تفسیر سوره‌ی نساء آیه‌ی 134-127

سوره‌ی نساء آیه‌ی 134-127

 (وَیَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّسَاء قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَمَا یُتْلَى عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ فِی یَتَامَى النِّسَاء الَّلاتِی لاَ تُؤْتُونَهُنَّ مَا کُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَن تَنکِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَن تَقُومُواْ لِلْیَتَامَى بِالْقِسْطِ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِهِ عَلِیماً (127) وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِن بَعْلِهَا نُشُوزاً أَوْ إِعْرَاضاً فَلاَ جُنَاْحَ عَلَیْهِمَا أَن یُصْلِحَا بَیْنَهُمَا صُلْحاً وَالصُّلْحُ خَیْرٌ وَأُحْضِرَتِ الأَنفُسُ الشُّحَّ وَإِن تُحْسِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً (128) وَلَن تَسْتَطِیعُواْ أَن تَعْدِلُواْ بَیْنَ النِّسَاء وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلاَ تَمِیلُواْ کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوهَا کَالْمُعَلَّقَةِ وَإِن تُصْلِحُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً (129) وَإِن یَتَفَرَّقَا یُغْنِ اللّهُ کُلاًّ مِّن سَعَتِهِ وَکَانَ اللّهُ وَاسِعاً حَکِیماً(130) وَللّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَلَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ وَإِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُواْ اللّهَ وَإِن تَکْفُرُواْ فَإِنَّ لِلّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ غَنِیّاً حَمِیداً (131) وَلِلّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَفَى بِاللّهِ وَکِیلاً (132) إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ وَیَأْتِ بِآخَرِینَ وَکَانَ اللّهُ عَلَى ذَلِکَ قَدِیراً (133) مَّن کَانَ یُرِیدُ ثَوَابَ الدُّنْیَا فَعِندَ اللّهِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَکَانَ اللّهُ سَمِیعاً بَصِیراً) (134)

این  درس  مکمّل  چیزهائی  است ‌که  سوره  بدانـها  آغازیده  بود.  از  قبیل‌:  چاره‌جوئی  ته‌نشستهای  جامعۀ  جاهلی  دربارۀ  امور:  زن  و  خانواده‌.  رفتار  با  اشخاص  ضعیف  و  ناتوان  در  جامعه‌،  همچون  یتیمان  و کودکان‌.  پـاک  سازی  جامعۀ  مسلمانان  از  ایـن  رسوبات  و  ته‌نشستها.  بر  پا کردن  و  استوار  داشتن  خانه  بر  پـایۀ  احترام  زن  و  مرد، ‌که  هر  یک  از  آن  دو،  نیمۀ  بشریّت  را  تشکیل  می‌دهند.  رعایت  مصالح  شوهر  و  همسر.  تقویت  روابط  خانواده  و  رفع  اختلافاتی  که  در  فضای  خانواده  پیدا  می‏‎گردد،  پیش  از  آن ‌که  بزرگ  و  بزرگتر  شود  و کار  به  قطع  چنین  روابطی ‌گردد  و  خانه  را  بر  سر ساکنان  آن  فرو  افکند،  بویژه  بر  سر کو‌دکان  ضعیف  و  ناتوانی‌ که  در  نخستین  پرورشگاه  و کو‌دکستان  خو‌د  تازه  پای ‌گرفته‌اند  و  بالیدن  آغازیده‌اند.  برپاداشتن  جامعه  بر اساس  رعایت  ضـعیفان  در  آن‌،  تـا  چـرخ  زندگی  تـنها  در  دست  زورمداران  چیره  دست  نباشد  و  قانون  جنگل  بر  مردمان  حکومت  نکند.

این  درس‌،  به  چاره‌جوئی  بعضی  از  این  امور  می‏‎پردازد،  و  آن  را  با  نظام‌ کلّی  جهان  مرتبط  می‌سازد  ...  مخاطب  از  این  آیه‌ها  درک  می‌کند که ‌کار  مربوط  به  زنان  و  خانه  و  خانواده  و  ضعیفان  جامعه‌،‌ کار  بسیار  مهمّ  و  بزرگی  است‌.  واقعاً  هم ‌کار  بس  مهمّ ‌و  بزرگی  است‌.  در  لابلای  این  جزء‌،  و  در  دیباچۀ  جزء  چهارم،  چیزهای  زیـادی  را  گفته‌ایم  دربارۀ  خانواده  از  دید‌گاه  اسلام‌،  و  دربارۀ  تلاشی‌ که  این  برنامۀ  ربّانی  برای  رهائی  جامعۀ  اسلام  از  ته‌نشستهای  جاهلیّت‌،  و  دربارۀ  والائی  مقام  روانی  و  اجتماعی  و  اخلاقی  چنین  برنامه‌ای،  مقام  بلند  جامعۀ  مسلمانی‌ که  آن  را  بر  همۀ  جامعه‌های  پیرامون  خود،  و  بر  همۀ  جامعه‌های  دیگری ‌که  متدّین  بدین  دین  نیستند  و  برابر  این  برنامۀ  آموزش  و  پـرورش  نـمی‌یابند،  و  در  برابر  نظام  نادر  آن  کرنش  نمی‌برند  و  اطاعت  نمی‌کنند،  تفوّق  می‏بخشد.

هم  اینک  آیه‌های  ایـن  درس  را  بطور  مشـروح  ذکـر  می‌نمائیم‌:

(وَیَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّسَاء قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَمَا یُتْلَى عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ فِی یَتَامَى النِّسَاء الَّلاتِی لاَ تُؤْتُونَهُنَّ مَا کُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَن تَنکِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَن تَقُومُواْ لِلْیَتَامَى بِالْقِسْطِ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِهِ عَلِیماً (127)

از  تو  دربارۀ  زنان  سؤال  می‌کنند  و  نظر  می‌خواهند.  بگو:  خداوند  دربارۀ ‌آنان  به  شما  پاسخ  می‏‎گوید،  و  برای  شما  روشن  می‌سازد  آنچه ‌را  که  در قرآن  (‌در  زمینۀ  میراث  ایشان‌)  تلاوت  می‏‎گردد،  و  نیز  دربارۀ  زنان  یتیمی  سخن  می‌راند  که  (‌به  خاطر  مال  یا  جمال‌)  می‌خواهید  با  ایشان  ازدواج  کنید.  ولی  چیزی  را  کـه  خداونـد  بـرای  ایشـان  واجب  نـــموده  است  (‌و  مــهریّه  نـام  دارد)  بـدیشان  نمی‌پردازیـد،  و  همچنین  راجـع  بـه  کودکان  کوچک  و  ناتوان  سخن  خواهد  گفت  (‌و  از  شما  می‌خواهد  که  حقوق  آنان  را  بپردازید،  و)  این  که  نسبت  به  یتیمان  (‌بویژه  در  میراث  و  مهریّه‌)  دادگری  کنید،  و  (‌بدانید  کــه  دادگری  و  نیکوکاری  شما  در  حقّ  زنان  و  یتیمان‌،  بیمزد  نـمی‌ماند  و)  هر  کار  خوبی  را  که  بکنید  خداوند  از  آن  کاملاً  آگاه  است‌.

آیه‌هائی  که  در  اوائل  سوره  دربارۀ  زنان  نازل  گردیده  است‌،  سؤالهائی  و  فتواهائی  راجع  به  برخی  از  امورشان  برانگیخت.  پدیدۀ  پـرسش  مسـلمانان  و  فـتواهایشان  دربارۀ  بعضی  از  احکام‌،  پدیده‌ای  است ‌که  مـعنی  و  مفهوم  خاصّ  خود  را  در  جامعۀ  مسلمانان  نوپا  دارد،  و  می‌رساند  که  مسلمانان  چه  اندازه  علاقه‌مند  بودند  که  احکام  آئین  خود  را راجع  به  مسـائل  زنـدگی  بد‌انـند.  انتقال  آنان  از  جاهلیّت  به  اسلام‌،  سخت  درون  ایشان  را  تکان  داده  بود.  بگونه‌ای  که  دربارۀ  هر کاری  که  در  جاهلیّت  انجام  می‌دادند،  شکّ  می‌کردند  و  می‌هراسیدند،  از  ترس  این ‌که  نکند  اسلام  آن  را  منسوخ  یا  تعدیل ‌کرده  باشد.  همچنین  مسلمانان  درخواست  می‌کردند که  حکم  اسلام  را  دربارۀ  همۀ  چیزهائی  بدانـند که  در  زنـدگی 

روزانۀ  ایشان  پیش  می‌آمد.  این  بیداری  و  این  علاقۀ  آنان  به  تطبیق  دادن  احوال  خود  با  احکام  اسلام‌،  عنصر  برجسته‏ای  در  این  دوره  از  زمـان  است‌.  گرچه  هنوز  برخی  از  ته‌نشستهای  آداب  و  رسوم  جاهلی  در  زندگانی  ایشان‌،  بر  جای  و  ماندگار  بود.  امّا  مهمّ  رغبت  را‌ستـن  نیرومندی  بود که  به  تطبیق  ا‌حوال  خود  با  احکام  اسلام  داشتند،  و  با  همین  روحیّۀ ‌کاوشگرانه  دربارۀ  بعضی  از  احکام  پرس  و  جو  می‌کردند.  پرسش  و  پژوهش  ایشان  هم  تنها  محض  پرسش  و پژوهش  یـا  تـنها  به  خاطر  دانستن  و  شناختن  و  افزایش  فرهنگ  و  فرزانگی  خود  نبود  و  بس،  همانگو‌نه‌ که  امروزه  سـؤالهـای  فقهی  و  پرسشهای  احکام  دینی‌ که  از  مفتیان  و  قاضیان  می‌شود  تنها  سؤال  به  خاطر  سؤال‌،  و  پـرسش  محض  دانسـتن  است‌،  نه  عمل‌ کردن  بدانها!

مسلمانان  نیازمند  آشنائی  با  احکام  دیـن  خـود  بو‌دند،  زیرا  احکام  دینی  سازمان  زندگی  نوین  آنان  را  تشکیل  می‌داد.  برای  آشنانی  با  احکام  حرص  و  جوش  بسیار  داشتند،  و  اشتیاق  و  حرارت  فراوانی  برای  کسب  چنین  آگاهی  و  شناختی  از  خود  نشان  می‌دادند.  چون  هدفشان  از  آگاهی  و  شناخت  احکام‌،  ایجاد  تطابق  میان  واقعیّت  زندگیشان  با  احکام  دینیشان  بود.  آنان  می‌خواستند  از  جاهلیّت  ببرند  و  جامۀ  جاهلیّت  از  تن  بدر کنند.  ا‌ز  همۀ  تقالید  و  عادات  و  ا‌وضـاع  و  احکامی ‌که  در  زمان  جاهلیّت  موجود  بود،  هراس  و  وحشت  داشتند.  در  ضمن  به  ارزش  تغییر کاملی ‌که  اسلام  در  زنـدگیشان  پدید  آورده  بود،  سخت  دلبستگی  داشتند  و  واقعاً  بدان  عشق  می‌ورزیدند.  به  عبارت  روشـن‌تر  و  تعبیر  دقیق‌تر،  مسلمانان  ارزش  این  تولّد  جدیدی  را  می‌دانسـتند که  توسط  اسلام  نصیب  ایشان  شده  بود،  و  به  این  نوزائـی  دل  مـی‌دادنـد  و  در  راه  آن  سر  و  جان  و  مـال  فداء  می‌کردند.

در  اینجا  پا‌دا‌ش  چشم  به  الطاف  خدا  دوختن  آنان‌،  و  اجزای  عشق  و  علاقۀ ‌گرمشان‌،  و  صـدق  ارادتشان  در  پیروی  از  اسلام  را  می‏‎بینیم  ...  پاداش  همۀ  اینها،  عنایتی  است‌ که  خدا  بد‌یشان  می‌ورزد،  و  رعایت  و  حفاظتی  است ‌که  خدا  از  ایشان  می‌کند.  بدین  منظور  خداوند  والامقام  خودش‌،  بلی  ذات  یزدان  سبحان  پـاسخ  به  پرسشهای  دینی  ایشان  را  عهده‌دار  می‌گردد:

(وَیَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّسَاء قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ ).

از  تو  دربارۀ  زنان  سؤال  می‌کنند  و  نظر  می‌خواهند.  بگو:  خداوند  دربارۀ  آنان  به  شما  پاسخ  می‏‎گوید.

آنان  از  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم  فتوی  می طلبند  و  پرسش  می کنند،  خداوند  متعال  خودشان  لطف  می‌کنند  و  به  پیغمبر  صلّی الله علیه واله وسلّم  می‌فرمایند:  بگو،  خداوند  دربارۀ  ایشان  و  دربارۀ  بقیّۀ  مسائلی‌ که  در آیه  نامی  از  آنها  رفته  است‌،  به  شما  پاسخ  می‌گوید...  این  هم  لطف  ارزشمندی  است‌ که  نمی‌توان  اندازۀ  آن  را  د‌انست  و  به  ارزش  آن  پی  بـرد. کی  به  عطف  توجّهی  می‌توان  برد  و  بزرگداشتی  را  می‌توان  فهمید که  ذات  خدا  به ‌گروه  مؤمنان  روا  می بیند  و  خو‌دش  با  آنان  به  سخن  می پردازد،  و  ایشان  را  با  چشم  عـنایت  می‌پاید،  و  به  پاسخ  پـرسشهائی  مباد‌رت  می‌فرماید  که  مسلمانان  دارند،  و  به  توضیح  مسائلی  می‌پردازد که ‌آنان  در  زندگی  نوین  خود  بدانها  نیازمند  می‌باشند!

پاسخ  پرسشها  توسط  خدا،  در  اینجا  واقعیّت  تـه‌نشستۀ  جاهلیّتی  را  به  تصویر  می‌کشد که  در  جامعۀ  مسـلمانان  برجای  و  ماندگار  است‌.  جاهلیّتی‌ که  برنامۀ  ربّانی  جامعۀ  اسلامی  را  از آنجا  برگرفته  است  و  به  بالا کشیده  است‌.  همچنین  بیانگر  این  واقعیّت  است‌ که  رهنمودی‌ که  در  اینجا  صورت  می‌گیرد،  بسیار  دلپسند  و  والا  برای  بالا  بردن  سطح  زندگی  جامعۀ  اسلامی‌،  و زدودن  آن  از  همۀ  ته‌نشستهای  جاهلی  است‌:

(قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَمَا یُتْلَى عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ فِی یَتَامَى النِّسَاء الَّلاتِی لاَ تُؤْتُونَهُنَّ مَا کُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَن تَنکِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَن تَقُومُواْ لِلْیَتَامَى بِالْقِسْطِ ...)

بگو:  خداوند  دربارۀ  آنان  به  شما  پاسخ  می‏‎گوید،  و  برای 

شما  روشن  می‌سازد  آنـچه  را  کـه  در  قرآن  (‌در  زمـینۀ  میراث  ایشان‌)  تـلاوت  می‏‎گردد،  و  نـیز  دربـارۀ  زنـان  یـتیمی  سخن  می‌راند  کـه  (‌بـه  خـاطر  مـال  یـا  جمال‌)  می‌خواهید  بـا  ایشـان  ازدواج  کـنید.  ولی  چـیزی  را  کـه  خداوند  برای  ایشان  واجب  نموده  است  (‌و  مهریّه  نام  دارد)  بدیشان  نمی‌پردازید،  و  همچـنین  راجع  به  کودکان  کوچک  و  ناتوان  سخن  خواهد  گفت  (‌و  از  شما  می‌خواهد  که  حقوق  آنان  را  بپردازید،  و)  این  که  نسبت  به  یتیمان  (‌بویژه  در  میراث  و  مهریّه‌)  دادگری  کنید،  و  (‌بدانـید  کـه  دادگری  و  نیکوکاری  شما  در  حقّ  زنان  و  یتیمان‌،  بیمزد  نمی‌ماند)‌.

علی  پسر ابوطلحه  از  ابن  عبّاس  دربارۀ  این  آیه  روایت  می‌کند که  :  چه  بسا  مردی  در  جاهلیّت  دخترک  یتیمی  در  خانه‌اش  می‌زیست‌.  جامه‌اش  را  بر  او  می‌انداخت‌.  وقتی  که  به  چنین‌ کاری  دست  می‌زد،  دیگر کسی  نمی‌توانست  هرگز  با  چنین  دختری  ازدواج‌ کند.  اگر  چنین  دختری  زیبا  می‏بود  و  آن  مرد  فریفتۀ  او  می‌گردید،  با  وی  ازدواج  می‌کرد،  و  ترکه  و  دارائی  دختر  را  مـی‌خورد.  اگر  هم  زشت  می‏بود  تـا  آخر  عمر  نمی‌گذاشت  مردی  به  خواستگاری  او  بیاید  و  با  وی  ازدواج  نماید!  هنگامی ‏‎که  دختر  می‌مرد،  ترکۀ  او  را  به  ارث  می‌برد.  خـدا  چنین  کاری  را  حرام  فرمود  و  از  انجام  آن  نهی ‌کرد  ...  دربارۀ  این ‌گفته‌:  (‌وا‌لْمُسْتَضْعَفینَ ‌مِنَ  الْوِلد‌انِ  )   کودکان  کوچک ‌و ناتوان  هم‌ گفته  است‌:  در  زمـان  جاهلیّت  به  کودکان  و  دختران  ارث  نمی‌دادند.  این  است  معنی:  (‌وَ  لا  تُؤتُو نَهُنَّ  ما کُتِبَ لَهُنّ )    چیزی  را  که  خداوند  برای  ایشان  واجب  نموده  است‌،  بدیشان  نمی‌پردازید.  خدا  از  این  کار  هم  نهی  فرمود،  و برای  هریک  از  آنان  سهم  لازم  را  تعیین‌ کرد  و  فرمود:  نرینه  دو  برابر  مادینه‌،‌ کـوچک  یـا  بزرگ  باشد، ‌ترکه  می‏‎برد.                سعید  پسر  جبیر  دربارۀ  فرمودۀ  خداوند  متعال  :  (‌وَ أَنْ  تَقُومُوا  لِـلیَتامی  بـِالْقِـسْطِ  )  ایـن  کـه  نسـبت  بـه  یـتیمان  دادگری  کنید گفته  است‌:  اگر  دختر،  زیـبا  می‏بود،  مرد  می‌گفت‌:  تو  را  به  ازدواج  خود  د‌رآوردم‌،  و  از آن  خویش 

کـردم‌!  اگر  هم  زشت  می‏بود  و  دارائـی  و  اموالی  نمی‌داشت‌،  دختر  را  به  ازدواج  دیگران  درمی‌آورد  و  مهریّۀ  او  را  می‌گرفت  و  می‌خورد.

از  عائشه  -  رضی  الله  عنها  -  روایت  شده  است ‌که ‌گفته  ا‌ست  ا‌ز:  (وَیَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّسَاء قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ ).  از تـو دربـارۀ  زنـان  سؤال‌ می‌کنند  و نظر  می‌خواهند.  بگو:  خداوند  دربارۀ  آنان  به  شما  پاسخ  می‏‎گوید  تا  می‌رسد  به  این  فرمودۀ  خداوند‌:  (وَتَرْغَبُونَ أَن تَنکِحُوهُنَّ) می‌خواهید  با  ایشان  ازدواج  کنید.  دربارۀ  این  مسأله  است‌ که  چه  بسا  مردی  دخترکی  یتیم  در  خانه‌اش  می‌زیست  و  او  سرپرست  و  وارث  او  می‌گردید.  زن  او  را  در  دارائی  خویش  شریک  می‌کرد،  حتّی  در  نخلستانی  که  می‌داشت‌.  اغلب  مرد  نمی‌خواست  او  را  به  ازدواج  خـود  درآورد،  و  نمی‌خواست  او  را  به  ازدواج  مـرد  دیگری  درآورد  تا  مرد  دوم  شریک  مرد  اوّل  نشود  در  دارائی  و  اموالی ‌که  زن  او  را  در  آن  شریک ‌کرده  بود.  بدین  وسـیله  زن  را  از  ازدواج  بـازمی‌داشت  و  از  زناشوئی  بی‌بهره  می کرد.  این  آیه  در  این  باره  نازل  شده  است‌.  (‌بخاری  و  مسلم  آن  را  روایت  کرده‌اند)‌.

وهب‌ گفته  است‌:  یونس  از  ابن  شهاب،  و  او  از  عروه  پسر  زبیر  روایت‌ کرده  است‌ که ‌گفته  است‌:  عائشه  بیان ‌کرده  است‌:  (‌بعد  از  این  آیه‌،  مردمان  از  پـیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  دربارۀ  زنان  سؤالاتی  می‌کردند.  خداوند  ایـن  آیـه  را  نازل  فرمود:

(وَیَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّسَاء قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ وَمَا یُتْلَى عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ ).

از  تو  دربارۀ  زنان  سؤال  می‌کنند  و  نظر  می‌خواهند.  بگو:  خداوند  دربارۀ  آنان  به  شما  پاسخ  می‏‎گوید،  و  برای  شما  روشن  می‌سازد  آنـچه  را  که  در  قرآن  (‌در  زمینۀ  میراث  ایشان‌)  تلاوت  می‏‎گردد.

عـائشه ‌گـفته  است‌:  معنی  (‌آنـچه  در  قرآن  تلاوت  می‌گردد)  آیۀ  آغاز‌ین  همین  سوره  است ‌که  می‌فرماید:

(وَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُواْ فِی الْیَتَامَى فَانکِحُواْ مَا طَابَ لَکُم مِّنَ النِّسَاء).

و  اگر  ترسیدید  که  دربارۀ  یتیمان  ننوانید  دادگری  کنید  (‌و  دچار  گناه  بزرگ  شوید،  از  این  هم  بترسید  که  نتوانید  میان  زنان  متعدّد  خود  دادگری  کنید  و  از  این  بـابت  هـم  دچار  گناه  بزرگ  شوید.  ولی  وقتی  که  به  خود  اطمینان  داشتید  که  می‌توانید  میان  زنان  دادکری  کنید  و  شرائـط  و  ظروف  خاصّ  تعدّد  ازدواج  مهیّا  بود)  با  زنان  دیگری  که  برای  شما  حلالند  و  دوست  دارید،  ازدواج  کنید...  (‌نساء  /  ٣)

  با  همین  سند، ‌عائشه‌ گفته  است‌:  مراد  از  رغبتی ‌که  در  :  (وَتَرْغَبُونَ أَن تَنکِحُوهُنَّ)  می‌خواهـد  با  ایشان  ازدواج  کنید  رغبتی  است ‌که  چه  بسا  مردی  نـمی‌خواست  با  دخترک  یتیمی ‌که  در  خانه‌اش  پرورش  یافته  بود  به  سبب  کمی  دارائی  یا  نبودن  زیبائی،  ازدواج  نماید.  به  وسـیلۀ  قرآن  نهی  شدند  از  این‌ که  با  چنین  دخترکان  یتیمی  به  خاطر  مال  یا  جمال  ازدواج  کنند،  مگر  این  که  علاقه‌مند  به  ازدواج  بوده  و  با  آنان  راه  عدالت  و  دادگری  در  پیش  گیرند.

از  این  روایتها،  و  از  نصّ  قرآنی  پیدا  است‌که  اوضاع  و  احوال  در  جاهلیّت  نسبت  به  دخترکان  نوجوان  یتیم  به  چه  شکلی  و  بر  چه  روالی  بوده  است‌!  چه  بسا  دخترک  یتیمی‌،‌ گرفتار  حرص  و  آز  و کم  و کاست  سرپرست  خود  می‌گردید.  حرص  و  آز  نسبت  به  دارائیش‌،  و کم  و کاست  و  زیان  و  ضرر  نسبت  به  مهریّه‌اش  ...  اگر  با  او  ازدواج  می‌کرد،  هم  دارائیش  را  مـی‌خورد  و  هم  مهریّه‌اش  را  حیف  و  میل  می‌نمود.  اگر  هم  به  خاطر  زشتی  دخترک‌،  سرپرست  او  با  او  ازدواج  نمی‌کرد،  او  را  سراپا  زیانمند  می‌ساخت‌.  چرا که  نمی‌گذاشت  دخترک  ازدواج  بکند  تا  کسی  پیدا  نشود که  دارائی  دخترک  یتیم  را  از  دست  او  بیرون  بیاورد  و  در  آن  شریک  او گردد.

کار کودکان  و  زنان  هم  از  این  بهتر  نیست‌.  زیرا  آنان  را  از  ترکه  محروم  می‌ساختند،  به  بهانۀ  ایـن‌ که  ایشـان  قدرت  و  زوری  ندارند که  با  آن  از  میراث  خود  دفاع  کنند،  و  جنگجو  هم  نیستند!  پس  حقّ  ندارنـد  تـرکه‌ای  دریافت  دارند!  این‌،  دیدگاه  قبیله‌گری  دربارۀ  زنـان  و  کودکان  بود.  جهان‌بینی  قبیله‌گری‌،  به  جنگجـویان  قبیله  همه  چیز  را  می‌داد،  ولی  برای  ضعیفان  و  ناتوانان  چیزی  در  نظر  نمی‌گرفت‌.

این  تقالید  زشت  ابتدائی  و  ناروای  اجـتماعی  بو‌د که  اسلام  با  آنها  به  مبارزه  برخاست  و  آنها  را  دگرگو‌ن‌ کرد.  بجای  آنها  آداب  و  رسوم  انسانی  مترقّیانه‌ای  گـذاشت‌،  آداب  و  رسومی‌ که  -  همانگو‌نه ‌که‌ گفتیم  -  تنها  جهشی‌،  و  یا  نهضتی  در  جامعۀ  عربی  نبود  و  بس.  بلکه  در  حقیقت  پیدایش  حیات  دیگری‌،  و  تولّد  جدیدی  بود.  همچنین  حقیقت  راستینی  بود که  با  حقیقت  دروغین  جاهلی‌،  کاملاً  فرق  داشت‌.  چیز  مهمّی  که  بنگاریم‌،  ایـن  است‌ که‌:  این  پیدایش  حیات  نوین‌،  تغییر  و  تبدیلی  نیست‌ که  مسبوق  به‌ گامهای  نخستین  و  مقدّمات  پیشین  بوده  و  پلّه  پلّه  بدین  حالت  پای  نهاده  باشد.  یـا  حالتی  نیست‌ که  جهشی  از  یک  واقعیّت  مادی  در  زندگی  این  ملّت  ناگهان  برجوشیده  باشد.

انتقال  از  اقامۀ  حقوق  ارث  و  مالکیّت  استوار  بر  بنیاد  حقّ  جنـگجو،  به  اقامۀ  حقوق  بر  بنیاد  حقّ  انسـانی‌،  و  دادن  حقوق  ویژۀ کودکان  و  دخترکان  یتیم  و  زنان  به  خودشان‌،  به  خاطر  انسـانیّت  آنان‌،  نـه  به  خاطر  جنگجوئی  جنگجویان  بوده  است‌.  این  انتقال  هم  بدان  خاطر  انـجام  نپذیرفته  است ‌که  جامعه  وضع  مستقرّ  و  منظّمی  پـیدا  کرده  است  و  در  این  شرائط  جنگجویان  ارزشی  برایشان  نـمانده  است‌،  و  بدین  سبب  حقوقی ‌که  دریـافت  می‌کرده‌اند  قطع  می‌شود،  چون  دیگر  نیازی  برای  امتیاز  دادن  بدانان  احساس  نمی‌شود.

هرگز!  هرگز!  اصلاً این  چنین  نیست.  چرا که  جنگجویان  در  عهد  جدید  هم  ارزش  خود  را  به  تمام  و کمال  داشتند،  و  بدیشان‌کاملاً  نیاز  بود  ...  امّا  آنچه  بود،  اسلام  بود.  اسلام  تولْد  تازۀ  انسان  بشمار  می‌آمد.  تولّد  تازه‌ای ‌که  از  لابلای‌ کتاب  بزرگ،  و  از  لابلای  برنامۀ  سترگی  بردمید،  و  جامعۀ  تازۀ  نورسی  را در همان  سرزمین  و در  همان  شرائط  پابرجا  و  اسـتوار  داشت‌،  بدون  این  که  انقلابی  در  تولید  و  ابزار  آن‌،  و  یا  در  مادّه  و  خواصّ  آن 

روی  دهد.  بلکه  تنها  انقلابی‌ که  روی  داد،  انقلاب  در  جهان‌بینی  بود  و  بس،  و  تولّد  جدید  هم  ا‌ز  آن  بردمید.  واقعاً  برنامۀ  قرآنی  مبارزه ‌کرد،  مبارزۀ  طولانی  برای  این ‌که  بتواند  آثار  جاهلیّت  را  از  صفحۀ  درونها  بزداید،  و  نشانه‌های  آن  را  از  پهنۀ  اوضاع  و  احوال  بیرون  پاک  نماید،  و  نشانه‌های  اسلامی  را  بر  صفحۀ  درونها  نقش  کند،  و  بر پهنۀ  اوضاع  و  احوال‌،  خطّ  و  نشان  اسلامی  را  بکشد.  از  حقّ  نگذریم  ته‌نشستهای  جاهلی  هم  پـیوسته  مـقاومت  مـی‌کرد،  و  در  برخی  از  حـالات  فردی‌،  خودنمائی  می‌نمود،  یـا  می‌کوشید که  به  شکلهای  گوناگون  از  خود  بگو‌ید  و  خود  را  نشان  دهد.

مـهمّ ‌ایـن  است  بدانیم‌:  برنامۀ  منزّل  از  آسـمان‌،  و  جهان‌بینیی ‌که  این  برنامه  آن  را  پدید  آورده  بود،  این  دو  تا  بودند که  پیوسته  با  (‌واقعیّت  مادی‌)  مبارزه  می‌کردند  و  آن  را  تعدیل  و  تبدیل  می‌نمودند.  امّا  هرگز  چنین  نبوده  است ‌که  واقعیّت  مادّی  یا  «(ضدّ)  نهفته  در  آن‌،  و  یـا  دگرگون  وسـائل  تولید  ...  و  یـا  چیز  دیگـری  از  ایـن  (‌دیوانگی  مارکسیستی‌)  مقتضی  و  خواسـتار  تـغییر  جهان‌بینی‌ها  و  برنامه‌های  زند‌گی  و  ا‌وضـاع  و  احوال  گردند،  تا  با  این  تغییر  و  تبدیلی‌ که  ابزار کار  و  وسائل  تولید  آن  را  واجب  می‌گرداند،  همآهنگ  و  همآوا  شود.  در  زندگی  این  ملّت  تنها  چیز  تازه‌ای  بود  و  بس!  چیزی  که  از  جهان  بالا  و  ملأاعلی  بر  آنان  فرود  آمده  بود.  دلها  و  جانها  پذیرای  آن  شده  بودند  و  پاسخش ‌گفته  بودند.  زیرا  این  چیز  نفیس  و  ارمغان  آسمانی‌،  در  میان  دلها  و  جانها  با  ذخیرۀ  فطرت  به  سخن  می‌پرداخت‌.  ذخیره‌ای ‌که  یزدان  آن  را  در  فطرت  به  ودیعت  نهاده  است‌.  از  اینجا  بود که  چنین  تغییری  رخ  داد،  و  این  تولّد  تـازۀ  انسـان  صورت  گرفت‌.  تولّدی ‌که  در  آن  سیماهای  زندگی  جملگی  دگرگون‌ گردید.  دگرگو‌نی  در  هر  زاویه‌ای  از  زوا‌یای  زندگی  رخ  داد.  همۀ  سیماهائی ‌که  در  جاهلیّت  معهود  و  مشهود  بود،‌ کاملاً  متحوّل  و  متغیّر  شد.

میان  سیماهای  تازه  و  سیماهای ‌کهنه‌،  چه ‌کشمکشها  و  گیر  و  دارهائی  که  درگرفت‌!  چه  دردها  و  رنجهائی‌ که  زایمان  تولّد  جدید  داشت‌!  چه  آه‌ها  و  ناله‌ها  و  نیشها  و  زخمهائی ‌که  قربانیها  و  فداکاریها  به  همراه  داشت‌!  بلی  همۀ  اینها  بود،  امّا  سرانجام  انقلاب  همه  جانبه‌ای  پیدا  و  تولّد  تازه‌ای  پیدا  شد.  چیزی ‌کـه  موجب  ایـن  تـولّد  جدید  بود  و  فقط  و  فقط  او  مؤثّر  بود  و  بس،  رسـالت  آسمانی  و  جهان‌بینی  اعتقادی  بود.  موج  این  تولّد  حدید  به  جامعۀ  اسلامی  بسنده  نکرد،  بلکه  همۀ  جامعه‌های  انسانی  را  در  برگرفت‌.^[1]

این  نصّ  قرآنی ‌که  در  آن  خدا  برای  مؤمنان  فـتوی  می‌دهد  دربارۀ  آنچه ‌که  از  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم‌ راجع  به  امور  زنان‌،  فتوی  خواسته  بودند  به  پـایان  می‌آید.  در  آن‌،  حقوق  دخترکان  یتیم  و کودکان ‌کوچک  و  ضعیف  بیان  می‏‎گردد.  در  آخر  آن‌،  همۀ  ایـن  حقوق  و  همۀ  ایـن  توجیهات  پیوند  می‌خورد  به  سرچشمه‌ای‌ که  این  برنامه  از  سوی  او  آمده  است‌:

(وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِهِ عَلِیماً) (127)

 هر  کار  خوبی  را  که  بکنید  خداوند  از  آن  کاملاً  آگاه  است‌.

 هر کار  خوبی‌ که  انجام  بشود،  مجهول  نمی‌ماند،  و  هدر  نمی‌رود.  بلکه  در  پیشگاه  خدا  نـوشته  مـی‌شود. کار  خیری  هم‌ که  در  پیشگاه  خدا  نوشته  شود،  هرگز ضائع  نمی‌شود  و  برباد  نمی‌رود.

این  واپسین  مرجعی  است‌ که  مؤمن ‌کار  خود  را  بدان  برمی‌گرداند،  و  آخرین  جهتی  است ‌که  مسلمان  محض  رضایت  آن  به  تلاش  می‌ایستد  و  اندیشه‌اش  را  متوجّه  آن  می‌کند.  نیروی  این  مرجع،  و  سلطۀ  این  مصدر،  همان  چیزی  است‌ که  بدین  رهنمودها  و  بدین  برنامه،  در  دلها  و  جانها  و  احوال  و  اوضاع  و  حـیات  و  زنـدگی‌،  قوّت  و  قدرت  و  شوکت  و  عظمت  ویژۀ  خود  می‏بخشد.

مهمّ  این  نیست‌ که  رهنمودهائی  فراهم  آورده  شود،  و  برنامه‌هائی  ابداع ‌گرد‌د،  و  مقرّراتی  نوشته  شود.  بلکه  مهمّ ‌سلطه  و  قدرتی  است ‌که  این  رهنمودها  و  برنامه‌ها  و  مقرّرات‌،  بر  آن  تکیه  می‌زنند.  سلطه  و  قدرتی ‌که  ایـن  رهنمودها  و  برنامه‌ها  و  مقرّرات‌،  توانائی  و گذرائی  و  کـارآئـی  خود  را  در  دلهـا  و  جانهای  انسانها،  از  آن  دریافت  می‌دارند.

فرق  بسیار  است  میان  رهنمودها  و  برنامه‌ها  و  مقرّراتی  که  انسانها  آنها  را  از  یزدان  توانا  و  بزرگوار  دریافت  می‌دارند،  با  رهنمودها  و  برنامه‌ها  و  مقرّراتی‌ که  انسانها  آنها  را  از  بندگانی  همسان  خو‌د  دریافت  می کنند  ...  تازه  این  رهنمودها  و برنامه‌ها  و  مقرّرات‌،  با  آن  رهنمودها  و  برنامه‌ها  و  مقرّرات‌،  به  فرض  از  هـر  جهتی  و  در  هـر  صفتی‌،  مساوی  و  برابر  بوده،  و  به  اوج  و  فراز  یکسانی  رسیده  باشند.  هر  چند  روشن  است‌ که  این  فرض‌،  فرض  محالی  است‌،  هان‌! کافی  است‌ که  ما  انسانها  بدانیم ‌کـه  این  سخن  از  جانب  جهتی  شرف  صدور  پـیدا کرده  است  و  به ‌کرۀ  زمین  نازل  شده  است‌،  تا  مقامی  در  دلها  و  جانهایمان  بدان  عطاء‌ کنیم‌ که  سزاوار  آن  است  ...  آیا  در  دلها  و  جانهای  ما،  سخن  یزدان  سبحان  دارای  تأ‌ثیر  و  کارآئی  بیشتر  است‌،  و  یا  سخن  ایشان‌ که  زادۀ  انسـان  است  و گرفتار  نسیان‌؟‌!

*

بعد  از  این‌،  همگام  با  مقرّرات  اجتماعی  راجع  به  محیط  خانواده‌،  گام  دیگری  را  به  جلو  برمی د‌اریم‌.  خانواده‌ای  که  در  دامن  جامعۀ  اسلامی‌،  آن  هم  با  برنامۀ  ربّانی  پــرورش  یـافته  است  و  سـر  و  سـامان‌ گـرفته  است‌.  برنامه‌ای ‌که  از  جهان  بالا  و  از  سوی  خداوند  تعالی  نازل  شـده  است‌.  از  آن  نـوع  خـانواده‌هـائی  نـیست‌ کـه  با  برنامه‌ای  پرورش  پیدا کند که  ساخته  و  پرداختۀ  عوامل  تحوّل  و  دگرگونی  زمینی  در  جهان  ماده‌،  یـا  در  دنـیای  تولید  است‌:

(وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِن بَعْلِهَا نُشُوزاً أَوْ إِعْرَاضاً فَلاَ جُنَاْحَ عَلَیْهِمَا أَن یُصْلِحَا بَیْنَهُمَا صُلْحاً وَالصُّلْحُ خَیْرٌ وَأُحْضِرَتِ الأَنفُسُ الشُّحَّ وَإِن تُحْسِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً (128) وَلَن تَسْتَطِیعُواْ أَن تَعْدِلُواْ بَیْنَ النِّسَاء وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلاَ تَمِیلُواْ کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوهَا کَالْمُعَلَّقَةِ وَإِن تُصْلِحُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً (129) وَإِن یَتَفَرَّقَا یُغْنِ اللّهُ کُلاًّ مِّن سَعَتِهِ وَکَانَ اللّهُ وَاسِعاً حَکِیماً ((130)

هرگاه  همسری  دید  که  شوهرش  (‌خویشتن  را  بالاتر  از  او  می‏‎گیرد  و  از  انجام  امور  خانوادگی‌)  سرباز  می‌زند  و  (‌یا  با  او  نمی‌سازد  و  از  او)  رویگردان  است‌،  بر  هـیچیک  از آن  دو گناهی  نیست  این  که  (‌بکوشند  به  وسیلۀ  صرف  نظر  کردن  زن  از  برخی  از  مخارج  و  همبستری  با  خود)  میان  خویشـتن  صلح  و  صفا  راه  بیندازند،  و  صلح  (‌همیشه  از  جنگ  و  جدائـی‌)  بهتر  است‌.  (‌سـرچشـمۀ  بسیاری  از  نزاعها  بخل  است‌)  و  انسانها  با  بخل  سرشته  شده‌اند  (‌و  مال  دوستی  خصلت  ذاتی  و دائمی  بشر  است  و  باید  پـیوسته  بـا  آن  مـبارزه  و  پیکار کرد)  و اگر  نیکوکاری  و  نیک  رفتاری  کنید  و  (‌با  زنان  بسازید  و  بـه  بهترین  وجه  با  آنان  معامله  کرده  و  با  ترک  ستمکاری  و  بدرفتاری  با  ایشان‌)  پرهیزگاری  کنید،  بیگمان  خداونـد  از آنچه  می‌کنید  بس  آگاه  است  (‌و پاداش‌ شما  را چنانکه  باید  می‌دهد)‌.  شما  نمی‌توانید  (‌از  نظر  محبّت  قلبی‌)  میان  زنان  دادگری  (‌کامل‌)  برقرار  کنید،  هر  چند  هـم  (‌در  این  راه  به  خود  زحمت  دهید  و)  همۀ  کوشش  و  توان  خود  را  بکار  برید.  ولی  (‌از  زنی  که  میانۀ  چندانی  بـا  او  نـداریـد)  بطور  کلّی  دوری  نکنید،  بدانگونه  که  او را  به  صورت  زن  معلّقه‌ای  درآورید  (‌که  بلاتکـیف  بوده  و  نه  شـوهردار  و  نه  بی‌شوهر  بشمار  می‌آید)‌.  و  اگر  صفا  و  صمیمیّت  (‌مـیان  خود)  راه  بـیندازیـد  (‌و  جور  و  جفا  و  کدورت  پیشـین  را  ترک  گوئید  و با  اصلاح  حال‌ و دادگری  پیش  گرفتن‌)  پرهیزگاری  کنید،  (‌خداوند  از  تقصیر  و  لغزش  شما  می‌گذرد)  چرا  که  خداوند  بس  آمرزندۀ  مهربان  است‌.  و اگر (‌ راهی  برای‌ صلح  و سـازش  نیافتند  و  جز  نفرت  نیفزودند  و کار  بدانجا  رسید  که‌)  از  هم  جدا  شوند،  خـداونـد  هـر  یک  از  آنان  را  با  فضل  فـراوان  و  لطف  گستردۀ  خود  بی‌نیاز می‌کند  (‌و  بدین  شوهری  بـهتر از  شوهر  نخستـن‌،  و  بدان  همسری  بهتر  از  همسر  پیشین  عطاء  می‌کند)  و  خداوند  دارای  فضل  و  رحمت  فراوان (‌در  حـق  بـندگان  است  و  کـارهای  ایشـان  را  از  روی  حکمت  می‏‎گرداند.  چرا  که‌)  حکیم  است‌.

برنامۀ  ربّائی،  پـیش  از  ایـن‌،  حـالت  نـاسازگاری  و  گریزپائی  زن  را  به ‌رشتۀ  سـخن  درآورده  است‌،  و  مـقرّرات  لازم  را  برای  حفظ  هستی  خانواده  -  در  سرآغاز  این  جزء  -  بیان  داشته  است‌.  هم  اینک  سررشتۀ  سخن  را  بدست  می‌گیرد  و  حالت  نـاسازگاری  و گریز  پائی  مرد  را  به  تصویر  می‌کشد،  و  از  حالتی  سخن  می‌راند که  امکـان  وقوع  ناسازگاری  و گریزپائی  از  جانب  شوهر  باشد،  و  چنین  حالتی  امنیّت  همسر  و کرامت  و  احترام  او  را  و امنیّت  خانواده  را  بطور کلّی  در  معرض  خطر  بیندازد...  دلها  دگرگو‌ن  می‌شوند.  فکرها  و  فـهم‌ها  تغییر  می‌پذیرند.  اسلام  هم  برنامۀ  زندگی  است  و  به  چاره‌جوئی  هر  جزئی  از  آن  می‌پردازد،  و  از  هر  چیزی‌ که  در  زندگی  پیش  آید  -  در  دائـرۀ  اصول  و  ارکان  و  رهنمودهای  خود،  و  در  حوزۀ  نقشۀ جامعه‌ای‌ که  خودش  آن  را  ترسیم  می‌کند  و  می‌کشد،  و  چنین  جامعه‌ای  را  برابر  آن  پدید  می‌آورد  -  سخن  می‌راند  و  ارائه  طریق  می‌کند.

هنگامی‌ که  زن  بترسد  از  این‌ که  بدو  جفا  شود  و  مورد  بی‌مهری  قرار گیرد،  و  این  جفا  و  بـی‌مهری  به  طلاق  منتهی ‌گردد که  مبغوض‌ترین  حلال  در  پیشگاه  خدا  است‌،  یا کار  به  نوعی  از  اعراض  و  رویگردانی  بکشد که  او  را  پا  در  هوا کند  و  بسان  زن  معلّقه‌ای  درآورد.  یعنی  نه  همسر  بشمار  آید  و  نه  زن  مطلّقه‌ای ‌که  آزاد  و  رها  باشد.  در  این  چنین  تنگائی ‌گناهی  بر  او  و  بزهی  بر  شوهر او  نخواهد  بود  اگر زن  از  بخشی  از واجبات  مالی  یا  واجبات  زندگی  بگذرد.  مثلاً از  قسمتی  یا  از همۀ  نفقۀ  واجبی‌ که  بر  شوهر  دارد،  صرف  نظر کند.  یا  اگر  شوهرش  همسر  دیگری  داشته  باشد  و  دل  بدو  داده  باشد،  و  این  زن  هم  پیر  و  فرتوت  بوده  و  رونق  و  نشاط  و  جاذبیّت  زناشوئی  را  از  دست  داده  باشد،  از  نوبت  همستری  با  خود گذشت  نماید  ...  همۀ  این  چیزها  وقتی  است ‌که  زن  با  اختیار کاملی ‌که  داشته  باشد،  و  برابر  حساب  و کتابی  که  با  توجّه  به  شرائط‌ کرده  باشد،  متوجّه‌گردد که  پذیرش  این  امر  برای  او  بهتر  و  محترمانه‌تر  از  طلاق  است‌:

(وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِن بَعْلِهَا نُشُوزاً أَوْ إِعْرَاضاً فَلاَ جُنَاْحَ عَلَیْهِمَا أَن یُصْلِحَا بَیْنَهُمَا صُلْحاً ).

هرگاه  همسری  دید  که  شوهرش  (‌خویشتن  را  بالاتر  از  او  می‏‎گیرد  و  از  انجام  امور  خانوادگی‌)  سرباز  می‌زند  و  (‌یا  با  او  نمی‌سازد  و  از  او)  رویگردان  است‌،  بر  هیچیک  از آن  دو  گناهی  نیست  این  که  (‌بکوشند  به  وسیلۀ  صرف  نظر  کردن  زن  از  برخی  از  مخارج  و  همبستری  با  خود)  میان  خویشتن  صلح  و  صفا  راه  بیندازند.

این  صلح‌،  همان  صلحی  است‌ که  بدان  اشاره‌ کردیم  ...  سپس  روند  قرآنی‌،  پیروی  بدنبال  حکم  می‌آورد  و  می‌فرماید:  صلح  بطور کلّی،  بهتر  و نیک‌تر  از جنگ  و  ستیزه‌گری  و  جفا  پیشه  بودن  و  ناسازگاری  و گریزپائی  کردن  و  طلاق  دادن  و  طلاق‌ گرفتن  است‌:

(وَالصُّلْحُ خَیْرٌ ).

صلح  (‌همیشه  از  جنگ  و  جدائی‌)  بهتر  است‌.

نسـیمی  از گذشت  و  بخشش  و  انس  و  الفت  بر دلهـائی  وزیدن  می‌گیرد که  جفا  و  بی‌مهری  و  نـاسازگاری  و  نامهربانی،  بدانها  خزیده  است‌.  آن  دلهائی‌ که  می‌خواهند  ارتباط  زناشوئی  برقرار  بماند،  و  پیوند  همسری  نگسلد.  اسلام  با  انسان  چنانکه  هست  رفتار  می‌کند.  اسـلام  با  همۀ وسائل  مؤثّری ‌که  در  اختیار  دارد،  می‌کوشد  انسان  را  به  بالاترین  سطحی  برساند که  طبیعت  و  فـطرتش  توان  و  آمادگی  رسیدن  بدانجا  را  دارد.  هرگز  هم  حدود  پـذیرش  و  شایانی  این  طبیعت  و  فطرت  را  نادیده  نمی‌گیرد  و  نمی‌کوشد که  انسان  را  به  انـجام‌ کـاری  و  چیزی  وادارد که  تاب  و  توان  آن  را  ندارد.  اسلام  هرگز  به  مردم  نمی‌گوید:  سرتان  را  به  دیوار  بزنید،  چون  مـن  این  را  می‌خواهم  و  بس!  چه  بتوانید  و  چه  نتوانید!

اسلام  هیچوقت  فریاد  نمی‌زند که  آی  انسان‌!  به  ضعف  و  قصور  خود  بسنده ‌کن‌،  و  بر  سستی  و  ناتوانی  خود  بمان‌!  وقتی‌ که  انسـان  در گل  و  لای  دست  و  پـا  می‌زند  و  می‌لولد  و  غلط  می‌خورد،  سرود  تمجید  برای  او  سـر  نمی‌دهد  و  چکامۀ  آفرین  برای  وی  نمی‌خواند،  به  بهانۀ  این‌ که‌:  انسان  همین  است  و  سرشت  او  بر  این  است‌!  همچنین  اسلام ‌گردن  انسان  را  با  ریسمانی  به  جهان  بالا  نمی‌بندد  و  او  را  میان  زمین  و  آسـمان  آویزان  نمی‌سازد  تا  تاب  بخورد  و  پا  در  هوا  بماند.  به  بهانۀ  این‌ که  رفعت  و  عظمت  این  است‌،  و  وامقامی  و  صدرنشینی  این  چنین  است‌!

اسلام  میانه‌رو  است‌.  اسـلام  همگام  با  فطرت  است‌.  اسلام  ایدئالیسم  رئالیسم‌،  یعنی  آرمان‌گرای  واقـع  بین  است‌.  بگونۀ  دیگر:  اسلام  رئالیسم  ایدئالیسم‌،  یعنی  واقع  بین  آرمان‌گرا  است  ...  اسلام  با  انسان  به  عنوان  انسـان  رفتار  می‌کند.  انسان  آفریدۀ  شگفتی  است‌.  تنها  انسـان  است ‌که  پاهای  خود  را  بر  زمـین  می‏‎گذارد،  ولی  روح  خود  را  در  آسمان  به  پرواز  درمی‌آورد.  امّا  در  یک  لحظه  هم  روح  او  از  پیکر  او  جدا  نمی‏گردد.  به  لاشه‌ای  افتاده  بر  زمین‌،  و  روحی  در  آسمان‌،  تبدیل  نمی‌شود.  در  اینجا،  با  همین  حکم‌،  اسلام  با  ایـن  انسان  رفتار  می‌کند،  و  در  این  جولانگاه  یکی  از ویژگیهای  او  را  ذکر  می‌فرماید:

(وَأُحْضِرَتِ الأَنفُسُ الشُّحَّ ).

انشانها  با  بخل  سرشته  شده‌اند  (‌و  مال  دوستی  خصلت  ذاتی  و دائمی  بشر است  و باید  پیوسته  با آن  مبارزه  و  پیکار  کرد)‌.

یعنی  بخل  پیوسته  در  نفسها  آماده  است‌.  همیشه  در  درونها  بر  جا  است‌،  بخل  با  همۀ  انواع  خود.  بخل  در  مال‌.  بخل  در  احساسات  و  افکار. گاهی  در  زندگی  شوهر  و  همسر،  اسباب  و عللی  انباشته  میگردد  یا  پیش  می‌آید که  چنین  بخلی  را  در درون  شوهر  نسبت  به  همسرش  برمی‌انگیزد.  همسر  از  مقداری  از  ماندۀ  مهریّۀ  خود  یا  از  نفقه  و  مخارج  خویش ‌صرف  نظر می‌کند  تا  این  حسّ  بخل  در  مال  را  ارضاء  سازد،  و  بدین  وسـیله  پـیوند  ا‌زدواج  بر  جای  بماند  و  نگسلد. گاهی  این  صرف  نظر،  مـتوجّه  نوبت  همبستری  مـی‌گردد.  همسر از  نوبت  همبستری  زناشوئی  خود  مـی‌گذرد،  در  صـورتی ‌کـه  شوهرش  زن  دیگری  داشته  باشد که  محبوب  و  دلربا  بوده،  و  زن  نخستین  سرزندگی  یا  جاذبیّت  آن  چنانی  نداشته  باشد که  ایـن  بخل  در  احساسات  و  افکار  را  بگونه‌ای  ارضاء ‌کند که  پیوند  ازدواج  به  وسیلۀ  آن  نگسلد  و  بر  جای  بماند!

به  هر  حال‌،‌کار  به  همسر واگذار  است  و  آنچه  او  بخواهد  و  مصلحت  بداند،  انجام  می‌پذیرد.  برنامۀ  ربّانی  او  را  وادا‌ر  به  انجام  چیزی  نمی‌کند.  تنها  بدو  اجازه  می‌دهد که  آنچه  مـی‌خواهد  بکند. همچنین  بـدو آزادی  رأی  و  اندیشه  می‌دهد  تا  هرگو‌نه ‌کـه  برای  خود  مصلحت  می‏‎بیند  عمل  کند.

در همان  حال  برنامۀ  اسلامی  اینگونه  با  بخل  برخورد  مـی‌نماید،  آن  را  همۀ  جوانب  نـفس  انسـانی  بشمار  نمی‌آورد  و  دست  بسته  در کنار  آن  نمی‌ایستد.  بلکه  با  آهنگ  دیگری  او  را  فریاد  می‌دارد،  و  نغمۀ  دیگری  را  برای  او  ساز  می‌کند  و  می‌نوازد:

(وَإِن تُحْسِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً) (128)

اگر  نیکوکاری  و  نیک  رفتاری  کنید  و  (‌با  زنان  بسازید  و  به  بهترین  وجه  با آنان‌ معامله  کرده  و  با  ترک  ستمکاری  و  بدرفتاری  با  ایشان‌)  پرهیزگاری  کنید،  بیگمان  خداوند  از  آنچه  می‌کنید  بس  آگاه  است  (‌و  پاداش  شما  را  چنانکه  باید  می‌دهد)‌.

نیکو‌کاری  و  نیک  رفتاری‌،  و  تقوا  و  پـرهیزگاری‌،  در  نهایت  ملاک ‌کار  هستند.  از  این  دو  تا  چیزی  از  دارندۀ  آنها کم  و کاستی  نمی‏‎گیرد،  زیرا  خدا  آگاه  از  هر  آن  چیزی  است‌ که  یکایک  آدمیزادگان  انجام  می‌دهند،  و  می‌داند  انگیزۀ این  کار  و  نهان  آن  چیست  ...  انسـان  مؤمن  را  با  واژه‌های  نیکو‌کاری  و  نیک  رفتاری  و  تقوا  و  پرهیزگاری  فریاد  زدن‌،  و  صدای  (‌خدا  می‌داند  هر آنچه  را که  می‌کنید)  را  به  ژرفای  جان  او  رسـاندن‌،  فریاد  مؤثّری  است‌،  و  صدائی  است‌ که  باید  شنید  و  پاسخ  آن  گفت‌.  بلکه  فریاد  مؤثّر  تنها  این  است‌،  و  صدای  شنیدنی  و پاسخ‌ گفتنی  فقط  همین  است‌.

بار  دیگر  خـویشتن  را  در  پیشگاه  برنامۀ  ممتاز  و  یگانه  می بینیم‌.  بدانگاه  که  با  ایدئالیسم  رئالیسم‌،  یعنی  آرمان  گرائی  واقع‌بینانه‌،  یـا  به  عبارت  دیگر:  با  رئـالیسم  ایدئالیسم‌،  یعنی  واقع  بینی  آرمان‌گرایانه‌،  با  ذات  انسان‌،  و شرائط  زندگی ‌انسـانی‌،  رویـاروی  مـی‌شود،  و به  ترکیب  بند  وجود  دو  بعدی  شگفت  منحصر  او  اعتراف  می‌کند:

(وَلَن تَسْتَطِیعُواْ أَن تَعْدِلُواْ بَیْنَ النِّسَاء وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلاَ تَمِیلُواْ کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوهَا کَالْمُعَلَّقَةِ وَإِن تُصْلِحُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً (129) وَإِن یَتَفَرَّقَا یُغْنِ اللّهُ کُلاًّ مِّن سَعَتِهِ وَکَانَ اللّهُ وَاسِعاً حَکِیماً)(130)

شما  نمی‌توانید  (‌از  نظر  محبّت  قلبی‌)  میان  زنان  دادگری  (‌کامل‌)  برقرار  کنـد،  هر  چـند  هـم  (‌در  ایـن  راه  به  خود  زحمت  دهید  و)  همۀ  کوشش  و  توان  خود  را  بکار  برید.  ولی  (‌از  زنی  که  میانۀ  چندانی  با  او  نداریـد)  بطور  کلّی  دوری  نکنید،  بدانگونه  که  او  را  به  صورت  زن  مـعلّقه‌ای  درآوریـد  (‌کـه  بـلاتکـیف  بـوده  و  نـه  شـوهردار  و  نه  بی‌شوهر  بشمار  می‌آید)‌.  و  اگر  صفا  و  صمیمیّت  (‌میان  خود)  راه  بیندازید  (‌و  جور  و  جفا  و  کـدورت  پیشین  را  ترک  گوئید  و  با  اصلاح  حال  و  دادگری  پـیش  گرفتن‌)  پرهیزگاری  کنید،  (‌خداونـد  از  تقصیر  و  لغزش  شما  می‌گذرد)  چرا  که  خداوند  بس  آمرزندۀ  مهربان  است‌.  و  اگر  (‌راهی  بـرای  صلح  و  سـازش  نیافتید  و  جز  نـفرت  نیفزودند  و  کار  بدانـجا  رسید  که‌)  از  هـم  جدا  شـوند،  خـداونـد  هـر  یک  از  آنـان  را  بـا  فضل  فـراوان  و  لطـف  گستردۀ  خود  بی‌نیاز  می‌کند  (‌و  بدین  شوهری  بـهتر  از  شوهر  نخستین‌،  و  بدان  همسری  بهتر  از  همسر  پیشین  عطاء  می‌کند)  و  خداوند  دارای  فضل  و  رحمت  فـراوان  (‌در  حـقّ  بندگان  است  و  کـارهای  ایشـان  را  از  روی  حکمت  می‏‎گرداند.  چرا  که‌)  حکیم  است‌.

خدا‌وند که  انسان  را  آفریده  است‌،  می‌دانسته  است ‌که  انسـان  از  روی  سـرشتی ‌کـه  دارد  دارای  خواستها  و  کششهائی  است ‌که  قادر  بر  آنها  نیست‌.  از  اینجا  است ‌که  خداوند  فقط  زمام  این  خواستها  و کششها  را  به  دست  انسان  داده  است‌.  زمام  را  به  دست  او  داده  است  تا  تنها  حرکت  آنها  را کنترل ‌کند  و  نظم  و  ترتیب  بخشد،  نه  این  که  آنها  را  بکشد  و  نابودشان‌ گرداند.

از  جملۀ  این  خواستها  و کششها  این  است‌ که  دل  انسان  به  یکی  از  همسران  گراید  و  بر  سایر  همسران  دیگر  ترجیح  دهد.  این  هم‌ گرایشی  است‌ که  انسان  نمی‌توانـد  نه  جلو آن  را  بگیرد،  و  نـه  آن  را  از  دل  بـیرون ‌کند  و  بزداید،  و  نه  آن  را  بکشد  و  نابودش ‌گردانـد.  پس  چه  باید  بکند؟  اسلام  انسان  را  در  مقابل ‌کاری‌ که  نمی‌تواند  جلو  آن  را  بگیرد،  مورد  حساب  و کتاب  قرار  نمی‌دهد.  انجام  چنین ‌کاری  را گناهی  بر  او  نمی‌داند.  او  را  هم  میان  کشش  و گرایشی ‌که  توان  جلوگیری  از  آن  را  ندارد،  و  میان‌ کاری‌ که  اصلاً طاقت  و  قـدرت  آن  را  نـدارد،  پریشان  و  دل  آشفته  رهـا  نـمی‌کند.  بلکه  آشکارا  به  مردمان  می‌فرماید که  آنان  هرگز  نمی‌توانند  میان  زنان  دادگری ‌کنند،  هر  چند که  تلاش  و  تکاپو  ورزند  و  حرص  و  آز  نشان  دهند،  زیـرا کاری  است  بیرون  از  اراده  و  اختیار  ایشان  ...  امّا کار  دیگری  در  میان  است  و  در  دائرۀ  توان  آنان  قرار دارد.  آن‌ کار،  دادگری  در  رفتار  با  زنان‌،  و  عدالت  در  نوبت  همخوابگی  با  ایشان‌،  و  بالأخره  دادگری‌ کردن  در  همۀ  حقو‌ق  زناشوئی‌،  حتّی  در  لبخند  زدن  بر  آنان‌،  و  سخن  خوش‌ گفتن  با  ایشـان  ...  ایـنها  چیزهائی  است‌ که  از  ایشان  خواسته  می‌شود.  این  همان  زمامی  است ‌که  به  دست  ایشان  داده  شده  است  و  با  آن  می‌توانند کشش  دل  را  تنظیم ‌کنند،  و  اسب  آرزو  را  با  دهنه  زدن  برانند،  نه  این ‌که  آن  را  بکشند.

(فَلاَ تَمِیلُواْ کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوهَا کَالْمُعَلَّقَةِ ).

ولی  (‌از  رنی  که  میانۀ  چندانی  بـا  او  نداریـد)  بطور  کـلّی  دوری  نکنید،  بدانگونه  که  او  را  به  صورت  زن  مـعلّقه‌ای  درآوریـد  (‌کـه  بـلاتکلیف  بوده  و  نـه  شوهردار  و  نــه  بی‌شوهر  بشمار  می آید)‌.

از  این  بی‌مهری  و  دوری‌،  نهی  شده  است‌،  بی‌مهری  و  دوری  در  رفتار  آشکار،  و  بی‌مهری  و  دوریی‌ که  یکی  

از  همسران  را  از  حقوق  خود  محروم ‌گرد‌اند،  بدانگونه  که  نه  همسر  بشمار  آید،  و  نه  مطلّقه  و  آزاد  و  رها  ...  این  بند،  همراه  است  با  ندای  مؤثّری ‌که  به  ژرفـای  دلهـا  و  جانهای  مؤمنان  فرو  می‌رود،  و  عفو  و گذشت  از  چیزهائی  را  فریاد  می‌دارد کـه  بیرون  از  توان  انسـان  ا‌ست‌.

(وَإِن تُصْلِحُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً) (129)

اگر  صفا  و صمیمیّت  (‌میان  خود)  راه  بیندازید  (‌و  جور  و  جفا  و  کدورت  پیشین  را  ترک  گوئید  و  با  اصلاح  حال  و  دادگری  پیش  گرفتن‌)  پـرهیزگاری  کنید،  (‌خداونـد  از  تقصیر  و لغزش  شما  می‌گذرد)  چرا  که  خداوند  بس  آمرزندۀ  مهربان  است‌.

اسلام  با  انسان  به  عنوان  موجودی  برخورد  خواهد کرد  که  آمیزۀ  منحصر  شگرفی  است  از یک  مشت‌ گِل  و  یک  نفخۀ  روحی که ساختار  یزدان  است‌.  در  این  برخورد  همۀ  استعدادها  و  قدرتها  و  توانهای  انسان‌،  مورد  نظر  است‌.  او  مـوجودی  در  نظر گرفته  می‌شود  که  ایدئالیسم  رئالیسم‌،  یعنی  آرمان‌گرای  واقع  بین  است‌،  یا  به  عبارت  دیگر:  رئالیسم  ایدئالیسم‌،  یعنی  واقع  بین  آرمـان‌گرا  ا‌ست‌.  مـوجودی  است‌ که  پاهای  خود  را  بر  زمین  می‏‎گذارد،  و  روح  خـود  را  در  آسـمان  به  پرواز  درمی‌آورد،  بدون  تناقض  و  دوگانگی،  و  بدون‌ گسیختن  روح  از  بدن  و  پیکر  از  جان‌!

اسلام  این  چنین  است  و  این  چنین  می‌خواهد  ...  پیغمبر  اسلام  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سیمای ‌کاملی  از  انسانیّت  بود.  او  به  اوج  کمال  انسانی  رسیده  بود  و  همۀ  ویژگیها  و  توانها  در  وجود  مبارکش  رشد کرده  بود،  رشد  متوازن  متکاملی  در  حدود  سرشت  انسان‌.  این  چنین  پیغمبری  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌آنچه  را  که  بر  آن  توانائی  داشت  مـیان  همسران  خود  تقسیم  می‌کرد،  و د‌ر  نوبت  زناشوئی  میان  آنـان  دادگری  می‌نمود،  با  این  وجود  انکار  نمی‌فرماید که  برخی  را  بر  برخی  ترجیح  می‌داده  است‌.  آخر  این  امر  حتّی  بیرون  از  تاب  و  توان  او  نیز  بود.  بدین  لحاظ  می‌فرمود:

(اللهم هذا قسمی فیما أملک , فلا تلمنی فیما تملک ولا أملک).

  این  وظیفۀ  من  بود  در  کاری  که  می‌توانستم  بکنم‌.  در  چیزی  که  تو  بر  انجام  آن  توانائی  و  من  در آن  ناتوان‌،  بر  من  ببخشای‌!.

مراد  شاید  دل  باشد که  خدا  بر  آن  توانا  است  و  پیغمبر  بر  آن  ناتوان‌.  (‌ابوداود  آن  را  روایت‌ کرده  است‌).

امّا  زمانی‌ کـه  دلهـا  از  مـهر  می‌خشکند،  دیگر  تاب  نگهداری  این  پیوند  را  ندارند،  و  در  چشۀ  جانها  و  دلهای  شوهر  و  همسر  آب  محبّتی  نمی‌ماند که  بتواند  حیات  آفرین  باشد  و  درخت  زندگی  با  آن  پابرجا  و گشن  بماند.

در  اینجا  جدائـی  بهتر  است‌.  آخر  اسلام  شوهران  و  پسران  را  با  زنجیرها  و  ریسمانها  نگاه  نمی‌دارد،  و  با  قیدها  و  غلها  آنان  را  وبال ‌گردن  همدیگر  نـمی‌نماید.  بلکه  اسلام  شوهران  و  همسران  را  با  دوستی  و  مهربانی  و  مودّت  و  مرحمت‌،  یا  این‌ که  با  تکلیف  و وظیفه‌،  و  نیکو‌کاری  و  نیک  رفتاری‌،  آنان  را  در  پـیش  یکدیگر  نگاه  می‌دارد.  زمانی ‌کار  بدینجا کشید  و  موقعیّت  بگونه‌ای  ناجور  و  ناگوار گردید که  هیحیک  از  ایـن  وسائل  دلهای  گریزان  از  همدیگر  را  چاره‌جوئی  نکرد،  اسلام  به  دلها  فرمان  نمی‌دهد که  با  یکدیگر  در  زندان  کراهیت  و گریز  بمانید،  یا  در  ظاهر  بپیوندید  و  بسازید،  و  در  باطن  بگسلید  و  دوری‌ کنید!

(وَإِن یَتَفَرَّقَا یُغْنِ اللّهُ کُلاًّ مِّن سَعَتِهِ وَکَانَ اللّهُ وَاسِعاً حَکِیماً)(130)

و  اگر  (‌راهی  برای  صلح  و  سازش  نیافتند  و  جز  نفرت  نیفزودند  و  کار  بدانجا  رسید  کـه‌)  از  هـم  جدا  شـوند،  خــداونـد  هـر  یک  از  آنـان  را  بـا  فضل  فـراوان  و  لطف  گستردۀ  خود  بی‌نیاز  می‌کند  (‌و  بدین  شوهری  بـهتر  از  شوهر  نخستین‌،  و  بدان  همسری  بهتر  از  همسر  پیشـن  عطاء  می‌کند)  و  خداوند  دارای  فضل  و  رحمت  فراوان  (‌در  حـقّ  بندگان  است  و  کـارهای  ایشـان  را  از  روی  حکمت  می‏‎گرداند.  چرا  که‌)  حکیم  است‌.

خداوند  به  هر  یک  از  شوهر  و  همسر  وعده  می‌دهد که  با  لطف  و فضل  خود  آنان  را بی‌نیاز می‌سازد،  و به  هر یک  از  خزانۀ  غیب  آن  رساند که  خود  داند.  خدا  دارای  نعمت  فراخ  و گسترده  است  و  بندگان  را  در  بر  می‏‎گیرد.  به  هر  یک  از  آنان  آن  اندازه ‌که  مصلحت  بیند  و  حکمت  و  علم  او  صلاح  داند،  می‌دهد  و  می‌رساند.

بررسی  ایـن  برنامه،  در  آن  حال‌ که  مـی‌پردازد  به  چاره‌سازی  احسـاسات  دلهـا  و  درونـها،  و  نهانیها  و  پنهانیهای  سـرشتها،  و  اوضاع  زندگی  بطور کلّی  و  بدانگونه‌که  هست  ...  مایۀ  شگفت  بی‏پایان  می‏‎گردد.  پژوهش  این  برنامه،  روشن  می‌سازد کـه  مردمان  چه  اندازه  با  این  برنامۀ  آسمانی  ناآشنا  هستند  و  چه  اندازه  بی‏خبر  از  این  برنامۀ  سهل  و  ساده‌ای  هستند که  برای  انسانها  فراهم  آمده  است  و گذاشته  شده  است‌.  برنامه‌ای  است‌ که  مـردمان  را  هماهنگ  با  فطرتشان  و  برابر  استعدادشان‌،  گام  به  گام  از  نشـیب  فرودین  حرکت  می‌دهد،  و  در  فراز  مسیر  بدین  راه  می‏‎برد،  و  به  قلّۀ  سربفلک  کشـیده  مـی‌رساند.  ایـن  برنامه،  حرکت  از  مرتبه‌ای  به  مرتبۀ  والاتری‌،  و  از  بلندائی  به  بلندای  دیگری  را  از  مردمان  نمی‌خواهد  مگر  این‌ که  بر  تاری  از  تارهای  ساز  فطرتشان‌،  آهنگی  برایشان  می‌نوازد  و  نوائی  زمزمه  می‌کند که  آنان  را  حال  و  هوائی  و  شوق  و  شوری  دیگر  می‏بخشد،  و  بخشی  از  استعدادات  خفتۀ  ایشان  را  بیدار  می‌کند  و  به  جوش  و  خروش  می‌اندازد،  و  ریشه‌ای  از  درخت  هستی  آنان  را  به  جنب  و  جو‌ش  می‌اندازد  و کم  کم  از  نهانگاه  درون  به  تماشاگه  بیرون  سر  بر  می آورد.  آن‌گاه  پس  از  همۀ  اینها  ایشان  را  به  جائی  و  چیزی  می‌رساند که  هیچ  برنامۀ  دیگری  آنان  را  به  چنین  جائی  و  چیزی  نمی‌رساند  ...  این  برنامه  هرگز از  نظر  بدور  نمی‌دارد که  با  موجودی  سر  و کار  دارد کـه  ایدئالیسم  رئالیسم‌،  یعنی  آرمان‌گرای  واقع  بین  است‌،  یا  به  عبارت  دیگر:  رئالیسم  ایدئالیسم‌،  یعنی  واقـع بین  آرمان‌گرا  است  ...  این  هم  سیمای  اصل  هستی  ایـن  موجود  منحصر  به  فرد  است‌.  به  دیگر  سخن‌:  رونوشت  برابر  اصل  است‌.

*

از  آنجا که  این  احکامی ‌که  ویژۀ  تنظیم  زندگی  خانوادگی  است‌،  بندها  و  تکّه‌هائی  از  برنامۀ  ربّانی  خاصّ  تـنظیم  زندگی  بطور کلّی  است‌،  و چون  این  برنامه  هم  بندها و  تکّه‌هائی  از  قانون  هستی  است‌،  قانونی ‌که  خداوند  آن  را  برای  سراسر  هستی  خواسته  است  و  اراده  فرموده  است‌،  بناچار  چنین  قانونی  با  سرشت  خدادادی‌ کیهان‌،  و  با  سرشت  خدادادی  انسان  سازگار  است‌،  انسـانی  کـه  در  گوشه‌ای  از  جهان  زیست  می کند  ...  از  آنجا که  این  امر،  حقیقت  ژرفی  در  این  برنامۀ  فراگیر  بزرگ  است‌،  در  روند  سوره‌،  پس  از  بیان  احکام  خاصّ  تنظیم  خانواده‌،  چیزی  ذکر  می‌شود که  مسأله  را  پیوند  می‌دهد  با  نـظام  کلّ ‌کیهان‌،  و  با  سلطه  و  فرمانروائی  یزدان  با  سـراسر  جهان،  و  با  مالکیّت  خداوند  سبحان  بر  همۀ ‌گسترۀ  فراخ  جهان،  و  با  وحدت  سفارشی‌ که  یزدان  جـهان  آن  را  در  همۀ ‌کتابهای  آسمانی  به  مردمان  سفارش  فرموده  است‌،  و  بالأخره  پیوند  پیدا  می‌کند  با  سزا  و  جزای  هـم  ایـن  جهان  و  هم  آن  جهان  ...  اینها  قواعد  و  ارکانی  است‌ که  این  برنامه  بطور کلّی  بر  آنها  اسـتوار  است‌،  قواعد  و  ارکان  حقّ  و  عدل  و  تقوا  نام‌:

(وَللّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَلَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ وَإِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُواْ اللّهَ وَإِن تَکْفُرُواْ فَإِنَّ لِلّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ غَنِیّاً حَمِیداً (131) وَلِلّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَفَى بِاللّهِ وَکِیلاً (132) إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ وَیَأْتِ بِآخَرِینَ وَکَانَ اللّهُ عَلَى ذَلِکَ قَدِیراً (133) مَّن کَانَ یُرِیدُ ثَوَابَ الدُّنْیَا فَعِندَ اللّهِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَکَانَ اللّهُ سَمِیعاً بَصِیراً) (134)

آنچه  در آسمانها  و  آنچه  در  زمین  است  از  آن  خدا  است‌.  و  ما  (‌که  خالق  همۀ  جهان  و  صـاحب  قدرت  مطلق  در  آنیم‌)  به  کسانی  که  پیش  از  شما  بدیشان  کتاب  (‌آسمانی‌)  داده‌ایم  توصیه  نموده‌ایم  و  بـه  شـما  (‌نـیز  ای  مـؤمنان‌)  سفارش  می‌کنیم  که  از  (‌خشـم‌)  خدا  بپرهیزید،  و  اگر  (‌نــافرمانی  کـردید  و)  کـفر  ورزیـدید  (‌زیـانی  بـه  خدا  نمی‌رسانید.  حـرا)  که  آنچه  در آسمانها  و  زمین  است  از  آن  او است  و بی  نیاز (‌از  عبادت  بندگان  و)  شـایستۀ  ستایش  است‌.  و  آنچه  در آسمانها  و آنچه  در  زمین  است  از  آن  خدا  است‌،  و  خدا  برای  نگهبانی  و  نگهداری  (‌آنـها)  کافی  است‌.  ای  مردمان‌،  اگر  خدا  بخواهد  شما  را  از  میان  می‌برد  و می‌میراند  و افراد  دیگری  را  به  میان‌ می‌آورد  (‌و  به  جای  شما  می‌نشاند)  و  او  بر  ایـن  کار  بس  توانـا  است‌.  کسی  که  در  بی  مزد  دنیا  باشد  (‌و  تنها  در  اندیشۀ  نعمتهای  این  جهان  فانی  بوده  و  آخرت  را  فراموش  کند  در  اشتباه  است‌.  بلکه  شخص  عاقل  باید  دنیا  و  آخرت  را  با  هم  بطلبد)  چرا  که  پاداش  دنیا  و  آخرت  در نزد  خدا  است  (‌و  باید  خواهان  هر  دو  جهان  از  خداوند  منّان  شد)  و  خداوند  شنوای  (‌اقوال  بندگان  و)  بینای  (‌اعمال  ایشان‌)  است‌.

در  قرآن  پیرو  احکام‌،  و  پیرو  اوامر  و  نواهی‌،  اغلب  با  چنین  مفاهیـی‌ آورده  شده  ا‌ست‌: (‌از آن  خدا  ا‌ست  آنچه  در  آسمانها  و  زمین  است‌).  یا  (‌مالکیّت  آسمانها  و  زمین  متعلّق  به  یزدان  است‌)  ...  این  بدان  خاطر  است‌ که  در  حقیقت  این  دو کار  لازم  و  ملزوم  یکدیگرند.  مـالک  همان‌ کسی  است‌ که  صاحب  سلطه  و  قدرت  در  ملک  خود  باشد.  پیدا  است‌ که  دارای  حـقّ  قانونگذاری  در  ملک  نیز  می باشد.  تنها  یزدان  مالک ‌کلّ  جهان  است‌،  لذا  فقط  او صــاحب  سـلطه  و  قـدرتی  است ‌کـه  حقّ  قانونگذاری  برای  مردمان  را  دارد.  زیـرا  ایـن  دو کـار  لازم  و  ملزوم  یکدیگرند.

در  اینجا  خدا  همۀ  کسانی  را  که‌ کتابی  برایشان  نازل  فرموده  است‌،  آشکارا  به  پرهیزگاری  سفارش  مـی‌کند.  سفارش  به  پرهیزگاری‌،  بعد  از  مشخّص  سـاختن ‌کسـی  قرار گرفته  است‌ که  مالکیّت  آسمان  و  زمین  از آن  او  است‌،  و  مشخّص  ساختن‌ کسی ‌که  حقّ  دارد  در ملک  خود  سفارش‌ کند:

(وَللّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَلَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ وَإِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُواْ اللّهَ ).

آنچه  در آسمانها  و آنچه  در  زمین  است  از آن  خدا  است‌.  و  ما  (‌که  خالق  همۀ  جهان  و  صاحب  قدرت  مـطلق  در  آنیم‌)  به  کسانی  که  پیش  از شما  بدیشان  کتاب  (‌آسمانی‌)  داده‌ایم  توصیه  نموده‌ایم  و  بـه  شما  (‌نـیز  ای  مـؤمنان‌)  سفارش  می‌کنیم  که  از  (‌خشم‌)  خدا  بپرهیزید.

آن‌ کسی‌ که  صـاحب  سلطۀ  حـقیقی  است‌،  باید  از  او  ترسید  و  هراسید.  پرهیزگاری  از  خشم  و  عذاب  خـدا،  ضامن  اصلاح  دلها،  و  موجب  حرص  و  ولع  دلها  بر  رعایت  برنامۀ  خدا  در  همۀ  حزئیّات  می‏‎گردد.

همچنین  به‌ کافران  می‌گو‌ید  و  حالی  می‌کند که  در  ملک  و  مملکت  خدا،  چه  اندازه  مرتبه  و  مقام  ایشان  ناچیز،  و  کار  و  بارشان  حقیر  است‌.  و  این  خدا  است ‌که  می‌تواند  آنان  را  بمیراند،  و  دیگران  را  بر  جای  ایشان  بنشاند:

(وَإِن تَکْفُرُواْ فَإِنَّ لِلّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ غَنِیّاً حَمِیداً (131) وَلِلّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَفَى بِاللّهِ وَکِیلاً (132) إِن یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ وَیَأْتِ بِآخَرِینَ وَکَانَ اللّهُ عَلَى ذَلِکَ قَدِیراً) (133)

اگر  (‌نافرمانی  کردید  و)  کفر  ورزیدید  (‌زیانی  به  خدا  نمی‌رسانید.  چرا)  که  آنچه  در آسمانها  و  زمین  است  از  آن  او است‌ و بی  نیاز (‌از  عبادت  بندگان  و)  شایستۀ  ستایش  است‌.  و آنچه  در  آسمانها  و آنچه  در  زمین  است  از آن  خدا  است‌،  و  خدا  برای  نگهبانی  و  نگهداری  (‌آنـها)  کافی  است‌.  ای  مردمان‌،  اگر  خدا  بخواهد  شما  را  از  میان  می‌برد  و می‌میراند  و  افراد  دیگری  را  به  میان  مـی‌آورد  (‌و  به  جای  شما  می‌نشاند)  و  او  بر  ایـن  کـار  بس  توانـا  است‌.

یزدان  سبحان،  وقتی‌ که  به  مردمان  دستور  مـی‌دهد که  ‌تقوا  پیشه ‌کنند  و  پرهیزگاری  نـمایند، اگر  سفا‌رش  را  نشنوند  و کفر  ورزند،‌ کمترین  سودی  یا کمترین  زیانی به  خدا  نـمی‌رسانند. کفر کـافران  چیزی  از  مـلک  و  مملکت  یزدان  نمی‌کاهد.  (چرا  که  از  آن  خدا  است  آنچه  در  آسمـانها  و  زمین )‌.  او  می‌تواند  ایشان  را  از  میان  بردارد  و  نابودشان‌ گرداند،  و  مردمان  دیگری  را  بر  سرکار  آورد  و  جایگزین  ایشان ‌گـرداند.  یـزدان ‌که  بدیشان  دستور  می‌دهد،  راه  تـقوا  در  پـیش ‌گـیرند  و  برهیزگاری‌ کنند،  به  صلاح  ایشان‌،  و  به  صـلاح  حال  ایشان  است‌.

اسلام  به  همان  اندازه ‌که ‌کرامت  و  حرمت  انسان  را  مقرّر  می‌دارد،  و  انسان  را  برتر  از  سایر  مـوجودات  زمـین  بشمار  می‌آورد  و  بدو  صدرنشینی  می‌دهد،  به  همـان  اندازه  هم  پستی  و  حقارت  مردمان  در  پیشگاه  یزدان  را  به  تصویر  می‌کشد،  وقتی ‌که  آنان‌کفر ورزند،  و  سرکشی  کنند،  و  فخر  فروشی  نمایند  و  جبروت  و  عظمت  برای  خود  قائل  شوند،  و  بناحقّ  ادّعای  ویژگیهای  الوهیّت  و  خداوندگاری  داشته  باشند...  د‌ر  جهان‌بینی  اسلامی‌،  هم  این  احترام  و کرامت  انسان  در  نـظر  است‌،  و  هم  ایـن  پستی  و  حقارت  انسان  ...  در  حقیقت  هم  این  چنین  است‌:  در  پیشگاه  خدا،  مؤمنان  راستین  محترم  و  عزیزند،  و  کافران  ملحد  حقیر  و  ناچیزند.

این  پیرو  با  رهنمود  دلهائی  پایان  می‌یابد که  آزمندند  و  تنها  دلباختۀ  دنیا  هستند.  رهنمود  چنین  دلهای  آزور  و  شیفتۀ  جهان‌،  به  این ‌که  فضل  خدای  را  بجو‌یند که  فراخ‌تر  از  جهان  و  بالاتر  از  هر  چیزی  است ‌که  در  آن  است‌.  در  پیشگاه  یزدان  پاداش  این  جهان  و  آن  جهان  است‌.  آنان  که  همّت  خود  را  تنها  متوجّه  دنیا  می‌کـند،  و  تنها  و  تنها  به  دنبال  این  جهانند،  می‌توانند  چشم  به  فراسوی  ایـن  دنیا  بدوزند،  و  آرزومند  خیر  و  صلاح  هر دو  جهان  باشند  و  سعادت  هر  دو  سرای  را  بجویند:

(مَّن کَانَ یُرِیدُ ثَوَابَ الدُّنْیَا فَعِندَ اللّهِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَکَانَ اللّهُ سَمِیعاً بَصِیراً) (134)

کسـی  که  در  پی  مـزد  دنـیا  بـاشد  (‌و  تنها  در  انـدیشۀ  نعمتهای  این  جهان  فانی  بوده  و آخرت  را  فراموش  کند  در  اشتباه  است‌.  بلکه  شخص  عاقل  باید  دنیا  و  آخرت  را  با  هم  بطلبد)  چرا  که  پاداش  دنیا  و  آخـرت  در  نزد  خدا  است  (‌و  باید  خواهان  هر  دو  جهان  از  خداوند  منّان  شد)  و  خداوند  شنوای  (‌اقوال  بندگان  و)  بینای  (‌اعمال  ایشان‌)  است‌.

واقعاً  نادانی  و  دون  همّتی  است‌ که  انسان  بتواند  چشم  به  دنیا  و  آخرت  بدوزد  و  هر  دو  را  با  هم  بدست  آورد،  و  پاداش ‌این  جهان  و آن  حهان  را رویـهم  نصیب  خود  گرداند  -  این  هم  چیزی  است ‌که  برنامۀ ‌کامل  و  آرمان  گرای  واقع  بین  اسلامی  آن  را  تضمین  می‌کند  -  امّا  تنها  به  دنیا  بسنده ‌کند  و غم ‌و  هم‌ّ خود  را  صرف  آن  سازد،  و  همسان  حیوانات  و  چهارپایان  و  حشرات  زندگی‌ کند.  در  حالی ‌که  بتواند  همچون  انسان  زندگی ‌کند: ‌گامی ‌که  بر  زمین  برداشته  شود،  و  روحی که  در  آسمـان  پرواز کند.  وجودی‌ که  برابر  قوانین  این‌ کرۀ  زمین  بجنبد،  و  در  همان  وقت  بتواند  با  جهان  بالا  و  دنیای  فرشتگان  بسر  برد!  در  پایان  باید  گفت‌:  این  پیروهای ‌گوناگون‌،  همان  گونه  که  دالّ  بر  پیوند  استوار  میان  احکام  جزئی  قانون  خدا،  و  میان  برنامۀ ‌کلّی  زندگی  است‌،  در  عین  حـال  دالّ  بر  اهمّیّت ‌کار  و  امور  خانوادگی  و  عظمت  مقام  خانواده  در  اسلام  است‌.  تا  آنجا  خانواده  از  دیدگاه  اسلام  ارزشمند  و  والا  است ‌که  خانواده  ارتباط  داده  می‌شود  به  چنین  کارهای  بزرگی،  و  پیرو  آن  هـم  سفارش  به  تقوا  و  پرهیزگاری  در  همۀ  ادیـان  است‌،  و  اگر  چنین  نکـنند  خداوند  میتواند  چنین  مـردمانی  را  از  میان  ببرد  و  بمیراند،  و  جز  آنان  را  بیاورد  و  جایگزین  ایشان‌ گرداند.  کسانی  را  بر  سر کار  آورد که  از  سفارش  خدا  پـیروی  کنند  و  قانون  یزدان  را  اجراء  و  پیاده  نمایند  ...  این  چنین  پیروی  بس  بزرگ  و سترگ  است‌.  ضمناً  دالّ  بر  این  هم  می‌باشد که‌ کار  و  امور  و  شأن  و  مقام  خـانواده  بر‌ابـر  معیار  خدا،  و  در  برنامه‌ای‌ کـه  یـزدان  برای  زنـدگی  مــردمان  تـدارک  دید‌ه  است‌،  ارج  و  بهای  عـظیمی  دارد.

---

^[1] مراجعه  شود  به  کتاب‌:  (‌هـذا  الدیـن‌)  هـمچنین  (فــی  ظلال  القـرآن‌)  تفسیر  سورۀ  (‌عبس‌)  جزء  سی‌ام‌.