎گذارند،  حجّتی  بر  خدای  می‌داشتند.  امّا  این  حجّت  در  د‌ست  مردمان  نماند  با  فرود  آمـدن  رسـالت  همگانی  برای  مردمان  و  برای  هر  زمـان‌.  ایـن  رسـالت  آخرین  رسالت  بود.  اگر گفته  شود که  خدا  بعد  از  پیغمبران  بنی‏اسرائیل  تا  زمـان  عیسی  علیه السّلام  و  بعد  از  عیسی‌،  پیغمبری  را  فـرستاده  است‌،  با  عدالت  الهی  سازگار  نیست‌.  زیرا  عدل  الهی  مقتضی  ایـن  است‌ که  نـسبت  به  مردمان  پیام  و  رسالت  آسمانی  برسد،  سپس  عقاب  و  عذاب  خدا  به  میان  آیـد.  بیش  از  رسالت  محمّد  صلّی الله علیه وآله وسلّم  رسالت  عامّی  وجود  ند‌اشـته  است‌.  لذا  چاره‌ای  جز  این  نبود که  می‏‎بایست  چنین  رسالت  عامّ ‌و  همگانی  بیاید  تا  عدالت  الهی  و  رحمت  الهی  شامل  همۀ  مردمان  شود.  فرمودۀ  خدا  حقّ  است‌،  آنجاکه  می‌فرماید:

 ( و َما أرْسَلْناکَ  الّارَحْمَةً لِلْعالَمینَ )  .

(‌ای  پیغمبر!)  مـا  تو  را  جز  بعنوان  رحمت  جـهانیان  نفرستاده‌ایم‌. (انبیاء  / 107)

 از  این‌ گفتار  آشکارا  برمی‌آید،  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم   هم  در  دنیا  رحمت  است  و  هم  در  آخرت  رحـمت  است‌.

---

^[1]  مراجعه  شود  به‌ کتاب  :  التصویر  الفنّی  فی  القرآن‌.  چاپ  (‌دارالشروق‌)‌.   

^[2]  به  نقل  از کـتاب:  (‌محاضرات  فی  النصرانیه‌)  تألیـف  استاد  محمّد  ابوزهره‌. 

^[3]  مـی‌توانـیم  از  زمرۀ  چنین‌ کسـانی  در  روزگـار کـنونی  (‌محمّد  اسد)  نمساوی  را  نام  ببریم‌،  هر  چند که ‌کسی  را  در  پیشگاه  خدا  به  لاف ‌و گـزاف  نمی‌ستائیم  و  پاک  قلمداد  نمی‌نمائیم‌.  اسم  قبلی‌ او  (لیوبولد  فایس‌)  بود. راهیاب‌ گردید  و  مسلمان  شد  و  خویشتن  را  محمّد  اسد  نامید.  او  صاحب‌کتاب  (‌الاسلام  علی  مفترق  الطرق‌)  است‌.  (‌مؤلف‌) 

^[4] مراجعه  شود  به‌ کتاب:  (خصائص  التصوّر  الاسلامی  و  مقوماته‌)  فصل  (‌ربّانیّت‌)  بخش  نخست ‌آن‌. 

^[5] مراجعه  شود  به‌کـتاب‌:  (‌شهادة  الحـق‌)  تألیف  ابوالأعلی  مودودی‌،  رئیس  الجماعة  الاسلامیة  در  پاکستان‌.