تفسیر سوره‌ی نساء آیه‌ی 126-114

سوره‌ی نساء آیه‌ی 126-114

 (لاَّ خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِّن نَّجْوَاهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَیْنَ النَّاسِ وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ ابْتَغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً (114) وَمَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى وَیَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیراً (115) إِنَّ اللّهَ لاَ یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَن یَشَاءُ وَمَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً (116) إِن یَدْعُونَ مِن دُونِهِ إِلاَّ إِنَاثاً وَإِن یَدْعُونَ إِلاَّ شَیْطَاناً مَّرِیداً (117) لَّعَنَهُ اللّهُ وَقَالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِکَ نَصِیباً مَّفْرُوضاً(118) وَلأُضِلَّنَّهُمْ وَلأُمَنِّیَنَّهُمْ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذَانَ الأَنْعَامِ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللّهِ وَمَن یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیّاً مِّن دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَاناً مُّبِیناً (119) یَعِدُهُمْ وَیُمَنِّیهِمْ وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُوراً (120) أُوْلَـئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَلاَ یَجِدُونَ عَنْهَا مَحِیصاً (121) وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً وَعْدَ اللّهِ حَقّاً وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّهِ قِیلاً (122) َّلیْسَ بِأَمَانِیِّکُمْ وَلا أَمَانِیِّ أَهْلِ الْکِتَابِ مَن یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَلاَ یَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللّهِ وَلِیّاً وَلاَ نَصِیراً (123) وَمَن یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتَ مِن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَـئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلاَ یُظْلَمُونَ نَقِیراً (124) وَمَنْ أَحْسَنُ دِیناً مِّمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لله وَهُوَ مُحْسِنٌ واتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفاً وَاتَّخَذَ اللّهُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلاً (125) وَللّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطاً ((126)

این  درس‌،  از  راههای‌ گوناگون  مـتّصل  به  درس  پـیشین  است‌.  نخست  این ‌که  برخی  از  آیات  آن‌،  توضیح  و  پیرو حوادثی  بشمار  است‌ که  به  دنبال  حادثۀ  آن  شخص  یهودی  رخ  داده‌اند.  از  قبیل‌:  از  دین  برگشتن  (‌بشیر  پسر  أبیرق‌)  و ستیزه‌گری  او  با  پیغمبر صلّی الله‌ علیه وآله وسلّم ‌و  برگشت  او  به  آداب  و  رسـوم  جـاهلی‌ که  ایـن  درس  از  آن‌،  و  از  جهان‌بینی‌ها  و  نادانی‌ها  و  پیوندهای  آن  با  اهریمن‌،  و  نقش  اهریمن  در  پـیدایش  و کنش  جاهلیّت‌،  صحبت  می نماید.  همچنین  این  درس  مقرّر  مـی‌دارد کـه  خـدا  شـرک  را  نـمی‌بخشد،  ولی  جـز  آن  را  از  هر کس ‌که  بخواهد  می‏بخشد.

دوم  این ‌که  ایـن  درس  از  پچ‌پچها  و  در گوشی‌ها  و  رایزنیهای  نیرنگبازانه  صحبت  می‌کند.  بیان  میدارد کـه  در  بسیاری  از  پچ‌پچهایشان  و  سخنان  درگوشی  ایشان‌،  خیر  و  خوبی  وجود  ندارد.  از  جملۀ  چنین  پـچ‌پچها  و  درگوشیهائی‌،  چیزهائی  است‌ که  شبانه  دربارۀ  آن  حادثه  درگو‌ش  هم  می‌خواندند  و  دزدکی  بر  زبان  می‌راندند.  این  درس‌،  انواع  نجواهائی  را  ذکر  می‌کند که  یزدان  آنها  را  دوست  می‌دارد.  آن  نجواها،  نجو‌اهـائی  است ‌کـه  دربارۀ ‌کار  نیک  و  پسندیده‌،  و  ایحاد  صلح  و  صفا  در  میان  مردمان‌،  زمزمه  می‌شود.  این  درس‌،  سزا  و  جزای  این  نوع  نجواها  و  آن  چنان  نجواهائی  را  در  پیشگاه  خدا  تعیین  می‌کند.  این  درس  در  آخر،  ارکان  و  اصول  دادگری  و  عدالتی  را که  خدا  طبق  آ‌ن  سـزا  و  جزای  اعـمال  را  می‌دهد،  ذکر  می‌نماید.  آن  دادگری  و  عدالتی‌که  تابع  خواستها  و  آ‌رزوهای  هیچکس  از  انسانها  نیست‌.  نه  پیرو  آرزوهای  مسلمانان‌،  و  نه  پیرو  آرزوهای  اهل ‌کتاب  است‌.  بلکه  عدالت‌،  عدل  مطلق  خدا  است‌،  و  منوط  به  حقّی  است‌ که  اگر  از  هراها  و  خواستهای  آدمـیزادگـان  پیروی ‌کند،  آسمانها  و  زمین  تباه  می‌شوند  و  هـدر  می‏‎روند.

این  درس  بطور‌ کلّی‌،  از  نظر  موضوع  و  مقصود،  و  راه  و  روش‌،  با  درس‌ گذشته  پیوند کامل  دارد. گذشته  از  این‌،  این  درس  حلقه‌ای  از  حلقه‌های  زنجیرۀ  بر‌نامه  تربیتی  حکیمانه‌ای  است ‌که ‌گروه  مسلمانان  در  پرتو  آن  آمادگی  پیدا  می‌کنند  تا  همان  ملّتی  باشند که  بشریّت  را  رهبری  می‌کنند،  و  با  برتری  و والائـی  تر‌بیتی  و  سـازماندهی  خو‌یش‌،  آنان  را  راه  می‏‎برند.  این  درس‌،  موارد  ضعف  بشری  را  در  امّت  اسـلامی  چاره‌سازی  مـی‌نماید،  و  ته‌نشستهای  جامعۀ  جاهلی  را  از  ایشان  می‌زداید،  و  آنان  را  به  همۀ  میدانهای  پیکار  و کارزار  داخل  می‌گرداند  ...  این  هم  هدفی  است ‌که  این  سوره  با  موضوعهای  گوناگون  خویش‌،  آن  را  می‌جوید،  و  سـراسـر  برنامۀ  قرآنی  در  پی  آن  است‌.

*

(لاَّ خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِّن نَّجْوَاهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَیْنَ النَّاسِ وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ ابْتَغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً) (114)

در  بسیاری  ار  نجواها  و  پچ پچ‌هایشان  خیر  و  خوبی  نیست‌،  مگر  در  نجواهـا  و  پچ‌پچ‌های  آن  کسـی  کـه  بـه  صدقه  و  احسانی  یا  به  کار  نیکو  و  پسندیده‌ای  یا  اصلاح  بین  مردم  دستور  دهد.  هر  که  چنین  کاری  را  به  خاطر  رضای  خدا  انجام  دهد،  خداوند  پاداش  بزرگی  را  بـه  او  عطاء  می‌کند.

در  قرآن‌،  نهی  از  نجواها  و  پچ  پچ‌،  بارها  تکرار  شده  است‌.  نجو‌ا  و  پچ  پچ  هم  این  بود که  دسـته‌ای  دور  از گروه  مؤمنان  و  نهان  از  دید  مقام  رهبر  مسلمانان‌،  جمع  شوند،  تا  بر  انجام‌ کاری  نیرنگهای  خود  را  سر  هم‌ کنند.  شیوۀ  تربیت  اسلامی‌،  و  عملکرد  سازمان  اسلامی‌،  این  بوده  است ‌که  هر  انسانی  مشکل  یا  موضوع  خود  را بیاورد،  و  د‌ر  خدمت  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌آن  را  مطرح‌ک ند.  اگر  مسأله  شخصی  بوده  است  و  طرف  نخواسته  است  مـتوجّه  آن  شوند،  نهان  و  پنهان  آن  را  بیان  داشته  است‌،  و  اگر  به  همگان  مربوط  و عمومی‌ و علنی  بوده  است‌،‌ و تنها  به  خود  شخص  ارتبا‌ط  نداشـته  است‌،  آن  را  آشکارا،  در  میان  جمع  ذکر کرده  است‌.

فلسفۀ  چنین  عملکر‌دی  این  بوده  است  که  (‌دسـته‌های  مزدور)  در  میان‌ گروه  مسلمانان  وجود  نداشته  باشند.  دسته‌هائی‌ که  جهان‌بینی‌ها  و  مشکلات  و  افکار  و  مقاصد  خود  را  بـه ‌کناری  نکشانند،  و  جمعی  از  مسلمانان  تـوطئه‌ای  را  در  شب  نـچینند،  و  با  آن‌ کار  از  پیش  ساخته‌ای  را  بر  سر گـروهی  نیاورند،  و  یـا  آن  را  از  گروهی  پنهان  ندارند  و  از  چشم  ایشان  نپوشانند.  هر  چند  که  اگر  چنین ‌کنند،‌ کارشان  از  دید  خدا  مخفی  نمی‌ماند،  چرا که  خدا  با  ایشان  است‌،  بدانگاه ‌که  سخن  ناپسندی  را  نهانی  می‏‎گویند  و  بر آن  تصمیم  می‌گیرند.

یکی  از  موارد  نهی  از  نجوا  و  پچ  پچ‌کردن  و  تـوطئه  چینی  شبانه  و  دور  از  دید گروه  مؤمنان،  و  بدون  اطّلاع  مقام  رهبری  مسلـمانان‌،  همین  جا  است‌.

مسجد  باشگاه ‌گروه  مسلمانان  بود.  در  آنجا  همدیگر  را  می‌دیدند،  و  برای  ادای  نماز،  و  انجام ‌کارهای  زندگی  جمع  می‌شدند.  جامعۀ  اسلامی‌،  جـامعۀ  بازی  بود.  مشکلات  چنین  جامعه‌ای  آشکارا  و  همگانی  عرضه  می‌شد،  مگر  این‌ که  چنین  مشکلاتی  به  مقا‌م  رهبری  در  جنگها  و  پیکارها  مربوط  می‌گردید،  یـا کاملاً  مسـائل  شخصی  و  خصوصی  بود،  و طرف  نمی‌خواست  چنین  مسائلی  بر  سر زبانها  بیفتد  و  دهان  به  د‌هان  بگردد.  از  اینجا  بود که  چنین  جامعۀ  بازی،  پاک  و  تمیز  و  دارای  هوای  صاف  و  فضای  پاک  بود.  از  این  جامعۀ  پاک  و  پاکیزه ‌کسی  دوری  نمی کرد  و  به ‌کنجی  نمی‌خزید  تـا  پنهانی  به  نیرنگ  بنشیند،  مگر  آن ‌کسانی‌ که  بر  ضدّ  چنین  جامعه‌ای  به  رایزنی  پردازند  و  تـوطئه‌ای  به  راه  اندازند!  یا  راجع  به  اصل  یا  حکمی  از  اصول  و  احکام  چنین  جامعه‌ای  خواب  بدی  ببینند!  از  آنجا کـه  چنین  کسـانی  اغـلب  از  زمرۀ  منافقان  بودند،  نجواها  و  درگوشیها  در  بیشتر  موارد  با  واژۀ  نفاق  و  منافقان  همراه  است‌.

ذکر این  حقیقت  برای  ما  بی‌فایده  و  بیسود  نیست‌.  جامعۀ  اسلامی  باید که  زدوده  و  پاک  از  این  پدیده  باشد.  باید  اندامان  این  جامعه،  چیزهائی  را که  به  فکرشان  می‌رسد  و  بر  دلشان  می‌گذرد،  یا  طرحها  و  شیوه‌ها  و  مشکلاتی  را که  خواهند  داشت‌،  به  چنین  جامعۀ  پاک‌،  و  یا  به  مقام  رهبری  آن  ارجاع  بکنند  و  در  میان  بگذارند.

نصّ  قرآنی  در ایـنجا  نو‌عی  از  نجوا  و  درگوشی  را  مستثنی  می کند.  نجوا و پچ  پچی‌ که ‌از جملۀ  آن  چنان  نجو‌اها  و  پچ‌پچها  نیست‌،  هر  چند  در  ظاهر و سیما  بدانها  می ماند:‌

(إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَیْنَ النَّاسِ ).

مگر  نجواها  و  پچ‌پچ‌های ‌آن ‌کسی  که  به  صـدقه  و  احسانی‌،  یا  به  کار  نیکو  و  پسندیده‌ای‌،  یـا  اصـلاح  بین  مردم  دستور  دهد.

بدین  صورت ‌که  مرد  نیکی  پیش  مـرد  خوب  دیگری  برود  بد‌و  بگو‌ید:  آیا  به  فـلان‌ کس  صـدقه  و  احسـانی  ندهیم‌؟  من  دور از  چشم  مردمان  به  نیاز  او  پی  برده‌ام‌.  یا  بگو‌ید:  بیا  فلان‌ کار نیک  را  بکنیم.  یا  بگوید:  بیا که  دیگران  را  بر  انجام  فلان‌ کار  خوب  تشـویق  و  تـرغیب  کنیم‌.  یا  بگوید:  بیا  میان  فلان‌ کس  و  فلان  فرد،  صلح  و  صفا  به  راه‌ اندازیم‌،  من  می‌دانم‌ که  با  یکدیگر  نزاع  و  کشمکش  دارند  ...  یا  جای  دو  نفر،‌ گروه  و  دسته‌ای  از  خوبان  و  نیکو‌کاران  برای ‌کاری  از  قـبیل  همین  کارهای  پسندیده ‌گرد  آیند  و  به  تبادل  آراء  بپردازند  و  رازی  را  برای  انجام‌ کارهای  مفید  با  یکـدیگر  در  مـیان  نـهند  و  پنهان ‌کردن  آن  را  از  دیگران  شرط ‌کنند  و  بخواهند.  این  چنین  نجواهـا  و  پـچ‌پچهائی‌،  نجوا  و  پچ  پچ  بشمار  نمی‌آیند.  این  است ‌که  قرآن  آن  را  با  واژۀ  (‌أمَرَ  )  بیان  فرموده  است‌.  هر  چند  وقتی‌ که  مرد  خوب  و  نیکو‌کاری‌،  با  خوبان  و  نیکو‌کاران  همسان  خود  برای  انـجام‌ کار  خوبی،  یا گریز  و  دوری  از  خطر  و  مهلکه‌ای‌،  پنهانی  یا  درگوشی  صحبت  می‌کند  و  به  طاهر  نجوا و  پچ  پـچ  بشمار  می آید.

در  اینجا  نیـز  شرطی  در  میان  است‌،  و  آن  این‌ که  مراد  از  چنین  نجوا  و  پچ  پچی  رضایت  آفریدگار  و  خوشنودی  پروردگار  باشد:

(وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ ابْتَغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً) (114)

هر  که  چنین  کاری  را  به  خاطر  رضای  خدا  انـجام  دهد،  خداوند  پاداش  بزرگی  را  بدو  عطاء  می‌کند.

این‌کار  نباید  برای  خواست  دل‌،  یا  عشق  به  خود  صدقه  و  احسان  به  فلان ‌کس  و  فلان  فرد،  یا  به  خاطر  خود  اصلاح  در  میان  این  و  آن‌،  انجام  بگیرد.  یا  این‌ کار  برای  این  باشد که  شخص  نیکوکار،  به  نیکوکاری  معروف  شود  و دیگران  بگویند:  به  خدا  قسم  فلان ‌کس  مرد  خوب  و  نیکوکاری  است‌!  دیگر‌ان  را  بر  صدقه  و  نیکی  تشویق  و  ترغیب  می‌کند،  و در راه  اصلاح  بین  مردمان  در تلاش  و  تکاپو  است  ...  خلاصه  نباید  این ‌کار  خوب  و  نیکی ‌که  انجام  می‌پذیرد،  شائبه‌ای  صفای  محض  رضای  یزدان  را  در آن ‌تیره  و تار سازد.  این  هم‌ دو  راهۀ  جدائی  میان  کاری  است ‌که  شخص  آن  را  انجام  می‌دهد  و  یزدان  از  آن  خوشنود  می‌گردد  و  پاداش  آن  را  می پر‌دازد،  و  میان  کاری  است ‌که  هر  چند  عین  همان ‌کار  پیشین  است  و  شخص  آن  را  انجام  می‌دهد،  ولی  یزدان  از آن  بر سر  خشم  می‌آید،  و  آن‌ کار  را  برای  انجام  دهنده  در دفتر  گناهان  ثبت  و  ضبط  می‌نماید!

*

(وَمَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى وَیَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیراً (115) إِنَّ اللّهَ لاَ یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَن یَشَاءُ وَمَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً) (116)

کسی  که  با  پیغمبر  دشمنانگی  کند،  بـعد  از  آن  که  (‌راه‌)  هدایت  (‌از  راه  ضلالت  بـرای  او)  روشن  شده  است‌،  و  (‌راهی‌)  جز  راه  مـؤمنان  در  پیش  گیرد،  او  را  بـه  همان  جهتی  که  (‌به  دوزخ  منتهی  می‌شود  و)  دوستش  داشته  است  رهنمود  می‌گردانیم  (‌و  بـا  همان  کـافرانـی  هـمدم  می‌نمائیم  که  ایشان  را  بـه  دوستی  گرفته  است‌)  و  به  دوزخش  داخـل  مـی‌گردانیم  و بـا آن  مـی‌سوزانیم‌،  و  دوزخ  چه  بـد  جایگاهی  است‌!  بیگمان  خداونـد  شـرک  ورزیدن  به  خود  را  (‌از  کسی‌)  نمی‌آمرزد،  و  بلکه  پائین‌تر  از  آن  را  از  هــر  کســی  کـه  بخواهد  (‌و  صــلاح  بـداند)  می‌بخشد.  هر  که  برای  خدا  انباز  بگیرد،  به  راستی  بسی  گمراه  گشته  است  (‌و  خیلی  از  حقّ  پرت  شده  است‌)‌.

دربارۀ  نزول  این  چند  آیه‌،  روایت  شده  است‌ که  بشیر  پسر  أبیرق  مرتدّ گردید  و  به  پیش  مشرکان  رفت‌.  البتّه‌:

(مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى ).

بـعد  از  آن  کــه  (‌راه‌)  هدایت  (‌از  راه  ضلالت  برای  او)  روشن  شده  است‌.

او  در  میان  مسلمانان  زیست،  سپس  راهی  جـز  راه  مسلمانان  را  در  پیش ‌گرفت  ...  به  هر  حال  این  نصّ  عامّ  و  همگانی  است‌.  بر  هر  حالتی  تطبیق  می‌کند،  و  بیانگر  هر  حالتی  است‌ که  در  آن  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌دشمنانگی  و  ستیزه‌گری  شـود.  دشمنانگی  و  سـتیزه‌گـری  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌کفر  و  شرک  و  برگشت  از  دیـن  بشمار  است‌.  این  نصّ  شامل  چنین  حالتی  می‏‎گردد،  همانگو‌نه‌ که  شامل  آن  رخداد  قدیمی ‌گشته  است‌.  واژۀ  (‌مُشاقّه  )  از لحاظ  لغو‌ی‌،  بدین  معنی  است ‌که  شخصی  در  سوئی  قرار گیرد که  مقابل  سوئی  باشد که  شخص  دومی  در  آن  قرار گرفته  است‌.  کسی ‌که  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم مشاقّه‌ کند،  او  در  سوئی  و  جانبی  و  صفّی  قرار می‌گیرد که  جدای  از  سو  و  جانب  و صفّی  است ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌در  آن  قرار  دارد.  مفهوم  این ‌کار  این  است ‌که  چنین  کسی  برنامه‌ای  برای  زندگی  بــرمی‌گزیند کـه  جـدای  از  برنامۀ  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌است‌،  و  راهی  را  طی  می‌کند که  متفاوت  از  راه  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  است‌.  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم   آمده  است  و  از  جانب  خد‌ا  با  خود  برنامۀ ‌کاملی  برای  زندگی  آورده  است‌.  برنامه‌ای ‌که  مشتمل  بر  عقیده  و  آداب  و  مراسم  پرستش  است‌،  همانگو‌نه ‌که  مشـتمل  بر  قانون  نظام  واقعی  برای  همۀ  جـوانب  و  زوایـای  زندگی  انسـانها  است‌.  هم  عقیده  و آداب  و  مراسم  پرستش‌،  و هم  قانون  و  نظام  زندگی‌،  هر  دو  بخش،  پیکرۀ  این  برنامه  بشمارند.  بدانگونه  که  این  برنامه  جان  می‌سپارد،  اگر  پیکره‌اش  دو  نیم  شود،  نیمی  از  آن  برگرفته  شود،  و  نـیمی  از  آن  بدور  انداخته شود.  آن‌ کسی  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌مخالفت  می‌کند  و می‌ستیزد که  یا  برنامۀ ‌پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌را  یکسره  نپذیرد،  و  یا  برخی  را  بپذیرد  و  برخی  را  قبول  نکند.  جانبی  از  برنامۀ  آسمانی  اسلام  را  بدست‌ گیرد،  و  جانبی  از  آن  را  بدور  افکند.

مهر  یزدان  دربارۀ  مردمان  چنین  اقتضاء‌ کرده  است ‌کـه  عذاب  را  دامنگیر  آنان  نگرداند،  و  به  دوزخشان  نکشاند  - ‌دوزخی‌کـه  بدترین  جا  است  - ‌مگـر زمانی ‌که  پیغمبری  را  به  سویشان  روانه  دارد،  و  قوانین  و  احکام  آسمانی  را  برایشان  توضیح  و  تبیین‌ گرداند‌.  هـمچنین  مگر  زمانی‌ که  هدایت  و  رهنمود  الهی  برایشان  روشن  و  آشکار  شود،  و  آنان  بعد  از  آن‌،‌ گمراهی  را  برگزینند  و  سرگشتگی  را  بپذیرند  ...  این  هم  رحمت  فراخ  مهربانانۀ  یزدان‌،  بر  این  آفریدگان  ضعیف  و  ناتوان  است‌.  زمـانی  که  هدایت  برای  انسان  روشن‌ گردید،  یعنی  دانست‌که  این  برنامه  از  سـوی  یـزدان  است‌.  پس  از  آن  با  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌ستیزه  و  مخالفت  ورزد،  و  از  او  پیروی  و  اطاعت  نکند،  و  از  برنامۀ  خدا  راضی  نشود که  برای  وی  هویدا  و  آشکـار  شده  است‌،  در  اینجا  است ‌که  خـدا  گمراهی  را  بر  او  واجب  می‌گرداند،  و  او  را  به  سمتی  رهنمود  می کند  و  در  مسیری  راه  می‌برد که  خودش  آن  را  برگزیده  است  و  در  پیش ‌گرفته  است‌،  و  وی  را  به  کافران  و  مشرکانی  ملحق  می‌گرد‌اند که  به  سـویشان  روی‌ کرده  است  و  حرکت  نموده  است‌،  و  عذاب  مذکور  در  نصّ  آیه‌،  برای  آنان  واجب  و  محقّق  می‌شود:

(وَمَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى وَیَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِیراً) (115)

کسی  که  با  پیغمبر  دشمنانگی  کند،  بـعد  از  آن  کـه  (‌راه‌)  هدایت  (‌از  راه  ضلالت  بـرای  او)  روشـن  شـده  است‌،  و  (‌راهی‌)  جز  راه  مـؤمنان  در  پیش  گیرد،  او  را  به  هـمان  جهتی  که  (‌به  دوزخ  منتهی  می‌شود  و)  دوستش  داشته  است‌:  رهنمود  می‌گردانیم  (‌و  بـا  همان  کافرانـی  همدم  می‌نمائیم  که  ایشان  را  بـه  دوستی  گرفته  است‌)  و  بـه  دوزخش  داخــل  مـی‌گردانیم  و  بـا  آن  مـی‌سوزانیم‌،  و  دوزخ  چه  بد  جایگاهی  است‌!.

نصّ  قرآنی‌،  علّت  این  سرنوشت  دردناک  و  سرانجام  بد  و  ناجور  را  بدین  صورت  تعلیل  و  توجیه  می‌نماید که‌:  مغفرت  و  آمرزش  خدا  همه  چیز و هـمه ‌کس  را  در  بر  می‌گیرد،  ولی  مغفرت و مرحمت‌ آفریدگار، ‌شامل  شرک  نمی‌شود،  و  شرک  به  خدا  آمرزیده  نمی‌گردد!  این  یکی‌،  یعنی  شرک  اگر  شخص  بر  آن  بمیرد  بخشوده  نمی‌شو‌د:

(إِنَّ اللّهَ لاَ یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَن یَشَاءُ وَمَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً) (116)

بیگمان  خداوند  شرک  ورزیـدن  بـه  خـود  را  (‌از  کسـی‌)  نمی‌آمرزد  و  بلکه  غیر  از  آن  را  از  هر  کس  که  بخواهد  (‌و  صلاح  بداند)  می‌بخشد.  هر  که  برای  خدا  انباز  بگیرد،  به  راستی  بسی  گمراه  گشته  است  (‌و  خیلی  از  حقّ  پـرت  شده  است‌)‌.

شرک  ورزیدن  به  خدا  -  همان‌گونه ‌که  در  این  جزء  به  هنگام  تفسیر  آیه‌ای  همسان  این  آیه‌ گفتیم  -  و  انباز  قائل  شدن  برای  یزدان‌،  بدین  صورت  حاصل  می‌گردد که  خدایانی  را  با  خداوند  جهان  به  خدائی  بپذیریم،  صریح  و  آشکـار  همچـون  دورۀ  جاهلیّت  عربی  و  غیرعربی  حاهلیّتها‌ی  روزگاران  قدیم.  یا  ایـن‌ که  خصائص  و  ویژگیهای  خداوند  را  منحصر  در  آفریدگار  جهان  ندانیم‌،  و  بلکه  اعتراف  داشته  باشیم  به  این‌ که  یکی  از  انسـانها  دارای  چنین  خصائص  و ویژگیها  می‏‎باشد.  همچون  شرک  ورزیدن  یـهودیان  و  مسـیحیان‌ کـه  قـرآن  آن  را  بیان  می‌فرماید:

(اتخذوا أحبارهم أربابا من دون الله ).

یــهودیان  و  تـرسایان  عـلاوه  از  خدا،  علماء  دیـنی  و  پارسایان  خود  را  هم  به  خدائـی  پذیرفته‌اند  (‌چرا  که  علماء  و  پارسایان‌،  حلال  خدا  را  حـرام‌،  و  حرام  خدا  را  حلال  می‌کنند،  و  خودسرانه  قانونگذاری  مـی‌نمایید،  و  دیگران  هم  از  ایشان  فرمان  می‌برند  و  سـخنان  آنان  را  دیـن  مــی‌دانـند  و  کـورکورانـه  بـه  دنبالشان  روان  میگردند).                                 (‌توبه  / 31) 

امّا  یهودیان  و  مسیحیان ‌که  علماء  و  پارسایان  را  با  خدا  نمی‌پرستیدند.  فقط  حقّ  قانونگذاری  را گذشته  از  خدا  بد‌یشان  هم  می‌دادند.  آنان  هم  چیزهائی  را  بر‌ایشان  حرام‌،  و  چیزهائی  را  برایشان  حلال  نمو‌دند.  در  ایـن  راستا  از  ایشان  پیروی ‌کردند  و  چنین  امری  را  پذیرفتند.  بدین  وسیله  یکی  از  ویژگیهای  خدا  را  بدیشان  دادنـد!  در  نتیجه  متّصل  به  شرک  شدند  و  مشـرک‌ گشـتند  ....  همچنین  گفته‌اند:  یهودیان  و  مسیحیان  با  توحیدی  که  بدیشان  دستور  داده  شده  بود،  مخالفت  ورزید‌ند،  و  فرمان  یکتاپرستی  را  نقض‌ کردند:

(وما أمروا إلا لیعبدوا إلها واحدًا).

(‌در  همۀ  کـتابهای  آسمانی  و  از  سوی  هـمۀ  پـیغمبران  الهی‌)  پدیشان  جز  این  دستور  داده  نشده  است  که‌:  تنها  خدای  یگانه  را  بپرستند  و  بس‌. (توبه/  ا٣) 

پس  باید  مراسم  عبادی  و  آداب  پرستش  تنها  در  برابر  خدا  باشد  و  تنها  برای  او  انجام  پذیرد،  و  قوانین  و  اوامر  فقط  از  یزدان  جهان  دریافت ‌گردد  و  بس.

گناه  شرک‌،  آمرزیده  نمی‌شود،  وقتی ‌که  شرک  ورزنده  بر  شرک  مرده  باشد.  هر  چند که  درگاه  آمرزش  برای  هر  گناهی  جز  آن  دائماً  باز  است‌،  هرگاه  خدا  بخواهد.  علّت  بزرگ  شمردن‌ گناه  شرک‌،  و  خروج  آن  از  دائرۀ  آمرزش‌،  این  است‌:  کسی  که  برای  خدا  انباز  قرار  می‌دهد،  به  تمام  و کمال  از  خیر  و  صلاح  بیرون  مـی‌رود،  و  سـرشت  او  بطور کلّی  تباه  می‌شود،  بدان  گونه  که  هرگز  صلاحیّت  پیدا  نمی‌کند  و  خوب  نمی‌گردد:

(وَمَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِیداً) (116)

 هر  که  برای  خدا  انـباز  بگیرد،  بـه  راسـتی  بسـی  گمراه  گشته  است  (‌و  خیلی  از  حقّ  پرت  شده  است‌)‌.

اگر  تنها  یک  تار  از  تارهای  سرشت  سالم  مانده  باشد،  به  شخص  پیام  می‌دهد که  خدا  یکی  بیش  نیست‌،  و  خرد  او  را  به  یکتائی  یزدان  آشنا  می‌سازد،  حتّی  اگر  این  آشنائی  ساعتی  پیش  ا‌ز  مرگ  هم  باشد  ...  امّا  ا‌گر  انسـان  به  احتضار  افتاد  و  به  واپسین  لحظه‌های  زنـدگی  رسـید  و  هنوز  بر  شرک  ماندگار  باشد،  دیگر کارش  ساخته  است  و  کار  از کار گذشته  است‌،  و  فرمان  وجوب  عذاب  بر  او  تحقّق  یافته  است‌:

(ونصله جهنم . وساءت مصیرا !).

به  دوزخش  داخل  می‌گردانیم  و  بـا  آن  مـی‌سوزانـیم‌،  و  دوزخ  چه  بد  جایگاهی  است‌!.

*

سپس  این  د‌رس‌،  برخی  از  اوهام  و  خیالبافیهای  جاهلیّت  عربی  در  مسألۀ  شرک  را  بیان  می‌دارد.  افسـانه‌هائی  را  روایت  می‌کند که  آنان  بهم  می‌بافته‌اند  دربارۀ  دختران  خدا  - ‌یعنی  فرشتگان  -‌ و  اهریمن  پرستی  خود  ...  واقعاً  عربهای  جاهلی‌،  هم  اهریـمن  را  و  هم  مجسّمه‌های  بتها  را  پرستش  می‌کرده‌اند.  همـچین  ایـن  درس  از  بعضی  از  مراسم  عبادی  و  آداب  پرستش  ایشان  سخن  می‌راند که  در  قطع  گوش  یا  پاره  کردن ‌گوش  حیوا‌نهائی  دا‌شتند که  نذر  خدایان  و  بتها  می‌شده‌اند.  از  تغییر  مخلوقات  خدا،  و  هم  از  انباز  قرار  دادن  برای  خدا  سخن  می‌گوید.  انباز  قرار  دادن‌ که  مسلماً  ناسازگار  با  سرشتی  است ‌که  خدا  مردمان  را  بر  آن  سرشته  است‌:

(إِن یَدْعُونَ مِن دُونِهِ إِلاَّ إِنَاثاً وَإِن یَدْعُونَ إِلاَّ شَیْطَاناً مَّرِیداً (117) لَّعَنَهُ اللّهُ وَقَالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِکَ نَصِیباً مَّفْرُوضاً(118) وَلأُضِلَّنَّهُمْ وَلأُمَنِّیَنَّهُمْ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذَانَ الأَنْعَامِ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللّهِ وَمَن یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیّاً مِّن دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَاناً مُّبِیناً (119) یَعِدُهُمْ وَیُمَنِّیهِمْ وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُوراً) (120)

غیر  از  خدا  هر  که  و هر  چه  را  بپرستند  و  به  فریاد  خوانند  جز  بتهای  ناتوان  و  اشیاء  ضعیفی  نیست  که  بر  آنها  نام  ماده  گذارده‌اند،  و  جز  اهریمنی  نیست  که  بسی  متمرّد  و  نافرمان  است‌.  خدا  نفرینش  کند  (‌او  قسم  خورده  است  و  با  خود  عهد  بسته  است‌)  و  گفته  است  کـه  :  مـن  از  مـیان  بندگان  تـو  حتماً  بهرۀ  مـعیّن  و  جداگانه  خود  را  بـر  می‌گیرم.  حتماً  آنان  را  گمراه  می‌کنم  و  به  دنبال  آرزوها  و  خیالات  روانشان  می‌گردانم‌،  و  (‌آنگاه  که  بدین  وسیله  ایشان  را  فرمانبردار  خود  کردم‌،  هـر  چـه  را  خواسـتم‌)  بدیشان  دستور  می‌دهم‌،  و  آنان  (‌اعمال  خرافـی  انـجام  مـی‌دهند  و  از  جــمله‌:‌)  گوشهای  چهارپایان  را  قطع می‌کنند،  و  بدیشان  دستور  می‌دهم‌،  و  آنان  آفرییش  خدا  را  دگرگون  می‌کنند  (‌و  حتّی  دین  خدا  را  تغییر  می‌دهند،  و  فطرت  توحید  را  به  شرک ‌می‌آلایند!)  و  هر  که  اهریمن  را  بجای  خدا  سرپرست  و  یاور  خود  کند،  به  راستی  زیـان  آشکاری  کرده  است‌.  اهریمن  بدانان  وعده‌ها  می‌دهد  و  به آرزوها  سرگرم  می‌کند،  و اهریمن  جز  وعده‌های  فریبکارانه  بدیشان  نمی‌دهد.

عربها  در  دورۀ  جاهلیّت  خویش‌،  گمان  می‌بردند که  فرشتگان  دختران  خدایند.  برای  این  فرشتگان‌،  مجسّمه‌ها  می‌ساختند  و  نامهای  زنـان  را  بر  آنها  می‌گذاردند‌.  همچون‌:  لات‌،  عُزّی‌،  منات‌،  و  امثال  اینها.  بعد  این  بتها  را  می‌پرستیدند،  به  دلیل  این ‌که  چنین  بتهائی  مجسّمۀ  دختران  خدایند.  با  پرستش  آنـها  خویشتن  را  به  خدا  نزدیک  می‌کردند  و  بدو  تقرّب  می‌جستند.  دست ‌کم  این  کارها  در  آغاز کار  چنین  بوده  است‌.  بعدها  اصل  افسانه  را  فراموش  می‌کردند،  و  خود  بتها  را  عبادت  و  پرستش  می‌کردند.  بالاتر  از  ایـن‌،  جنس  سـنگها  را  عبادت  و  پرستش  می‌نمودند،  همانگونه ‌که  در  جزء  چهارم‌ گفتیم‌.  همچنین  آن‌گونه ‌که  قرآن  می فر‌ماید  بعضی  از  عربها  خود  اهریمن  را  می‌پرستیدند  ...کلبی  می‌گوید:  بنومَلیح  که  از قبیله  خزاعه  بودند،  جنّ  را  پرستش  می‌کردند.

البتّه  نصّ  قرآنی  معنی  فراتری  دارد.  چرا  که  ایشان  در  همۀ  شرکها  و  انباز ورزیهایشان  شیطان  را  می‌پرستیدند  و  از  او  یاری  و کمک  می‏گرفتند.  همان  شیطانی‌ که  دارای  نقش  در  داستان  با  ابوالبشر  آدم  است‌.  شیطانی ‌که  خدا  او  را  لعن  و  نفرین ‌کرده  است‌،  به  سبب  عصیان  و  سرکشی  از  فرمان  یزدان  و  دشمنانگیش  با  انسان‌.

شیطانی‌ که  پس  از  لعن  و  طردش‌،‌ کینه‌توزی  او  آن  اندازه  بالا گرفت ‌که  از  خدا  اجازه  گرفت  همۀ  انسانهائی  را گمراه ‌کند که  خویـش  را  در  پناه  حـمایت  و  عنایت  خدا  نمی‌دارند:

(إِن یَدْعُونَ مِن دُونِهِ إِلاَّ إِنَاثاً وَإِن یَدْعُونَ إِلاَّ شَیْطَاناً مَّرِیداً (117) لَّعَنَهُ اللّهُ وَقَالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِکَ نَصِیباً مَّفْرُوضاً(118) وَلأُضِلَّنَّهُمْ وَلأُمَنِّیَنَّهُمْ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذَانَ الأَنْعَامِ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللّهِ ).

غیر  از  خدا  هـر  که  و  هـر  چـه  را  بـپرستند  و  بـه  فریاد  خوانند،  جز  بتهای  ناتوان  و  اشیاء  ضعیفی  نیست  که  بر  آنها نام  مادینه  گذ‌ارده‌اند،  و  جز  اهریمنی  نیست  که  بسی  مـتمرّد  و  نــافرمان  است‌.  خدا  نـفرینش  کند  (‌او  قسـم  خورده  است  و  با  خود  عهد  بسته  است‌)  و  گفته  است  که  :  من  ازمیان  بندگان  تو  حتماً  بهرة  معین  و  جداگانه  خود  را  برمی‌کیرم‌.  حتماً  آنان  را  گمراه  مـی‌کنم  و  بـه  دنبال  آرزوها  و  خیالات  روانشـان  مـی‌گردانـم‌،  و  (‌آنگـاه  که  بدین  وسیله  ایشان  را  فرمانبر  خود  کـردم‌،  هـر  چـه  را  خواستم‌)  بـدیشان  دستور  می‌دهم‌،  و  آنـان  (‌اعمال  خرافی  انجام  می‌دهند  و  از  جمله‌:‌)  گوشهای  چهارپایان  را  قـطع  می‌کنند،  و  بدیشان  دستور  مـی‌دهم‌،  و  آنان  آفرینش  خدا  را  دگرگون  می‏‎کنند  (‌و حتّی  دین  خدا  را  تغییر  می‌دهند،  و  فطرت  توحید  را  به  شرک  می‌آلایند!)‌.  آنان  شیطان  را  می‌پرستند  و  به ‌کمک  می‏‎طلبند.  از  شیطان‌،  دشمن  دیرینۀ  خود  پیام  می‌خواهند  و گمراهی  می‏‎طلبند.  همان  شیطانی ‌که  خدا  او  را  نـفرین  فرموده  است‌.  همان  شیطانی ‌که  آشکارا  نیّت  درونی  خود  را گفته  است  و  به  گمراهسازی‌ گروهی  از  آدمیزادگان  فریاد  برآورده  است‌،  و کمر  همّت  بربسته  است‌ که  مردمانی  را  با  آرزوهای ‌دروغین  به  راه  سرگشتگی ‌کشـاند،  و  با  چیزهائی  چون‌:  لذّت  دروغ‌،  و  خوشبختی  خیالی‌،  و  سرانجام  کار  نجات  از کیفر،  بدبخت  گرداند.  همان  اهریمنی‌ که  نیّت  خود  را  آشکار  ساخته  است  و گفته  است  که  آدمیزادگان  را  به  انجام  کارهای  زشت‌،  و  آداب  و  مراسم  بافته  از  تار  و  پود  افسانه‌ها،  تشویق  و  ترغیب  می‌نماید.  آداب  و  مراسمی  همچون‌:  پاره  کردن  گوشهای  چهارپایان‌،  برای  حرام ‌کردن  سواری  بر  آنها  و  خوردن  گوشت  آنها.  بدون  این‌ که  خدا  آن  را  حرام‌ کرده  باشد.  یا  همچون‌:  تغییر خلقت  و  فطرتی ‌که  خدا  آن  را  بدین‌ گونه  آفریده  است‌.  تغییر خلقت  و  فطرت  با  قطع  برخـی  از  اندامهای  بدن  یا  تغییر  شکل  اندامهای  انسان  یا  حیوان‌. 

 از  قبیل‌:  اخته‌کردن  بردگان  و  خصی ‌کردن  بندگان،  و  خال  کوبی  بر  پوست  بدن  ...  و  سایر  تغییرات  و  زشتکاریهائی  که  اسلام  آنها  را  حرام  ساخته  است‌.  انسـان  وقتی‌ که  متوجّه ‌گردد  که  این  شیطان‌،  دشمن  دیرینۀ  انسـان  است  که  دستور  می‌دهد  بدین  شرک  و  توابع  آن‌،  از  قبیل‌:  آداب  و  مراسم  بت‌پرستی،  دست ‌کم  در درونش  پرهیز  از  اهریمن  و  دوری‌ گزیدن  از  دامی  برمی‌انگیزد که  این  دشمن  آن  را  برای  شکار کردن  او  نصب‌ کرده  است‌.  اسلام‌،‌ کارزار  اصلی  را  میان  انسان  و  شیطان  قرار  داده  است‌.  همۀ  نیروهای  شخص  مؤمن  را  رهسپار  پیکار  با  شیطان  و  شریک  می‌سازد که  اهریمن  آن  را  در کرۀ  زمین  پدید  می‌آورد.  به  مؤمن  فرمان  می‌دهد که  برای  جنگ  با  شیطان  و  دار  و  دستۀ  او،  به  زیر  پـرچم  خدا  برود  و  بایستد،  و  میان  دار  و  دستۀ  یزدان  قرار گیرد.  این  جنگ  دائمی  است  و  هرگز  قطع  نمی‌شود.  زیرا  شیطان  از  این  جنگی ‌که  خودش  آن  را  اعلان ‌کرده  است  و  از  همان  لحظه‌ای‌ که  خدا  او  را  نفرین  نموده  است  و  رانده  است‌،  آتش  آن  را  شعله‌ور  ساخته  است‌،  هرگز  خسته  و  درمانده  نمی‏گردد.  شخص  مؤمن  هم  بگوید  از  این  پـیکار  غـافل  شود  و  از  این‌ کارزار  عقب‌نشینی ‌کند.  مؤمن  می‌داند  او  یا  باید  دوست  و  یاور  یزدان  باشد،  و  یا  دوست  و  یاور  شیطان‌.  دیگر  جای  میانه‌ای  میان  این  دو  وجود  نـدارد.  شیطان  مجسّم  است  در:  نفس  امّارۀ  انسان‌،  و  هواها  و  هوسها  و کششها  و  جهشهای  ناروای  جنسی‌،  و  پیروان  اهریمن‌،  از  قبیل‌:  مشرکان‌،  و  اهل  شر  و  شرمداران  بطور  عامّ  مسلمان  هم  با  شیطان  مبارزه  می‌کند  و  می‌رزمد،  خواه  در  پهنۀ ‌کارزار  درون  خود  باشد،  و  خواه  در گسترۀ  پیکار  با  پیروان  شـیطان  باشد  ...  ایـن  جنگ‌،  جنگ  واحدی  است  و  در  طول  زندگی  پیاپی  و  نـاگسـیختنی  است‌.

هر که  خدای  را  یار  و  مددکار  خود کند،  رستگار  می‌گردد  و  سود  می‏‎برد.  و  هر که  شیطان  را  یار  و  مددکار  خود  کند،  زیانبار  می‌گردد  و  هلاک  می‌شود:

(وَمَن یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیّاً مِّن دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَاناً مُّبِیناً) (119)

هر  که  اهریمن  را  بجای  خدا  سرپرست  و  یاور  خود  کند،  به  راستی  زیان  آشکاری  کرده  است‌.

روند  قرآنی‌،  عملکرد  شیطان  با  دوستان  و  یاران  اهریمن  را  بسان  هپنوتیزم  یا  خواب  مصنوعی‌،  می‌دانـد  و  به  تصویر  می‌کشد:

(یَعِدُهُمْ وَیُمَنِّیهِمْ وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُوراً) (120)

اهریمن  بدانان  وعده‌ها  مـی‌دهد  و  بـه  آرزوهـا  سرگرم  می‌کند،  و  اهریمن  جز  وعده‌های  فریبکارانـه  بـدیشان  نمی‌دهد.

گونۀ  معیّنی  از  - ‌هیپنوتیزم  است‌ که  فطرت  انسـان  را  از  ایمان  و  توحید،  به  سوی ‌کفر  و  شرک‌،  منحرف  می‌کند.  اگر  این  هیپنوتیزم  اهریمنی  نبود،  فطرت  راه  طبیعی  خود  را  د‌ر  پیش  می‏‎گرفت،  و  ایمان  راهنما  و  ساربان  فطرت  می‌گردید.

نوع  معیّنی  از هیپنوتیزم  است‌ که  با  آن  شیطان  اعمال  بد  و  زشت  انسان  را  برای  انسان  می‌آراید  و  در  نظرش  آن  را  زیبا  و  پسندیده  جلوه‌گر  می‌دهد.  شیطان  به  انسـان  وعدۀ کسب  و کار  پر  رونق‌،  و  ثروت  و  سعادت  نهفته  در  راه  معصیت  می‌دهد.  با  او  در  مسیر گناه  می‌دود  و  او  را  امیدوار  می‌سازد  به  نجات  از  عاقبت  کاری  که  می‌کند.  انسان  هم  اطمینان  پیدا  می‌کند  و  به  سوی  مـهلکه  راه  می‌رود:

(وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُوراً) .

اهریمن  جز  وعده‌های  فریبکارانه  بدیشان  نمی‌دهد.  هنگامی‌ که  صحنه  بدین‌ گونه  به  تصویر  درمی‌آید،  و  مشاهده  می‌گردد که  دشمن  تارهای  دام  را  تاب  می‌دهد  و  می‏بافت،  و  دام  را  می‌گستراند،  و  نخجیر  را گام  به ‌گام  می‌فریبد  و  آهسـته  و  آرام  به  تـله  می‌انـدازد،  جز  سرشتهای  نارسای  پوک  و  فرسوده‌،  برجای  نـمی‌مانند.  آن  سرشتهای  ناقص  الخلقه  و  واژگون  بختی ‌که  پیوسته  حیران  و  ویـلان  می‌شوند  و  هرگز  بیدار  و  هوشیار  نمی‌گرد‌ند  و  متوجّه  چیزی  نمی‌شوند  و  بدین  سو  و  آن 

سو  نمی‌نگرند  و  تلاش  نمی‌کنند که  بدانند  از  چه  راهی  آنها  را  می‌رانند،  و  به  کدام ‌گودال  و  درّه‌ای  می‌اندازند!  در  آن  هنگام ‌که  پسوده  بیدارکننده‌، ‌کار  خـود  را  در  درونها  مـی‌کند  و  پـرتو  خویش  را  بر  زوایـای  دلهـا  می‌افکند،  و  حقیقت‌ کارزار،  و  همچنین  حقیقت  موقعیّت  را  به  تصویر  می‌کشد،  پیرو  این  آیه‌ها  سرانجام‌ گشت  و  گذار  را  بیان  می‌دارد:  سرانجام‌ کسانی‌ که  شیطان  ایشان  را  هیپنوتیزم‌ کرده  است  و  نیرنگشان  زده  است‌،  و گمان  خود  را  دربارۀ  آنان  راست‌ گردانده  است‌،  و  نیّت  پلیدی  را که  داشته  است  و  بدا‌ن  هم  تصریح ‌کرده  ا‌ست‌،  دربارۀ  ایشان  به  مرحلۀ  عمل  درآورده  است  ...  و  سرانجام  آنان  که  از  دام  او گریخته‌اند  و  نجات  پیدا کرده‌اند،  بدان  خاطر  که  واقعاً  به  خدا  ایمان  داشته‌اند.  آنان‌ که  واقعاً  به  خدا  ایمان  دارند  و  مؤمنان  راستین  بشمارند،  از  اهریمن  بدکردار  درامانند.  زیـرا  آن  روز که  اهریمن  -  خدا  نفرینش‌کناد!  -  برای  سرگشته  کردن  گمراهان  اجازه  می‌خوا‌ست‌،  به  او  ا‌جازه  داده  نشد که  به  بندگان  مخلص  یزدان  زیان  و  صدمه‌ای  برساند.  شیطان  در  برابر  مؤمنان  بسیار  ضعیف  و  ناتوان  است‌،  بـدان‌گاه ‌که  هر  چه  محکم‌تر  به  قرآن  یزدان  چنگ  زده  باشند:

(وَمَن یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیّاً مِّن دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَاناً مُّبِیناً (119) یَعِدُهُمْ وَیُمَنِّیهِمْ وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُوراً (120) أُوْلَـئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَلاَ یَجِدُونَ عَنْهَا مَحِیصاً (121) وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً وَعْدَ اللّهِ حَقّاً وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّهِ قِیلاً) (122)

هر  که  اهریمن  را  بجای  خدا  سرپرست  و  یاور  خود  کند،  به  راستی  زیان  آشکاری  کـرده  است‌.  اهـریمن  بـدانـان  وعده‌ها  می‌دهد  و  به  آرزوها  سرگرم  می‌کند،  و  اهریمن  جز  وعده‌های  فریبکارانه  بدیشان  نمی‌دهد.  آنان  (‌که  از  اهریمن  فرمان  می‌برند)  جایگاهشان  دوزخ  است‌،  و  راه  گریزی  از  آن  ندارند.  کسانی  را  که  ایمان  آورده‌اند  و  کار  شایسته  کرده‌اند،  به  باغهائی  (‌از  بهشت‌)  داخل  خواهیم  کرد  که  در  زیر  (‌درختان‌)  آنها  رودبـارها  روان  است‌،  و  آنان  جاودانه  تا  ابد  در آنجاها  ماندگار  می‌مانند.  این  را  خدا  وعده  داده  است  و  وعدۀ  خدا  حقّ  است‌،  و  چه  کسی  در  سخن  از  خدا  راستگوتر  است‌؟‌.

یا  دوزخ  است  و گریزی  از  آن  برای  یـاران  و  یـاوران  شیطان  نیست‌،  و  یا  بهشت  است  و  بیرون  آمدنی  از  آن  برای  یاران  و  یاوران  یزدان  نیست  ...  ایـن  وعدۀ  خدا  است‌:

(وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّهِ قِیلاً) .

چه  کسی  در  سخن  از  خد!  راستگوتر  است‌؟‌.

صدق  مطلق  در  سخن  خدا  در  ایـنجا،  مقابل ‌گول  فریبکارانه‌،  و  آرزوهای  دروغین  اهریمن  در  آنجا  است‌.  میان‌ کسی ‌که  به  وعدۀ  یزدان  اعتماد  دارد،  و  میان  کسی  که  به‌ گو‌ل  زدن  و  فریفتن  شیطان  اعتماد  می‌نماید،  فاصلۀ  بسیار  است‌.

*

آنگاه  روند  قرآنی‌،  قاعدۀ  بزرگ  اسلام  را  دربارۀ ‌کار  و  مزد،  دنبال  می‌کند  ...  تـرازوی  بـاداش  و  پـادافره  به  آرزوها  و  خواستها  واگذار  نگشته  است‌.  بلکه  برمی گردد  به  اصل  پایداری‌،  و  سنّت  تخلّف  ناپذیری‌،  و  قانونی ‌که  جانبداری  نمی‌شناسد.  قانونی‌ که  در  برابر  آن  مـلّتها  مساوی  هستند.  چرا که ‌کسی  با  خدا  حسب  و  نسب  و  خویشاوندی  و  دامادی  و  چیزهائی  از  این  قبیل  نـدارد.  برای‌ کسی  قانون  شکنی  نمی‌شود،  و  به  خاطر  او  سنّت  و  قاعده  بهم  نمی‌خورد  و  قانون  تعطیل  نمی‌گردد.  هر که  نیکی‌ کند  در  برابر  نیکو‌کاریش  پاداش  دا‌ده  می‌شود.  در  این  امر  نه  جانبداری  و  دوستی  مطرح  است‌،  و  نه  دشمنانگی  و  ستیزه‌گری  در مدّ  نظر  است‌:

(لیْسَ بِأَمَانِیِّکُمْ وَلا أَمَانِیِّ أَهْلِ الْکِتَابِ مَن یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَلاَ یَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللّهِ وَلِیّاً وَلاَ نَصِیراً (123) وَمَن یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتَ مِن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَـئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلاَ یُظْلَمُونَ نَقِیراً (124) وَمَنْ أَحْسَنُ دِیناً مِّمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لله وَهُوَ مُحْسِنٌ واتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفاً وَاتَّخَذَ اللّهُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلاً) (125)

 (‌جزا  و  پاداش‌،  و  فضیلت  و  برتری‌)  نه  به  آرزوهای  شما  و نه  به  آرزوهای  اهل  کتاب  است‌.  هر  کس  که  کار  بـدی  بکند  در  برابر  آن  کیفر  داده  می‌شود،  و  کسی  را  جز  خدا  یار  و  یاور  خود  نخواهد  یـافت  (‌تـا  او  را  کـمک  کـند  و  از  عذاب  خدا  محفوظ  گرداند)‌.  کسـی  که  اعمال  شـایسته  انجام  دهد  و  مؤمن  باشد،  خواه  مرد  و  خواه  زن‌،  چنان  کسانی  داخل  بهشت  شوند،  و  کـمترین  سـتمی  بـدانـان  نشود.  آئین  چه  کسی  بـهتر از آئین  کسی  است  که  خالصانه  خود  را  تسلیـم  خدا کند،  درحالی  که ‌نیکوکار  باشد  و  از  آئین  راستین  ابراهیم  پیروی  کند  که  مخلص  و  حقّجو بود  (‌و وحدت  دینی‌ ‌مسلمانان ‌و یـهودیان  و  مسیحیان  در  او  به  هم  می‌رسد)  و  خداوند  ابراهیم  را  به  دوستی  گرفته  است  (‌و  بـا  خلیل  نامیدن  او  افتخارش  بخشیده  است‌)‌.

یهودیان  و  مسیحیان  می‌گفتند:

(نحن أبناء الله وأحباؤه)... لن تمسنا النار إلا أیاما معدودة).

ما  پسران  و  عزیزان  خدائیم‌!. (مائده / ‌١٨)‌.

 آتش  جــز  چــند  روز  مــعدودی  گیربانگیرمان  نمی‌گردد!. (بقر‌ه  /  80) 

یهودیان  می‌گفتند  و  هنوز  هم  می‌گویند:  ما  ملّت‌ گزیدۀ  خدائیم‌!

شاید  هم ‌گاهی  این  اندیشه  به  دل  برخـی  از  مسلمانان  بگذرد که  آنان  بهترین  ملّتی  هستند که  به  خاطر  مردمان  آفریده  شده‌اند  و  به  جهان  سوق  داده  شده‌اند،  و  خداوند  صرف  نظر  و گذشت  می‌فرماید  از  همۀ  چیزهائی‌ که  از  ایشان  سربزند!  تنها  بدان  خاطر  چون  مسلمانند!

این  نصّ  قرآنی  نازل ‌گردید  و  هم  آنان  و  هم  اینان  را  به  کار  و  تلاش  می‌خواند  و  عمل  را  ملاک  می‌داند  و  بس.  همۀ  مردمان  را  به  سوی  معیار  و  میزان  واحدی  برمی‌گرداند  این  معیار  و  میزان‌،  رو  به  خدا کردن  و  خوبی  و  نیکی  انـجام  دادن  و  پـیروی ‌کردن  از  آئـین  ابراهیم  است‌ که  اسلام  است‌.  ابراهیم،  آن  کسی‌ که  خدا  او  را  به  دوستی ‌گرفته  است‌!  لذا  بهترین  و  زیباترین  دین‌،  همین  اسلام  است‌ که  آئین  ابراهیم  است‌.  و  بهترین  و  زیباترین  کار  (خوبی  و  نیکی  انجام  دادن‌)  است‌.  خوبی  و  نیکی  هم  این  است‌ که  خدا  را  آن‌گونه  بپرستی  که  انگار  او  را  می‌بینی،  و اگر  تو  او  را  نمی‌بینی،  او  تو  را  می‏‎بیند.  خداوند  خوفی  و  نیکی  انجام  دادن  را  در  همه  چیز  واجب  گردانده  است‌،  حتّی  در کیفیّت  سـر  بریدن  حیوان  به  هنگام  ذبح  آن‌،  و  تیز  بودن  چاقو  و کارد،  تـا  حیوان  به  هنگام  ذبح،  بیش  از  حدّ  معمول  عذاب  نبیند  و  شکنجه  داده  نشود.

در نصّ  مورد  نظر،  برابری  میان  دو نیمۀ  بشریّت  جلب  توجّه  می‌کند.  هر  یک  از  آن  دو  نیمه‌،  یعنی  زن  و  مرد،  مسؤ‌ول  اعمال  خود  بوده  و  پاداش  و  پادافـرۀ  پـندار  و  رفتار  و کردار  خو‌یشتن  را  دریافت  می‌دارند.  همچنین  در  این  نصّ‌،  شرط  پذیرش ‌کار،  ایمان  قرار  داده  شده  است‌،  ایمان  به  خدا:                

(وَمَن یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتَ مِن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَـئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلاَ یُظْلَمُونَ نَقِیراً) (124)

کسی  که  اعمال  شایسته  انجام  دهد  و  مؤمن  باشد،  خواه  مرد  و  خواه  زن‌،  چنان  کسانی  داخل  بـهشت  شـوند،  و  کمترین  ستمی  بدانان  نشود.

این  نصّ‌،  صراحت  دارد  در  یکسانی  قاعدۀ  رفتار  با  دو  نیمۀ  بشریّت‌:  زن  و  مرد.  و  صـراحت  دارد  در  ایـن‌ که  ایمان  شرط  قبول  عمل  است‌.  عملی  که  بدون  ایـمان  انجام  پذیرد،  در  پیشگاه  خدا  بدون  ارزش  و  اعتبار  است‌.  این  هم  طبیعی  و  منطقی  است‌.  زیرا  ایمان  به  خدا  است ‌که  موجب  می‌گردد کار شایسته  و  عمل  بایسته  از  جهان‌بینی  معیّنی  و  قصد  معلومی  سـرچشـمه‌ گیرد.  همچنین  ایمان  به  خدا  است ‌که ‌کار  را  تـبدیل  به  یک  حرکت  طبیعی  و  پویائی  سرشتی  مسـتمرّی  می‌سازد.  عملی ‌که  از  ایمان  به  خدا  سرچشمه  بگیرد  و  توأم  با  ایمان  انجام  بپذیرد،  برای  پاسخ  به  هواها  و  هوسهای  شـخص  تـحقّق  پـیدا  نـمی‌کند،  و کار  نـاگـهانی  و  ناسنجیده‌ای  نیست  که  بدون  قاعده  و  ضابطه  برجوشیده  باشد  و  جهشی  بردمیده  باشد.

این  واژه‌های  روشن  و  سخنان  آشکار،  مخالف  نظریّه‌ای  است ‌که  استاد  امام  (‌شیخ  محمد  عبده‌)  -  خداوند  رحمتش ‌کناد  - ‌در  تفسیر  جزء  عم  به  هنگام  توضیح  :  (‌فَمَنْ  یَعْمَلْ  مِثْقالَ  ذَرَّةٍ  خَیْراً  یَرَهُ  )  اظهار  داشته  است‌.  چرا که  نظریّۀ  او  ایـن  است ‌که  چنین  آیه‌ای  شـامل  مسلمان  و  غیرمسلمان  می‏‎گردد.  در  صورتی‌ که  نصوص  دیگر،  به  صـراحت  این  معنی  و  برداشت  را  مـردود  می‌شمارند  و  نفی  می‌کنند.  همچنین  این  آیه  و  آیـاتی  چون  آن‌،  با  نظریّۀ  استاد  شیخ  مراغی  -‌ خداوند  رحمتش  کناد  -‌ نیز  مخالف  است‌.  ما  بدین  امر  در  جزء  عـم  در  جزء  سی‌ام  فی‌ظلال  القرآن‌،  اشاره‌ کرده‌ایم‌.

این  فرمودۀ  خداوند  برای  مسلمانان  سنگین  آمده  است‌: 

(مَن یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَلاَ یَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللّهِ وَلِیّاً وَلاَ نَصِیراً ).

هـر  کس  که  کار  بدی  بکند  در  برابر آن  کیفر  داده  می‌شود،  و  کسی  را  جز  خدا  یار  و  یاور  خود  نـخواهـد  یافت  (‌تا  او  را  کمک  کند  و  از  عذاب  خدا  محفوظ  گرداند)‌. 

مسـلمانان  سـرشت  نـفس  انسـانی  را  می‌شناختند،  و  می‌دانستند که  قطعاً  دچار  لغزش  و گناه  می‏‎گردد،  هـر  ا‌ندازه  صالح  و  شایسته  هم  باشد،  و  هر  قدر  به  انـجام  نیکی‌ها  و  خوبیها  دست  یازد.  آنان  نـفس  بشری  را  خوب  می‌شناختند  و  با  ماهیّت  آن  آشنا  بودند.  از  اینجا  بود که  نفس  خویشتن  را کاملاً  می‌شناختند.  خود  را گول  نمی‌زدند،  و  نفس  را  از  ماهیّت  خویش  بالاتر  نمی‌گرفتند  و  فریبش  نمی ‌دادند. گناهان  نفس  را  از  جلو  دیدگان  خود  بدور  و  مخفی  نـمی‌کردند.  خویشتن  را  به  تجاهل  نمی‌زدند  و  ضعفی  را که  چه  بسا گـریبانگیر  نـفس  می‌گردید،  نادیده  نمی‌انگاشتند،  و  منکر  آن  نمی‌گشتند  و  چنین  ضعفی  را  نمی‌پوشاندند.  لذا  مسلمانان  وقتی‌ کـه  دیدند  برا‌بر  چنین  نصوصی‌،  هر کار  بدی  را که  بکنند،  در  برابر  آن ‌کیفر  و  پادافره  می‏بینند،  به  لرزه  درآمدند  و  هراس  ایشان  را  برداشت.

به  ترس  و  هراس  افتادند  همچو‌ن ‌کسی ‌کـه  هـم  ایـنک  عملاً کیفر  ببیند  و  به  فرجام  بد  خود گرفتار  آمده  باشد  و  آن  را  لمس  نموده  باشد.  یکی  از  ویژگیهای  مسـلمانان  این  بود که  آخرت را  بدین‌گونه  می‌دیدند،  و  انگار  هم  اینک  بدان  رسیده‌اند،  و  در  دنیای  اندیشه  و  خیال‌ گمان  می‌بردند که  در  صحنۀ  آخرت  قرار  دارند  و  عملاً  خوشیها  و  ناخوشیهای  آنجا  را  لمس  می‌کنند.  نه  این‌ که  آخرت  را  آینده  انگارند  و  شکّی  در  وقوع  آن  نداشته  باشند  و  بس.  این  بود که  مسلمانان  به  هنگام  رویاروئی  با  چنبن  وعید  و  تهدید  مؤکّدی،  به  لرزه  افتادند!

امام  احمد  فرموده  است‌:  عبدالله  پسـر  نُمَیر،  و  او  از  اسماعیل‌،  و  وی  از  ابوبکر  پسر  ابوزهیر  روایت  کرده  است ‌که ‌گفته  است‌:  (به  من  خبر  رسید که  ابوبکر  رضی الله عنهُ  گفت‌:  ای  پیغمبر  خدا!  با  توجّه  بدین  آیه‌،  رستگاری ‌کی  میسّر  خواهد  بود؟‌:  (لیس بأمانیکم ولا أمانی أهل الکتاب . من یعمل سوءا یجز به) ‌.  هرکار  بدی ‌که‌ کرده  باشیم ‌کیفر  آن  را  خواهیم  دید  ...  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود: 

(غفر الله لک یا أبا بکر . ألست تمرض ؟ ألست تنصب ؟ ألست تحزن ؟ ألست تصیبک اللأواء ؟) ‌

  ای  ابــوبکر،  خـدا  تــو  را  بـبخشایاد،  مگر  تـو  بیمار  نمی‌شوی‌؟  مگر  تو دچار رنج  و زحمت  نمی‌شوی‌؟  مگر  تو  غمزده  نمی‏گردی؟  مگر  شدّت  و  محنت  به  تو  روی  نمی‌کند؟‌.

گفتم‌:  بلی.  فرمود:

(فهو مما تجزون به ).

ایـن  هـمان  چیزهائی  است  که  بـدانــها  کـیفرتان  داده  می‌شود.

حاکم  ایـن  روایت  را  از  طـریق  سفیان  ثوری ‌که  از  اسماعیل  نقل ‌کرده  است‌،  بیان  داشته  است‌.

ابوبکر  پسر مردویه  با  سندی‌ که  آن  را  به  ابن  عمر  نسـبت  داده  است ‌که  او  از  ابوبکر  صدّ‌یق  روایت می‌نماید  و  می‌گوید:  در  خدمت  پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم   بودم‌ که  این  آیه  نازل  شد:

(مَن یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَلاَ یَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللّهِ وَلِیّاً وَلاَ نَصِیراً ).

پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(ألا أقرئک آیة نزلت علی؟).

آیا  آیه‌ای  را  برای  تو  نخوانم  که  بر  من  نازل  شده  است‌؟‌.  ابوبکر  صدّیق  می‌گوید: ‌گفتم  ای  پیغمبر  خدا  آن  را  برای  من  تلاوت  فرما  ...  (‌چون  آیه  را  تلاوت  فرمود)  نمی‌دانم  چرا  احساس‌ کردم‌ که  انگار  پشتم  می‌شکند!  تا  بدانجا که  از  درد  آن  روی  زمین  دراز کشیدم‌.  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرمود:

(مالک یأ أبا بکر ؟).

ای  ابوبکر  تو  را  چه  می‌شود؟‌.

عرض‌ کردم‌:  پدر  و  مادرم  فدای  تو  باد،  ای  پیغمبر  خدا!  آخر کدامیک  از  ما  مرتکب  بزه  و گناه  نشده  است  و کار  ناپسند  نکرده  است‌؟‌!  ما  در  برابر  هر کار  بد  و  زشتی‌ که  کرده‌ایم ‌کیفر  می‌بینیم‌!  پس  پیغمبر  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم   فرمود: 

(أما أنت یا أبا بکر وأصحابک المؤمنون فإنکم تجزون بذلک فی الدنیا , حتى تلقوا الله لیس لکم ذنوب . وأما الآخرون فیجمع ذلک لهم حتى یجزوا به یوم القیامة).

 امّا  تو  ای  ابوبکر،  و  یاران  مؤمن  تـو،  در  بـرابـر  گناهان،  در  همین  جهان  کیفر  داده  می‌شوید.  تا  بدانجا  کـه  وقتی  کـه  بـه  پیشگاه  خدای  مـی‌رسید،  گناهی  بـرایـتان  نـمی‌ماند.  ولی  دیگران،  گناهانشان  رویـهم  گردآورده  مــی‌شود  و  در  روز  قیامت  در  برابر  آنها  کیفر  داده  می‌شوند.(‌ترمذ‌ی  به هممن  شکل  ان  را  روایت‌ کرده  است‌)‌.

ابن  ابوحاتم  با  سندی‌ که  داشته  است  از  عائشه  روایت  نموده  است ‌که ‌گفته  است‌: ‌گفتم  ای  پیغمبر  خدا،  مـن  می‌دانم  شدیدترین  و  تندترین  آیه  در  قرآن  کدام  است‌.  فرمود:

(‌ما  هِیَ  یا  عائِشَةُ‌؟‌)‌.

ای  عائشه‌،  آن  آیه  کدام  است‌؟‌.

عرض  کردم‌:

(‌مَنْ  یَعْمَلْ  سُوءاً ‌ یُجْزَ  بِهِ  )  است‌.  فرمود:

(ما یصیب العبد المؤمن , حتى النکبة ینکبها) ‌.

هر  مصیبتی  که  گریبانگیر  بندۀ  مؤمن  گردد،  حتی  سنگی  که  به  پای  او  می‌خورد،  در  بـرابـرش  سـزا  و  جزا  دارد.  (‌ابن  جریر  آن  را  روایت ‌کرده  است‌)‌.

مسلم  و  ترمذی  و  نسائی‌،  حدیثی  را  روایت  می‌کنند  از  سفیان  پسر عیینه  -  با  سندی ‌که  داشته  است  -  و  او  از  ابوهریره  رضی الله عنهُ  نقل  می‌کند که ‌گفته  است‌:  وقتی‌که  (‌مَنْ  یَعْمَلْ  سُوءاً ‌ یُجْزَ  بِهِ  )  نـازل  شد‌،  مسـلمانان  نـاراحت  شدند.  رسول  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  بدیشان  فرمود:

(سددوا وقاربوا فإن فی کل ما یصاب به المسلم کفارة . حتى الشوکة یشاکها والنکبة ینکبها).

بر  حقّ  و  حقیقت  استوار  بمانید  و  استقامت  داشته  باشید،  و  میانه‌روی  کنید  و  راه  افراط  و  تـفریط  نـپوئید.  قطعاً  هر  بلا  و  مصیبتی  که  گریبانگیر  مسلمان  می‏‎گردد،  مایۀ  پاک  و  محو  شدن  گناهی  می‌شود.  حتّی  خاری  که  به  پای  مسلمان  می‌خلد،  و  سنگی  که  به  پای  او  می‌خورد.  به  هر  حال‌،  این  حلقه‌ای  بود  از  حلقه‌های  زنجیرۀ  پیدایش  جهان‌بینی  راستین  ایمانی  دربارۀ کار  و  عمل‌،  و  سـزا  و  جـزای  آن‌.  از  یک  سـو  دارای  اهمّیّت  بسزائی  در  استواری  دنیای  اندیشه  و  استقامت  جهان‌ببنی  است‌،  و  از  دیگر  سو  در  زندگی  واقعی  و  عملی  از  اهمّیّت  بسیاری  برخوردار  است‌.  این  آیه  هستی  مسلمانان  را  به  تکان  انداخت‌.  دلهایشان  از  آن  به  لرزه  درآمد.  زیـرا  آنان ‌کار  را  جدّی  می‏گرفتند،  و  صداقت  وعدۀ  خدا  را  می‌دانستند  و  آن  را  حقّ  و  حقیقت  تلقّی  می‌کردند.  در  حالی ‌که  هنوز  در  این  جهان  بودند،  با  فرجام  آن  جهان  چنین  وعده‌ای  می‌زیستند،  و  خویشتن  را  در  آخرت  می‌دیدند.

در  خاتمه‌،  پیرو  مسألۀ ‌کار  و  مزد،  یـا  عمل  و  جزا  در  می‌رسد.  ولی  پیش  از  آن‌،  پیرو  شرک  و  ایمان  به  میان  می‌آید،  و  همۀ  چیزهائی  را که  در  آسمانها  و  زمین  است  به  خدا  برمی‌گرداند  و  از  آن  او  می‌داند،  و  بیان  می‌دارد  که  خدا  بر  هر  آنچه  در  این  جهان  است  و  هر  آنـچه  در  فراسوی  آن  جهان  است‌،  آگاهی  و  احاطه  دارد:

(وَللّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَکَانَ اللّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ مُّحِیطاً).

از آن  خدا  است  آنچه  در  آسمانها  و  آنچه  در  زمین  است  و  (‌باید  خالصانه  رو  بدو  کـرد  و  نـیاز  از  او  جست‌.  و  از  آنجا  که  تنها  او  خالق  و  صاحب  همه  چیز  است‌)  کاملاً  آگاه  از  هر  چیز  است  و آن  را  دقیقاً  می‌پاید.

انحصار  الوهیّت  خداوند  سبحان،  اغلب  در  قرآن  همراه  با  انحصار  یـزدان  در  مـلک  و  مملکت‌،  و  محافظت  و  مراقبت،  و  سلطه  و  قدرت  است‌.  زیرا  توحید  اسلامی  تنها  خدای  را  به  یگانگی  شناختن  نیست  و  بس.  بلکه  توحید  ایجابی‌،  و  توحید  فاعلیّت  و  تأثیر  در  هسـتی‌،  و  توحید  سلطه  و  مراقبت  را  نیز به  همراه  دا‌رد.  یعنی  باید  معتقد  شد که  موجب  و  فاعل  و  مؤثّر و  صاحب  سلطه  در  هستی  تنها  خدا  است‌،  و  تنها  او  است‌ که  ناظر  بر کلّ  جهان  و گردانندۀ  آن  است‌^[1]‌.

وقتی ‌که  انسان  بداند که  آنچه  در  آسـمانها  و  آنچه  در  زمین  است‌،  متعلّق  به  یزدان  است‌،  و  او  آگاه  از  همه  چیز  است  و  همه  چیز  را  می‌پاید،  و  حیزی  از  دائرۀ  دانش  او  بیرون  نیست‌،  و  از  سلطۀ  او  خارج  نمی‏باشد،  چنین  چیزی  انگیزۀ  نیرومندی  خواهد  بود  برای  انسـان‌ که  الوهیّت  و  عبادت  را  خاصّ  یـزدان ‌کند،  و  بکوشد  با  پیروی  از  برنامۀ  خدا  و  اطاعت  از  فرمانش‌،  او  را  راضی  و  خشنود  سازد  ...  همه  چیز  مال  خدا  است  ...  همه  چیز  در  دست  قدرت  او  است  ...  او  بر  هر  چیزی  احاطه  دارد  و  همه  چیز  را  می‌پاید.

برخی  از  فلسفه‌ها  توحید  خدا  را  بیان  می‌دارند‌،  ولی  بعضی  از  آنها  اراده  را  از  خدا  سلب  می‌کنند،  و  بعضی‌ها  دانش  را  از  یزدان  سلب  می‌نمایند.  بعضی‌ها  هم  سلطه  و  قدرت  را  از  خدا  می‌گیرند،  و  بعضی‌ها  ملک  و  مملکت  را  از  چنگ  او  بدر  می‌آورند  ...  و  سایر  توده‌های  رویهم  انباشته‌ای  که  (‌فلسفه‌ها)  نامیده  می‌شوند!  از  اینجا  است  که  این‌گونه  جهان‌بینی‌ها  مـنفی  هسـتند  و  در  زندگی  مردمان ‌کارآئی  ندارند،  و  تأثیری  در  رفتار  و  اخلاق  آدمیزادگان  نداشته‌،  و  ارزشی  در  جهان  فکر  و  انـدیشۀ  ایشان‌،  و  قیمتی  در  جهان  واقعی  و  عملی  آنان  ندارد  ...  تنها  سخن  و  بس!  بلی  سخن  فقط  سخن‌!  خدا  از  دیدگاه  آئـین  اسلام‌،  از  آن  او  است  آنچه  در  آسمانها  و  آنچه  در  زمین  است‌.  او  صاحب  و  مالک  هر  چیز  است‌.  او  بر  هر  چیز  احاطه  دارد  و  همه  چیز  را  می‌پاید.  او  مراقب  و  مواظب  هر  چیزی  است  ...  در  پرتو  این  جهان‌بینی  درون  شایسته  و  بایسته  می‌گردد.  رفتار  و کـردار  خوب  و  پسـندیده  می‌شود.  زندگی  روبراه  و  جـهان  اصلاح  می‏‎گردد.

---

^[1] برای  اطلاع  بیشتر  مراجعه  شود  به‌ کتاب  :  «(خصائص  التصور  الاسلامی  و  مقوّماته‌) بخش  نخست‌،  فصل  (‌ایجابیّه‌)‌.  چاپ  دارالشروق‌.