تفسیر سوره‌ی بقره آیه‌ی 286-285

سوره‌ی بقره آیه‌ی 286-285

(آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ (٢٨٥) لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلا وُسْعَهَا لَهَا مَا کَسَبَتْ وَعَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ رَبَّنَا لا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلا تَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْرًا کَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلا تُحَمِّلْنَا مَا لا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ) (٢٨٦)

این  پایان  سورۀ  بزرگ  بقره  است  ...  بزرگ  از  نظر  حجم  تعبیری  خود،  چه  درازتـرین  سوره‌های  قرآن  است‌،  و  بزرگ  از  لحاظ  موضوعهائی ‌که  بیانگر  بخش  انبوه  و  فراوانی  از  قواعد  جهان‌بینی  ایمانی  است  و  در  بر  گیرندۀ ‌:  صفت  گروه  مؤمنان‌،  برنامۀ  آنان‌،  تکالیف  و  وظائفشان‌،  موقعیّت  ایشان  در  زمین‌،  نقشی ‌که  در  پهنۀ  هستی  دارند،  موقعیّت  دشمنان  بدسگال  ستیزه گرشان‌،  سرشت  دشمنانشان‌،  سرشت  وسائل  و  ابزارهائی  را که  دژخیمان  در  پیکار  با  آنان  بکار  می‌گیرند،  وسیله  و  ابزاری‌ که  آنان  از  یک  سو  در  براندازی  آشوب  دشمنان  خود  بکار  می‏‎برند،  و  از  سوی  دیگر  پرهیز  از  دچار  آمدن  به  سرنوشت  بدی ‌که  دشمنانشان  بدان‌ گرفتار  آمده‌اند  و  ...  می‏‎باشد.  همچنین  ا‌ین  سوره،  سرشت  نقش  انسان  در  زمین‌،  فطرت  او،  و  لغزشگاهها  و  پرتگاههای  سر  راه  وی  را که  در  تاریخ  بشریّت  و  داستانهای  واقعی  آنان  جلوه‌گر  و  نمودار  است‌،  شرح  داده  است  ...  و  دربارۀ  آنچه  تفصیل  آن  در  لابلای  عرضۀ  نصوص  فراوان  سوره  گذشت  سخن  رانده  است‌.

این  هم  پایان  سورۀ  بزرگ  است‌،‌ که  با  دو  آیه  به  انجام  رسیده  است  ...  ولی  این  دو  آیه  به  تنهائی  چکیدۀ  رسائی  از  بیشترین  بخشهای  سوره  را  در  بردارند  و  نمایانگر  مهم‌ترین  مفاهیم  آنند  ...  چکیده‌ای‌ که  به  حق  شایستگی  سرانجام  سوره  را  دارد.  سرانجامی‌ که  هماهنگ  با  موضوعات  و  فضا  و  اهداف  سوره  است‌.

سوره  با  این  فرمودۀ  خداوند  متعال  آغاز گشته  است‌:

الم (١)

ذَلِکَ الْکِتَابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ (٢)

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ (٣)

وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَبِالآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ (٤)

الف‌.لام‌.میم‌.  این  کتاب  شکی  در  آن  نیست‌.  پرای  پرهیزگاران  هدایت  است‌،  کسانی  که  ایمان  دارند  به  غیب  و  نماز  را  پابرجا  می‌دارند  و  از  آنچه  بهرۀ  ایشان  ساخته‌ایم  می‌بخشند،  و  کسانی  که  ایمان  دارند  به  آنچه  بر  تو  نازل  شده  است  و  آنچه  پیش  از  تو  نازل  شده  است  و  ایشان  به  آخرت  یقین  دارند.

در  لابلای  سوره  هم  اشاراتی  به  این  حقیقت‌،  بو‌یژه  سه  حقیقت  ایمان  به  همگی  پیغمبران،  شده  است  ...  و  هم  اینک  سوره  با  این  فرمودۀ  خداوند  متعال  به  پـایان  می‌رسد:                .

(آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ )

فـرستادۀ  (‌خدا  محمّد)  معتقد  است  بدانچه  از  سوی  پروردگارش  بر  او  نازل  شده  است  (‌و  شکّی  در  رسالت  آسمانی  خود  ندارد)  و  مؤمنان  (‌نیز)  بدان  باور  دارند.  همگی  بـه  خدا  و  فرشتگان  او  و  کتابهای  وی  و  پیغمبرانش  ایمان  داشته  (‌و  می‌گویند:‌)  میان  هیچ  یک  از  پیغمبران  او  فرق  نمی‌گذاریم  (‌و  سرچشمۀ  رسالت  ایشان  را  یکی  می‌دانیم‌)‌.

این  سرانجامی  است‌ که  با  سرآغاز  سوره  هماهنگ  است  و گوئی  آنها  دو  لایۀ  جلد کتابی  هستند.

سوره  بقره،  بسیاری  از  وظائف  ملّت  اسلامی‌،  و  قوانین  ایشان  را  در  بارۀ  کارهای  گوناگون  زندگی  در  برگرفته  است  ...  همچنین  در  آن  بسی  از  سرباز  زدن  بنی‏اسرائیل  از  انجام  تکالیف  و  وظائفشان  و  ا‌طـاعت  نکردن  از  قوا‌نینشان  سخن  رفته  است  ...  در  پایان  سوره  ا‌ین  نص  می‌آید  و  مرز  انجام  دادن  تکالیف  و  سرباز  زدن  از  آنها  را  آشکار  می‌سازد  و  بیان  می‌دارد که  خداوند  بزرگوار  نه  به  رنج  انداختن  این  ملّت  را  می‌خواهد  و  نه  دشوار  گرفتن  بر  ایشان  را.  و  اینکه  خدا  نه  این  ملّت  را  خاصّ  خود  می‌داند  و  بی‌رویه  از  ایشان  جانبداری  می‌کند  -  چنانکه  یهودیان  دربارۀ  خود  گمان  می‏بردند  -  و  نه    ایشان  را  بیهوده  رها  می‌سازد:

(لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلا وُسْعَهَا لَهَا مَا کَسَبَتْ وَعَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ )

خداوند  به  هیچ  کس  جز  به  اندازۀ  توانائیش  تکلیف  نمی‌کند  (‌و  هیچگاه  بالاتر  از  میزان  قدرت  شخص  از  او  وظایف  و  تکالیف  نمی‌خواهد.  انسان‌)  هر  کار  (‌نیکی  که‌)  انجام  بدهد  برای  خود  انجام  داده  و  هر  کار  (‌بدی  که‌)  بکند  به  زیان  خود  کرده  است‌.

این  سوره  برخی  از  سرگذشتهای  بنی‏اسرائیل،  و  الطاف  و  انعامی  را که  خدا  بدیشان  فرموده  و کفران  نعمت  و  ناسپاسیهائی  را  که  آنان  کرده‌اند،  و کفاره‌هائی  را  که  خدارند  بر  عهدۀ  ایشان  انداخته  و  از  آنان  خواسته  است  تا  آن  اندازه ‌که  بر‌خی  از  این ‌کفّاره‌ها  به  مرز  قتل  هم  رسیده  است‌،  در  برگرفته  است‌:

(فَتُوبُواْ إِلَى بَارِئِکُمْ فَاقْتُلُواْ أَنفُسَکُمْ )

به  سوی  آفریدگار  خود  بازگردید  و  (‌بدین  منظور)  خودتان  را  بکشید.

در  پایان  سوره  این  دعای  خاشعانه‌،  بر  زبان  مؤمنان جاری  می‌شود:

(رَبَّنَا لا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلا تَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْرًا کَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلا تُحَمِّلْنَا مَا لا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا)

پروردگارا!  اگر  ما  فراموش  کردیم  یا  به  خطا  رفتیم‌،  ما  را  بدان  مگیر  (‌و  مورد  مؤاخذه  و  پرس  و  جو  قرار  مده‌)  پروردگارا!  بار  سنگین  (‌تکالیف  دشوار)  را  بر  (‌دوش‌)  ما  مگذار  آن  چنان  که  (‌به  خاطر  گناه  و  طغیان‌)  بر  (‌دوش‌)  کسانی  که  پپش  از  ما  بودند  گذاشتی.  پروردگارا!  آنچه  را  که  یارای  آن  نداریم  بر  ما  بار  مکن  (‌و  ما  را  به  بلاها  و  محنتها  گرفتار  مساز)  و  از  ما  درگذر  (‌و  قلم  عفو  بـر  گناهانمان  کش‌)  و  ما را  ببخشای  و  به  ما  رحم  فرمای‌.

  خداوند  در  این  سوره  بر  مؤمنان‌،  جنگیدن  را  واجب  فرموده  است  و  بدیشان  دستور  داده  شده  است‌ که  برای  دفع ‌کفر  در  راه  خدا  جهاد کنند  و  بذل  و  بخشش  ورزند  ...  سوره  با  پناه  بردن  مؤمنان  به  پروردگارشان‌،  و  استمداد  و  یاری  جستن  از  او  در  آنچه  پرکردن  آنان  انداخته  و  پیشۀ  ایشان  کرده  است‌،  و  طلب  پیروزی  بر  دشمنانشان‌،  پایان  می‌پذیرد:

(أَنْتَ مَوْلانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ) (٢٨٦)

تو  یاور  و  سرور  مایی  پس  ما  را  بـر  جمعیّت  کـافران  پپروز  بگردان.

این  سرانجامی  است‌ که  مطالب  را  جمع‌بندی  می‌کند  و  بدانها  اشاره  می نماید  و  در  ضمن  با  خط  اصلی  سوره  هماهنگی  می‌ورزد.

در  این  دو  آیه‌،  هر  واژه‌ای  جای  ویژه  و  نقش  خاصّ  و  رهنمود  سترگی  رأی  خود  دارد.  هر  واژه‌ای  در عبارت‌،  برای  نمایاندن  چیزی  بس  بزرگ که  از  حقائق  عقیده  در  فراسوی  خود  دارد،  به  پای  ایستاده  است  ...  از  آن  جمله‌:  سرشت  ایمان  در  این  دین  و  ویـژگیها  و  جنبه‌های  آن‌،  حال  معتقدان  بدان  با  پـروردگارشان‌،  اند‌یشۀ  مؤمنان  دربارۀ  آنچه  خداوند  سبحان  برای  آنان  می‌خواهد،  و  طرز  تفکّرشان  دربارۀ  تکالیف  و  وظایفی  که  - ‌ایشان  واجب  می‌گرداند.  پناه  بردنشان  به‌ کنف  حمایت  خدا،  و  تسلیم  شدنشان  در  برابر  مشیّت  و  اراده‌اش‌،  و  تکیه  نمودنشان  بر  یاری  و  مددش  ...  آری  ...  هر  واژه‌ای  نقش  بزرگی  برای  خود  دارد.  آن  هـم  بگونۀ  عجیبی.  عجیب  حتّی  در  ذهن‌ کسی‌ که  در  سـایۀ  قرآن  زیسته  است‌،  و  در  آن  چیزی  از  رازهای  تعبیر  فهمیده  است‌،  و  چنین  رازهائی  را  در  هر  آیه‌ای  از  آیه‌هایش  مشـاهده  نموده  است‌.

پس  با  اندک  تفصیلی  به  این  نصوص  بنگریم‌:

(آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ) (٢٨٥)

فـرستادۀ  (‌خدا  محمّد)  معتقد  است  بـدانچه  از  سوی  پروردگارش  بر  او  نازل  شده  است  و  مؤمنان  (‌نیز)  بدان  باور  دارند.  همگی  به  خدا  و  فرشتگان  او  و  کتابهای  وی  و  پیغمبرانش  ایمان  داشته  (‌و  می‌گویند:‌)  میان  هیچیک  از  پیغمبران  او  فرق  نمی‏‎گذاریم  (‌و  سرچشمۀ  رسـالت  ایشان  را  یکی  می‌دانیم‌)‌.  و  مـی‌گویند:  (‌اوامر  و  نواهی  ربّانی  را  تـوسّط  محمّد)  شـنیدیـم  و  اطاعت  کردیم‌،  پروردگارا!  آمرزش  تو  را  خواهـانیم  و  بازگشت،  به  سوی  تو  است‌.

این  نگاره  مؤمنان  است‌.  نگارۀ ‌گروه  گزیده‌ای ‌که  عملاً  حقیقت  ایمان  در  آنان  نمودار گشته  است‌.  نگاره  هر  گروهی  است ‌که  این  حقیقت  بزرگ  در  ایشان  نـمودار  شود  ...  بر  این  اساس  است ‌که  خداوند  بزرگوار  چنین  گروه  مؤمنانی  را  بزرگ  داشته  است  و  با گرد  آوردن  آنان  در  حقیقت  ایمان  والا  با  فرستادۀ  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ایشان  را  تکریم  فرموده  است‌.  تکریم  و  بزرگداشتی ‌که  تنها  گروه  مؤمنان  به  حقیقت  آن  پی  می‏‎برند.  زیرا  این‌ گروه  مؤمنانند که  حـقیقت  بزرگ  فـرستادۀ  خدا  صلّی الله علیه وآله وسلّم  را  می‌شناسند  و  درجۀ  بلندای  را که  خداوند  او  را  بدان  رسانده  است  می‌دانند.  خداوند  گروه  مؤمنان  را  با  فرستادۀ  خود  در  صفت  واحدی  و  در  آیۀ  واحدی  از کلام

  والای  خو‌یش‌ گر‌د  می‌آورد: 

(آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ)

 فـرستادۀ  (‌خـدا  محمّد)  و  مؤمنان  بدانچه  از  سوی  پروردگارش  بر  او  نازل  شده  است  ایمان  دارند.

ایمان  پیغمبر  بدانچه  از  سوی  پروردگارش  بر  او  نازل  شده  است‌،  ایمان  دریافت  مستقیم  است‌.  دریافت  وحی  عظیم  بر  دل  پاکیزه‌اش‌.  و  پیوند  مستقیم  او  با  حقیقت  مستقیم‌.  حقیقتی ‌که  خودبه‌خود  در  هستی  او  بدون  هیچ  رنج  و  تلاشی  و  بدون  هر گونه  ابزار  یا  واسطه‌ای  مجسّم  می‌گردد.  این  درجه‌ای  از  ایمان  است ‌که  دور  از  توصیف  است  و کسی  نمی‌تواند  به  توصیف  آن  بپردازد  مگر  آن  کس ‌که  خود  آن  را  چشیده  باشد،  و کسی  نمی‌تواند  از  عهدۀ  توصیف  آن  -  آنگو‌نه ‌که  هست  -  برآید،  باز  هم  مگر  آن‌ کس ‌که  خود  آن  را  چشیده  باشد.  این  ایمان  -  ایمان  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  -  همان  ایمانی  است  که  خـداوند  بندگان  مؤمن  خویس  را  افتخار  می‌بخشد که  ایشان  را  در  این  وصف  با  فـرستادۀ  بزرگوارش  یکجا گرد  می‌آورد.  با  این  فرق ‌که  ذوقی ‌که  در  ذات  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  سرشته  شده  است‌،  به  طبیعت  حال  جدا  از  هر  آن  ذوقی  است ‌که  در  خمیرۀ  وجود کسانی  سرشته‌ گشته  است‌ که  حقیقت  مستقیم  را  بی‌پرده  از  مولای  خود  دریافت  نمی‌دارند.

پس  سرشت  این  ایمان  و  مرزهای  آن  چیست‌؟

(کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ) (٢٨٥)

همگی  بـه  خدا  و  فرشتگان  او  و  کتابهای  وی  و  پیغمبرانش  ایمان  داشته  (‌و  می‌گویند:‌)  میان  هیچیک  از  پیغمبران  او  فرق  نمی‏‎گذاریم،  (‌سرچشمۀ  رسالت  ایشان  را  یکی  می‌دانیم‌)‌.  و  می‌گویند:  (‌اوامر  و  نواهی  ربّانی  را  توسّط  محمّد)  شنیدیم  و  اطاعت  کردیم‌،  پروردگارا!  آمرزش  تو  را  خواهانیم  و  بازگشت  به  سوی  تو  است‌.  این  ایمان‌ گسترده  و  فراگیری  است ‌که  این  دین  با  خود  به  ارمغان  آورده  است‌.  ایمانی ‌که  سزاوار  این  ملّت  است  که  وا‌رث  دین  خدا  است‌،  و  تا  روز  رستاخیز  عـهده‌دار  تبلیغ  آن  در  زمین  است‌،  و  ریشه  در  ژرفای  زمان  دارد،  و  در  موکب  رسالت  و  موکب  پیغمبر  و  موکب  ایمانی  روان  و  در  حرکت  است‌ که  در  درّه‌های  تاریخ  بشری  لمیده  است‌.  ایمانی ‌که  هم  بشریّت  را  از  آن  زمان‌ که  پا  به  عرصۀ  وجود  نهاده  تا  آنگاه‌ که  به  خطّ  پایانی ‌گام  می‌نهد،  در  دو  صف  جداگانه  نموده  است‌:  صف  مؤمنان  و  صف ‌کافران‌.  حزب  یزدان  و  حزب  شیطان‌.  دیگر  صف  سومی  در  همۀ  گذشت  زمان‌،  وجود  ندارد

(کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ )

همگان  به  خدا  ایمان  دارند.

ایمان  به  خدا  در  اسلام  اساس  جهان‌بینی  است‌.  اساس  برنامه‌ای  است ‌که  بر  زندگی  فرمان  می‌راند.  اساس  ابتکار  است‌.  اساس  اقتصاد  است‌.  اساس  هر  جنبش  و  حرکتی  است ‌که  مؤمن  در  اینجا  و  آنجا  از  خود  نشان  می‌دهد.

ایمان  به  خدا  معنی  آن  این  است ‌که  الوهیّت  و  ربو‌بیّت  و  پرستش‌،  تنها  و  تنها  برای  او  باشد.  بر  این  اساس‌،  فقط  و  فقط  او  بر  دل  انسان  و  رفتارش  در  هر کاری  از کارها  سیادت  و  پیشوایی  داشته  باشد.

در  این  صورت‌،  انبازهائی  د‌ر  الوهیّت  یا  ربوبیّت  در  میان  نیست‌.  خدا  نه  انبازی  در  آفریدن  دارد،  و  نه  انبازی  در  ادارۀ  امور  جهان  و گرداندن  چرخ  دوران‌،  او  را  است‌.  کسی  در کار  و  بار  هستی  و  راه  بردن  زندگی،  حق  دخالت  با  او  را  ندارد.  کسی  همراه  او  به  مـردم  روزی  نمی‌رساند.  کسی  جز  او  به‌ کسی  سود  با  زیان  نمی‌رساند.  چیزی  در گسترۀ  این  هستی‌ کوچک  باشد  یا  بزرگ  انجام  نمی‌شود  و  پدیدار  نمی‌گردد  مگر  آنچه  او  اجازه  دهد  و  بدان  خوشنود  باشد.

انبازهائی  در  امر  پرستش  وجود  ندارد  تا  مردمان  بدانها  رو کنند.  نه  پرستش  مجسّم  در  شعائر  و  مـراسم  و  نه  پرستش  نمودار  در  فروتنی  و  دینداری‌.  هیچگونه  پرستشی  در  میان  نیست  مگر  پرستش  خدا.  هـیچگو‌نه  فرمانبری  از کسی  نمی‌شود  مگر  از  خدا  و  از کسی ‌که  فرمان  او  و  برابر  شریعت  او  عمل‌ کند،  چه  چنین‌ کسی  قدرت  خود  را  از  این  سرچشمۀ  ربّانی  دریافت  می‌دارد،  سرچشمه‌ای ‌که  هیچگو‌نه  قدرتی  جز  از  آن  برنمی‌جوشد  و  برنمی‌دمد.  زیرا  به  فرمان  این  ایمان‌،  سیادت  بر  دلهای  مردمان  و  پیشوایی  بر  رفتار  آنان‌،  تنها  از  آن  خدا  است‌.  بر  این  اساس‌،  قانون  و  قواعد  مـردمان‌،  و  نظامهای  اجتماع  و  اقتصاد،  جز  از  صاحب  سـیادت  واحد  یگانه  دریافت  نمی‌گردد  ...  از  خدا  ...  این  است  معنی  ایمان  به  خدا...  از  اینجا  است ‌که  از  سلطۀ  هر کسی  جز  خدا  آزاد  می‌شود،  و  از  هر  قید  و  بندی  جز  حدود  و  مقرّراتی ‌که  خدا گذاشته  است  رها  می‌گردد،  و  از  هرکسی  خویشتن  را  تواناتر  می‌داند  مگر  از  آن‌ کسی ‌که  خدا  او  را  توانائی  داده  و  به  فرمان  او،  بر  دیگران  سلطه  و  قدرت  داشـته  باشد.

(وَمَلائِکَتِهِ)

و  به  فرشتگان  او  ایمان  دارند.

ایمان  به  فرشتگان  خدا،  بخشی  از  ایمان  به  غیب  است ‌که  دربارۀ  ارزش  آن  در  زندگی  انسان  در  سر  آغاز  سوره  -  در  جزء  اول  فی‌ظلال  القرآن  -  از  آن  سخن  به  میان  آوردیم  و گفتیم ‌که  ایمان  به  غیب‌،  انسان  را  از  دائـرۀ  حواس ‌که  حیوان  بدان‌ گـرفتار  است‌،  بالاتر  می‏‎برد  و  آزادش  می‌گذارد که  از  فراسوی  این  دائرۀ  حیوانی  کسب  معرفت ‌کند،  و  بدین  وسیله  (‌انسانیّت‌)‌  خود  را  با  همۀ  ویژگیهای  مشخّصه‌ای ‌که  دارد  اعلان  نماید^[1].

 ‌...  هنگامی  که  انسان  به  سرشت  بشری  و  به  شوق  و  علاقه‌ای‌ که  به  کشف  مجهولات  دارد  پاسخ  می‌گوید،  مجهولاتی‌ که  حواس  او  آنها  را  درک  نمی‌کند  و لیکن  به‌ کمک  فطرت  خود  وجود  آنها  را  حس  می‌نماید.  اگر  به  این  شوقها  و  علاقه‌های  فطری ‌که  به  حقایق  غیبی  است‌،  همانگونه ‌که  خدا  به  انسان  داده  است‌،  پاسخ ‌گفته  نشود،  به  دنبال  افسانه‌ها  و  خرافات  ویلان  و  حیران  می‌گردد  تا  اینکه  این‌ گرسنگی  سیر  شود،  یا  آنکه  هستی  انسانی  دچار  پراکندگی  و  پریشانی  گردد.

ایمان  به  فرشتگان^[2]‌‌:

 ایمان  به  حقیقت  غیبی  است‌،  عقل  بشری  نمی‌تواند  با  وسائل  مادی  و  معنوی که  در  دسترس  دارد  بدان  پی  ببرد  و  آن  را  بشناسد  ...  هر  چند  که  هستی  او  بر  شوق  به  شناخت  چیزی  از  این  حقائق  غیبی،  سرشته  شده  است‌.  بر این  اساس  است  رحمی ‌که  خدا  به  انسان  دارد  -  خدائی‌ که  آفریدگار  او  است  و  آگاه  از  هستی  او  و  علایق  او  است  و  می‌داند  چه  چیز  شایستۀ  او  و  مفید  به  حال  او  است  - ‌خواسته  است  او  را  با  بخشی  از  این  لایق  غیبی،  مـدد  و  یاری ‌کند،  و  در  مجسّم ‌کردن  چنین  حقایقی  او  را کمک ‌کند،  هر  چند  هم  ابزارهای  انسانی  ناتوان  از  وصول  بدانها  باشد.  بدین  وسیله  او  را  از  این  رنج  آسوده ‌کند  و  نگذارد  نیروی  خود  را  در  راه  تلاش  برای  وصول  بدین  حقائق  هدر  دهد،  حقائقی ‌که  بدون  شناخت  آنها،  هستی  و  سرشت  انسان  به  صلاح  نمی‌رود  و  خاطرش  آرام  نمی‌شود  و  پیش  از  دسترسی  بدانها،  مرغ  دل  از  بال  و  پر  زدن  نمی‌افتد  و  آسوده  بر  جائی  نمی‌نشیند.  به  دلیل  اینکه  کسانی‌ که  خو‌استه‌اند  بر  سـرشت  خود  بشورند  و  از  فرمان  فطرت  خویش  تمرّد  جویند  و حقائق  غیبی  را  از  زندگی  خویش  بدور کنند،  خرافات  و  اوهام  مضحکی  برخی  را  بازیچه  دست  خود  قرار  دا‌ده  است  و  بر  آنان  چیره ‌گشته  است‌،  یا  اینکه  عقلهایشان  تباه  و  اعصابشان  پـریشان  شده  است‌،  و  عقلها  و  اعصابشان  لبریز  از  عقده‌ها  و  انحرافها گشته  است‌.

علاوه  بر ‌همۀ  اینها،  ایمان  به  حقیقت  فرشتگان  -  همانگونه ‌که  شأن  ایمان  به  سایر  حـقائق  غیبی  یقینی  است‌،‌ که  از  سوی  خدا  بدان  دستور  باور  داشتن  رسیده  است‌،  این  چنین  است  -  افقهای  فهم  انسانی  نسبت  به  هستی  را  توسعه  می‏بخشد،  در نتیجه  صورت  هستی  در  آئینۀ  تصوّر  مؤمن‌،‌ کوچک  و  چروکیده  نمی‌شود  تا  بدان  درجه ‌که  جهان  تنها  منحصر  به  چیزی ‌گردد که  حواس  او  به  درک  آن  نائل  می‌گردد  -  و  آنچه  حواس  بدان  پی  می‏‎برد،  بسی  ناچیز  است  -  از  سوی  دیگر،  دل  شخص  مؤمن  با  ارواح  ایمانداری  مأنوس  و  همدم  می‌گردد که  در  پیرامون  او  بوده،  و  همراه  با  او  در  ایـمان  به  پروردگارش  شرکت  می‌جویند،  و  برای  او  طلب  آمرزش  می‌کنند،  و  با  اجازه  خدا  در  یاری  دادن  وی  بر  انجام ‌کار  خوب‌،  یاور  و  مددکارش  می‌گردند  و کمکش  می‌نمایند.  شکّی  نیست  چنین  احساسی‌،  بسی  لطیف  و  والا  است  و  همدم  خوش  سیمائی  است  ...  از  این‌ گذشته‌،  آشنائی  با  این  حقیقت‌،  خودش  فضلی  است‌ که  خداوند  آن  را  به  معتقدان  به  خود  و  به  فرشتگانش  عطاء  می‌فرماید.

(وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ)

 (‌همگی  ایمان  دارند)  به  کتاب‌های  او  و  به  پیغمبران  او  ...  (‌و  می‌گویند:‌)  میان  هیچیک  از  پیغمبران  او  فرق  نمی‌گذ‌اریم‌.

ایمان  به ‌کتابهای  خدا  و  به  پیغمبران  او  بدون  جدائی  انداختن  میان  هیچیک  از  آنان‌،  خودبه‌خود  از  ایمان  به  خدا،  بدان  شکلی‌ که  اسلام  به  تصویر  می‌کشد،  سرچشمه  می‌گیرد،  و  مقتضی  طبیعی  چنین  خداشناسی  است‌.  چه  ایمان  به  خدا  مقتضی  اعتقاد  به  صحّت  هر  آن  چیزی  است  که  ا‌ز  سوی  خدا  آمده  است‌،  و  مقتضی  اعتقاد  به  صداقت  همۀ  پیغمبرانی  است ‌که  خداوند  آنان  را  برانگیخته  است‌،  و  مقتضی  اعتقاد  به  وحدت  اصـی  است ‌که  رسالت  همۀ  پیغمبران  بر  آن  پابرجا  و  استوار  است‌،  و کتابهائی‌ که  بر  آنان  نازل  شده  است  آن  را  در  بر  دارد  ...  از  اینجا  است  که  هیچگو‌نه  تفرقه  و  جدائی  میان  پیغمبران  در ضمیر  مسلمان  نمی‏‎گنجد.  همۀ  آنان  از  سوی  خدا،  اسلام  را  در  شکلی  از  اشکال  آن ‌که  مناسب  با  حال  و  وضع  قومی  باشد که  خدا  ایشان  را  به  سویشان  روانه  فرمرده  است‌،  آورده‌اند  و  عرضه  نمو‌ده‌اند،  تا  آنگاه ‌که  زنجیرۀ  پیغمبری  به  خاتم  انبیاء  محمد  مصطفی  صلّر الله علیه وآله وسلّم منتهی  شد،  و  او  آخرین  شکل  دین  یکتاپرستی  را  برای  دعوت  بشریّت  تا  روز رستاخیز،  با  خود  به  ارمغان  آورد.

بدین  منوال  امّت  اسلامی  همۀ  میراث  رسالت  و  پیغمبری  را  دریافت  می‌دارد  و سرپرستی  دین  خدا  را  در  زمین  به  عهده  می‌گیرد،  و  وارث  همۀ  ادیان  می‌گردد.  بر  این  اساس‌،  مسلمانان  به  عظمت  نقش  خود که  در  این  زمین  تا  روز  رستاخیز  دارند،  پی  می‏‎برند،  و  می‌فهمند  که  آنان  نگهبانان  عزیزترین ‌گـنج  و گرانبهاترین  پشتوانه‌ای  هستند که  بشریّت  در  طول  تاریخ  دور  و  دراز  خویش‌،  آن  را  شناخته  است‌.  آنان  برگزیدگانی  هستند که  برای  بر  دوش ‌کشیدن  پرچم  خدا  -  تنها  پرچم  خدا  و  بس  -  در  زمین  انتخاب  شده‌اند.  آنان  بردارندگان  پرچم  توحیدند  و  این  لوا  را  در  برابر  همۀ  لواهای  دیگر  با  هر  مارک  و  نشانی‌ که  دارند  برمی‌افرازند  و  بر  همۀ  آنها  می‌تازند.  این  مارکها  و  نشانها  هر  نامی ‌که  داشته  و  به  هر  قومی ‌که  مربوط  باشند،  فرقی  ندارد.  از  قبیل‌:  ملّت پرستی،  میهن  پـرستی‌،  نـوع  پـرستی‌،  صهیونیستی‌،  مسیحیگری‌،  استعمار،  بی‌دینی  ...  و  تا  آخر  نامها  و  نشانهای  جاهلیّتی ‌که  جاهلیّت  منشان  روی  زمین  لواهای  خود  را  بدانها  خوانده  و  آنها  را  بالای  سرشان  برافراشته  می‌دارند،  و  تحت  اسماء  و  اصطلاحات  مختلف  و  در  زمانها  و  مکانهای  مختلف‌،  این  پرچمها  را  بر  دوش  می‌کشند.

بیگمان  پشتوانۀ  ا‌یمانی ‌که  امّت  اسلامی‌،  نگهبان  آن  در  زمین  است‌،  و  از  روزگار  قدیم‌ترین  رسالتها  و کهن‌ترین  پیغمبریها،  وارث  آن  بوده  است‌،  گرامی‌ترین  و  پابرجاترین  پشتوانه‌،  در  زندگی  بشریّت  می‏‎باشد.  این  پشتوانه  از  هدایت  و  نور،  اعتقاد  و  اطمینان‌،  رضایت  و  سعادت‌،  و  آگاهی  و  یقین  فراهم  آمده  است  ...  دل  هیچ  انسانی  از  این  پشتوانه  خالی  نمی‌شود  مگر  اینکه  پریشانی  و  تاریکی  آن  را  از  ریشه  بر کند،  و  وسوسه‌ها  و  اوهام  آن  را  پر کند،  و  ناراحتیها  و  بدبختی‏‏ها  آن  را  بازیچه  قرار  دهد.  آنگاه  دل  در  تاریکی  انبوهی  سرگشته  و  ویلان  می‌شود  و  نمی‌داند گامهای  خود  را  در  بیابان  سیاه  و  برهوت  کجا  بگذارد.  ناله‌ها  و  ضجّه‌های  دلهائی  که  از  این  توشه  و  از  این  انس  و  از  این  نور،  مـحروم  شده‌اند،  ناله‌ها  و  ضجّه‌های  دردناکی  در  همۀ  فرون  و  اعصار  بوده  است‌‌^[3].

ایـن  وقـتی  است‌ که  در  چنین  دلهائی  حسّاسیّت  و  سرزندگی  و  شوقی  به  شناخت  و  آگاهی‌،  و  سوزی  برای  کسب  یقین‌،  بجای  مانده  باشد.  امّا  دلهای ‌کودن  و  مرده  و  جامد  و  سخت‌،  حه  بسا  این  سوز  را  احساس  نکنند،  و  شوق  به  شناخت  و  آگاهی‌،  آنها  را  بیدار  و  شب  زنده‌دار  نسازد  ...  بدین  لحاظ  در  زمین  همچون  چهارپایان  راه  می‌روند  و  تـنها  می‌خورند  و گوش  فرا  می‌دهند،  همانگونه‌که  چهارپایان  می‌خورند  و گوش  فرا  می‌دهند.  گاه  نیز  همانند  حیوانات  شاخ  و  لگد  می‌زنند،  یا  همانند  درندگان  به  شکار  می‌پردازند  و  نخجیر  خود  را  از  هـم  می‌درّند  و  می‌خورند.  سرکشی  و  تکبّر  و  سـتمگری  می‌ورزند  و  به  تاخت  و  تاز  دست  می‌یازند  و  در  زمین  فساد  و  ثنای  را  پر‌اکنده  می‌سازند  ...  لذا  هم  از  سوی  خدا  و  هم  از  سوی  مردم  نفرین  می‌شوند.

جامعه‌های  محروم  از  این  نعمت‌،  جامعه‌های  بیچاره‌ای  هستند،  اگر  چه  غـرق  در  فراخی  مادیات  باشند،  جامعه‌های  از  هم  پاشیده‌ای  هستند،  اگر چه  محصولات  در  آن  رویهم  انباشته  شده  باشد،  جامعه‌های  نگران  و  پریشانی  هستند،  اگر  چه  آزادیـها  و  امنیّت  و  صلح  ظاهری  در  آن  فراوان  باشد.  در  پیش  روی  ما  شواهد  بسیاری  بر  این  پدیده  در  میان  ملّتهای ‌کرۀ  زمین  قرار  دارد،  و کسی  منکر  آن  نـمی‌شود  مگر  حیله‌گـر  و  نیرنگبازی ‌که  با  محسوسات  و  مشاهدات  سر  جنگ  داشته  باشد.

مؤمنان  به  خدا  و  فرشتگان  او  و کتابها  و  پیغمبرانش‌،  با  اطاعت  و  تسلیم  به  سوی  پروردگار  خود  می‌گرایند،  و  رو  به  سوی  آفریدگارشان  می‌دارنـد  و  می‌دانـند که  ایشان  به  سوی  او  باز  می‌گردند  و  سرانجام  در  پیشگاه  او  حاضر  می‌آیند،  لذا  عذر تقصیر  به  آستانش  می‏‎برند  و  مغفرت  و  آمرزش  وی‌ را  می‌طلبند:

(وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ) (٢٨٥)

می‌گویند:  (‌اوامر  و  نواهی  ربّانی  را  توسّط  مـحمّد)  شـنیدیم  و  اطاعت  کردیم‌،  پروردگارا  آمرزش  تو  را  خواهانیم  و  بازگشت  به  سوی  تو  است‌.

اثر  ایمان  به  خدا  و  فرشتگان  او  وکتابها  و  پیغمبرانش‌،  در  این  واژه‌ها  جلوه‌گر  مـی‌شود،  و  در  شنیدن  و  فرمانبرداری‌ کردن  نمایان  می‌گردد.  شنیدن  هر  آنچه  از سوی  خدا  برایشان  آمده  است‌،  و  اطاعت  از  هر  آنچه  خدا  بدان  فرمان  داده  است‌.  زیرا  ایمان  به  خدا  عبارت  است  از اینکه  سیادت  را  تنها  از  آن  خدا  دانستن  و  در  هر  کاری  فرمان  از  او گرفتن‌،  چنانکه  قبلاً گفتیم‌،  در  حقیقت  بدون  اطاعت  از  فرمان  خدا،  و  اجراء  برنامه  او  در  زندگی،  اسلامی  وجود  ندارد.  و  اصلاً  در  جائی ‌که  مردمان  از  فرمان  خدا  در کارهای  بزرگ  و کـوچک  زندگانیشان  سر  برمی‌تابند،  یا  در  جائی  که  مردمان  شریعت  خدا  را  اجراء  نمی‌کنند،  یا  در  جائی ‌که  مردمان  جهان‌بینی  و  بینش  خود  را  دربارۀ  انسان  و  رفتار  و  اجتماع  و  اقتصاد  و  سیاست‌،  از  سرچشمه‌ای  جدا  از  سرچشمۀ  ربّانی  دریافت  می‌دارند،  ایمانی  وجود  ندارد.  چه  ایمان  آن  چیزی  است‌ که  در  دل  جایگزین  شود،  و  کردار  و  رفتار  آن  را  تصدیق ‌کند.

به  همراه  شنیدن  و  اطاعت‌ کردن‌،  عذر  تقصیر  به  پیشگاه  خدا  بردن  است  و  احساس  عجز  و  ناتوانی  نمودن  است  در  برنیامدن  از  حقّ  ادای  شکر  نعمتهای  خدا،  و  ا‌ظهار  کوتاهی  و  درماندگی  در  حقّ  ادای  فرائض  و  واجبات  الله‌،  و  پناه  بردن  به  رحمت  آفریدگار  تا  با  بزرگواری  خود  ببخشاید  بر  عجز  و  تیر  بندگان‌ گنهکار:

(غُفْرَانَکَ رَبَّنَا )

پروردگارا!  مغفرت  و  آمرزش  تو  را  می‌جوئیم‌.

ولی  طلب  آمرزش‌،  به  دنبال  تسلیم  و  انقیاد  و  اعلان  پذیرش  و  اطاعت  بد‌ون  عناد  یا  انکار  است  ...  بعد  از  آن  مرحلۀ  یقین  به  این  است‌، ‌که  بازگشت  به  سوی  خدا  ا‌ست‌.  بازگشت  بدو  در  دنیا  و  آخرت‌.  بازگشت  بدو  در  هر کاری  و  هر  عملی‌.  چه  از  او،  جز  به  سوی  او  نمی‌توان  گریخت  و  در  پناهی  آویخت‌.  و  از  قضا  و  قدرش  و  از  عقاب  و  عذابش  نمی‌توان  رست  و  دل  در  چیزی  بست  مگر با  مرحمت  و مغفرت  او:

(وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ )

بازگشت  به  سوی  تو  است‌.

این  سخن  متضمّن  ایمان  به  آخرت  است  -‌ چنانکه  دیدیم  -  و  ایمان  به  آخرت  خود  یکی  از مقتضیات  ایمان  به  خدا  برابر  جهان‌بینی  اسلامی  است‌.  جهان‌بینی  اسلامی  هم  بر  این  اساس  استوار  است ‌که  خداوند  انسان  را  آفریده  است  تا  او  را  در  زمین  با  عهد  و  شرطی‌، خلافت  بخشد.  عهد  و  شرطی ‌که  شامل  هر کار کوچک  و  بزرگ  او  در  این  زمین  بوده  و  در  برگیرندۀ  ساخته‌های‌ کـم  و  زیاد  سعی  و  تلاش  شبانه‌روز  او  است‌.  و  اینکه  خدا  او  را  آفریده  و  خلعت  خلافتش  بخشیده  تا  وی  را  در  زندگی  دنیویش  بیازماید.  چه  روز  قیامت  و  دادن  پاداش  و  پادافره  در  آن‌،  حتمی است  و  یکی  از  حتمیّات  ایمان  و  باورداشتهای  آن  برابر  جهان‌بینی  اسلامی  است  ...  این  ایمان  آن  هم  بدین‌گونه  است ‌که  دل  و  ضمیر  و  رفتار  و  کردار  مسلمان  را  دگرگون  مـی‌کند  و  وسیلۀ  سنجش  معیارها  و  ارزشها  و  نتایج  و  اهداف  او  را  در  این  جهان  گذران  تغییر  می‌دهد.  مسلمان  راه  اطاعت‌،  تحقّق  خیر،  قیام  به  حق‌،  و گرایش  به  نیکو‌ئی  در  پیش  می‌گیرد  و  رو  به  سوی  خدا  می‌دارد،  حال  ثمرۀ  آن  در  زمین  برای  او  رنج  باشد  یا  راحت‌،  سود  باشد  یا  زیان‌،  پیروزی  باشد  یا  شکست‌،  رسیدن  به  خواسته‌ها  و  اموال  باشد،  یا  نرسیدن  به  اهداف  و  آمال‌،  ماندن  و  زیستن  باشد  یا  رفتن  و  شهید  شدن‌.  زیرا  پاداش  او  در  سرای  دیگر  است‌،  بعد  از  آنکه  در  امتحان  موفّق  شد  و  پیروزمندانه  آزمـایش  را  پشت  سر گذاشت‌،  آن  را  دریافت  می‌دارد  ...  اگر  همۀ  جهان  و  جهانیان  به  دشمنیش  خیزند  و  به  اذیّت  و  آزار  و  شرّ  و  بلا  و  خستن  و کشتن  ا‌و  دست  یازند،  او  را  از  اطاعت  و  حقیقت  و  نیکی  و  خوبی  باز  نمی‌دارند.  چه  او  با  خدا  معامله‌ کرده  است  و  عهد  و  پیمان  و  شرط  و  شروط  او  را  بجای  می‌آورد  و  برابر  آن  عمل  می‌کند  و  به  انتظار  پاداش  قیامت  می‌ماند.

این  است  وحدت  بزرگ.  سرشتی‌ که  عقیدۀ  اسلامی  بر  آن  سرشته  شده  و  بدان  قالب  ریخته  شده  است‌.  سرشتی  که  این  آیۀ ‌کوتاه  آن  را  به  تصویر  می‌کشد:  ایمان  به  خدا  و  فرشتگانش.  ایمان  به  همۀ ‌کتابها  و  پیغمبرانش‌،  بدون  کوچکترین  جدائی  مـیان  پیغمبران‌.  شـنیدن  و  اطـاعت  کردن‌،  و  رو  به  خدا کردن  و  به  سویش  برگشتن،  یقین  داشتن  به  روز  حساب  و کتاب‌.

این  اسلام  است‌.  عقیدۀ  شایسته‌ای ‌که  می‌سزد که  خاتمۀ  عقائد  و  آخرین  رسالت‌ها  باشد.  عـقیده‌ای‌ که ‌کاروان  همیشگی  ایمان  را  به  تصویر  می‌کشد،‌ کاروانی  که  از  آغاز  آفرینش  به  راه  افتاده  است  و  تا  انجام  جهان  ایـن  راه  را  طی  می‌کند.  خط  سـیر  زنحیره  هدایتی  را  می‌نمایاند که  حلقه‌های  آن  با  دست  همۀ  پیغمبران  گره  خورده  و  بهم  پیوسته  است‌،  و  بشریّت  را  صعود  د‌اده  و  مدارج  عالی  را  بدو  پیموده  است‌،  و  یگانگی  قانون  را  به  اندازۀ  توانائیش  بدو  شناسانده  است‌.  تا  آنگاه  که  اسلام  بیامد  و  یگانگی  قانون  را  به  صورت‌ کامل  اعلان ‌کرد،  و  تفصیل  و تطبیق  را  به  خِرد  بشری  واگذا‌ر  نمود.

علاوه  بر  این‌،  عقیدۀ  اسلامی  عقیده‌ای  است‌ که  انسان  را  به  عنوان  انسان  می‌شناسد.  او  را  نه  حیوان  می‌داند  و  نه  سنگ‌،  و  وی  را  نه  فرشته  می‌داند  و  نه  اهریمن‌.  بلکه  او  را  همانگونه  می‌شناسد که  هست‌،  و  به  ضعف  و  قدرتی  که  دارد  آشنا  است‌،  و  می‌داند که  انسان  معجون  فراهم  آمده‌ای  اسـت  از  جسدی  با  کششهای گوناگون‌،  و  عقلی  که  می‌تواند کارها  را  بسنجد  و  ارزش‌گذاری ‌کـند،  و  روحی‌ که  دارای  اشواق  و  علائق  است‌.

عقیدۀ  اسلامی  بر  انسان  تکالیف  و  وظائفی  را  واجب  می‌گرداند که  توانائی  انجام  و  تاب  تحمّل  آنها  را  دارد.  هماهنگی  میان  تکلیف  و  توان  را  هم  مراعات  می‌دارد  و  نمی گذ‌ارد  هیچگونه  رنج  و  دشواری  به  بار  آید.  نیازهای  تن  و  عقل  و  روح  را  هم  با  هماهنگی  شگفتی ‌که  نمودار  فطرت  باشد،  پاسخ  گوید...  آنگاه  پیآمد  راهی  را  بر  دوش  انسان  می‌اندازد که  خود  برمی‏گزیند،  و  بدو  می‌فهماند که‌:  هرکسی  آن  درود  عاقبت ‌کار که  کشت‌:

(لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلا وُسْعَهَا لَهَا مَا کَسَبَتْ وَعَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ )

خداوند  به  هیچکس  جز  به  اندزۀ  توانائیش  تکلیف  نمی‌کند  (‌و  هیچگاه  بالاتر  از  میزان  قدرت  شخص  از  او،  وظایف  و  تکالیف  نمی‌خواهد.  انسان‌)  هر  کار  (‌نیکی  که‌)  انجام  بدهد،  برای  خود  انجام  داده  و  هر  کار  (‌بدی  که‌)  بکند،  به  زیان  خود  کرده  است‌.

اینگونه  مسلمان  رحمت  پروردگارش  و  دادگری  او  را  در  تکالیفی‌ که  بر  او  در کار خلیفه‌گری  زمین  واجب  می‌گردد،  و  در  آزمونی ‌که  در  اثنای  خلیفه‌گری  از  او  به  عمل  می‌آورد،  و  در  پاداش  و  پادافره‌ای ‌که  در  برابر  کارش  در  نهایت ‌گشت  و گذار  دریافت  می‌نماید،  تصوّر  می‌کند.  در  همۀ  اینها  هم‌،  به  رحمت  خدا  و  دادگـریش  اطمینان  دارد.  پس  از  تکالیف  خود  بیزار  و  زده  نمی‌گردد،  و  از  آن  دلتنگ  و  دلگیر  نمی‌شود،  و  همچنین  سنگین  و  دشوارش  نمی‌شمارد،  و  او  ایمان  دارد  به  اینکه  خداوندی‌ که  آن  تکالیف  را  بر  او  واجب ‌کرده  است  داناتر  از  هر کس  به  حقیقت  توان  او  است‌،  و  اگر  انجام  چنین  تکالیفی  در  توانش  نبود  خدا  آن  را  بر  او  واجب  نمی‌کرد.  این  جهان  بینی  -‌ علاوه  بر  آسایش  و  آرامش  و  الفتی‌ که  به  دل  ارمغان  می‌دارد  -‌ ارادۀ  مؤمن  را  برای  انعام  تکالیف  خود  به  شور  می‌اندازد  و  غوغائی  در  آن  به  پا  می‌سازد.  مؤمن  می‌داند که  انجام  چنین  تکالیفی  در  محدودۀ  توان  او  است‌،  و  اگر  در  محدودۀ  توان  او  نبود  خداوند  آن  را  بر  او  واجب  نمی‌نمود.  پس  هر گاه  دفعه‌ای  ضعیف‌ گردید  یا  خسته  شد  یا  بار  بر  دوش  او  سنگینی  کرد،  می‌فهمد که  این  ضعف  او  است  نه ‌کمرشکنی  و  دشواری ‌کار  و  سنگینی  بار!  بدین  هنگام  از  جای  برجهد  و  اراده‌اش  را  به  جوش  و  خروش  آورد  و  ضعف  را  از  خود  بدور  سازد  و  با  همّت  تازه‌ای‌،  دست  بکار  یازد،  و  آنـچه  بر‌ایش  مقدور  شود،  بکند!  این  امر  اشارۀ  ارزشمندی  برای  رستاخیز  همّت  در  آن  هنگامی  است ‌که  در  طول  راه  سستی  می‌گیرد.  همچنین  چنین‌ کاری  مایۀ  پرورش  روح  و  همّت  و  ارادۀ  مؤمن  است  و  این  خود  علاوه  بر  تقویت  جهان‌بینی  او  به  وسیلۀ  حقیقتی  است‌ که  بدان  آشنا  است  و  آن  اینکه  خداوند  او  را  به  انجام  هر  کاری ‌که  مکلّف ‌کند،  خود  آن  را  برایش  خواسته  است  و  فرمان  فرمان  او  است‌.

و  نیمۀ  دوم  این  جهان‌بینی  چنین  است‌:

(لَهَا مَا کَسَبَتْ وَعَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ )

هر  کس  هر  کار  (‌نیکی  که‌)  انجام  بدهد،  برای  خود  کرده  است  و  هر  کار  (‌بدی  که‌)  بکند  به  زیان  خود  کرده  است‌.  مسؤولیّت‌،  مسؤولیّت  فردی  است‌،  و  لذا  هیچکس  چیزی  فراچنگ  نمی‌آورد،  و  پاداش  آن  را  دریافت  نمی‌دارد  مگر  آنچه  راکه  خود کرده  باشد،  و  هیچکس  چیزی  را  بر  دوش  نمی‌کشد  و  عهده‌دار  آن  نخواهد  بود،  مگر  آنچه  را  که  خود  انجام  داده  باشد.  مسؤولیّت  مسؤولیّت  فردی  است‌،  و  هر  انسانی  همراه  با  دفتر  اعمال  ویژۀ  خود  به  سوی  پروردگارش  برمی‌گردد،  و  آنچه  در  آن  ثبت  شده  است  به  سود  او  یا  به  زیان  او  است‌.  او  نه ‌کار  خود  را  به  کسی  حواله  می‌نماید  و  نه  چشم  به  راه ‌کمک ‌کسی  می‌ماند...  برگشت  انفرادی  مردم  به  خدا  -  وقتی  که  دل  بدا‌ن  یقین  و  اطمینان  داشت  -  مقتضی  است‌ که  هر  فردی  را  به  وحدت  مثبتی  تبدیل ‌کند.  وحدتی‌ که  از  حق  خـدا  برای ‌کسی  از  بندگان  او  در  نمی‌گذرد  و  چشـم‌پوشی  نمی‌کند  مگر  به  حق‌.  و  هر کسی  را  در  برابر  هر  جور  و  هر  نوع  تحریک  و  سرکشی  و گمراهسازی  و  تبهکاری  مدافع  حق  خدا  می‌سازد.  انسان  دربارۀ  چنین  نفسی  که  دارد  و  دربارۀ  حق  خدا  در  آن‌،  مورد  بازخواست  قرار  می‌گیرد  -‌ حق  خدا  در  نفس  عبارت  است  از  اطاعت  از  او  در  هر  آنچه  بدان  فرمان  داده  است  و  در  هر  آنچه  از  آن  نهی  فرموده  است‌،  و  عبادت  نفس‌،  هم  در  منش  هم  در کنش  تنها  برای  خداوند  یکتا  باشد  و  بس  -  پس  اگر  دربارۀ  این  حق‌،  بر  اثر  تحریک  و گمراهسازی‌،  یا  زیر  فشار  زور  و  سرکشی‌،  به  خاطر  بندگان‌، ‌کوتاهی  ورزید  -  مگر کسی ‌که  وادار  شود،  و  حال  آنکه  دلش  با  دا‌شتن  ایمان  بر  جای  باشد^[4] -  دیگر کسی  از  آن  بندگان  نمی‌تواند  روز  رستاخیز  از  او  دفاع ‌کند  و  برای  وی  میانجیگری  نماید.  کسی  از  آن  بندگان  وجود  ندارد که  چیزی  از  بار گناهانش  را  به  جای  او  بردارد  و  در  روز  قیامت‌،  در  برابر  خدا،  از  او  جانبداری‌ کند  و کمک  و  یاریش  نماید...  بر  این  اساس  است‌ که  هـر  انسانی  در  دفاع  از  نفس  خود  و  دفاع  از  حق  خدا کـه  در  آن  دارد،  همچون  شیر  به  جان  می‌کوشد.  مگر  نه  این  است ‌که  او  می‌داند،  یکّه  و  تنها  جزا  و  پاداش  را  دریافت  می‌دارد.  از  این  تنهائی  - ‌در  این  مقام  -‌باکی  نیست‌،  چه  یکی  از  مقتضیات  ایمان  این  است ‌که  هر  فردی  از  افراد  جامعه  به  دفاع  از  حق  جامعه ‌که  بر  او  است  برخیزد،  و  حق  جامعه  را  بخشی  از  حق  خدا  در  نفس  خود  بداند.  چه  بدو  امر  شده  است‌ که  وی  باید  با  سایر  افراد  جامعه  در  دارائی  خود  و  آنچه  فراچنگ  می‌آورد،  و  در  حاصل‌ کوشش  و  ا‌ندیشه‌اش‌،  و  در  احقاق  حق  و  نابودی  باطل،  و  در  پایدار  نمودن  خوبی  و  نیکی‌،  و  زدودن  بدی  و  زشتی‌...  همیاری  و  شرکت‌ کند.  همۀ  این  چیزها  به  سود  او  یا  به  زیان  او  در  دفتر  اعمالش  بشمار  می‌آید  و  در  آن  روزی  که  تک  و  تنها  در  پیشگاه  پروردگارش  حاضر  می‌آید  و  بر  پای  می‌ایستد،  پاداش  و  پادافراه  خود  را  می‌گیرد.  گوئی  مؤمنان  این  حقیقت  را  شنیده  و  فهمیده‌اند...  این  است  که  از  ژرفای  دل  آنان  دعای  سوزناک  و  لرزانی  آرام  بیرون  می‌آید.  آن  را  نصّ  قرآنی  به  شیوۀ  تصویری  قرآن  بیان  می‌دارد. گوئی  ما  در  برابر  صحنۀ  دعا  قرار  داریم  و  صفوف  مؤمنان  بر  پای  ایستاده  و  بعد  از  اعلان  حقیقت ‌تکالیف  و  حقیقت  جزا،  با  خشوع  و  خضوع  آن  را  بر  زبان  می‌رانند  و  تکرار  می‌گردانند:

(رَبَّنَا لا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلا تَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْرًا کَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلا تُحَمِّلْنَا مَا لا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ) (٢٨٦)

پروردگارا!  اگر  ما  فراموش  کردیم  یا  به  خطا  رفتیم‌،  ما  را  (‌بدان‌)  مگیر  (‌و  مـورد  مؤاخذه  و  پـرس  و  جو  قرار  مده‌)‌،  پروردگارا!  بار سنگین  (‌تکالیف  دشوار)  را  بر  (‌دوش‌)  ما  مگذار،  آن  چنان  که  (‌به  خاطر  گناه  و  طغیان‌)  بـر  (‌دوش‌)  کسانی  که  پیش  از  ما  بودند  گذاشتی.  پروردگارا!  آنچه  را  که  یارای  آن  نداریم  بر  ما  بار  مکن

(‌و  ما  را  به  بلاها  و  محنتها  گرفتار  مکن‌)  و  از  ما  درگذر  (‌و  قلم  عفو  بر  گناهانمان  کش‌)  و  ما  را  ببخشای  و  به  ما  رحم  فرمای‌.  تو  یاور  و  سرور  مایی  پس  ما  را  بر  جمعیّت  کافران  پیرور  بگردان.

این  دعائی  است‌ که  حال  مؤمنان  را  با  پـروردگارشان‌،  آشنائی  با  ضعف  و  ناتوانیشان‌،  نیازشان  به  مهربانی  و  گذشت  و کمک  و  یاری  یزدان‌،  تکیه  زدنشان  بر  ستون  رحمان‌،  پناه  بردنشان  به‌ کنف  حمایت  ربّانی‌،  پیوستنشان  به  آستانۀ  صمدانی‌،  و  بریدنشان  از  هر  آنچه  جز  او  است‌،  آمادگیشان  برای  جهاد  در  راه  خدا  و  یاری  خواستنشان  از  الله  را  به  تصویر  کشد...  همۀ  اینها  با  نغمۀ  مؤثّر  خائفانه‌ای  اداء  می‌گردد، ‌که  با  آهنگهای  موسیقی  خود  هراس  مرغ  دل‌،  و  بال  و  پـر  زدن  پـرندۀ  روح ‌را به ‌تصویر می‌کشد. 

(رَبَّنَا لا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا )

پروردگارا!  اگر  ما  فراموش  کردیم  یا  خطا  رفتیم‌،  ما  را  (‌بدان‌)  مگیر.

خطا  و  نسیان  است‌ که  در  عملکرد  مسلمان  دخالت  دارند  و  بر  تصرّف  او  فرمان  می رانند،  بدانگاه ‌که  ضعف  بشری  کـه  از  آن  چاره‌ای  نیست‌،  بدو  روی  می‌آرد.  در  جولانگاه  دایرۀ  خطا  و  نسیان‌،  مسلمان  رو  به  سوی  خدا  مـی‌دارد  و  درخـواست  بخشایش  و  بزرگواری  را  می‌نماید.  در  این  صورت‌،  این  نه  افتخار  به ‌گناه  است‌،  و  نه  اصلاً سرپیچی  از  فرمان‌،  و  نه  خویشتن  را  بزرگتر  از  فرمانبرداری  نمودن  و  تسلیم  حق ‌گشتن‌،  و  نه  از  روی  عمد  و  قصد کجروی  و  انحراف  ورزیدن  بشمار  است‌...  مؤمن  جرأت  انجام  هیچیک  از  اینها  را  با  خدای  خویشتن  به  خود  نمی‌دهد،  و  در  هیچ  حالتی  از  این  حالات  چشم  به  گذشت  و  بزرگواری  او  ندارد...  بلکه  وقتی  دست  به  چنین  دعای  برمی‌دارد  و  بدان  لب  می‌گشاید که  توبه ‌کند  و  به  سوی  خدا  برگردد  و  از کردۀ  خویش  پشیمان  شود...  در  اینجا  است‌ که  خداوند  دعای  بندگان  مؤمن  خود  را  بر‌آورده  می‌سازد.  چه  رسول  خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم گفته  است‌:

(رُفِعَ عَنْ أُمَّتی الْخَطأ وَ النّسْیانُ وَ مَااسْتُکْرهُوا عَلَیْه)^[5] 

از  امّت  من  اشتباه  و  فراموشی  و  آنچه  بدان  وادار  شـده  باشند،  نادیده  گرفته  شده  است‌.

)رَبّنا وَلا تَحْمِلْ عَلَیْنا إصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلى الّذینَ مِنْ قَبْلِنا).

پروردگارا!  بار  سنگین  (‌تکالیف  دشوار)  را  بر  (‌دوش‌)  ما  مگذار  آن  چنان  که  (‌به  خاطر  گناه  و  طغیان‌)  بـر  (‌دوش‌)  کسانی  که  پیش  از  ما  بودند  گذاشتی.

این  دعائی  است ‌کـه  منبعث  می‌شود،  از  اینکه  امّت  اسلامی  همۀ  میراث  پیغمبریها  را  به  ارث  برده  است‌،  و  شناخت ‌کاملی  - ‌همانگونه‌ که  خداونـد  در  ایـن  قرآن  بدیشان  آموخته  است  -‌ از  رفتار  ملّتهائی  دارند،‌ که  پیش  از  آنان  رسالتهای  ربّانی  بدیشان  رسیده  است‌،  و  آگاهی  دارند  از  بارها  و سنگینیهائی‌ که  خداوند  به  عنوان  عقاب  بر  اثر کارهای  ناشایستی ‌که  از  برخی  از  آنان  سـرزده  است‌،  بر  دوششان  افکنده  است‌.  خداوند  برخی  از  چیزهای  پاکیزه  را  بر  بنی‏اسرائیل  به  سبب‌ کارهای  زشتی  که  کردند  تحریم  کرد.  در  آیۀ  146  سورۀ  انـعام  آمده  ا‌ست‌:

(وَ عَلَى الّذینَ هادوُا حَرَّمْنا کُلّ ذی ظُفُرٍ، وَ مِنَ الْبَقَر وَ الْغَنَم حَرّمْنا عَلَیْهمْ شُحُومَهُما إلّا ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُما أو الْحَوایا أوْ مَا اخْتَلَطَ بعَظْمٍ)

بر  یهودیان‌،  هر  حیوان  ناخن‌دار  (‌حیواناتی  که  سـم  یکپارچه  دارند،  مانند:  شتر  و  درّندگان‌)  را  حرام  کردیم‌،  و  از  گاو  و  گوسفند  بر آنان  پیه  و  چربی  آنها  را  حرام  نمودیم‌،  مگر  چربیهائی  که  بر  پشت  اینها  قرار  دارد،  و  یا  در  لابلای  امعاء  و  دو  طرف  پـهلوها  و  یا  آنچه  که  بـا  استـخوان  آمیخته  است‌.

همچنین  برای  کفّارۀ ‌گوساله  پرستیشان‌،  خداوند  بر  آنان  واجب  فرمود که  خودشان  را  بکشند.  همانگونه‌ که  در  آغاز  این  سوره  گذشت‌.  و  بر  ایشان  حرام ‌کر‌د که  در  روز  (شنبه)  تجارت  یـا  شکار کـنند...  بدین  منوال  می‌بینیم ‌که  عقیدۀ  اسلامی‌،  بخشایشگر  و  بزرگوار  و  ساده  و  آسان  بوده  و  از  فطرت  بر  می‌جوشد  و  از  خـطّ  فطرت  پیروی  می‌کند،  و  به  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  ‌گفته  می‌شود:

(وَ نُیَسّرُکَ لِلْیُسّرى).

تو  را  در  راه  بس  ساده‌ای  توفیق  می‌دهیم‌.         (‌اعلی  /  ٨)

 بیگمان  بزرگ‌ترین  بار  سنگینی ‌که  خداوند  آن  را  از  دوش  امّت  اسلامی  برداشته  است  و  این  بار گران  را  بیش  از  ایشـان  بر  دوش  ملّتهایی  نهاده  بود که  در  زمین  خلافتشان  داده  بود  و  آنان  پـیمان  خلافت  را  شکسـته  بودند  و  از  آن ‌کناره‌گیری  نموده  بودند،  این  بار  سنگین  و گران،  بار  بندگی  انسانها  بود.  بندگی  بنده  برای  بنده‌.  این  بندگی  در  قانونگذاری  بنده  برای  بنده،  و  در  فروتنی  و کرنش  بنده  برای  بنده،  به  خاطر  خودش  یا  طبقه‌ای‌ که  در  آن  بود،  یا  نژادی ‌که  از  آن  بود،  مجسّم  و  نـمودار  است‌...  این  همان  بار  بس  گران  و  بزرگی  است‌ که  خداوند  بندگان  مؤمن  خود  را  از  آن  رها  نموده  است‌،  و  ایشان  را  به  سوی  تنها  بندگی  و  فرمانبرداری  از  خود،  و  به  سوی  دریافت  قانون  و  شریعت‌ تنها  و تنها  از  خود  او،  برگشت  داده  است‌.  با  این  بندگی  خدای  یگانه  و  یکتا،  جانها  و  خردها  و  زندگی  ایشان  را  تماماً  از  بندگی کردن  بر‌ای  بندگان  آزادی  و  حرّیّت  بخشیده  است‌.

بندگی ‌کردن  خدا  و  بس  - ‌که  آن  هم  در  دریافت  شرایع  و  قوانین  و  ارزشها  و  معیارها  فقط  از  او  مـجسّم  است  -  نقطۀ  رهائی  و  آزادی  بشری  بشـمار  است‌.  رهائی  و  آزادی  از  سلطۀ  جبّاران  و  سرکشان‌،  و  از  سلطۀ  پرده‌داران  و  دربانان  و کاهنان  و  جادوگران‌،  و  از  سلطۀ  اوهام  و  خرافات‌،  و  از  سلطۀ  عرف  و  عادات‌،  و  از  سلطۀ  هواها  و  هوسها،  و  از  هر  نوع  سلطه  و  قوّۀ  پوچ  و کجروی  که  نمودارکنندۀ  بار گرانی  شود که  گردن  مردمان  را  از  راستای  حق  بپیچاند  و  سرهایشان  را  در  برابر  خدای  قادر  متعال‌،  پائین  بکشاند  و  جز  بر  خاک  آستان  او  بنشاند.

و  اما  این  دعای  مؤمنان ‌که  می‌گویند:

(وَلا تَحْمِلْ عَلَیْنا إصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَى الّذینَ مِنْ قَبْلِنا)

از  یک  سو  مجسّم ‌کنندۀ  احساس  ایشان  به  نعمت  رهائی  و  آزادی  از  بندگی  بندگان‌ کردن  است‌،  و  از  سوی  دیگر  بیانگر  هراس  ایشان  از  برگشت  بدان  درک  اسفل  و  سقوط  به  آن ‌گودال  ژرف  مخوف  است‌.

)رَبّنا وَ لا تُحَمّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ).  

پروردگارا!  آنچه  را  که  یارای  آن  نداریم‌،  بر  ما  بار  مکن‌.  این  هم  دعائی  است‌ که  اشاره  به  حقیقت  تسلیم  دارد.  چه  مؤمنان  هرگز  سرپیچی  از تکلیف  خدا  را  هر  چه  باشد  به  دل  راه  نمی‌دهند.  بلکه  تنها  بدو  رو  شکنند  و  چشم  به  رحم  و کرم  او  می‌دوزند  و  امیدوارند که  خداوند  مهربان  به  ضعف  ایشان  رحم‌ کند  و  چیزی  را که  توانـایی  و  یارای  آن  را  ندارند  بر  آنان  تحمیل  نکند...  و  الّا  ایشان  گوش  به  فرمانند  و  اطاعت  مطلق  از  خدا  داشته  و  تسلیم  محض  دستور  پروردگارند...  این  چشم  طمع  دوختن  انسان ‌کوچک  به  رحمت  خدای  بزرگ  است‌.  ا‌مید  بندۀ  ضعیف  به  بخشایش  و  بزرگمنشی  مالک  متصرّف  است‌.  بالأخره  درخواست  چیزی  است ‌که  خداوند  در  معاملۀ  با  بندگان  خود  معمولاً  روا  نموده  و  بدیشان  عطاء  می‌دارد.  از  قبیل‌:  بزرگواری  و  نیکوکاری  و  مهرورزی  و  آسانگیری‌.

بعد  از  آن  نوبت  اعتراف  به  ضعف  و  ناتوانی  فرا  می‌رسد،  و  به  دنبال  دلهره  و  خوف  از  تقصیری  می‌آید  که  جز  فضل  خدای  بخشنده  و  آمرزنده‌، آثار  آن  را  محو  نمی‌سازد:

)وَ اعْفُ عَنّا ، وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا).

از  ما  درگذر  (‌و  قلم  عفو  بـر  گناهانمان  کش‌)  و  ما  را  ببخشای  و  به  ما  رحم  فرمای‌.

این  تضمین  حقیقی  برای ‌گذراندن  امتحان  و  توفیق  در  آن‌،  و  رسیدن  به  رضایت  یزدان  است‌.  چه  بنده  هر  اندازه  هم  برای  انجام  وظائف  بگونۀ  تمام  و کمال  بکوشد،  باز  هم  تقصیر  و کوتاهی ‌کرده  است  و  مقصّر  بشمار  است‌.  این  لطف  خدا  است‌ که  با  او  به  عفو  و گذشت  و  مرحمت  و  مغفرت  رفتار  می‌فرماید...  از  عائشه  -  رَضیَ الله‌ عَنْها  -  روایت  شده  است ‌که  پیغمبر  صلّی الله علیه وآله وسلّم  فرموده  است‌:

(لا یَدْخُلُ أحَدُکُمُ الْجَنّةَ بِعَمَلِه... قالُوا: وَ لا أنْتَ یا رَسُولَ الله ? قال:" وَ لا أنَا . إلّا أنْ یَتَغَمّدَنی اللهُ بَرَحْمَتِه)(1)^[6]

کسی  از  شما  با  کردار  خود  به  بهشت  نمی‌رود...  گفتند:  ای  رسول  خدا،  تو هم‌؟  فرمود:  من  هم‌.  مگر  آنکه  خداوند  رحمت  خویش  را  شامل  من  گرداند.

این  کار  قوام  کردار  در  حسّ  مؤمن  است‌:‌ کار کردن  با  تمام  نیرو  و  تا  آن  اندازه‌ که  توان،  با  وجود  این  احساس  عجز و  تقصیر  نمودن‌، ‌گذشته  از  آن  امید  ناگسسته  به  لطف  و  مرحمت  خدا  د‌اشتن‌،  و  چشم  انتظار  به  عفو  و  مغفرت  و کرم  او  دوختن‌،  و  به  بزرگواریش  دل  بستن.  سرانجام  مؤمنان  در  حالی‌ که  تصمیم  به  جهاد  در  راه  خدا  می‌گیرند  تا  حقی‌ که  او  خواسته  است‌،  به  حق‌دار  برسد  و  آئین  و  برنامه  او  در  زمین  استقرار  یابد،  پشت  به  ستون  خدا  می‌بندند  (‌تا  فتنه‌ای  در  میان  نماند  و  دین  همه  از  آن  خدا  باشد»^[7]‌. 

مؤمنان  به  ستون  استوار  خدا  پشت  می‌بندند،  و  پرچم  او  را  بر  فرا‌ز  سرهایشان  برافراشته  می‌دارند  و  خویشتن  را  تنها  به  خدا  نسبت  می‌دهند،  بدانگاه ‌که  جاهلیّت‌،  خویشتن  را  به  شعارها  و  عنوانهای ‌گوناگون  نسبت  می‌دهد.  آنان  مدد  و  یاری  او  را  برای  دوستدارانش  می‏‎طلبند،  زیرا  سرور  یگانۀ  ایشان  همو  است‌،  و  ایشان  به  نام  او  با کافران  سرکش  می‌جنگند:

(أنْتَ مَولانا ، فَانْصُرْنا عَلَى الْقَوْم الْکافِرینَ).

تو  یاور  و  سرور  مائی‌،  پس  ما  را  بر  جمعیّت  کـافران  پیروز  بگردان.

این  خاتمه‌ای  است ‌که  چکیدۀ  سوره  را  بیان  می‌دارد،  و  خلاصۀ  عـقیده  را  می‌نمایاند،  و  فشردۀ  جهان  بینی  مؤمنان  و  حالی  را که  در  هر  زمانی  با  پـروردگار  خود  دارند،  به  تصویر  می‌کشد.

*

پایان  سورۀ  بقره

---

^[1] ‌به  جزء‌ اول‌،  شرح  آیۀ  40 بقره  مراجعه  شود.

^[2] به  کتاب‌:  (‌مَنْهَجُ  التّرْبیَة  الاسْلامیّه‌)  تألیف‌:  محمد  قطب‌،  فصل‌:  (‌خُطُوطُ  مُتَقابِلَةٌ‌  فی  النّفس  البَشَریّة‌)  مراجعه  شود.

^[3] عمر  خیام  می‌کوید:

(دادم  به  امید  زندگانی  بر باد     نابوده ز  عمر  خویشتن  روزی  شاد

 زآن  می‌ترسم ‌که عمر  امانم  ندهد    چندانکه  ز  روزگار  بستانم  داد )

*

چون  آب  به  جو‌یبار ‌و چون  باد  به  دشت

                                   روز دیگر  از  عمر  من  و  تو  بگذشت

روزی که  گذشت  از  او  یاد  مکن                           

                                 روزی ‌که  نیامده  است  و  روزی‌ کـه  گذشت 

*

روزی  ‌که  گذشت  از ‌او  یاد  مکن                            فردا که  نیامده  است  فـریاد  مکن      

بر  نامده  ‌و گذشته  بنیاد  منه                              بی‌باده  مباش و  عمر بر  باد  مکن 

*

در  خواب  بدم  مرا  خردمندی ‌گفت

                                                             کار  خواب‌ کسی  را گل  شادی  نشکفت 

کاری  چکنی‌ که  با  اجل  بـاشد  جفت

                                             بر   خیز  که  زیر  خاک  می‌باید  خفت 

*

می  بر کف  من  نه ‌که  دلم  در  تاب  است

                                              و‌ین  عمر گریز  پای  چو‌ن  سیماب  است 

بر خیز که  بیداری  دو‌لت  خو‌اب  است

                                             دریاب ‌که  آتش  جو‌انی  آب  است 

*

جامعه  پسر  داود  در  (عهد  قدیم‌)  می‌گو‌ید:

(‌باطل  اباطیل‌.  همه  چیز  باطل  است‌.  انسان  را از  تمامی  مشقتش ‌که ‌زیر  آسمان  می‌کشد چه  منفعت  است.  یک ‌طبقۀ  می‌رو‌ند،  طبقۀ  دیگر  می‌آیند،  و  ز‌مین  تا  به  ابد  پایدار  می‌ماند.  آفتاب  طلوع  می‌کند و  آفتاب  غرو‌ب  می‌کند  ،  به  جائی ‌که  از  آن  طلوع  نموده  می‌شتابد.  باد  به  طرف  جنوب  می‌رود  و  به  طرف  شمال  دو‌ر  می‌زند،  دورزنان  دورزنان  می‌رود  و  باز بـه  مدارهای  خود  برمی‌گردد.  جمیع  نهرها به  دریا  جاری ‌می‌شد  اما  دریا  پر  نمی گردد.  به  مکانی ‌که  نهرها از آن  جاری  شد به  همانجا  باز  برمی‌گردد.  همۀ  چیزها پر از  خستگی  است ‌که  انسان  آن  را  بیان  نتواند کرد.  چشم  از  دیدن  سیر  نمی‌شود،  گوش  از  شنیدن ‌مملو  نمی گر‌دد.  آنچه ‌بو‌ده  است  همان  است‌ که  خواهد  بو‌د،  آنچه  شده  است  همان  است ‌که  خو‌اهد  شد. و  زیر  آفتاب  هیچ  چیز  تازه  نیست  آیا  چیزی  هست‌ که  در‌باره اش‌ گفته  شو‌د  ببین  این  تازه  است‌.  در  دهرهائی  که  قبل ‌از ما  بود آن  چیز  قدیم ‌بود.  ذکری  از  پیشینیان  نیست‌. و از  آیندگان  نیز که  خوا‌هند آمد  نزد  آنانی ‌که  بعد از  ایشان  خواهند  آمد  ذکری  خواهد  بود  ...).

(‌ترجمۀ  رباعیها  و  متن  عربی  منقول  در  (‌فی  ظلال  القرآن‌)  عـیناً  از ‌کـتاب  (‌رباعیّات  خیّام‌) و برگردان   فارسی  (کتاب  مقدّ‌س‌)  پید‌ا  و  رو‌ایت‌ گر‌دید  ...  مترجم‌)‌. 

^[4] مَنْ ‌کَفَرَ  بالله  مِنْ  بَعْدِ  ایمانه  الّا  مَنْ  اکْرهَ ‌وَ  قَلبُهُ  مُطْمئنّ  بالایمانِ‌...  (‌نحل‌:  106)

^[5] طبری  و  غیر  از  او  آن  را  روایت ‌کرده‌اند.

^[6] بخاری  آن  را  روایت‌کرده  است‌.

^[7] ‌حَتّی  لاتَکُونَ  فتْنَةٌ  وَ  یَکُونَ  الدّینُ‌کلُّهُ  لله‌)‌...  (  انفال  /39)